“Gənc Ədiblər Məktəbi”nin müdavimi, AYB və DGTYB üzvü,
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Təqaüd Fondunun təqaüdçüsü
Çanaqqala zəfəri və ya 26 minanın türkanəliyi
İbrətamiz Çanaqqala savaşı haqqında mükəmməl əsərlərdən biri də Turqut Özakmanın “Diriliş Çanaqqala. 1915” romanıdır. Əsər dörd böyük hissədən ibarətdir. 1.Rus ruleti 2. Dənizin tutuşduğu gün 3. Hazırlıq 4. Diriliş birinci dönəm.
Əsərə ön sözü də müəllifin özü yazıb. Müəllif bu savaşı diriliş, Türkün geri dönüşü, milli mücadilənin və cumhuriyyətin, bir sözlə yeni Türkiyənin ön sözü kimi qələmə verir. Savaş olub bitəndən həmin döyüşə üç cür yanaşma olduğunu vurğulayır. Birincilər həmin zəfərdə Mustafa Kamalı yox sayaraq anlatmışlar. İkincilər M.Kamalın rolunu kiçiltməyə çalışmışlar. Üçüncülər Çanaqqala savaşını möcüzələr, kəramətlər sərgisi kimi anlatmışlar. Onların fikrincə, bu əskəri bir savaşın qələbəsi yox, ilahi, gizli bir gücün sayəsində qazanılmış zəfərdir. Ön sözdə o da qeyd edilir ki, hətta bəzi yazarlar savaşa Allahı da qatırlar. Belə ki, Tanrı Cavad paşaya röyasında çiçəklərlə bəzənmiş kəf və vav hərflərini göstərir. Bu ilahi işarətin anlamı əbcəd hesabıyla 26 deməkdir. Yəni paşaya ilahi xəbərdarlıq gəlir ki 26 mayını- sualtı partlayıcını dənizin dibinə döşət ki, qələbə qazan. Bu cür qəribə yozumlara qarşı müəllif əsaslı bir sualla müraciət edir: “Nədən yalnız Çanaqqala savaşında ordumuza yardımçı oldular, möcüzələr, xarüqələr yaratdılar, digər cəbhələrdə heç yardımçı olmadılar?!” Həm də bu qələbədən sonra savaş 9 ay sürdü, bir döyüşə tanrı himayədarlıq edirdisə o niyə 9 ay uzanmalıydı?! Müəllif son olaraq qərar verir ki, Çanaqqala da eyniylə milli mücadilə kimi bir yazarın xəyal gücünə ehtiyacı olmayan bir dastandır. Bu səbəbdən də yazar uzun illərin fundamental araşdırmalarının nəticəsi olaraq ortaya mükəmməl bir roman qoymuşdur.
Roman 27 Temmuz 1914, 27 Ekim 1914, 25 Temmuz 1915 tarixləriylə başlayır. Birinci hissədə ilk bir ildə baş verən hadisələrə diqqət edilir. Hər bir durum tarixi əsaslarıyla qabardılır. Bildirilir ki, 500 ildə qazanılan torpaqlar bir neçə həftə içində itirilmişdi. Dünya tarixində Qanuni dönəmindəki kimi zənginliyi, güclülüyü, gəlişimliliyi əldə etdikdən sonra bu zavallı duruma düşmüş tək bir dövlət yoxdu. Bununla yanaşı türk öz türlüyündəydi. Qərbin Türkiyə və türklər haqqında heç bir zaman doğru təxmin və tanıması olmayan siyasətçiləri yenə də çaşıb qaldılar. Müdhiş bir millilik, yurdsevərlik partlayışı oldu. Yazıçı bunu qabartmaq üçün elə epizodlardan sənətkarlıqla istifadə edir ki, bu da romanı daha da qüvvətləndirir. Kimsəsiz, yoxsul bir qadının da unudulmayacaq qəhrəmanlıq etdiyi yazarın diqqətindən yayınmır. O qadın yeganə varı olan saçlarını kəsib sataraq pulunu orduya verir. Bu da bir daha göstərir ki, xalq yüz illik durğunluğu üzərindən atmış, milli həyəcanı paylaşırdı.
Yazıçı birinci hissədə Çanaqqala zəfərinə gedən yolun müəyyən incəliklərinə də yer ayırmışdır. Məsələn Ədirnənin geri alınması, Ənvər bəyin bu münasibətlə milli qəhrəman kimi yaddaşlara çökməsi bütün yurdu düyün evinə çevirdi. Böyük dövlətlər bu oldu bitdini qəbul etmək məcburiyyətində qaldılar.
Romanda üç əsas şəxsin tutduğu vəzifəsi xüsusilə qeyd edilir. “Çatalca Kolordusunun öncü birliğinin başında Kolordu Kurmay Başkanı Yarbay Enver Bey, Gelibolu Kolordusunun öncü birliğinde de Kolordu Kurmay Başkanı Yarbay Fethi Okyar ve Harekât Şubesi Müdürü Binbaşı M. Kemal vardı”. Bununla yanaşı ordu başına gətirilən əslən alman olan Liman von Sander Liman paşa deyə çağrılmağa başlandı. Özünəməxsus xarakteri olan bu qərbli hər kəsdən bir alman kimi davranmasını tələb edirdi. Onun qabalığı türk əsgər və zabitlərində milliyyətçi ruhunu daha da gücləndirdi. Türk paşalarından alman heyranı olaraq tanınan Ənvər paşa da ordu başına keçdi və Liman paşa anladı ki, Əvər paşa nə qədər alman heyranı olsa da, özünə daha çox heyrandı. O, yeni və gəncləşmiş bir ordu qurdu, Liman paşa Ənvər Paşa ilə hesablaşmalı olduğunu anladı. Birinci dünya müharibəsi başladı və türk ordusu da almanların tərəfdarı olaraq bu müharibəyə qatıldı. Rusiyadan sonra İngiltərə, Fransa və Belçika da rəsmən Osmanlı dövlətinə müharibə elan etdilər. Hətta Yaponiya da formal olaraq onlara qoşulacaqdı. Yazıçı bu yerdə bir məqamı xüsusilə qabardır. Savaş başlayar başlamaz Rus çarı Osmanlıda yaşayan erməniləri üsyan etməyə çağırdı.
Romanda ayrıca başlıq olaraq “Osmanlı- Almanya ilişkisinin özəti” də verilmişdir. Lakin biz əsas diqqəti məhz möhtəşəm Çanaqqala zəfərinin gedişatına yönəltmək istəyirik. “Çanaqqala Boğazı” adlanan hissəsdə əsas diqqəti çəkən döyüş hazırlığıdır. İstifadəyə yararsız bilib tulladıqları 13 top və digər lazımsız silahlar döyüş vəziyyətinə gətirildi. Hətta muzeyə göndərilmiş hava topları da istifadə edildi. Komandirlər Gəlibolu yarımadası ilə Ege dənizi ətrafını ovuclarının içi kimi bilirdilər.
Romanın birinci bölümü “Rus ruleti” adıyla təqdim olunur. Burada əsas hadisələr Sarıqamış fəlakətiylə bağlı olaraq cərəyan edir. Bu bölümdə yazıçı müharibənin hərbi-texniki gücüylə əsl vətəndaşlığın mənəvi durumunu ustalıqla qarşılaşdırır. Yüzbaşı Hilmi Şanlıtop əsgərlərinə son tapşırığını verir. “…Burada yenilmək başqa yenilgilərə bənzəməz… Düşmən güclü. Amma biz də çox qərarlıyıq. Çünki vətənimizi qoruyacağıq… Savaş zamanı kimsə yaralı və şəhidlərlə məşğul olmayacaq…”
İkinci bölüm “Dənizin tutuşduğu gün” adlanır. 19 Şubat saat 09.50-də ilk atış topçu zabiti yüzbaşı Harry Minchinin “Atəş!” əmriylə olur. Cornvallis zırhlısı-hərbi gəmisi tərəfindən atəş açılmasıyla Çanaqqala savaşı başlayır. Ağır topların atəşi saat 13.00-dək sürdü. Savaşın ikinci hissəsi saat 14.00-dan 17.30-a kimi davam etdi. Türklər 4 şəhid 11 yaralı vermişdilər. Bəlkə də, təsadüfi xoşbəxtlikdən beş gün hava çox pis keçdi. Türklər bu fürsətdən yararlanaq, saxta partlayıcıları keçidlərə düzdülər.
Yazar xüsusilə vurğulayır ki, bəşər tarixində ingilislərlə türklər ilk dəfə savaşacaqdılar. Fevralın 25-dən Çanaqqala dəniz savaşı yenidən başlandı. İlk olaraq saat 10.15-də düşmənin “Queen Elizabeth”i div toplarıyla Səddülbahir tobyasını atəş altına aldı. Romanın bu hissəsində müəllif hər günün saatbasaat hesabatını yazır. Döyüşlərin nə vaxt başlamasından tutmuş nə vaxt bitməsinə kimi böyük bir sevgi ilə təsvir edilir. Hər bir düşmən gəmisinin atdığı addım və onun necə cəzalandırılması böyük ustalıqla canlandırılır. Yazıçı bir məqamı da önə çəkməyi unutmur. Cavad paşa Erenköy körfəzinə ölü nöqtə adlandırılan yerə də mina döşəməyi əmr etmişdi. “Öylə sıradan bir şey kimi söyləmişdi ki, bu önərinin tarixin axışını etkiləyəcəyi düşünülə bilməzdi”. Nə qədər təhlükəli olsa da, bu tapşırıq yerinə yetirilməliydi. Yüzbaşı Nazmı Akpınarın rəhbərliyi altında “Nusrat” gəmisiylə əldə olan son 26 partlayıcını paralel olaraq Qaranlıq limanına tökdülər. Müəllif döyüşün taleyini həll edən həmin anları çox həyəcanlandırıcı şəkildə anbaan göz önündə canlandırır. “…Nusrat” mayın gəmisi mayınların arasında 100-150 metr aralıqda, 80 kq ağırlığındakı minaları su üzərindən təxmini 4,5 metr altına sıralayacaqdı. 11 minalanmış xətt çəkdilər və saat 8.00-da Çanaqqalaya döndülər”.
Yazıçı düşmən tərəfin də əsl simasını göstərməkdən çəkinmir. “Lord Kitchener sonucdan o qədər əmindir ki, Hamiltona gözəl şans diləməyə də ehtiyac duymadı. L.Kitchener türklər haqqında yanılırdı…” Birləşmiş donanmanın rəhbərliyinə Cardenin yardımcısı Amiral John Michael de Robek gətirildi. Əsas hücumun isə 18 mart Perşembe günü başlanmasını qərarlaşdırdılar. Onların planında yalnız bir cəhət nəzərə alınmamışdı. “Yurdunu anası kimi, qadını kimi, uşağı kimi sevən, canından əziz tutan çılğın Türklər…”
Birləşmiş donanma 3 hücum qrupu hazırlamışdı. Birinci qrup 4 ingilis hərbi donanması idi: “Queen Elizabeth”, “Agamemnon”, “Lord Leson” və “İnflexible”. İkinci qrup 4 fransız hərbi gəmisi idi: “Gaulois”, “Charlemagne”, “Suffren”, “Bouvet”. Üçüncü qrup 8 ingilis hərbi gəmisi. “Majestic”, “Ocean”, “Vengeance”, “Cornvallis”, “Canopus”.
Saat 10.30-da 18 üzən qala və 600 top marşla hücuma başladı. Saat 11.15-də həmin bənzərsiz savaş başladı. İlk atəşi Triumph gəmisi verdi. 35 dəqiqə aramsız atəş türklərə imkan vermədi. Dənizdə amansız döyüşlər gedən vaxtda başbakanlıqda böyük narahatlıqla gələn xəbərlər gözlənilirdi. Elə bu məqamda yazıçının bədii manevri maraqlıdır. O, Ziya Göyalpın ümidverici sözlərini də əsərinə daxil edir. “Biz indi Çanaqqalada vətənimizi qoruyuruq. Vətənini müdafiə edən əsgərin gücü silahin gücünü aşar. İngilis vətənini qoruyan türkü nə anlaya bilər, nə də yenə bilər…”
Saat 12-də fransız gəmilərinə də hücuma keçmək əmri verildi. Türk əsgərlərinə isə daha önəmli bir əmr verilmişdi. Tək mərmi belə boşuna atılmayacaqdı. Türklərin hədəfi dəqiq vuran ilk mərmisi 12.20-də “İnflexible” gəmisinin ön dirəyini parçaladı və beləcə uğurlu bombardman davam etdi. Yazıçı ən kiçik epizodlarla böyük həyəcan yaşatmağı bacarır. Topun çarəsiz qalmağı Ərdəmətli Seyidin heysiyyətinə necə toxundusa, 275 kiloluq mərmini topa təkbaşına qaldırdı. O cür ağırlığa yenilməməsi üçün yazıçı onun elə bir məğrur obrazını yaradır ki, bunu ancaq bir türk edə biləcəyinə heç bir şübhə qalmır. O, bu cür inadkarlıqla 3 mərmini topa yetişdirə bildi ki, həmin mərmilər “Bouvetin” gəmisini çevirməyə yetərli oldu. Həmin gəminin “Nusrat”ın hələ kəşf edilməmiş 18 minasına tuş gəlməyi ilə şiddətli bir partlayış oldu. Əsərin bu yerində yazıçı daha bir türk müdrikliyini nümayiş etdirir. “Fransız Zırhlısı Bouvet batır. Türk tabya və bataryaları qurtarma çalışmalarını əngəlləməməküçün bir yerdən əmr almış kimi hamısı birdən atəşi kəsdilər. Başqa uzaq hədəflərə yönəldilər…”
Saat 14.30-da “İnflexible” də savaşı davam etdirə bilməyəcəyini anlayıb geri çəkildi. Daha sonra fransız gəmisi Gauloisi vurdular. 3 saat içində türklər 5 düşmən gəmisini, necə deyərlər, oyundan kənarlaşdırmışdılar. İndi döyüş 11 düşmən gəmisi ilə türkün hikkəsiylə dolu 14 mina arasında gedirdi.
Saat 16.00-da “İrresidtible” də “Nusrat”ın tökdüyü minaya çarpılıb partladı. Daha sonra “Ocean” da minaya düşdü. Birləşmiş donanma hərbi gücünün yarıdan çoxunu itirmişdi. Amiral de Robek geri çəkilmə əmri verdi. Ümumiyyətlə, savaşın necə bitdiyini müəllif belə təsvir edir. “Birleşik Donanma da artık açıkça dönüşe geçmişti. O zaman inandılar. Gün batıyordu. Deniz de gök de kan kırmızıya kesmişti. Sabah marşlar çalarak Boğaza giren Birleşik Donanmanın gururlu zırhlıları, orta ve küçük savaş gemileri, torpidobotları, motorları, mayın arama-tarama gemileri -Hamilton’un deyişi ile bir cenaze korteji gibi- sessizce Çanakkale Boğazı’nı terk ediyorlardı. Sonunda onlar da yenilginin acı tadını tatmışlardı. Topçular şükür secdesine kapandılar. Bu zafer yüzlerce yıllık ezikliğe, emperyalizmi yenilmez sanmaya son veriyordu. Balkan yenilgisinin, Sarıkamış felaketinin, Süveyş fiyaskosunun cesaret kırıcı etkilerini silecekti. Emperyalistleri, parayı, çeliği, makineyi, barutu, kader sanılan zavallılığı, aşağılık duygusunu, Avrupa önünde emireri gibi durma alışkanlığını yenmişlerdi”. Ən təsirləndirici məqamlardan biri də odur ki, türk əsgəri uzun fasilədən sonra ilk dəfə zəfər yeməyi yedi. Yazıçı yenə də imperialist düşüncəsiylə millətsevərlik duyğusunu müqayisə edir. Cardenin qorxduğu nə vardısa başına gəlmişdi. “Üç zırhlı batmıştı, beş zırhlı ağır yaralıydı, bine yakın denizci kaybedilmişti. Donanma çökmüştü. Nasıl olmuştu bu? Eski İngilizlerin saygıyla andıkları “Koca Türk” geri mi dönmüştü?”. Romanın digər iki hissəsindən və tarixdən də bəlli olduğu kimi qocaman türklük yenidən dünya idarəçiliyində öz mövqeyini möhkəmləndirirdi.
Gülnar Səma