Uzun zaman üzərində işlədiyim “Altmışıncılar” və son 60 ilin ədəbi həyatı” kitabını bitirmişəm. Kitabdan bir parçanı oxuculara təqdim edirəm.
ANAR
Ədəbiyyat sarayını ənənəçilər və yenilikçilər inşa edir.
Ənənəçilər daşları yan-yana düzüb özül yaradırlar.
Yenilikçilər bu özül üzərində daşları üst-üstə qoyub qüllə ucaldırlar.
Altmışıncılar olub, olmayıb?
60 il bundan qabaq “Azərbaycan” jurnalının 1960, dekabr nömrəsində iki hekayəm dərc olundu: “Keçən ilin son gecəsi” və “Bayram həsrətində”. Bu mənim ilk mətbu yazılarım idi.
Beləliklə, 2020-ci ilin dekabrında ədəbi aləmə gəlməyimin 60 ili tamam oldu. Bu müddətin yarıdan çoxunu – bu günə qədər 36 ilini – yazıçılar təşkilatının rəhbəri vəzifəsində çalışmışam. Oxuculara təqdim etdiyim bu kitabda Yazıçılar təşkilatının son 60 ildə fəaliyyətinin bəzi cəhətlərini, “altmışıncılar” nəslinin xüsusiyyətlərini, ədəbi mühitin özəlliklərini, dartışmaları, atışmaları, mübahisələri, mübarizələri və bir sıra başqa mətləbləri işıqlandırmağa çalışmışam.
“Altmışıncılar nəsli” istər Azərbaycan, istərsə də Sovet dövrünün ümumittifaq tənqidində təsdiq olunmuş anlayışdır. SSRİ-nin və Azərbaycanın ən görkəmli ədəbiyyatşünasları, tənqidçiləri, eləcə də ictimai-siyasi xadimləri bu illərdə yaradıcılıq meydanına çıxan gənc şairlərin, nasirlərin əsərlərini çağdaş ədəbiyyatın yeni mühüm mərhələsi kimi dəyərləndirirdilər. Hazırkı dövrdə də “altmışıncılar” ən mötəbər ədəbiyyat tarixlərində layiqli yerlərini tuturlar.
Amma Azərbaycanda bu nəslin xidmətlərini yerli-dibli inkar edən, ümumiyyətlə, “altmışıncıları” ədəbiyyat hadisəsi saymayan tək-tüklər də var. Hətta iş o yerə çatır ki, belələri mətbuata ilk dəfə bu illərdə çap olunanların xronoloji baxımdan belə o illərə aid olduqlarını qəbul etmirlər. Məsələn, bir vaxtlar müxalifət qəzetlərində tez-tez imzası görünən bir yazan (mən “yazan” və “yazıçı” sözlərini fərqləndirirəm) belə bir “kəşf” etmişdi:
“Azərbaycanda utanmaz-utanmaz özünü “altmışıncılar” adlandırıb hakimiyyətə nökərçilik eləyən “xalq yazıçıları”, “xalq şairləri” var. Bu yazıda onların adlarını belə çəkmək istəmirəm”. (“Altmışıncıların aşırımçısı – Andrey Voznesenski” adlı yazıdan (“Azadlıq” qəzeti 17 mart 2010)).
Kimin kimə muzdlu nökərçilik etdiyini əyani faktlarla göstərmək başqa bir yazının mövzusudur. Odur ki, bu yazıda bu məsələni açıb-ağartmadan ancaq onu qeyd etmək istəyirəm ki, məqalə “altmışıncıların aşırımçısı (“aşırımçı” nə deməkdir? – A.) adlandırdığı rus şairi Andrey Vosnesenskinin vəfatına həsr olunmuşdur. Müəllif Andrey Voznesenskini Azərbaycan yazıçılarına örnək göstərərək rus şairinin KİŞİ kimi yaşadığını yazır, onu sovet rejiminə asi olduğuna görə təqib edilən, az qala tutula bilən, öldürülə bilən adam kimi, dönməz şəxsiyyət kimi tərifləyir. Andrey Voznesenskinin həqiqətən böyük şair olduğunu inkar etmədən bu yazanın bilmədiyi, ya bilib eyninə almadığı həqiqətləri də ona xatırlatmaq istəyirəm, Xruşşov A.Voznesenskini kəskin tənqid edəndən sonra şair Leninə həsr olunmuş “Lanjomyu” poemasını yazdı və SSRİ Dövlət mükafatına layiq görüldü.
Ümumiyyətlə, özünü millətçi, türkçü kimi qələmə verən bu müəllif rus yazıçılarına başsağlığı yazılarını qələmə alarkən mütləq Azərbaycan yazıçılarını aşağılamağı özünə borc bilir: Görkəmli rus yazıçısı Viktor Astafyevin vəfatına həsr etdiyi yazıda yenə dərdi-azarı olan “altmışıncıları” sancmadan keçə bilmir:
“Rusiya varlığının Astafyevi” adlı məqaləsində (“Azadlıq” qəzeti 22-24 dekabr 2001) Anarı, Elçini, Maqsud İbrahimbəyovu hədəf alaraq yazır: “Azərbaycanda şairlərin, yazıçıların altımışıncı illər nəsli adlanan bir seriyası var. (seriyası? – A.). Onlar özlərini xalqa 60-cı illərin dissident şairləri, yazıçıları kimi sırımışdılar. Sən demə, “icazəli qəhrəman” olublar, Yaratdıqları – Yalançı Yalınçıq yaradıcılığı”.
Sonra “fizionomiyasından göründüyü kimi” Astafyevin türk (?! – A) və dissident” olduğunu iddia edən məqalə müəllifi Astafyevin Rusiyanın Dövlət mükafatını aldığını “unudur”.
O ki qaldı Azərbaycan “altmışıncılarına” – onlar barədə yazanın verdiyi qiymətdən zəmin-asiman fərqlənən başqa rəylər də var:
Rəhmətlik Əbülfəz Elçibəy mənə göndərdiyi təbrik məktubunda yazırdı:
“Azərbaycan milli-azadlıq hərəkatı tarixində və milli dövlətçilik şüurunun formalaşmasında Sizin bədii əsərləriniz müstəsna rol oynayıb. Eyni zamanda milli azadlıq hərəkatında iştirakınız minlərlə insanların oyanmasında, ziyalıların hərəkata qoşulmasında böyük rol oynamışdır”.
Başqa bir söhbətində Əbülfəz Elçibəy deyirdi:
“Respublikada gəncləri çox əzirdilər. Rəsul Rza birdən çıxdı, 20-30 nəfəri himayə elədi. Camaat baxırdı ki, yuxarıda Rəsul da var, Rəsulun hesabına aşağıdan bəziləri cəsarətlənirdilər. Sonra hamı düşdü onların üstünə, başladılar Rəsul Rzanın əleyhinə yazmağa, Anarın əleyhinə yazmağa. Həmin dövrdə Ə.Əylisli də, Anar da, Elçin də, Y.Səmədoğlu da göz qabağında idilər. Mənim yadımdadır, Anarın “Molla Nəsrəddin – 66” yazılarını hamı oxuyurdu, müzakirəsini keçirirdilər, danışırdılar cavanlar. Yəni bu, Sabir ruhunun qayıdışı idi.
O zamanın yazısına daha çox qiymət verilməlidir. Millətin ölüm nəfəsini geri qaytardıqarı üçün. O dövrün ziyalıları haqqında ayrıca yazı da yazmaq lazımdır. Onların qiyməti də verilməlidir”.
Allah Əbülfəz bəyə rəhmət eləsin. Özünü Elçibəy ideyalarının davamçıları elan edənlər “qiymətimizi də verdilər, haqqımızda yazılar da yazdılar”.
Yazan onu da yalan deyir ki, “altmışıncılar” özlərini dissident kimi sırımağa çalışıblar.
İlk dəfə Rəsul Rzanın işlətdiyi “icazəli qəhrəmanlar” ifadəsini ondan iqtibas edən bu müəllif “altmışıncıların” özlərini “dissident” kimi “sırımağa” çalışdıqlarını yazır. Düz deyil. Nə mən, nə də “altmışıncılardan” başqa birisi heç vaxt özümüzü dissident kimi qələmə verməmişik. Bizi “sovet quruluşuna zidd gedən, sosrealizm metodundan imtina edən asilər kimi həm mətbuat səhifələrində, həm də gizli danoslarla damğalayanlar tamam başqalarıdır.
Mənim bu barədə danışmağım – qeyri-təvazökarlıq sayıla bilər, amma ulu öndər Heydər Əliyevin sözlərini tam məsuliyyətlə qəbul etməliyik.
Heydər Əliyev deyirdi: “Bir dəfə 1989-cu ildə Moskvada bir jurnalist məndən müsahibə götürərkən Azərbaycanın keçmiş dövrü haqqında, yəni 70-ci illərdə mənim Azərbaycana rəhbərlik etdiyim zamandan danışırdıq. Mənə sual verdi ki, Azərbaycanda o vaxt dissident var idi, yoxsa yox idi? Dedim ki, yox idi. Dedi nə üçün? Dedim ki, biz dissident axtarmırdıq. Təbiidir, əgər axtarsaydıq, çox dissident çıxarmaq olardı. Amma biz axtarmırıq. Bu nə deməkdir? Bu o deməkdir ki, həmin dissident sayılanların əsərlərini biz qəlbən qəbul edirdik və onların özünə yol tapması üçün imkanlar yaradırdıq. Beləliklə, həmin müəlliflərə öz həmrəyliyimizi bildirirdik. Ancaq geniş təbliğ etmirdik ki, biz bununla həmrəyik. Məsələn, əgər o illər 60-70-ci illərdə Azərbaycanda dissident axtarsaydıq onlar çox idi. Ən böyük dissident Bəxtiyar Vahabzadə idi. Yaxud da ki, Xəlil Rza ən böyük dissidentlərdən biri idi. Çünki onun əsərləri, o cümlədən Bəxtiyar Vahabzadənin əsərləri həqiqəti deyirdi. Amma bu həqiqət o vaxtkı kommunist ideologiyasına zidd idi. Və buna görə da onlar dissident idilər. Ancaq biz Xəlil Rzanı da qoruduq saxladıq. Maqsud İbrahimbəyov, Rüstəm İbrahimbəyov əsl dissident idilər. Ancaq biz qoymadıq ki, onlar dissident olsunlar. Bəlkə də onlar indi heyifsilənirlər ki, o vaxt Əliyev qoysaydı və biz dissident olsaydıq, indi bəlkə hörmətimiz daha da artıq olardı. Yaxud götürək Anarı. O da dissident idi. Məsələn, “Qobustan” jurnalının yaranması və jurnalın səhifələrindən yayılan əsərlər, şübhəsiz ki, dissident xarakteri daşıyırdı”.
Azərbaycan Yazıçılarının X Qurultayında çıxış edərək Prezident Heydər Əliyev bu barədə daha ətraflı danışdı.
“Məsələn, mən “Qobustan” jurnalını xatırlayıram. O yarananda əleyhinə nə qədər cürbəcür hərəkətlər oldu. Mənim xatirimdədir, biri gəlirdi ki, nə bilim, millətçilik ideyaları yayır, biri deyirdi ki, bizim quruluşun əleyhinə ideyalar yayır, biri o tərəfdən, biri bu tərəfdən gəlirdi. Mən də götürürdüm, baxırdım bu “Qobustan” jurnalına, görürdüm burada bunlarm dedikləri şey yoxdur, amma bizim üçün lazım olan şeylər çoxdur. Ona görə də “Qobustan” jurnalı yaşadı. Bu gün məmnuniyyət hissi ilə deyirəm – “Qobustan” jurnalı o vaxt çox böyük işlər gördü. Amma yalnız “Qobustan” yox. Götürün “Azərbaycan”, “Ulduz” jurnallarını. Bunlar dövlət jurnalları idi, amma siz onlarda nə istəyirdiniz, onu da çap edirdiniz, hər hansı məhdudiyyət yox idi. Mən iftixarla deyə bilərəm ki, 1969-cu ildən, mən respublikaya rəhbərlik etməyə başlayan zamandan bəri, bir nəfər də olsun şairin, bir nəfər də olsun yazıçının əsərinə qadağa qoyulmayıb. İndi bir çox şeyləri açıq danışmaq olar. Nəzərə almaq lazımdır ki, Sizin aranızdan nə qədər şikayət gəlirdi. Biri gəlir, deyir ki, o, pantürkistdi, başqası gəlib deyir ki, o, paniranistdi, birini türk casusu adlandırırdılar, birini İran casusu. Deyirdilər ki, bax, o, Sovet dövlətinə qarşıdı və onun babası da Sovet hökumətinin düşməni olub, o özü də Sovet hökumətinin ziddinə gedir.
O qədər danışırdılar, o qədər səy göstərirdilər ki, bu və bu kimi qəbildən olan əsərlərin meydana çıxmasının qarşısını alsınlar. Özü də iki mövqedən hücum edirdilər: bir tərəfdən – əsər, guya, tam millətçilik ruhundadır, deyirdilər, digər tərəfdən isə bizim həyatımızdakı nöqsanları tənqid edən əsərlərə qarşı çıxırdılar. Ancaq siz bilirsiniz ki, mən 1969-cu ildə Azərbaycan rəhbərliyinə gələn gündən eybəcərlikləri, mənfi əlamətləri tənqid etmişəm, onlara qarşı mübarizə aparmışam. Ona görə də mənə gəlib xəbərçilik edəndə ki, “Şəhərin yay günləri” pyesi bizim quruluşa qarşıdır, mən dedim: yaxşı, gedib baxaram. Gəldim, baxdım, çox təriflədim, mükafat verdirdim. Ya da “Bir cənub şəhərində” filmi altmışıncı illərdə qadağan olunmuşdu. Onu Rüstəm İbrahimbəyov və Eldar Quliyev çəkmişdilər. Onda mən hələ respublika rəhbəri deyildim, mən DTK-nın sədri idim. Mən filmə baxdım və əmin oldum ki, bu çox yaxşı filmdir və ona yol açdım. Film böyük müvəffəqiyyət qazandı. Ya da Rüstəm İbrahimbəyovun “İstintaq” filmi. Nə qədər onun əleyhinə danışırdılar. Filmin mövzusunu mən vermişdim. Burda mafiozilərə, rüşvətxorlara qarşı barışmaz mübarizədən bəhs olunurdu. Bu film o zaman SSRİ dövlət mükafatını aldı. Bu gün demək lazımdır ki, Azərbaycanda dissident olmayıb. Amma sizin bir çoxunuz dissident idiniz. Mən bunu müsbət fakt kimi deyirəm. Yaxşı ki, siz dissident olmusunuz, əgər Siz dissident olmasaydınız, Azərbaycan xalqının vətənpərvər əhvalını, milli ruhunu qaldıra bilməzdiniz. Əgər Bəxtiyar Vahabzadə dissident olmasaydı, o, gənclərin şüuruna belə təsir edə bilməzdi. Əgər Xəlil Rza dissident olmasaydı, onun əsərləri belə güclü təsirə malik olmazdı”.
Stalinin ölümüylə başlanan yeni dövr
1953-cü il martın 5-də Stalinin ölüm xəbəri yayıldı, bütün ölkə yasa batmışdı. Moskvada, Sütunlu salonda rəhbərin tabutu önündən sonsuz insan axını keçirdi. Radiodan bu insanların hıçqırıb ağladıqlarını eşidirdik.
Məktəbimiz də matəm içində idi. Desəm ki, Stalinin ölümü vecimə deyildi, bunu mübaliğə saymasınlar. Özümü ta yeniyetməlik çağından antistalinist kimi qələmə vermək iddiam da yoxdur.
Amma uşaqlıq çağımdan evdə eşitdiyim xısın söhbətlərdən 37-ci ildə repressiya olunmuşların, xüsusilə də valideynlərimin yaxşı tanıdıqları yazıçıların günahsız olduqlarını dərk etmişdim. Bunun əsl günahkarının Stalin olduğu nəticəsi çıxırdı. Bununla belə Stalinin ölüm xəbərini eşidəndə atamın ağlamasını da xatırlayıram. Özü də bu aləmə faş etmək üçün deyil, evdə tək bir ailə üzvlərinin gördükləri gözyaşları idi. Yəni Rəsul Rza tamamilə səmimi surətdə sarsılmışdı. Amma Stalin haqqında daha əvvəllər dediyi sözləri də unutmuram: “Heç Nikolay da bu qələti eləməmişdi”. Bu sözləri Stalinin ruslaşdırma siyasətiylə bağlı deyirdi.
Hər halda Stalini böyük şəxsiyyət sayırdı. Ölümündən üç il sonra “böyük rəhbər”in qanlı repressiyaların baiskarı olduğu aşkar olunandan sonra Stalinə nifrət etməyə başladı. Leninə isə ömrünün sonunacan inanırdı. Ona elə gəlirdi ki, Lenin sağ qalsaydı ölkə tamam başqa yöndə, sosial ədalət və milli maraqlar təmin olunmuş şəkildə inkişaf edəcəkdi. Axı vəfatından çox sonra açılmış həqiqətlər, Leninin cinayətləri barədə heç bir məlumatı yoxdu.
Sonrakı illərdə mən Moskvada təhsil alarkən (1962-1964) Lenin haqqında bəzi söhbətləri eşitmişdim. Rusiyayla müharibə aparan Almaniya gizli şəkildə qapalı vaqonda Lenini Rusiyaya ötürməsi, bolşevikərin Parvus adlı varlı adam tərəfindən maddi təmin olunması və s. Bunları atama danışanda: – Düşmən təbliğatıdır – dedi – sən belə şeylərə uyma.
1955-ci ildə orta məktəbi bitirib Universitetin Filoloji fakültəsinə qəbul olundum, bir il sonra isə bizi, tələbələri qapalı şəkildə Xruşşovun XX Qurultayda etdiyi məruzəylə tanış etdilər. Məruzədə Stalin kultu alt-üst edilirdi. Stalin milyonlarla insanın haqsız sürgün və məhv edilməsində günahlandırılırdı. O vaxt açıqlanmırdı ki, Xruşşovun özü də Ukraynanın partiya rəhbəri işlərkən və başqa məsul vəzifələr daşıyarkən kütləvi repressiyaların təşkilatçılarından biri olmuşdu.
Hər nəysə reallıq bu idi ki, sürgün olunmuşların sağ qalanları yurd-yuvalarına, vətənlərinə, evlərinə qayıdırdılar. O cümlədən mənim ana tərəfdən qohumlarımız – anamın doğmaca dayısı Fərrux bəy Rəfibəyli həyat yoldaşı Rəxşəndə xanımla. Daha bir Rəfibəyli qohumumuz Cavad bəy Rəfibəyli də ikinci sürgünündən dönürdü. Atamın əmisi və xalası oğlu, Ənvər Məmmədxanlının kiçik qardaşı Niyazi Vətən müharibəsinin ilk günündən cəbhəyə getmiş, yaralanıb əsir düşmüş, evlərinə qara kağızı gəlmişdi, sağ qalması məlum oldu, qayıtdı və az bir müddətdən sonra başqa müharibə əsirləri kimi Sibirə sürgün edilmişdi, Stalinin “ifşasından” sonra o da Bakıya qayıtdı.
Dövr dəyişirdi. SSRİ Yazıçılar İttifaqının sədri, vaxtilə bir çox yazıçının məhkum olunmasında dolayısıyla da olsa günahkar sayılan Aleksandr Fadeyev peşmançılıq məktubu yazaraq intihar etdi. Rəsmi mətbuat bu intiharı alkoqolizmin təsiriylə izah etdi. Məktubu çox illər sonra üzə çıxdı.
Elə həmin 1956-cı ilin payızında Sovet qoşunları Budapeştə girib macar xalqının azadlıq arzularını tank tırtılları altında əzmişdi, külli miqdarda qan tökülmüşdü. Amma bizə, o vaxtın cavanlarına elə gəlirdi ki, bu Stalin dövrünün son gəyirtisidir. Yevgeni Yevtuşenkonun Xruşşovun razılığıyla “Pravda” qəzetində dərc olunmuş “Stalinin varisləri” (“Nasledniki Stalina”) şeiri mühafizəkar qüvvələrin hələ də güclü olduğuna, amma onlarla mübarizənin rəsmi yolla da aparılmasına işarə idi.
Yazıçı İlya Erenburqun bu illərdə işıq üzü görmüş povestinin adıyla həmin keçid dövrünü “Ottopel” (“Buzların əriməsi” kimi çevirmək olar) adlandırırdılar.
Belə bir qeyri-müəyyən ab-hava ta 1963-cü ilin dekabrına qədər davam etdi, 1963-cü ilin dekarında bir dəstə mühafizəkar rəssam N.S.Xruşşovu tovlayıb Moskvada Manej sərgi salonuna apardılar. Burada nümayiş etdirilən abstraksionist rəsm və heykəltəraşlıq əsərləri sənət haqqında çox ibtidai və bəsit təsəvvürləri olan Nikita Sergeyeviçi cin atına mindirmişdi. Ölkədə abstraksionizmə – mücərrədçiliyə qarşı siyasi kampaniya başladı və necə deyərlər, “iştah diş altındadır”. Partiya ideoloqlarının və mühafizəkar ədəbiyyat, sənət adamlarının körüklədiyi bu mübarizə abstraksionizmin hüdudlarını aşaraq ümumiyyətlə yenilikçi əsərlərə, sərbəst düşüncəli müəlliflərə qarşı səlib yürüşünə çevrildi. Həm də anındaca təsviri sənət sahəsindən başqa yaradıcılıq növlərinə – ədəbiyyata, teatr və kinoya, musiqiyə də sıçradı. O biri tərəfdən də məşhur ifadəni xatırlasaq “Moskvada dırnaq tutanda əyalətlərdə barmaq kəsirlər” demək olardı. Əyalətlərdə, yəni respulikalarda, o cümlədən əlbəttə ki, Azərbaycanda, abstrakt sənətlə mübarizə adıyla əcinnə ovuna çıxdılar. Xruşşov özünəməxsus qabalıqla bu sayaq rəsm əsərlərini “eşşək quyruğuyla çəkilmiş şəkillər” adlandırmışdı. Xruşşovun sözlərindən ilham alan bəzi Azərbaycan şairlərı də ədəbi rəqiblərinə qarşı mübarizədə bu təşbehdən istifadə edirdilər.
Rus dilində belə bir ifadə var “kultprosvet” yəni “mədəni maariflənmə”. İti dilli adamlar bu ifadəni ayrı cür yozdular, Stalin kultunu yıxan Xruşşov öz kultunu yaratmağa başladığı üçün bu iki kult arasındakı qısa dövrü “kultprosvet” adlandırdılar. İki kult arasnda işqlı bir zolaq.
Amma demə, bu qısadan qısa “nəfəs genliyi” də yetərliymiş ki, uzun illər boyu ideoloji qəliblər içində boğulan, dar estetik çərçivələrdə çabalayan həqiqi sənət dirçəlib özünü təsdiq edə bilsin. Altmışıncı illər ədəbiyyatı adlanan bu dövr də məhz iki kult arasındakı işıq zolağında yetişdi, püxtələşdi və sonrakı zamanların yeni sazağında büzüşüb tələf olmadı.
İstisna etmirəm ki, ayrı bir dövrə düşsəydik biz də kolxozdan, sovxozdan, əmək qəhrəmanlarından, saxta xalqlar dostluğundan içi su dolu poemalar, lırt romanlar yazardıq,
Ya da heç nə yazmazdıq.
Danılmaz həqiqətdir ki, altmışıncı illərdə bütün sovet ədəbiyyatında və özəlliklə Azərbaycan ədəbiyyatında mühüm dönüş yarandı. Yalançı yox, doğruçu həyat həqiqətlərinə və saxta deyil, gerçək sənət dəyərlərinə qayıdış baş tutdu.
Bunu iddia edərkən mən iki məqamı xüsusi vurğulamaq istərdim. Altmışıncı illərdə yeni ədəbiyyat yarandığından danışarkən mən heç də o vaxta qədər olmuş bütün bədii yaradıcılığı inkar etmirəm. O cümlədən sovet ədəbiyyatı anlayışını da. İntəhası, məncə, iki ayrı-ayrı anlayışlar var: “sovet ədəbiyyatı” və “sovet dövrünün ədəbiyyatı”.
Sovet illərində rəsmi təqdir olunan Maksim Qorki, Vladimir Mayakovski, Mixail Şoloxov, Aleksandr Tradovski (sonuncu müəyyən dövrə qədər), Cəfər Cabbarlı, Səməd Vurğun, Muxtar Auezov, Mikola Bajan, Qalantion Tabidze, Eduardas Mejalaytes kimi dəyərləri inkar edilməz sənətkarlarla yanaşı, rejimin qəbul etmədiyi və rejimi qəbul etməyən Hüseyn Cavid, Əhməd Cavad, Sergey Yesenin, Boris Pasternak, Anna Axmatova, Marina Svetayeva, Osip Mandelştam, Mixail Bulqakov, Andrey Platonov, Mixail Zoşşenko, Tutsian Tabidze və bir sıra başqa böyük qələm sahibləri vardı ki, onları heç vəchlə sovet yazıçıları saymaq olmaz. Digər tərəfdən, bu dövrdə yaranan başqa söz məhsulatı da mövcud idi ki, onlar məhz rəsmi ideoloji və estetik ölçülərlə qiymətləndirilən “sovet ədəbiyyatı” idi. Və əgər “sosialist realizmi” adlanan bir nəzəri metod, doğrudan da, mövcuddursa, məhz bu metodla yaradılmış ədəbiyyat örnəkləri “sovet ədəbiyyatı” sayılmalıdır. Yəni əsl “sovet ədəbiyyatı” (SOS!realizm) budur.
Əlbəttə, bu məsələdə də ehkamçılığa uyub süni təsnifat aparmaq düz olmazdı. Ola bilsin ki, eyni bir müəllifin yaradıcılığında dövrün ideoloji tələblərinə cavab verən sovet ədəbiyyatı örnəkləriylə yanaşı, heç bir ideloji ehkamlara uyğun gəlməyən əbədi mövzularda yazılmış əsl sənət nümunələri də var. Aşıq Ələsgərin “Dağlar” qoşması nə qədər “Sovet” ədəbiyyatıdırsa, Səməd Vurğunun “Dağlar” şeiri də o qədər sovet ədəbiyyatıdır.
Boris Pasternak “Doktor Jivaqo” romanıyla bərabər inqilabçı Leytenant Şmidti vəsf edən əsər də yazmışdı, Vladimir Mayakovskinin “Vladimir İliç Lenin”, “Yaxşı” poemaları, Sovet pasportuna həsr etdiyi və bu səpkidə bir çox başqa şeirləriylə yanaşı, heç bir quruluşun ideologiyasına uyğun gəlməyən ölməz lirikası, sovet cəmiyyətini alt-üst edən komediyaları də var. Mixail Bulqakov “Ustad və Marqarita” kimi klassik romanın, sovet həyat tərzini lağa qoyan “İt ürəyi” povestinin də, Stalinin gəncliyinə həsr olunmuş “Batum” pyesinin də müəllifidir.
Vurğuladığım ikinci prinsip də var. 60-cı illər ədəbiyyatından bəhs edəndə bəzən suçlanıram ki, mənsub olduğum “altmışıncılar” nəslinin xidmətlərini şişirdirəm. Bu məsələni dəfələrlə dəqiqləşdirsəm də fikrimi bir daha açıqlamalıyam. Altmışıncı illərdə ədəbiyyatımızın yeniləşməsini heç də ancaq bu illərdə ədəbiyyata gələnlərin xidmətləri saymıram. Yeni imkanlar açılmış dövrdə daha əvvəlki illərdə ədəbiyyata gələnlərin bir qismi də yeni ruhlu əsərlər yaratmağa başladılar. Həm ondan əvvəlki illərdə yasaq olunmuş mövzularda, məsələn, repressiyalarla bağlı əsərlər yaranmağa başladı, həm də daha geniş forma axtarışları meydana çıxdı. Ən yaxşı hallarda isə yeni mövzular yeni formalarda vüsət tapırdı və bunu, təkrar edirəm, müxtəlif nəsillərə mənsub olan müəlliflərin yaradıcılığında görmək olar. Amma bununla bərabər və bunu da bir daha təkrar etməyə ehtiyac duyuram ki, ədəbiyyatın altımışıncı illərdən başlayan yeniləşməsinin əsas yükü məhz “altımışıncılar” nəslinin çiyninə düşürdü.
Rus və Ümumittifaq yeni ədəbiyyatından bu adları çəkmək vacibdir: Yevgeni Yevtuşenko, Andrey Voznesenski, Bella Axmadulina, Robert Rojdestvenski, Yuri Kazakov, Vasili Şukşin, Fazil İskəndər, Vasili Aksyonov, Andrey Bitov, Vasili Belov, Valentin Rasputin, Vladimir Vısotski, İosif Brodski, Vladimir Maksimov və bir çox başqaları. “Altmışıncılardan” yaşca böyük olan Bulat Okudjavanı, Yuri Trifonovu, Viktor Astafyevi, Fyodor Abramovu, Viktor Rozovu, Viktor Nekrasovu və bir sıra başqalarını da bu siyahıya daxil etmək olar. Milli ədəbiyyatlara gəlincə, Qırğızıstanda Çingiz Aytmatov, Mar Bayciyev, Qazaxıstanda Oljas Süleymenov, Nurpeisov, Ukraynada İvan Draç, Vitali Korotiç, Özbəkistanda Timur Pulatov, Belarusiyada Vasil Bıkov, Ales Adamoviç, Estoniyada Rummo və E.Vetemea, Moldaviyada Drutse, Viyeru, Gürcüstanda Otar və Tamaz Ciladze qardaşları, Cansuq Çarkviani, Quram Pancikidze, Ermənistanda Qrant Matevosyan.
Bu yazıçıların taleləri də müxtəlif oldu. Yüksək sovet təltifatlarını və mükafatlarını alanlar da oldu, həbs və sürgün edilənlər də, vətənlərindən qovulub ömürlərini xarici ölkələrdə başa vuranlar da, Nobel (Brodski), ya Lenin (V.Şuşkin) mükafatlarına layiq görülənlər də.
Elə talelərinin bu müxtəlifliyi də bir çox hallarda sonra gələn nəsillərin qınağına səbəb olur. Yəni “altmışıncılar necə rejimə asi olublar ki, bu rejimin ən yüksək ordenlərini, Fəxri adlarını almışdılar. Yaxud “Siz niyə dissident olub sürgün, həbs olunmamısınız, məhv edilməmisiniz?” – deyə soruşurlar.
Altmışıncılara aid bu ittihamları əsasən Qorbaçov islahatlarından sonra qələmə sarılmış sonrakı ərköyün nəsillərin nümayəndələri irəli sürür. “İcazəli cəsarət” dönəmində keçmişdəkiləri “cəsarətsizlikdə” suçlamaqdan asan nə var ki?
Vaxtilə (daha dəqiq 16-22 oktyabr 2002) “Literaturnaə qazeta”da “Poçemu boqatıe ne löbət şestidesətnikov” (“Niyə varlılar altmışıncıları sevmir”) adlı məqalə çap olunmuşdu. Məqalə müəllifi Sergey Baymuxametovun bir sıra fikirləri mənə maraqlı olduğu üçün bu qəzeti saxlamışdım. Müəllif ən çox internet səhifələrində gənc nəsillərin altmışıncılara hücumlarından bəzi sitatları gətirir:
“Dövlət onlara (altmışıncılara – A.) hər şey vermişdi, onlar isə dövləti rüsvay etməyə çalışırdılar”.
Başqa bir sitat:
“Tarix onlara nadir bir şans – nisbi sərbəstlik bəxş etmişdi. Onlar isə bu şansı yalnız özlərini reklam etməkçün istifadə etdilər, özlərindən cavanların yollarını kəsdilər”. (Necə, nə sayaq? – A.)
Birisi hətta Lenindən bəyəndiyi sitatı gətirir: “Lenin haqlı deyib ki, ziyalılar millətin nəcisidir” (Lenin də, sitat gətirən də bu sözü öz adıyla yazır).
Başqa bu sayaq və daha biabırçı sitatlar gətirəndən sonra Baymuxametov “altmışıncılar” haqqında öz fikirlərini bölüşür: “Altmışıncılar Xruşşova inanıb onun ardınca getdilər. Amma sistem onları da, Xruşşovun özünü də sındırıb atdı. Qorbaçov yenidənqurmadan, azadlıqdan və demokratiyadan dəm vururdu, amma elə onun rəhbərliyi dövründə Anatoli Marçenko həbsxanada aclıq elan edərək dünyasını dəyişdi.
(Yeri gəlmişkən, həmin bu mərhum Ukrayna dissidenti Anatoli Marçenko azadlıqda olan zaman mənim “Dantenin yubileyi” povestimi ukrain dilinə çevirmişdi. Dostu Abbas Abdullaya yazırdı ki, Ukrayna mətbuatı əsəri məzmununa görə çap etməyə cəsarət etmədi. Görəsən, bizimkilərdən betər ayıq-sayıqlar bu povestdə hansı antisovet təxribatı tapıblar? – A.)
Baymuxametovun yazdığına görə, Qorbaçov dövründə bir nəfəri ona görə həbs ediblərmiş ki, Tvardovskinin “Tyorkin o dünyada” poemasını yayırmış. Biçarə məhbus bu poemanın “İzvestiya” qəzetində dərc olunmuş mətnini göstərsə belə bunun bir faydası olmayıb. Başqa bir fotoqrafı isə ona görə həbs edibləmiş ki, uydurma faktların fotosunu çəkib.
Müəllif yazır: “Tvardovski otuzuncu illərin dəbinə uyğun olaraq qolçomaq elan olunmuş və sürgün edilmiş valideynlərindən imtina edib, ömrü boyu bu hərəkətinin əzabını çəkib. Tvardovski yalnız “Novıy mir” jurnalının redaktoru deyildi, həm də hakimiyyətə yaxın adam idi. O, Xruşşovun köməkçisi Lebedevlə dosluq edir, onunla araq içirdi. Və Lebedevin vasitəsilə Xruşşova “İvan Denisoviçin bir günü” povestini çatdıra bilmişdi. İndi düşünün, Lebedevlə dostluğu olmasaydı, Tvardovski həmin povesti “Novıy mir”də necə çap edə bilərdi və beləliklə, Soljenitsının sonrakı taleyi necə olardı? Ümumiyyətlə, onun yazıçı taleyi baş tutardımı? Bəli, Yevtuşenko da öz etirafına görə Mərkəzi Komitənin kabinetlərini gəzə-gəzə söz azadlığı uğrunda mübarizə etdiyini deyir. Hakimiyyətlə mübarizə edənə, dissidentə baxın!
Amma axı həqiqətən belə idi. Bütün bunlarla bərabər bu davranışın önəmli tərəfləri də vardı”.
O dövrün məhdudiyyətləriylə qarşılaşmamış indikilər – bu cəhətdən xoşbəxt və asudə ədəbi gənclik – səthi nəticələr çıxarıb əsassız hökmlər verməməlidirlər.
Məqalə müəllifinin fikrincə, sonrakı nəsillərin altmışıncılara bu hədsiz nifrətinin səbəbi odur ki, dəhşətli şöhrət hərisləri ola-ola altmışıncıların populyarlığının yüzdə birini də qazana bilməyiblər.
İkinci səbəb odur ki, o dövrün imtiyazlarından eşidiblərsə də, çətinliklərindən xəbərləri yoxdur.
Bizim dilin ifadəsiylə desək “hazıra nazir” gəliblər. Niyə daha əvvəlki dövrlərin makulatura “ədəbiyyatı” onları nəinki qəzəbləndirmir, heç onun üstünü də vurmurlar. Görünür, belə ədəbiyyat onları daha çox təmin edir. Niyə məhz onların özlərinə yol açan “altmışıncılar” əsas hücum hədəfidir?
Məqalə müəllifi bunu Freydin “Edip kompleksiylə” əlaqələndirir. “Belə də olmalıdır – yazır. – Çoxluğu səfalət içində yaşayan, min cür məişət qayğısı olan xalqın narazılığını, qəzəbini hara yönəltsələr yaxşıdır? Əlbəttə, ilk növbədə ziyalılara, özəlliklə də “altmışıncılara”.
Baymuxametovun məqaləsi, rus ədəbi həyatına aid olsa da, eynilə bizim Azərbaycan ədəbiyyatına şamil edilə bilər.
Onların və bizim bu inkarçıları çox şey eyniləşdirir, o cümlədən əsrlər boyu bütün dinlərin və mədəniyyətlərin təsdiq etdikləri əxlaq normalarına tüpürmək. Bəşəriyyətin əsrlər boyu qəbul etdiyi əxlaq normalarına görə “ölənin dalınca danışmazlar”, ya da “ölənlər haqqında ya yaxşı danış, ya heç danışma”.
Bu prinsiplərə tam zidd olaraq pornoqrafik romanlar müəllifi Eduard Limonov yazıçı Vasili Aksyonovun ölümüylə bağlı deyir:
“Aksyonov da, digər “altmışıncılar” kimi mənim nəslimin rəqibləri idi. Biz isə rəqiblərimizin ideologiyasını qəbul etmirik – başdan-ayağa dissidentçilik, ədəbi planda bəsit romanlar. Düşünmürəm ki, onların yazdıqları əsrlər boyu qalacaq”.
Kimin romanları bəsitdir, kimin ancaq epataj naminə yazılmış mətnləri bəsit deyil – bunu Zaman göstərər. Onu da zaman müəyyənləşdirəcək ki, əsrlərdə kim qalacaq, kiminsə adını belə unudacaqlar.
Amma indi məni düşündürən odur ki, eynilə bu cür yanaşma bizim bəzi novcavanların da düşüncə tərzidir. Özləri az-çox fərli bir mətn ortaya qoya bilmədən, işləri peşələri özlərini tərifəmək, başqalarını aşağılamaqdır. Xam xəyallarında “altmışıncıları” çoxdan məhv edib basdırıblar, amma iş ondadır ki, o nəsil hələ də ölmək istəmir və canlı meyitlərdən daha diridirlər. Hətta dünyadan gedəndən sonra da əsərləri yaşayır.
“Altmışıncılara” haqsız hücumlardan bezmiş Yevgeni Yevtuşenko deyir ki, “mən altmışıncılara nifrət edənlərə nifrət edirəm”. Bu sayaq iradlara Bulat Okudjava daha sakit və təmkinli cavab verir.
“Gənc “səksənincilər” “altmışıncılara” qarşı yaman qəzəblidirlər. Unudurlar ki, atalar və oğullar problemi əsrlər boyu olub. Təbii ki, “altmışıncılar” öz zəmanələrinin övladları idilər. Onlar inqilabçı deyildilər, sadəcə olaraq namuslu insanlar idi və o şəraitdə yaşamaq istəmirdilər. Onlar rejimi dəyişməyi düşünmürdülər, onu bir qədər insaniləşdirməyə çalışırdılar ki, azacıq nəfəs almaq mümkün olsun. Vəssəlam, Mən “səksənincilərə” müraciət edirəm. Biz bacardığımızı elədik. İndi növbə sizindir. Bundan sonrasını siz davam edin”.
Məsələ ondadır ki, “altmışıncılar” adıyla birləşən nəslin hamısı eyni düşüncəyə, eyni estetik ölçülərə malik deyildilər. Hətta xronoloji olaraq bu nəslə mənsub olanların bəziləri “altmışıncılar” anlayışının özünü belə qəbul etmir, özlərini bu sırada saymırdılar. Əsasən bu fərqlənmə kənd və şəhər mövzularında yazan müəlliflərin bir-birlərinə ən azı şübhəylə yanaşmalarında idi. Bu, xüsusilə rus ədəbiyyatında hiss olunurdu. Çünki Rusiyada bu iki qism həm də milli-etnik fərqlənməylə bir-birindən ayrılırdı. Kənddən çıxmış və kənd mövzularında yazanlar həqiqi rus yazıçıları sayılırdı. Şəhər mövzularından, özəlliklə ziyalı zümrələrindən yazanlara isə müəyyən şübhəylə yanaşırdılar, çünki onların arasında rus dilində yazan yəhudilər, yarıyəhudilər, ya da xalis rus olub yəhudi meyilliləri sırf rus yazıçısı kimi qəbul etmək istəmirdilər. Hələ qatı antisemitləri demirəm. İşin çətin cəhəti ondaydı ki bu sırf ədəbi qarşıdurma yüksək partiya orqanları tərəfindən də ayrı-seçkiliyə əsas verirdi, Xruşşov başda olmaqla partnomenklatura bu “şəhər yazıçılarını” quruluşa gizli asilər sayırdılar, lakin kənd mövzularında həqiqəti yazanlar, faktik olaraq rejimə qarşı yönəlmiş sərt tənqidi yazıları da dözümlü qəbul edirdilər. Belə hesab edirdilər ki, torpaqla bağlı olan xalis rus müəlliflərin tənqidi içəridəndir, ziyalıların daxili ziddiyyətlərini ədəbiyyata gətirən “şəhərlilər” isə xarici düşmən qüvvələrin təsiri altındadırlar. Ən sərt kənd yazarları Vasili Şukşin, Valentin Rasputin, Viktor Astafyev, Vasili Belov ölkənin ən yüksək Lenin və Dövlət mükafatlarına layiq görülür, Sosialist Əməyi Qəhrəmanı olurdular (Valentin Rasputin). Müəyyən ayrı-seçkilik, şübhəsiz, milli ədəbiyyatlara, o sıradan Azərbaycan ədəbiyyatına da şamil edilirdi. Bu barədə mən “Drujba narodov” jurnalının təşkil etdiyi bir müşavirədə öz fikrimi bildirmişdim. Sonralar “Literaturnaya qazeta”da dərc olunmuş bir yazıda mənim fikirlərimlə səsləşən düşüncələrə rast gəldim. Qriqori Pomeranets adlı müəllif “Tövbəsiz” adlı məqaləsində (“Literaturnaya qazeta” 5 fevral 1997) yazırdı:
“Suslov siyasəti öz bəhrələrini verirdi, Polşa kommunistlərinin yoluyla gedərək Moskva ziyalılarını (ancaq Moskva ziyalılarınımı? – A.) parçalayırdılar. “Poçvenniklərin” (zəmin, torpaq yazarları kimi də çevirmək olar – A.) “mürtəce romantizmi” imtiyaz qazanırdı. Yəni kəndlinin bəsit bütövlüyü şəhər ziyalısının anlaşılmaz tərəddüdlərinə qarşı qoyulurdu, çünki bu sayaq ziyalılar öz rusluqlarını guya ki, qeyb etmişdilər. (Burada “rusluğunu” sözü əvəzinə “azərbaycanlılığını, qırğızlığını, litvalılığını” təyinlərini də qoymaq olar. – A.) Belə bir xam xəyal da yaranmışdı ki, ədəbiyyatda kəndli obrazları şəhərli obrazlarından daha bədiidir və yeganə həqiqət də məhz “kəndli həqiqətidir”. Əslinə qalsa bu ideya örtülü də olsa Soljenitsının “İvan Denisoviçin bir günü” povestində və “Matryonanın həyəti” hekayəsində görünmüşdü. Kənd nəsrinin şəhər nəsrindən üstün tutulması siyasətin və senzuranın təsiriylə idi. Amma tutalım kinoya müraciət etsək Andrey Tarkovskinin “İvanın uşaqlığı” filminin bütün qəhrəmanları ziyalılardır. Lakin Tarkovski heç də Şukşindən əskik sənətkar deyil. Tarkovskinin obrazları Vasili Belovun “Adi məsələ”sindəki personajlardan daha dərindilər”.
Məqalədə yer alan bu doğru fikirlərə mən onu da əlavə edərəm ki, şəhər ədəbiyyatında Yuri Tifonovun qəhrəmanları psixoloji təsvirin dərinliyinə görə heç də Rasputinin psixoloji təsvirlərindən zəif deyillər.
Bu misalları milli ədəbiyyatların nümunələriylə də təsdiq etmək olar. Məhz bu illərdə kənd mövzularında yazan “Azərbaycan altmışıncıları” rəsmi dəstək alır, irəli çəkilirdilər. Ziyalıların həyatını qələmə alan əsərlər isə şübhəli və gərəksiz hesab olunurdular, tənqid hədəfinə çevrilirdilər. Artıq dəbdən düşmüş “sosializm realizmi” metodu əvəzinə rus tənqidində kənd nəsrini təqdir edən “sosial realizm” ifadəsi işlənməyə başlandı. Xüsusən müharibədən sonrakı kənd həyatına həsr olunmuş əsərlərdə sosial çətinliklərin təsviri sərt, amma həqiqi və yüksək bədii ədəbiyyat kimi dəyərləndirilirdi və bu, əlbəttə, düzgün idi. Həmin ədəbiyyat kamil örnəkləriylə bu haqqı qazanmışdı. Amma məsələ ondaydı ki, bu ədəbiyyat söz sənətinin yeganə örnəyi kimi qəbul edilirdi, müsbət dəyərləndirilirdisə, şəhər insanlarının mənəvi iztirablarından bəhs edən mətnlər az qala sovet həyat tərzinə qarşı təxribat sayılırdı. İztirablar yalnız maddi qayğılara aid edilə bilərdi. Düşünən insanın həqiqət axtarışları, şübhələri, tərəddüdləri, ictimai narahatlığı “öz içində qurdalanmaq” kimi damğalanırdı. Azərbaycanda isə bu sayaq “ziyalı özündən narazılığı”, mənəvi axtarışlar ümumiyyətlə sovet həyatının təhrifi kimi suçlanırdılar. Amma bütün bunlara rəğmən son sovet dövrünün tam mənzərəsini – kəndiylə, şəhəriylə – küll halında əks etdirən ədəbiyyat kommunist ideoloji sisteminin iflasına yol açdı.
Haşiyə olaraq onu da qeyd edim ki, “şərti olaraq şəhər yazıçıları” adlandırılanlar kənd nəsrinin ən yaxşı örnəklərini təqdir edir, kənddən yazan istedadlı yazıçıları səmimi şəkildə dəyərləndirirdilər. Şərti olaraq kənddən yazan (və kənddən çıxmış) əhli-qələmlər isə “şəhərliləri” yazdıqlarını ciddi ədəbiyyat kimi qəbul etmirdilər. Ona görə ki, onların fikrincə, şəhərlilər həyata bələd deyillər (bu fikir daha çox Azərbaycan ədəbi mühitinə xas idi). Amma “həyat” deyəndə onlar yalnız kənd həyatını nəzərdə tuturdular. “Şəhər yazıçıları” isə heç vaxt kənddən yazanları şəhər həyatını bilməməkdə günahlandırmırdılar. Hətta onlar şəhər həyatından yazmağa uğursuz təşəbbüslər etdikləri zamanda da. Kənddə doğulmuş, böyümüş, yetişmiş, ömürlərinin müəyyən hissəsini torpaqla təmasda yaşamış müəlliflər şəhərlilərin xarakterini çətin qavrayırdılar və yetərincə dərk etmədən qınamağa başlayırdılar. Amma axı yazıçı peşəsinin özü əsasən şəhərli peşəsidir. Doğrudur, Lev Tolstoydan Mixail Şoloxova qədər bir çox klassiklər şəhərlərdən uzaqlarda yaşayıb-yaratmışlar (Azərbaycanda belə örnəklər göstərmək çətindir). Və o da var ki, ədəbi həyat, ədəbi mühit anlayışları şəhərlərdə formalaşır və odur ki, kənddən çıxmış yazıçıların şəhərdə məskunlaşmağa can atmaları anlaşılandır, amma söhbət bəzi hallarda “gəmidə oturub gəmiçiylə dava etməkdən” gedir. Mənim sözüm deyil, kimsə çox dəqiq deyib ki, “bəzi kənddən çıxmış yazıçılar ömürlərinin bir qismini kənddən köçüb şəhərli olmağa sərf edir, ikinci qismini isə doğma yerlərin həsrətini çəkib şəhəri burunlamağa”.
Ədəbiyyatda, sənətdə sovet ideoloji tabularından biri də o idi ki, əsərlərdə ziyalı, özəlliklə də sənətkar obrazı yaratmaq təqdir edilmirdi. Əlbəttə, söhbət keçmiş dövrlərin konkret şəxsiyyətlərindən, məsələn, – Nizamidən, Nəvaidən, Puşkindən, Abaydan getmirdi, çağdaş yazıçı, rəssam, bəstəkar, rejissor, ya aktyorların bədii obrazlarını əsərin baş qəhrəmanı kimi təqdim etməkdən gedir. Sanki unudurdular ki, XX əsrin bir sıra klassik əsərlərində məhz sənətkar insanların obrazları yaradılıb. Ancaq elə üç şah əsəri xatırlamaq yetərlidir. Tomas Mannın “Doktor Faust” romanının baş qəhrəmanı bəstəkardır. Mixail Bulqakovun “Master i Marqarita” (“Ustad və Marqarita”) romanının baş qəhrəmanı yazıçıdır. Bulqakov eyni zamanda səhnə həyatından bəhs edən “Teatr romanı”nın müəllifidir. Federiko Fellininin “Səkkiz yarım” filmi kinorejissorun yaradıcılıq axtarışlarından və əzablarından bəhs edir.
Bu sayaq temalar sovet ədəbiyyatının magistral yolundan sapmış çığırlar sayılırdı. Magistral yolda isə rəsmi sovet tənqidinin rəyincə, doğrudan da, böyük əsər olan “Sakit Don”la bərabər növ-növ “Sementlər”. “Hidrosentrallar”, “Qara metallurgiya” kimi “romanlar” sosialist realizminin bariz örnəkləri sayılırdı.
İndi “altmışıncılara” irad tutanlar unudurlar, ya heç bilmirlər ki, onlar ədəbi meydana çıxandan çox-çox əvvəllər elə “əsərlər” təqdir olunurdu ki, dağ başına qaldırılırdı ki, indi onları ya tamam unudublar, ya da çağdaş gözlə tanış olsalar ədəbiyyata parodiya təsiri bağışlayardılar. Yaxşı yadımdadır, o dövr “ədəbiyyatının” bəzi belə örnəkləri rəhmətlik Araz Dadaşzadənin dilindən düşmürdü. Ancaq ona məxsus “yoluxucu” gülüşlə qəhqəhə çəkərək sitatlar gətirirdi. O vaxtkı pyeslərdən birində anaya oğlunun ölüm xəbərini verəndə ana: – “Doğrudur, bu xəbər məni bir qədər sarsıtdı” sözləriylə başlayan cümlə işlədirdi. Başqa bir fantastik roman tənqid tərəfindən ona görə qiymətləndirilirdi ki, müəllif Marsda və Yupiterdə yaşayan şüurlu məxluqların dilini müxtəlif şəkildə təqdim etmişdi: marsdakılar əruz vəzninin rəməl bəhrində, yupiterlilər mütəqarib bəhrində danışırdılar. Belə bir şeir misrası da dilimizin əzbəri idi: “Salam Taras dayı, necədir halın, yenə də ağarıb saçın, saqqalın”. Araz: necə “yenə də?” – deyə uğunub gedirdi – yəni bir gün saqqalı qaralır sonra “yenə də ağarır?”.
Bəli, belə günlər və belə meyarlar da vardı o vaxtkı ədəbiyyatda.
“Altmışıncılara” iradlar
İndiki cavanların “altmışıncılara” bir iradı da ondan ibarətdir ki, onlar dissident olmayıblar. Düzdür, bu irad daha çox rus ədəbiyyatının altmışıncılarına qarşı yönəlir. İttiham edənlər “altmışıncıların” nəşr olunmuş leqal ədəbi məhsullarına qarşı yasaq olunmuş “Samizdat” mətnlərini çıxarırlar. Bilməyənləri agah edim ki, “Samidat” yəni “Özünü çap” adlandırılan gizli nəşrlər dar bir çərçivədə, özəlliklə Moskvada və Leninqradda yayılırdı. Təbii ki, elə bu şəhərlərdə də, bütün ölkədə də belə yazılarla çox cüzi bir zümrə tanış ola bilirdi. Doğrudur, yasaq edilmiş bir çox qiymətli əsərlər, o cümlədən çağdaş dünya ədəbiyyatından bir sıra tərcümələrlə o vaxt yalnız “Samizdat” nəşrləri vasitəsilə tanış ola bilərdin. “Samizdat” ədəbiyyatının əhəmiyyətini heç də azaltmadan, dissidentlərin hünərlərinə və dözməli olduqları əzablarına sayqı duymaqla bərabər o həqiqəti də etiraf etmək istəyirəm ki, bu mətnlərin sadaladığım səbəblərdən şüurlara kütləvi təsiri ola bilməzdi. İctimai şüura təsir edən mətbuatda çıxan yazılar idi. Rus ədəbiyyatında da, milli ədəbiyyatlarda da məhz həqiqət barədə həqiqəti əks etdirən əsərlər sosrealizm deyilən psevdoədəbiyyatın bel sütununu qırdı.
Bizim Azərbaycanın altmışıncılarına tutulan iradlardan biri də budur ki, niyə sizin bəzi rus yazıçıları kimi o vaxt çap oluna bilməyəcək sandıq yazılarınız yoxdur ki, indi bunu üzə çıxarasınız? Əvvəla, bizim də elə yazılarımız var və onları məhz sensurasızlıq dövründə üzə çıxardıq. İkinci, imkan daxilində həqiqətləri çatdıran əsərlərin təsir gücü sandıqda qalıb heç kəsin xəbər tutmadığı mətnlərdən daha önəmli deyilmi? “Əlyazmaları yanmır” deyən (halbuki Mirzə Cəlil oğullarının otaqlarını isitmək üçün əlyazmalarını yandırmışdı) Mixail Bulqakov ölməz romanın müəllifidir. Amma sandıqda qalmış “Ustad və Marqarita”dan daha çox o dövrün ictimai rəyinə İlya Erenburqun xatirələri, Yevtuşenkonun və Voznesenskinin poeziyası nüfuz edirdi. İndi yaşadığımız dövrdə bu müəlliflər də bir çox başqa layiqli yazıçılar kimi nəinki kölgədə qalır, hətta xidmətləri nankorcasına inkar edilir. Unudurlar və unutdurmaq istəyirlər ki, ictimai şüura güclü təsir göstərən bu adların sırasında hökmən Yuri Trifonovun, Vasili Şukşinin, Vasil Bıkovun, Çingiz Aytmatovun, Viktori Astafyevin, Vasili Aksyonovun və bir çox başqalarının da adlarını çəkmək vacibdir. “Ustad və Marqarita” romanı isə oxuculara o vaxt çatdırıldı ki, zaman artıq dəyişmişdi. O cümlədən əsərləri leqal çap olunan yazıçıların cəhdlərinə görə dəyişmişdi. Senzura yasaqlarını adlayıb keçən ədəbiyyatı yarımçıq həqiqət saymaq insafdan deyil. Əlbəttə, qeyd-şərtsiz tam həqiqət daha yaxşıdır. Amma buna heç bir imkan verilməyəndə, yarıhəqiqət hər halda ağ yalandan da, lal-dinməzlikdən də daha faydalıdır.
Azərbaycanda necə, sırf dissident ədəbiyyat olubmu?
Bu sözün dar mənasında yox, olmayıb. Sovet dönəminin müxtəlif illərində ayrı-ayrı dissident təşəbbüsləri olub, dərhal da üstü açılıb və cəzalandırılıb. Amma bu mənada quruluşa açıq şəkildə asi olan dissident ədəbiyyatı olmayıb. Lakin bu anlayışı daha geniş anlamda – mövcud ideoloji və estetik çərçivələrə sığmayan, rejimin bədii yaradıcılığın qarşısına qoyduğu tələblərlə barışmayan ədəbiyyat və incəsənət əsərləri – həm də tək bədii söz sahəsində deyil, musiqidə, rəssamlıqda, teatr və kinoda, şübhəsiz, olub. Sovet gerçəkliyinin plakatlarda təsvir olunduğu kimi yox, həqiqi mənzərəsini göstərmək elə dissidentlik idi. Bu anlamda hətta rus ictimai fikrində də, ədəbiyyatında da yalnız Soljenitsın, Saxarov, Bukovski, Amalrik, Şaranski, Ginzburq, qeneral Qriqorenko, Sergey Kovalyov deyil, yuxarıda adları çəkilən yazıçılar da, Azərbaycanda Bəxtiyar Vahabzadə, İsa Hüseynov, Sabir Əhmədov və bir sıra başqa müəlliflər də dissident sayıla bilər.
Bu barədə danışmaq mənimçün yaxşı deyil, amma deməliyəm ki, o illərdə bizim publisist yazıçılarımızdan biri yüksək kürsüdən bəyan edirdi ki, Azərbaycanda da Soljenitsın əmələ gəlib, məsələn, Anar. İndi mən bunu gecikmiş zarafat və layiq olmadığım kompliment kimi qəbul edirəm, amma o vaxt bu, sırf siyasi donos idi.
Altmışıncı illərdə ədəbiyyat tariximizin ən önəmli cərəyanı Mirzə Fətəli Axundzadədən, Mirzə Cəlil Məmmədquluzadədən, Mirzə Ələkbər Sabirdən gələn tənqidi, ifşaedici istiqamət altmışıncı illər ədəbiyyatının şah damarı oldu. Və elə qələm sahiblərinin bəziləri şeytançılıq, çuğulluq edərək bu təşəbbüsləri sovet quruluşuna qarşı təxribat kimi təqdim edir, “lazımi yerlərə” açıq, ya gizli donoslar verirdilər.
Sovet dönəmində aldığımız mükafatları, fəxri adları başımıza qaxanlar, o dövrün ölçüsüz-biçisiz rəsmi basqılarından, ayıq-sayıq partiya nəzarətindən, amansız senzura istibdadından başqa öz həmkarlarımızın şeytançılığını da nəzərə alsaydılar, bəlkə bir az daha insaflı olardılar. Amma bəxtimiz onda gətirmişdi ki, o vaxt Azərbaycana öz etirafına görə özü ən böyük dissident olan Heydər Əliyev rəhbərlik edirdi. Heydər Əliyevin əvvəllərdə gətirdiyim çıxışından bir fikri xüsusi vurğulamaq istəyirəm. Tamamilə doğru qeyd edir ki, Azərbaycanda dissident sayıla biləcək yazıçılar sovet həyatı haqqında həqiqəti yazırdılar. Həqiqəti olduğu kimi göstərmək isə sovet ideoloqlarının rəyincə quruluşu ittiham etmək deməkdi.
Azərbaycanda “altmışıncılar” nəsrinin ən parlaq əsərlərinin qəhrəmanları adi insanlar idi, bunu isə o vaxtın ideoloji tənqidi sistemə qarşı təxribat kimi qələmə verməyə çalışırdı. Hətta altmışıncılara müəyyən rəğbətlə yanaşan mötəbər tənqidçilər belə bu əsərlərdəki həyat həqiqətlərini meşşanlığa qarşı mübarizə kimi qələmə verməyə çalışırdılar, halbuki personajlarımız meşşanlar yox, gündə rast gəldyimiz adi insanlar idi. Plakat qəhrəmanlara alışmış estetik baxışlar bunu heç cür qavraya bilmirdilər. Bəzi sital tənqidçilər isə yazılarımızı yalnız sosrealizmə zidd (bu, doğrudan da, belə idi) mətnlər kimi yox, həm də antisovet mətnlər kimi qələmə verməyə başladılar ki, bu artıq siyasi donos idi. Biz insanın daxili aləmini təsvir etməyə çalışırdıq, amma hətta yetərincə hazırlıqlı və savadlı tənqidçi də bunu mikromühitə, yəni kiçik dünyaya varmaq kimi qavrayırdı. Belələri üçün MAKROMİR, yəni böyük dünya əzəmətli quruculuq işləri, adi insani miqyaslara sığmayan möhtəşəm əməllər idi. Onların düşüncəsinə görə, Makromirin – böyük dünyanın adi insanların gündəlik qayğıları, ailə, məişət, iş problemləriylə heç bir əlaqəsi yox idi. Qəhrəmanlıq şücaətlərindən, nəhəng əməllərdən başqa hər şey onların gözlərində xırdaçılıq, kiçik məsələlərlə uğraşmaq deməkdi. Bizim personajlar adi sözlərlə danışırdılar, amma ritorikaya və pafosa alışmış oxucu bunları şivə kimi, ləhcə kimi, ara danışığı kimi qavrayırdı. Gərək on illər keçəydi ki, bütün bunlar bizim düşündüyümüz kimi qavransın. Amma elə bir dövr gələndə və o dövrün ədəbiyyatına həyat həqiqətlərinə uyğun təsvirlər kimi qəbul olunmağa başlananda yeni peyda olmuş yazıçılar da bunları heçə saymağa başladılar və “ədəbiyyat bizdən başlayır” – kimi əsası olmayan iddialarla çıxış etdilər. Həmişə bu fikirdə olmuşam və indi də bu fikirdəyəm ki, altımışıncı illər ədəbiyyatımızın qızıl dövrü idi. Amma məhz iddialı və inkarçı gənclərin bu ədəbiyyatı heçə saymalarından rəncidə olaraq ilk dəfə “altmışıncı illər ədəbiyyatın qızıl dövrü idi, indi isə qızılca dövrüdür” demişdim. Qızılca uşaqlıq xəstəliyidir və doğrudan da, bəzi gənclərin yazıları infantilizm, yəni uşaq oyunları səviyyəsində görünürdü. Bu sözlərlə kimisə incitmişəmsə ifadəmi geri götürürəm. Altmışıncı və yetmişinci illər (faktiki olaraq bu iki on illik eyni estetik dəyərlərin təsdiq olunduğu dövrdür. “Altmışıncılar” deyəndə yetmişinci illər də ədəbiyyatda özlərini təsdiq etmişlər də nəzərdə tutulur). Doğrudur, ədəbiyyatımızın “qızıl dövrü” saymağımda israrlıyam, amma sonrakı səksəninci, doxsanıncı illərdə və XXI əsrdə də ədəbiyyatımızın bütün sahələrində, şeirdə, nəsrdə, dramaturgiyada, tənqiddə bir çox dəyərli əsərləri yarandığını da danmıram. Lakin təkrar edirəm “altmışıncılar” (“yetmişincilər” də daxil olmaqla) ədəbiyyat tarixində xronoloji anlayış kimi yox, estetik məfhum kimi təsdiq olunub.
Mənbə: https://edebiyyatqazeti.az/
