Təhminə VƏLİYEVA.”ŞƏXSİYYƏTİ VƏ ELMİ İLƏ YADDAŞLARA YAZILAN AD – ƏZİZXAN TANRIVERDİ”

“Artıq bir il ötdü Azərbaycan filologiyasında Əzizxan Tanrıverdinin yoxluğundan” – yazmaq istəyirəm. Amma əlim gəlmir. Adını eşitcək boğazımda düyünlənir sözlər… Nə? Əzizxan Tanrıverdi yoxluğu? Əgər insan qoyub getdiyi irsi ilə yadda qalırsa, xatirələrdə yaşayırsa, hansı yoxluqdan söhbət gedə bilər!? Əzizxan Tanrıverdi 23 kitab, 180 sayda elmi məqalə irs qoyub və mərd insan xarakteri ilə yaddaşlarda yer edib.
Filologiya elmləri doktoru, professor Əzizxan Tanrıverdi türk mənşəli Azərbaycan şəxs adlarını ilk dəfə olaraq tarixi-linqvistik müstəvidə tədqiq etmişdir. “Kitabi-Dədə Qorqud” abidəsində işlənən şəxs adları, dağ kultu, at kultu, obrazlar sistemi, assonans və alliterasiya kimi məsələləri ilk dəfə olaraq dilçilik və ədəbiyyat müstəvisində kompleks şəkildə araşdırmışdır. Alimin Azərbaycan və ümumtürk elmi üçün göstərdiyi fədakarlıq yüksək qiymətləndirilir. O, 2014-cü ildə “Türk dünyasının ulu atası Korkut” mükafatına layiq görülür.
Əzizxan Tanrıverdi imzası ilə ilk tanışlığım Bakı Dövlət Universitetinin III kursunda oxuyan dövrə – 2015-ci ilə təsadüf edir. Yadımdadır, həmin vaxt “Azərbaycan dilinin tarixi qrammatikası” adlı fənn keçirdik. Bizə seminarlara hazırlaşmaq üçün Hadi Mirzəzadənin kitabından oxumaq tövsiyə olunmuşdu. Bir dəfə məşğələ müəllimi Səmayə xanım dərsə əlində başqa bir kitabla gəldi. Əlavə vəsait kimi gətirmişdi onu. Bu, Əzizxan Tanrıverdinin “Azərbaycan dilinin tarixi qrammatikası” adlı dərsliyi idi. Kitabı gözdən keçirirəm. Bəli, bu, mənim illərdir axtardığım kitabdır. Yox, mən illərdir tarixi qrammatika ilə məşğul deyildim. Mənim axtardığım kitab elmi mübahisə, elmi fikir doğuracaq, tədqiqata yönəldəcək bir kitab idi. Dərslik müəllimə hədiyyə olunduğundan onu ala bilmirəm, amma üzünü çıxardıram. Qrupa da hay salıram “Bu, çox yaxşı kitabdır. Kserokopiya edin”. Bax, həmin kitabla da başladı Əzizxan Tanrıverdi ilə mübahisələrim. Oxuduqca qeydlər edir, araşdırırdım.
İl yarımdan sonra ADPU-nun magistraturasına qəbul olur və dissertasiya mövzumu Əzizxan Tanrıverdinin rəhbərlik etdiyi “Azərbaycan dili və onun tədrisi metodikası” kafedrasından götürürəm. Nə ADPU-nu seçəndə, nə də dildən dissertasiya yazmağa qərar verəndə Əzizxan Tanrıverdinin orada mənim tələbəsi olacağım kafedrada işlədiyindən xəbərim yox idi. Bu zamana qədər onu qiyabi tanıyırdım. Əyani tanışlığımın isə maraqlı bir tarixçəsi var… Bir imtahan sonrası tanımışdım onu. Belə ki, imtahan öncəsi bizə verilən suallarla imtahandakı sualların uyğun gəlmədiyini kafedraya bildirdik və imtahanın vaxtı dəyişdirildi. Koridorda rastlaşırıq. Tanımıram nə mən onu, nə o məni. Ancaq üzündən oxunurdu gərginliyi. Rəfiqəm böyrümü dümsükləyərək Əzizxan müəllimi nişan verdi. Uzun-uzun baxdım və görsəm bunu soruşaram dediyim fikirlər gəldi keçdi ağlımdan. Deyəsən o da duymuşdu bunu. Baxır, təbii ki tanıya bilmir. Mən də tez üzümü çevirirəm.
Növbəti, Əzizxan müəllimin də dediyi o “unudulmaz görüş” yenə bir imtahan sonrasına təsadüf etdi. Bu dəfə mən də gərgin və əsəbi idim, imtahanda haqsız surətdə balım kəsildiyinə görə. Bir kafedra müdiri kimi gəlmişdi onda – məsələni həll etmək, müəllimlə mənim aramı düzəltmək və mənim nə dərəcədə haqlı olduğumu aydınlaşdırmaq üçün. O kafedra müdiri idi və kafedrasını sona qədər qorumağı borc bilirdi özünə. Yaxşı xatırlayıram, apelyasiya otağında onu görəndə dərhal “mənə həmin müəllimi çağırın” dedim. O isə “qəsdin nədi? Bilirsən ki, o özü bu suallara cavab verə bilməyəcək, yenə onu istəyirsən?” demiş və əgər mənim balım qaldırılsa, müəllimin ağır töhmət alacağını bildirmişdi. “Mənim də bu bala görə təqaüdüm kəsilir” demişdim. O, yalnız “yəqin ki bilirsən mən yoxlasam səhv tapacağam və balın bir az da kəsiləcək” deyəndə razılaşdım onun yoxlamağına. Vərəqi o yana-bu yana çevirib bir səhv tapmayanda mənim imtahan biletinin birinci sualını rum rəqəmləri verib yanına nöqtə qoymağıma gözü sataşdı. Bəli, bu, texniki səhv idi. Doğrunu yanlış yerində qoyub texniki səhvə görə bal kəsmək vicdan məsələsidir. O, bu səhvi bal kəsməyə görə və mənim haqsız olub geri çəkilməyim üçün etməmişdi. Bir müəllim qayğısı ilə “niyə bundan sonra nöqtə qoymusan?” sualını verdi və mən “olmamalıdır?” deyə təəccüblə soruşanda rum rəqəmlərinin yaranma tarixçəsindən danışdı. O, sözünü bitirmədən mən balın haqlı yazıldığına dair qol çəkdim. İlk dəfə “nə olursa-olsun dönməyəcəyəm” vədimə xilaf çıxırdım. Bu, mənim heç vaxt etmədiyim bir hərəkət və ilk dəfə atdığım bir addım idi. Mən yenə ondan öyrəndim. Bəli, o, mənə öz pedaqoqluğu ilə qalib gəldi.
Praktika dönəmində Əzizxan Tanrıverdinin kitabları ilə daha yaxından tanış oldum. Kafedradakı kitab şkafının bir rəfində Əzizxan müəllimin kitabları yer alırdı: “Koroğlu”nun şeir dili”, “Dəli Kür” romanının poetik dili”, “Anarın nəsri”, “Azərbaycan dilinin tarixi qrammatikası”, “Kitabi-Dədə Qorqud”da şəxs adları”, “Kitabi-Dədə Qorqud”un obrazlı dili”, “Dilimiz, mənəviyyatımız”, “Poeziyanın dili, dilin poeziyası”, “Dədə Qorqud kitabı”nda at kultu”, “Dədə-Qorqud kitabı”nda dağ kultu”, “XVI əsr qıpçaq (poloves) dilinin qrammatikası”,“Kitabi-Dədə Qorqud” və qərb ləhcəsi”. Onları oxuduqca suallarım artırdı. Hələ ilk oxuduğum kitabından başlanan mübahisələrimiz apelyasiya boyunca, praktika boyunca sürdü. Hətta “Kitabi-Dədə Qorqud”un söz dünyası” kitabından ilhamlanıb bir elmi məqalə – “Baybörə oğlu Bamsı Beyrək boyu”nun dilində işlənən nitq etiketləri” yazdım. Bu dövrdə onun iki kitabı da – “Dilimiz, düşüncəmiz” və “Türkologiyamızın Afad Qurbanovu” yeni çapdan çıxmışdı. Yadımdadır, elmi-tədqiqat təcrübəmizin bir günü sonuncu Çərşənbəyə düşmüşdü. Həmin gün onun göstərişi ilə hərəmiz bir şeir səsləndirdik və üç nəfər birinci kitabdan resenziya və rəy nümunəsi oxumuşdu. Mən də “XI-XII əsrlər türk dillərinin etnoqrafik leksikası” adlı rəy məqaləsini oxumuşdum və oxuduqca söylənən mətləblərə öz rəyimi bildirmişdim. O gün də unudulmaz oldu bizim üçün. Bəllidir ki, şeirlə, ədəbiyyatla keçən hər gün unudulmazlıq qazanır.
Əzizxan Tanrıverdini ya koridorda tələbələrin suallarını cavablandırarkən, ya kafedrada tələbələri sorğu-suala tutarkən, ya da öz müəllim yoldaşları və tələbələri ilə hansısa bir məsələ ətrafında müzakirə edərkən görərdin. Danışa-danışa bitməzdi onun Dədə Qorqud barədə söhbətləri… Əzizxan Tanrıverdi bir müəllim kimi hər zaman hamının işi ilə maraqlanır, ona verilən sualları həvəslə cavablandırırdı. Bir alim kimi elmi mübahisə doğuran, yaxud tələbələr üçün qaranlıq qalan məsələləri qabardır, onlara aydınlıq gətirirdi. Bir kafedra müdiri kimi “əsas tələbələrin işləridir. Arzu xanım, Sənubər xanım, müəllimlər diqqətiniz onların üzərində olsun. Nə əyər-əskikləri varsa başa salın düzəltsinlər” deyə tapşırıq verirdi. Bax, budur Əzizxan Tanrıverdinin örnək olası şəxsiyyəti!
Əzizxan müəllim tələbənin könlünü xoş tutan müəllimlərdən deyildi. Onun hər zaman yanında olan, haqqını kəsməyən, onu ruhlandıran, tənbəlliyinə görə danlayan böyük bir pedaqoq idi. O, daim tələbələri zəhmətkeş olmağa səsləyirdi. Onun “pis yazsanız da özünüz yazın. Təcrübəsizlikdən buraxdığınız səhvləri zamanla, yazdıqca, püxtələşdikcə düzəldəcəksiniz” sözlərindən neçə tələbə ilham alıb tez bir zamanda qorxmadan, özünə inanaraq özü yazıb tamamladı, “bütün elmi mənbələri yoxladıqdan sonra bir yekun qərara gəlin” şəklində verdiyi tövsiyə, əminəm ki, neçə tədqiqatçının ana prinsipinə çevrildi.
Praktika dövründə öyrəndik xəstə düşməyini… Sarsıldıq. Heç kim gözləmirdi bu xəbəri, heç kim inana bilmirdi. Bir neçə ay sonra da itirdik onu. Sonuncu dəfə mayda ADPU-ya gedişimdə gözüm hər yerdə Əzizxan müəllimi axtardı. Bircə kitabları qalmışdı kafedrada. Nə özü, nə səsi vardı. O zaman anladım Əzizxan Tanrıverdi yoxluğunu. Yasında xanımının dediyi “o həmişə deyirdi məni tələbələrim yaşadacaq” sözləri unuda bilməyəcəyəm. Heç kimdən nəsə ummadan ancaq Azərbaycan elmi üçün çalışan, 28 illik pedaqoji fəaliyyətini tələbələrini əsl müəllim, əsl alim kimi yetişdirməyə adamış Əzizxan Tanrıverdi adını tələblərin uğurları yaşadacaq və onun elm qarşısında çəkdiyi fədakar zəhmətə minnətdarlıq hissi ilə xatırlanacaq.

Təhminə VƏLİYEVA.“Xatirələr” aynasında görünən Əhməd bəy Ağaoğlu şəxsiyyəti!

Müstəqillik sözlərə, fikirlərə ədəbiyyata da yeni can, yeni ruh gətirdi. Xalqımızın mədəni-mənəvi irsinin öyrənmək, özünü tanımaq fürsəti ələ düşdü. Bizdən gizli saxlanılan həqiqətləri, bizə yanlış tanıdılan şəxsiyyətləri! Sovet ədəbiyyatında mürtəce romantizmin nümayəndəsi kimi verilən, “pantürkist”, “panislamist”, “paniranist” damğaları vurulan Əhməd bəy Ağaoğlu da bu şəxslər sırasında idi. Əlbəttə, partiya ideologiyası elmi ədəbiyyata da sirayət etmişdi. Bu dönəmdə partiyaçılığa müxaliflik təşkil edən fikirləri Əhməd bəy Ağaoğlu şəxsiyyəti və yaradıcılığını tədqiqlərdən uzaq salmışdı. Ancaq həqiqət əlbət bir gün zühur edir. Elmi həqiqətə susayan tədqiqatçılarda Əhməd bəy Ağaoğlu şəxsiyyəti və yaradıcılığını öyrənmək istəyi baş qaldırdı. Onların sırasında ədibin irsinin öyrənilməsi istiqamətində görkəmli ədəbiyyatşünas Əziz Mirəhmədovun apardığı tədqiqatları uğurla davam etdirən Vilayət Quliyevin adı xüsusilə çəkilməlidir. O, “Əhməd bəy Ağaoğlu kimdir?” sualına hələ 1997-ci ildə nəşr etdirdiyi “Ağaoğlular” adlı monoqrafiyasında elmi şərh vermişdir. Monoqrafiya ilə Türkiyənin ictimai-siyasi həyatında yüksək mövqe tutan Ağaoğlular – Əhməd bəy Ağaoğlu, Sürəyya Ağaoğlu, Səməd Ağaoğlu barədə məlumat alırıq. O, Əziz Mirəhmədovla birgə tərtib etdiyi Əhməd bəy Ağaoğlunun “Seçilmiş Əsərləri”ni çap etdirməklə bu suala cavab tapmağı geniş oxucu kütləsinin öhdəsinə buraxdı. Əhməd bəy Ağaoğlu kimi ensiklopedik şəxsiyyəti tanımaq isə neçə-neçə vətən övladında milli qeyrət hissi oyandırdı. Həm də utandırdı. Bu qədər zaman içərisində həqiqətə göz yumub o yalanlara uyduğumuza görə… Əhməd bəy Ağaoğlu ilə bizi tanış etdiyinə görə Vilayət Quliyevə minnətdarlıq etməmək olmur. Daim dövri mətbuatda Ə.Ağaoğlu irsinin tədqiqinə dair sanballı məqalələrlə çıxış edən V.Quliyev ədibin 150 illik yubileyi ərəfəsində də fəallıq göstərir. O, bu münasibətlə “Atatürk və Əhməd Ağaoğlu” və “Əhməd bəy Ağaoğlu: Xatirələr” kitablarını nəşr etdirdi.
Ədibin çoxşaxəli həyat və fəaliyyətini öyrənmək baxımından zəngin material verən “Əhməd bəy Ağaoğlu: Xatirələr” kitabında “Altmış yeddi il sonra” və “Sərbəst firqə xatirələri” adlı memuarları yer alır. “Sərbəst firqə xatirələri” daha öncə ixtisarla Ağaoğlunun “Seçilmiş Əsərləri”nə daxil edilmişdir. Burada isə memuar tam variantda Azərbaycan oxucusuna təqdim edilir. Həmçinin kitab vasitəsilə ədibin ilk dəfə “Altmış yeddi il sonra” adlı xatiratı ilə tanış oluruq. Kitabın tərtibçisi, ön söz, izah və şərhlərin müəllifi Vilayət Quliyev həm də xatiratları Türkiyə türkcəsindən Azərbaycan dilinə uğurlu şəkildə uyğunlaşdırma aparmışdır. Memuarların bədii dil xüsusiyyətləri elə qorunmuş, Ə.Ağaoğlunun yazı üslubu, deyim tərzi elə gözlənilmişdir ki, əsərin tərcümə olunduğu hiss edilmir. Bunu V.Quliyevin uzun illər Əhməd bəy Ağaoğlunun yaradıcılığı üzərində tədqiqat aparması və tərcümə sahəsində yetərincə təcrübəsi olması ilə əlaqələndirmək olar. Əhməd bəy Ağaoğlunu “əsrin əvvəllərində Bakıdakı “müsəlman mühiti”nin daim oyaq olan vicdanı” adlandıran V.Quliyev onun həyati mübarizəsindən səmimi bir dillə bəhs açır. Ədəbiyyatşünas alimin kitaba yazdığı “Əhməd bəy Ağaoğlu: hadisələrlə zəngin ömürdən iki xatirə” adlı ön sözdə də ədibə olan ehtiramı, sevgini duymamaq olmur. V.Quliyevin “Əhməd bəy Ağaoğlunun cild-cild kitablara, böyük seriallara material verən həyat yolunu göz önündə canlandıranda istər-istəməz insanın qəlbində bir istək baş qaldırır – kaş ki ümumtürk mədəniyyətinin və ictimai fikrinin inkişafına əvəzsiz xidmətlər göstərmiş bu böyük şəxsiyyət öz ömür salnaməsini özü qələmə almış olaydı!” qeydi isə qələmə alınmamış ssenarinin yazılmasına rəvac verə bilər.
“Əhməd bəy Ağaoğlu: Xatirələr” kitabı oxucunun “Əhməd bəy Ağaoğlu kimdir?” sualına cavab tapmasına əyani köməklik göstərir. XX əsrin əvvəllərində Türkiyənin ictimai-siyasi həyatında baş verənlərin bədii əksi Ə.Ağaoğlu xatirələrində yer alır. O, həmin dövrdə Türkiyədə baş verənlərin izləyicisi yox, fəal iştirakçısı olduğundan onun qələmə aldığı xatirələri birbaşa qaynaq rolunu oynayır.
Ömrünün 67-ci ilində qələmə aldığı ədibin “Altmış yeddi il sonra” memuarı həyatının Şuşa, Tiflis, Peterburq və Paris dönəmini ayna kimi əks etdirir. Təəssüflər olsun ki, xatirat yarımçıq saxlanmışdır. Əsərdə o, özünün doğulub boya-başa çatdığı patriarxal ailəsindən – Şərq düşüncəli mömin atası Həsən ağadan, oğlunun yalançı mollalardan olmasını istəməyən anası Tazə xanımdan, Şərq dilləri və ədəbiyyatına yaxşı bələd olan böyük əmisi Hacı Mirzə Məhəmməddən və anadangəlmə filosof adlandırdığı əmisi Əli bəydən bəhs açır. Sarıcalı obasıından olan anası Əhməd bəyin dünyəvi təhsil görməsi üçün əlindən gələni edir. Ona rus dilini öyrətmək üçün gizlicə müəllim tutur, oğlunun rus məktəbində təhsil almasına nail olur. Əhməd bəyin “nədən bu fəlakətlə dolu yolu oğluna rəva gördün?” sözlərində həyati mübarizədə yorğun düşmüş bir qəhrəmanın üsyanı duyulur. Bəzən sakit ömür sürmüş əmilərini, atasını xatırlayıb öz həyatından gileylənir də – “Ah, nə olardı mən də onlar kimi ola biləydim!”.
Oxuduğu məktəb mühiti, müəllimləri onun dünyagörüşünün formalaşmasında, düşüncələrinin təzələnməsində misilsiz rol oynayır. Ənənəvi mollaxana məktəbi ilə rus məktəbini müqayisə edərkən 54 il sonra da cavabını tapa bilmədiyi “niyə? bu fərqliliyin səbəbi nədir?” sualı doğur. O, onsinifli lisey timsalında XIX əsrin sonlarında “hər məktəb bir inqilab təlimi yuvası idi” qeydini verməklə təhsil ocaqlarının inqilabi fikrin formalaşdırılmasında roluna işarə edir. Çarizmin apardığı siyasətə rəğmən məktəblərdə müəllimlərin uşaqları inqilab ruhunda tərbiyə etməsi məsələsinə toxunulur. Bu məktəblərdə Əhməd bəyə də aşılanan inqilabi ruh onun bütün həyatı onunla bərabər irəliləmiş, ən sərt mübarizələrdən geri döndərməmişdir.
Əhməd bəy Nəsir bəy Tahirovun təşviqi ilə məktəbin yeddinci sinfini Tiflisdə oxumağa qərar verir. Ailəsindən razılıq ala bilməyən gənc Tiflisə gizlicə qaçmağa məcbur olur. O dövrdə fikri və siyasi cərəyanların mərkəzi olan Tiflisdə türklər, ləzgilər, osetinlər, çərkəzlər kimi “çarın sadiq bəndələri”ndən fərqli olaraq, erməni, gürcü və ruslar hər biri ayrı-ayrı gizli təşkilatda fəaliyyət göstərirdi. Ə.Ağaoğlunun şeyxülislamı ziyarətə gedərkən mülkün giriş qapısı üzərində yazılan “Əli təriqəti”, “Ömər təriqəti” ifadələri o zaman onda necə təəccüb doğurmuş və düşündürmüşdüsə sonradan təriqətləşmə İslamın birliyi uğrunda apardığı mübarizəsində yeni problem təşkil edəcəkdir. Memuarda Tiflisə əyləncə məqsədi ilə gəlib müflis vəziyyətdə qayıdan müsəlmanlara da toxunulur. Tiflisdən aldığı üç yüz manat pul mükafatı ilə qayıdan ədib Sarıcalı elinə – dayılarının yanına yollanır. Əhməd bəy kişilərlə bir tutulan, at belinə minən, heyvanları sürüyə aparan, heç yaylıqlarını burnunun ucuna qədər qaldırmağı belə lüzumsuz görən köçəri qadınlarla bağlı “köçəri həyatında nə təsəttür vardı, nə də bütünlükdə qadın məsələsi!” qeydini verir.
Əhməd bəy oxuduğu kitabların təsirilə Peterburq sevdasına düşür. Ailəsi, qohum-əqrəbası ilə vidalaşarkən ana oğluna “de ki, ana, əgər bir xaçpərəst qızı ilə evlənsəm, bu döşlərimdən əmdiyim süd mənə haram olsun” – deyə and içdirir. O, bunu o zaman mahiyyətinə varmadan etsə də, andını heç vaxt pozmur. Şuşadan uzaqlaşdıqca mənən də ondan ayrıldığını bildirən ədib Peterburqdakı həyatı barədə – “qafqazlılıq duyğusu”ndan bəhs açır, tələbələr arasında türklərdən təhsil almağa gələnlərin olmadığının heyrət doğurduğunu qeyd edirdi. Buna görə bir yandan təəssüflənir, bir yandan da özü ilə qürur duyurdu. Onun Peterburqdakı mühitlə bağlı bildirdiyi “on minlərlə tələbədən tək bir nəfər tapılmazdı ki, bu təşkilatlardan hansınasa mənsub olmasın” sözləri isə şəhərin inqilabi təşkilatlanmasından xəbər verirdi. Burada o, Əlimərdan bəy Topçubaşov və Əli bəy Hüseynzadə ilə tanış olur.
Peterburq mühitindən sıxılan Əhməd bəy hələ gimnaziyanın dördüncü sinfində oxuyarkən xəyalını qurduğu Parisə yollanır. Atasının “yüz əlli rubl göndərirəm. Ürəyin hara istəyir, get” yazılmış teleqramı ailəsinin bu səfərə razılıq vermədiyinin açıq-aşkar işarəti idi. Yüz əlli rublla Parisə getmək və təhsil almaq! Vaqonda təsadüfən rastlaşdığı köhnə tanışlardan biri – bir fransız qızı ilə Parisə gedir. Paris dövrünü Ə.Ağaoğlunun ilk ən çətin sınaqlar dövrü adlandırmaq olar. Fransız dilini yetərincə bilməməsi və az pulla burada yaşamağa çalışması kimi maddi sıxıntılarla yanaşı, doğma yurddan ayrı düşməsi, atasından, ailəsindən gördüyü laqeyd münasibət onda mənəvi böhran doğururdu. Ancaq bu çətin dönəmdə ev sahibinin, baqqalda işləyən qadının anlayışlı davranışı, ev yoldaşlarının əllərindən gəlsə köməklik edərcəsinə səmimiyyəti ona mənəvi güc verirdi. O, hətta pulu olmadığına görə iki gün ac-susuz qalır, kirayəni ödəyə bilmədiyinə görə bir müddət damın altındakı boş yerdə gecələməyə məcbur olur. Həyatının Paris dövrü onun iradəsinin möhkəmlənməsində, bir insan kimi yetişməsində misilsiz rol oynayır. Ə.Ağaoğlu bunu özü də etiraf edir: “indi anlayıram ki, insanın yetişməsi, möhkəmlənməsi üçün qara günlər ağ günlərdən daha mühüm imiş. Amma bir şərtlə: boş dayanmamalısan, başını aşağı salıb zülm və zillətə qatlaşmamalısan!”
Əhməd bəy təhsil aldığı “College de France” məktəbini “insanı yüksəltmək, irəli aparmaq xüsusiyyətləri sanki zahirindən özünü bəlli edirdi” sözləri ilə xatırlayır, burada Ernest Renan, Ceyms Darmsteterdən dinlədiyi məruzələri yada salır. Əsərin əlyazması isə elə burada qırılır…
“Sərbəst firqə xatirələri” aynasında isə Türkiyə Cümhuriyyətinin ilk müxalif partiyası “Sərbəst Cümhuriyyət Firqəsi”nin fəaliyyətinin bütün cəhətləri əks olunmuşdur. Siyasi memuar Türkiyə Cümhuriyyətinin ilk onilliyinin xronikasını vermək baxımından əhəmiyyətlidir. 1930-cu il avqustun 10-dan noyabrın 16-na qədər fəaliyyət göstərən “Sərbəst firqə”nin heyətində Əhməd bəy Ağaoğlu da yer almışdır. Ə.Ağaoğlu həyatının “Sərbəst firqə” dövrünü fikir böhranları ilə dolu bir dövr kimi səciyyələndirmək olar. “Sərbəst firqə” M.K.Atatürkün Türkiyədə həyata keçirdiyi demokratikləşmə siyasətinin bir parçası idi. Firqənin yaradılmasını zəruri edən səbəblər içərisində Avropanın çoxpartiyalı sistem təcrübəsinin sınaqdan keçirilməsini, M.K.Atatürkün fərqli fikirlərin ortaya qoyulması və ölkədə hansı proseslərin getdiyini izlənilməsi istəyini göstərmək olar. Bu partiya Cümhuriyyət Xalq Firqəsinin bir qolu olacaq, Qazinin (M.K.Atatürk) maliyyə dəstəyi ilə yaradılacaqdı. “Sərbəst firqə”nin üzvləri, idarə heyəti də Qazi tərəfindən seçiləcəkdi. Əhməd bəy Ağaoğlu öncə bu işə – razılaşdırılaraq firqə yaradılmasına inamsızlıqla yanaşır. Lakin sonradan partiyanın iti qələm sahiblərindən, kəskin çıxış yiyələrindən birinə çevrilir. O da, Qazi də fərqli fikirlərin, mövqelərin inkişafa aparacağına inanırdı.
“Sərbəst firqə”nin tərkibində “İttihad və Tərəqqi”nin üzvlərindən – Əli Fəthi bəy (sədr), Əhməd bəy Ağaoğlu (sədr müavini) və Mehmet Nuri Conkerlə Həsən Təhsin Üzer, M.K.Atatürkün bacısı Məqbulə xanım, ümumilikdə isə sayı 13-ü keçməyən millət vəkili yer alırdı. Mustafa Kamal Atatürk “Sərbəst firqə”yə ən inandığı və ən güvəndiyi adamları gətirmişdi. Xatiratdan məlum olur ki, firqənin adı da Əhməd bəyin “sərbəstlik” ideyasından qaynaq götürmüşdür. Hələ partiyanın quruluş şəklini müzakirə edərkən Ə.Ağaoğlunun sərbəstlik barədə səsləndirdiyi fikirlər oradakı hər kəsi mütəəssir etmişdi: “… sərbəstlik elə bir şeydir ki, sizi əhatə edən havaya bənzəyir, o hava ortalıqdan qaldırılsa, kimsədə, əlbəttə, nə söz istəmək, nə də söyləmək həvəsi qalar”. Əhməd bəyin “sərbəst düşüncə, sərbəst söz, sərbəst hərəkət” tezisi onun “Sərbəst insanlar ölkəsində” adlı fəlsəfi traktatında şərh olunmuşdur. Bu əsərin meydana çıxmasında, sözsüz ki, “Sərbəst firqə”nin öz payı vardır.
Xatirat ədibin xarakterini ortaya qoymaqda misilsiz rol oynayır. “Xalqa pul lazımdır, pul!” deyiləndə onun “türk kəndlisinin ətindən-dırnağından kəsib vəkillərə, məbuslara, komandanlara, böyük məmurlara pul verməyə heç kimin haqqı yoxdur” sözləri təmiz vicdanının bariz göstəricisidir. Əhməd bəy Ağaoğlu hər zaman cəsarəti ilə seçilən, dürüst söz adamlarından biri olub. O, Qaziyə yazdığı məktubunda onun CXF üzvlərinin əməlləri üzündən get-gedə nüfuzunu itirdiyini yazırdı. Memuarda xalqla CXF arasında mənəvi bağların tamamilə qırıldığını bildirərək “qorxu” və “Qaziyə bəslənən minnətdarlıq hissi”nin bu partiyanın hələ də yaşama səbəbi olduğunu göstərirdi. Əhməd bəy Ağaoğlunun vicdanlı, namuslu insan xarakterini açan digər bir fakt – İsmayıl Haqqı bəyin öz məktubunda bildirdiyi “mən Cümhuriyyət Xalq Firqəsi rəisi Qazini deyil, məmləkətin xilaskarı Mustafa Kamalı sevirəm” – fikirlərə qarşılıq olaraq Qazi tərəfindən Ə.Ağaoğluya yazdırılan küfr dolu məktubdan ötrü utanc duyur. İsmayıl Haqqı kimi “təmiz, hörmətəlayiq şəxsiyyət” kimi tanıdığı insana qarşı bu cür hərəkət etdiyinə görə peşmanlıq çəkir. Sonradan bu yazının “gecə ədəbiyyatı” seriyasından olduğunu, məktubun və Fəthi bəyə ünvanlanan teleqramın göndərilmədiyini öyrənəndə daxili rahatlıq tapır.
Firqə yaranar-yaranmaz xalq arasında böyük əks-sədaya səbəb oldu. Xalqın mənafeyini müdafiə edən yazıları, dövlətin malından sui-istifadə edənləri sərt tənqid edən məqalələri ilə kütlənin qəlbinə yol tapır. CXF üzvləri yeni firqə qurulan gündən düşmən mövqeyə keçdilər. Firqə az müddətdə özünə çoxlu tərəfdar toplayır. “Sərbəst firqə”yə xalq arasında rəğbət günü-gündən artır. Mitinqləri insan axını ilə baş tuturdu. Əhməd bəy bələdiyyə seçkilərində “Sərbəst firqə”nin iştirakının əleyhinə çıxmasını da bununla bağlayırdı. Yeni firqə iştirak edərsə, CXF məğlub olacaqdı. Qazinin bu cür vəziyyətlə barışmayacağını bildirərək yazır: “Qazi keçmiş firqəni tərk etməmişdi. Yenə onun öz təşkilatı idi. digəri isə yalnız ögey övlad səviyyəsində kombinasiya aləti idi”. Əhməd bəy burada həm də iki partiyaya M.K.Atatürkün münasibətini göstərirdi. Mətbuat bu iki firqə arasında gedən mübarizəni xüsusi maraqla izləyir, bəzən küfr dərəcəsinə çatan məqalələr çap olunurdu. Yaqub Qədrinin küfr dolu məqaləsinə verdiyi cavabda Əhməd bəy “mən inancımın cəzasını çəkirəm, sən də küfrünün mükafatını alırsan” deyə öz inancının sarsıldığını da bildirirdi. “Küfrünün mükafatını alırsan” deməklə Yaqub Qədri Qaraosmanoğlunun səfirlik məqamına yüksəlməsinə işarə edirdi.
Firqənin qısa müddətdə qazandığı mövqe Qazini mənən narahat edirdi. Axı o, türk xalqının qurtuluşu üçün nələr fəda vermiş, nələrdən keçmişdi. Necə ola bilər ki, yeni firqə yaranar-yaranmaz xalq onun partiyasından üz çevirir. Əhməd bəy bu münasibətlə yazırdı: “Qazi bu firqəni, həqiqətən, səmimi şəkildə yaratmaq istəmişdisə, o zaman öz hesablarında aldandığını qəbul etmək lazım gəlir. Çünki o, xalqın yeni firqəyə belə gur axın edəcəyini əvvəlcədən ağlına gətirməmişdi”. Qazinin CXF barədə söylədiyi “rəsmi vəzifəm başa çatdıqdan sonra Cümhuriyyət Xalq Firqəsinin rəhbərliyində feilən çalışacağam” – sözləri partiyaya qarşı tutduğu mövqenin ifadəsi idi. İzmir hadisələrindən sonra Fəthi bəy, Nuri bəy və Əhməd bəylə görüşən Qazinin “Sizin daha yardıma ehtiyacınız yoxdur. Yardıma o biri firqə möhtacdır” səciyyəli sözləri Ə.Ağaoğlunun Qazinin iki firqə barəsində hansı fikirdə olmasına dair qənaətinin doğru olduğunu isbatlayır. Əhməd bəy “o, mübarizəni sevir və qarşı tərəfin məğlub vəziyyətindən zövq alaraq qarşıdurmanı aradan qaldırmağı deyil, qızışdıraraq ən son həddə çatdırandan sonra üzərinə atılıb bir anda yox etməyi düşünürdü” – fikirlərini bildirərək Sərbəst firqənin yaradılmasını və hər iki tərəfi mübarizəyə təhrik etməsini M.K.Atatürkün mübariz xarakteri ilə bağlayır.
Əhməd bəy “Sərbəst firqə”nin böyük əks-səda doğurmasından Qazinin bərk qorxduğunu yazırdı. Sözsüz ki, bu qorxunu yaradanlar arasında İsmət paşanın rolu az deyildi. CXF sədri İsmət İnönünün Qaziyə müraciətlə söylədiyi “bələdiyyə seçkilərini gördük. Xalq yalnız o tərəfə axışır… Seçiləcək millət vəkillərinin əksəriyyəti, təbii ki, Fəthi bəyin adamları olacaq. Onun günlərin birində həmin əksəriyyətin gücünə arxalanıb hər şeyi öz əlinə almayacağına əminsiniz?” sözlər “Sərbəst firqə”nin iflasa uğramasına və bağlanmasına birbaşa təsir göstərdi. Qazinin “Sərbəst firqə”yə qarşı çıxmağa və sizinlə mücadilə etməyə məcburam… Mübaizə meydanına atılaq, qarşı-qarşıya gələk. Kim bilir, bəlkə, siz müvəffəq oldunuz” – sözləri ilə “Sərbəst firqə”yə yardım etməkdən və dəstək olmaqdan imtina etdiyini bildirdi. Bu isə “Sərbəst firqə”nin süqutunu sürətləndirdi. Ağır ittihamlar, sərt tənqidlərlə üzləşən “Sərbəst firqə”çilərin hətta “vətən xaini ittihamı ilə mühakimə altına alınmağı” təklif edilirdi. Əhməd bəy “Sərbəst firqə” oyununun belə bitəcəyini gözləmədiyini bildirirdi: “Biz Qazinin təklif və israrı əsasında qurulmuş firqənin belə macəralı sonluğa uğrayacağını ağlımıza da gətirməzdik”. Firqə dağılandan sonra İsmət paşanın xalqa ümidlər vermək üçün ortaya çıxarılan xülya olduğunu deməsi və bu oyunu özü təşkil etdiyini etiraf etməsi Ə.Ağaoğlunun məyusluğunu artıran səbəblərdən idi. Bu, həm də “Sərbəst firqə” komediyası nə üçün oynanıldı? sualına ən tutarlı cavab idi.
Əhməd bəy Ağaoğlu “Sərbəst firqə” timsalında ümumiləşdirdiyi qənaətlər əsasında bir zamanlar dinin unudulmasından şikayət edən xocaları, hürriyyətdən, azadlıqdan ağızdolusu danışanların sonradan hürriyyəti zərərli hesab edənləri, liberallıqdan faşizmə keçid alıb onun ideallığından dəm vuran ədibləri ifşa edir. O, xalqın maariflənməyini vacibliyini vurğulayır və ədalət hissi olmayan bir millətdə hürriyyət, firqə kimi anlayışların heç bir məna ifadə etmədiyini bildirirdi: Belə mühitlərdə hər şey oyuna, hiyləyə, qarşılıqlı ittihamlara, iftiralara əsaslanır, nəhayət, bir tərəfin əl-qolunu bağlanır, o biri tərəfə isə istədiyi kimi hərəkət etmək imkanı verilir.
Kitabın “İzah və şərhlər” bölməsi isə “Altmış yeddi il sonra” və “Sərbəst firqə xatirələri” memuarlarında sözü gedən şəxslər və bəhs açılan hadisələr barədə geniş məlumat almaqda yardımçı rol oynayır, hadisələrin daha aydın qavranılmasını təmin edir. Həmçinin bu bölmədə ədibin oğlu Səməd Ağaoğlunun xatirələrindən qeydlərin verilməsi də həmin şəxsiyyətlər barədə ətraflı məlumat almaq imkanı yaradır.
“Əhməd bəy Ağaoğlu: Xatirələr” kitabı ədibin qələmə aldığı xatirələr aynasında görünən kimliyinə – Əhməd bəy Ağaoğlu şəxsiyyətinə, mücadilə dolu bir ömrə nəzər salmaq fürsəti verir. İnanırıq ki, Vilayət Quliyevin tərtibçisi olduğu “Əhməd bəy Ağaoğlu: Xatirələr” kitabı ağaoğluşünaslığa böyük töhfə verməklə yanaşı, Əhməd bəy Ağaoğlu şəxsiyyətinin kütləyə tanıdılmasında misilsiz rol oynayacaq. Onun vətən, türk milləti uğrunda üzləşdiyi çətinliklərə sinə gərməsi, xalqının inkişafa, yeniliyə nail olması üçün sərf etdiyi əməyi neçə-neçə qəlbləri riqqətə gətirəcək, onun cəsarətindən neçə gənc mənəvi güc alacaq, haqq, ədalət naminə apardığı mübarizədən heç vaxt yan qaçmayacaq, qarşısına çıxdığı əngəlləri əzmlə aşacaqdır. Neçə-neçə gənc tədqiqatçıda onun irsini öyrənməyə sövq edəcəkdir.

Təhminə VƏLİYEVA.“Rus ədəbiyyatının ümumi səciyyələri”nə xüsusi nəzər

Dünya ədəbi prosesinə əsaslı təsir göstərən rus ədəbiyyatı, xüsusilə də XIX əsr rus ədəbiyyatı Avropa və dünyanın görkəmli fikir adamlarının diqqətini necə özünə çəkmişdisə, eləcə dəƏhməd bəy Ağaoğlu və xalqımızın digər mütəffəkirlərində bu ədəbi inkişaf prosesini izləməyə dair bir maraq oyanmışdı. Ə.Ağaoğlu rus ədəbiyyatının tənqidi problemlərinə xüsusi həssaslıqla yanaşmış, onun görkəmli nümayəndələrinin həyat və fəaliyyətinin geniş şərhini vermiş və əsərlərini təhlilə cəlb etmişdir. O, rus ədiblərinin yaradıcılığı ilə yaxından maraqlanmış və yeri gəldikcə rus ədəbi fikrindən yararlanmışdır. Ə.Ağaoğlunun rus ədəbiyyatının tədqiqi məsələlərinə dair ərsəyə gətirdiyi məqalə və yazıları dövri mətbuatda – “Kafkaz”, “Kaspi”, “Həyat”, “İrşad”, “Tərəqqi” kimi qəzetlərdə və sonradan Türkiyə mətbuatında dərc olunmuşdur.
Ədib 1908-ci ildə Türkiyəyə mühacirət etdikdən sonra İstanbul Darülfünununda rus dili və ədəbiyyatı professoru kimi fəaliyyət göstərmiş, “Rus ədəbiyyatı tarixi” kursundan dərs demişdir. Ə.Ağaoğlunun “Rus ədəbiyyatının ümumi səciyyələri” adı ilə “Seçilmiş Əsərləri”nə (Tərtib edənlər: Əziz Mirəhmədov, Vilayət Quliyev). Bakı, Şərq-Qərb, 2007, 392 s.) daxil edilən bu əsəri ilk dəfə 1932-ci ildə beş məqalə şəklində “Cümhuriyyət” qəzetində dərc edilmişdir. Ağaoğluşünas alim Vilayət Quliyev Əhməd bəy Ağaoğlunun “Seçilmiş Əsərləri”nə yazdığı “izah və şərhlər” bölməsində bu məqalələr əsasında Əhməd bəyin İstanbul Universitetində oxuduğu mühazirə materiallarının dayandığını və nəşrə hazırlanma prosesində məqalələrin dil və üslubunda müəyyən qədər dəyişikliklər aparıldığını bildirir.
Əhməd bəy Ağaoğlunun “Rus ədəbiyyatının ümumi səciyyələri” əsərində rus ədəbiyyatının keçdiyi inkişaf yoluna eksurs edilir və onun başlıca xüsusiyyətlərinə diqqət yetirilir. Rus blınaları və “İqor Polkun dastanı”nı çıxmaq şərtilə XVII əsrə qədər zəngin ədəbiyyat nümunələrinə malik olmayan rus ədəbiyyatı Puşkin və XIX əsr rus ədiblərinin timsalında ədəbi zirvəyə qalxır. O, dünya ədəbi irsinə əsaslı təsir göstərəcək qədər inkişaf tapır. Bəs bu işıq sürətli tərəqqi necə meydana çıxdı? Ola bilərmi ki, uzun müddət sakit axan rus ədəbiyyatında fırtına necə qopdu? Onlar bu inkişafa necə nail oldular? sualları insanı düşündürməyə bilmir. Bəli, rus ədəbiyyatının az zamanda qazandığı böyük nailiyyətlərdən Ə.Ağaoğlu da mütəəssir olur. O, bu ədəbiyyatın mövzu, ideya və məzmun keyfiyyətlərini rus ədiblərinin yaradıcılığı əsasında səciyyələndirir. Belə ki, ədib “heç bir millətdə ədəbiyyat ruslarda olduğu qədər həyatla müvazi bir surətdə yürüməmişdir” deməklə rus ədəbiyyatının ən ümdə xüsusiyyəti kimi onun həyatla birbaşa bağlı olmasını göstərirdi. Bəli, ədəbiyyat həyatın, xalqın və cəmiyyətin güzgüsü olmalı, həyatda baş verən hadisələr bütün obyektivliyi ilə ədəbiyyatda öz əksini tapmalıdır. Belə ədəbiyyat əbədiyaşarlıq qazanmaqla bərabər onu oxuyan hər kəs üçün əvəzsiz fayda kəsb edir. Rus və dünya ədəbiyyatının ən görkəmli nümayəndələri bu prinsipi əldə əsas meyar tutmaqla yanaşı ədəbiyyatın tərbiyəvi və idraki funksiyasını da gözdən uzaq qoymamışlar. A.S.Puşkin, M.Qorki, L.Tolstoy, F.M.Dostoyevski, A.P.Çexov, N.İ.Qoqol və başqa rus ədəbiyyatının seçkin imzaları “insan və həyat” kontekstində rus xalqını narahat edən problemlərə toxunur, bu həyatın qüsurlu cəhətlərini rus həyatından aldığı inandırıcı hadisə və əhvalatlarla, canlı obrazlarla açıb göstərir. Bu səbəbdəndir ki, rus ədəbiyyatı rus milli ruhunun, düşüncəsinin və yaşam tərzinin ən bariz göstəricisidir. Ə.Ağaoğlu bu münasibətlə yazırdı: “Rus ədəbiyyatının tarixi rus mədəniyyətinin tarixidir. Zamanın bütün cərəyanları, mühitin bütün lövhələri ədəbiyyatda əks eyləmişdir”. Bax, budur XVII əsrdə formalaşan, az müddətdə dünya ədəbi-bədii fikrinə təsir göstərən rus ədəbiyyatının uğuru!
Ədib rus ədəbiyyatının səciyyəvi xüsusiyyətləri olaraq rus milli vicdanının bədii əksini, “ictimai və mühiti ünsür” amilini, təqlidçilikdən uzaq mövqe tutmağı və məfkurəçiliyi göstərirdi. Ə.Ağaoğlu rus ədəbiyyatının rus zehniyyətinin və rus milli vicdanının təcəssüm etdirməsini bu ədəbiyyat üçün başlıca keyfiyyət hesab edirdi. O, “İctimai və mühiti ünsür” konstekstində isə rus ədəbiyyatının həyati (realist) və təsviri (deskriptiv) mahiyyət daşıması məsələsini qoyaraq rus həyatının bütün cəhətləri və real lövhələrlə təsvir edildiyini bildirirdi. Əhməd bəy Ağoğlu “ta Puşkindən başlayaraq rus ədibləri rusları və Rusiyanı olduğu kimi təsvir etməkdədir” fikirləri ilə faydalı ənənənin davam etdirilməsini diqqətə çatdırır. O, “mühiti ünsür” məsələsində bəzən rus ədiblərinin ifrata vararaq naturalist mövqe sərgiləməsini tənqid edir. Ədib naturalizmi rus ədəbiyyatının “seçmə”, “fərqləndirici sifəti” adlandırır. Bəli, rus ədiblərindən nadir tapılar ki, hansısa öz əsərində vətəni Rusiya təbiəti təsvir etməsin. İstər kiçik şeir parçasında, istər poema, istərsə roman, istərsə də dram olsun, fərq etməz, biz bu peyzaj təsvirləri ilə rastlaşırıq. Həmçinin Ə. Ağaoğlu kənd həyatı mövzusunun rus ədəbiyyatı üçün ən işlək mövzu olduğunu xüsusilə diqqətə çatdırırdı. A.S.Puşkin, M.Qorki, L.Tolstoy, F.M.Dostoyevski rus kəndlisinin saflığını, yüksək mənəvi aləmini kübar həyatın saxta səmimiyyətlərinə qarşı qoyur. Uzun müddət dünya ədəbiyyatında, eləcə də rus ədəbiyyatında ingilis romantizminin ən məşhur nümayəndəsi C.Q.Bayronun təsirinə uyaraq təqlidi əsərlər ərsəyə gətirilirdi. Təqlidçilik probleminə dair Əhməd bəy məşhur rus tənqidçisi Savodnikin “hər hankı bir millətin ədəbiyyatı yalnız müstəqil və şəxsi olduğu halda digər ədəbiyyatdakı əsərlər kimi qiymətli və əhəmiyyətli əsərlər vücuda gətirə bilər” fikirlərini əsas gətirərək orijinal, xalqın özünəməxsus cəhətlərini əks etdirən ədəbiyyatın tərəfdarı kimi çıxış edirdi. Həyatın ən qaranlıq tərəflərinə işıq salan rus ədəbiyyatı üçün məfkurəçilik başlıca keyfiyyətdir. Ə.Ağaoğlu rus ədiblərinin yaradıcılığında xüsusi yer tutan məfkurəçiliklə bağlı fikirlərini əsərdə belə bildirirdi: “Məfkurəçiliyi, nikbinliyi həyatın ən qəmli cəhətləri ilə birləşdirmək, cılız bir mövzuya məfkurəvi mahiyyət vermək iqtidarı etibarı ilə heç bir ədəbiyyat rus ədəbiyyatı dərəcəsinə varmamışdır”. “Hər insanda bir işıq var” deyən Lev Tolstoyun bu mövqeyi də məhz məfkurəçiliklə bağlıdır. Ən qəddar insanda belə “insan işığı” tapmaq istəyi rus ədibləri üçün ümumi bir amal olmuşdur. Həyatın ən çıxılmaz vəziyyətlərində onlar insan üçün hər zaman bir ümid işığı, bir təsəlli yeri qoyurlar.
Bütün bu deyilənlərlə yanaşı, Əhməd bəy Ağaoğlu rus ədəbiyyatının xəlqi mahiyyətini qabardaraq bu ədəbiyyatın xalqın milli düşüncəsini, onun ideal və arzularını ifadə etdiyini bildirir. Rus ədəbiyyatının ən böyük uğurlarından biri də rus ədiblərinin yaradıcılığında qadının yüksək hüquq qazanmasıdır. Puşkinin eyş-işrət vurğunu Yevgeni Onegini saf məhəbbətlə sevən, lakin qarşılığında sevgilisindən aldığı “tövsiyələr”dən zamanla dərs çıxarıb Onegini kor-peşman edən Tatyanası (“Yevgeni Onegin”),Qriboyedovun şan-şöhrətli, var-dövlətli, yumşaq xasiyyətli ər axtaran, ancaq bir yalançıya aldanan Sofiyası (“Ağıldan bəla”), Tolstoyun azad sevgi qadınını timsalı olan “Anna Karenina”sı, Dmitri Nexlyudovu gənclik səhvlərindən ötrü peşman etməyi bacaran, ona mənəvi “dərs” verənMaslovası (“Dirilmə”), Dostoyevskinin cinayət törətmiş Raskolnikovu mənəvi “cəza”dan xilas edən Sonyası (“Cinayət və cəza”) rus ədəbiyyatındakı qadın fenomenini təcəssüm etdirən obrazlardır. Beləliklə,Ə. Ağaoğlu rus ədəbiyyatının ümumi səciyyələrini məfkurəçi (idealist), “şəniyəçi” (realist), təbiətçi (naturalist), feminist və “mücahidəçi” keyfiyyətlərində qruplaşdırırdı.
Əsərdə Əhməd bəy Ağaoğlu rus ədəbi tənqidçiləri tərəfindən rus ədəbiyyatının üç tarixi dövrə: “birinci dövr rusların xristianlığı və xristianlıqla bərabər ilk yazını qəbul etdikləri zamana qədər, yəni X əsri – miladiyyəyə qədər davam edər; ikinci dövr X əsrdən XIX əsrin ibtidalarına, yəni Puşkinin zühuruna qədər davam edər; üçüncü dövr də Puşkindən zamanımıza qədər davam eləyir” ayrıldığını göstərir və rus ədəbiyyatının yaranma və inkişafı mərhələlərini bu aspektdə izləyirdi. Rus ədəbiyyatının birinci dövrünü XVIII əsrdə müxtəlif tədqiqatçılar tərəfindən toplanan blinalar təşkil edir. Onlarda qədim dastan və əfsanələr ehtiva olunur. Blinaların meydana gəlməsində türk tatarların güclü təsir göstərdiyini Stasov, Miller, Potanin kimi tədqiqatçılarla yanaşı Əhməd bəy Ağaoğlu da təsdiqləyir. Bu məqsədlə ədib rus dastanlarında qəhrəmana Boqatır (bahadır) ləqəbinin verilməsini nümunə göstərir. Həmçinin o, “İqorun alayı haqqında söz” (“İqor polkun dastanı” – T.V) dastanına dair bir kitabxanalıq tədqiqat aparıldığını bildirir. Bununla yanaşı, dastanda rus ədəbiyyatının bütün keyfiyyətlərinin ibtida halında ehtiva olunduğunu da qeyd edir. Məşhur qazax şairi Oljas Süleymenov “Az-ya” əsərində “İqor polkun dastanı”nın türklərin birbaşa təsiri əsasında yazıldığını dastanın mətnini ədəbi təhlilə və dil-üslub keyfiyyətlərini tədqiqə cəlb etməklə müəyyənləşdirmişdir.
Əhməd bəy rus ədəbiyyatının ikinci dövründə tədricən yazılı ədəbiyyat nümunələrinin yarandığını bildirir. Rus tənqidçilərinin bölgüsünə əsaslanaraq o da bu dövrü üç fəslə – “Kiyev” (XIII əsrə qədər), “Moskva” (XIV əsrdən XVII əsrə qədər), “yeniləşmə və intibah” (XVII əsrdən Puşkinə qədər) dövrlərinə ayırmışdır. “Kiyev fəsli” rusların Bizansdan xristianlığı qəbul etməsi və bu dinin təsiri ilə Kiyev knyazlığına daxil olması ilə başlanır. Rus xalqının ictimai-siyasi, ədəbi-mədəni həyatında xristian dinin hakim mövqe tutduğu rus ədəbiyyatının bu dövründə dini mətnlər – ilahilər, xütbələr, moizələr əsas təşkil edirdi. Ə.Ağaoğlu həm də kilsə papalarının şəninə yazılan, onların tərcümeyi-hallarının əks olunduğu əsərlərin – salnamələrin yarandığını bildirirdi. “Kiyev fəsli” salnamələrdən savayı səyahətnamələri də məşhurdur. Onların da ərsəyə gəlməsində, sözsüz ki, xristianlığın müstəsna rolu var idi. Beytül-müqəddəsi – Konstantinopolu (İstanbul – T.V) ziyarət etməyə gedənlər səyahət zamanı etdiyi qeydləri səyahətnamələrində yazardılar.
Rus ədəbiyyatının “Moskva fəsli”ni Əhməd bəy Ağaoğlu durğunluq dövrü olaraq səciyyələndirir. Qızıl Ordunun istilasına məruz qalan ruslar kilsəyə sığınır. Qısa müddətdə din xadimlərini və xalqı ram edən Moskva knyazlığı istibdad və mərkəzləşdirmə siyasəti yürüdürdü. Ədəbiyyat çarizm və İvan Qroznı istibdadına qarşı tənzimlə kilsə xadimləri tərəfindən yazılmış “Prosvetitel”, “Minei”, “Stepaniya kniqa” kimi əsərlərdən ibarət idi. Bu dövrdə nəinki mütərəqqi ədəbiyyatdan söhbət gedə bilməz. Hətta “şəxsi fikir” pərvərdə etmək cəsarətində bulunan hər kəs edam kötüyünün üzərinə çıxardı”. Ə.Ağaoğlunun bu qeydi verməklə həmin dövrdə zülm və istibdadın hansı dərəcədə olduğunu göstərirdi.
Üçüncü dövrün – “Yeniləşmə və intibah”ın əsas səciyyəvi cəhəti Avropa ədəbiyyatını, xüsusilə də bayronizmi təqlid və onlardan tədricən təsirləmədir. Bu dövrü Ə.Ağaoğlu üç kiçik qismə – “yeni Kiyev”, “Lomonosov”, “Karamzin” dövrlərinə ayırır. Ədib mərkəzi hakimiyyətin Moskvaya keçməsinə baxmayaraq Kiyev şəhərinin hələ də mədəni mərkəz olduğunu qeyd edir və rus ədəbiyyatının “Yeni Kiyev” dövründə bir-birinə zidd iki qüvvənin mübarizə apardığını nəzərə çatdırırdı. Bu dövrdə katolik təbliğatı ilə yanaşı ona qarşı mübarizə hərəkatının başlanmışdı. Ə.Ağaoğlu bildirirdi ki, katolizmə qarşı mübarizə hərəkatının əsasını Tövrat və İncilin tərcüməsində buraxılmış xətaların, cahil katiblərin köçürmə zamanı etdiyi səhvlərin aşkarlanması və onların təshihi işi təşkil edirdi. O, həmçinin həmin dövrün ictimai fəallarını – Slavinetskini, Simeon Polotskini, Silvestri, Yurki Krijanskini, Stefan Yavorskini və Feofan Prokopoviçi Qərb mədəniyyətindən alınan ünsürlərin daxil edilərək yeni intibah cığırı açan simalar kimi səciyyələndirir. Bu hərəkat Kiyev mühacirlərinin sayəsində Şimali Rusiya ilə Cənubi Rusiya arasında ədəbi-mədəni körpü rolunu oynadı.
Əhməd bəy Ağaoğlu rus ədəbiyyatının “Lomonosov” və “Karamzin” dövründə baş verən ədəbi-mədəni hadisələrin Böyük Petro (I Pyotr – T.V) və onun varisləri ətrafında getdiyi barədə məlumat verir. I Pyotr dövründə Peterburq akademiyasının əsası qoyulması Rusiyada yeni bir hadisə idi. Akademiya rus ədəbi və ictimai fikrinin yeni şəkil almasında misilsiz rol oynamışdır. Əhməd bəy Ağaoğlu bu dövrün akademik M.V.Lomonosovun adı ilə verilməsinə də əsərdə aydınlıq gətirir: “Bu dövrün başında, dövrün adının da dəlalət etdiyi kimi, Lomonosov durur. Lomonosovun ətrafında Qantemir, Trediakovski, Sumorokov, akademiya üzvlərindən alman Şlosser və Miller və s. ikinci dərəcədə çoxlu mühərrir və ədiblər toplaşırlar”. I Pyotrun yenilikçi siyasəti varisləri – Yelizaveta və Katerin (Yekaterina – T.V) tərəfindən davam etdirilmişdir. Belə ki, ikinci Yekaterina Leybnits, Volter kimi ictimai xadimlərlə məktublaşır, onlardan Rusiyanı hərtərəfli inkişaf etdirmək üçün fikirlər alırdı. Onun dövründə yeni tipli məktəblər açılır, rus əsilzadələrinə mənsub olan gəncləra təhsil almaq üçün Avropaya göndərilirdi. Yeniliklər bir-birini davamlı olaraq izləyir və tədricən rus ictimai və ədəbi fikri yeni inkişaf mərhələsinə qədəm qoyurdu. Əhməd bəy D.İ.Fonvizinin “Hedorosl” əsəri istisna olmaqla, 1726-ci ildən 1791-ci ilə qədərki “Lomonosov” dövrünü Avropanı təqlid dövrü kimi xarakterizə edirdi. “Lomonosov” dövründə ədəbi prosesində yunan və latın dillərində olan Avropa və dünya ədəbiyyatından rus dilinə çevrilən tərcümələr xüsusilə diqqəti cəlb edirdi. Ə.Ağaoğlu rus ədəbiyyatının yeni dövrə keçid almasını təfəkkür və fəaliyyətdəki inqilabi hərəkatla bağlayaraq bildirirdi: “Təfəkkür və hissiyyat tərzi, iş üsulları uzun, mühüm bir inqilab dövrü keçirir və Puşkinlə başlayan müstəqil və orijinal rus ədəbiyyatının zühuru üçün mətin bir zəmin hazırlanır”.Qərb-Avropa ədəbiyyatından səmərəli şəkildə faydalanma rus ədəbiyyatı üçün zamanla öz bəhrəsini verdi.
Akademiya üzvlərinin həm tərcümələr etdiyi, həm də əsasən, qəsidə (oda), tragediya və dastan janrlarında müstəqil əsərlər yazdığı barədə məlumat verən ədib bu əsərləri ədəbi-bədii cəhətdən naqis hesab edirdi. Bu əsərlərin mövzularının klassik ədəbiyyatdan alınmasını və vaxtilə fransız nəzəriyyəçisi Nikola Bualonun müəyyənləşdirdiyi “dörd vəhdət” prinsipinə əsaslanaraq yazılmasını qüsurlu cəhət olaraq göstərirdi. Klassizmin “dörd vəhdət” prinsipi yazıçıya hadisələri geniş zaman daxilində, müxtəlif məkanlarda və dinamik hərəkət halında, çoxşaxəli süjet xəttində təsvir etməyə imkan vermirdi. Ə.Ağaoğlunun bu dövrün yazıçılarını klassik ədəbiyyatdan mövzu aldığına görə tənqid etməsi onun müasirlik konsepsiyası ilə bağlıdır. Onun bədii əsərlərində real hadisələrin romantik zəmində əks etdirilməsini görürüksə, publisistik məqalə və yazılarında isə realizm əsas ünsür səciyyəsini alır. Müasirlikdən uzaqlaşmamaq, ədəbiyyatın müasir həyatın bədii əksi olması fikri Ə.Ağaoğlunun ədəbi-tənqidi görüşlərinin təməlində dayanır. Ədib həmçinin rus tənqidçilərinin bu ədəbiyyatın “Lomonosov” və “Karamzin” dövrünü milli ədəbiyyat sırasına daxil etmədiklərini də bildirir. Ancaq bu iki mərhələ rus ədəbiyyatının yeni əsaslarla, yeni zəmində qurulmasında keçid dövrü hesab olunmalıdır. Ə.Ağaoğlunun “Lomonosov” dövrü ilə bağlı verdiyi ümumi səciyyəni aşağıdakı şəkildə yekunlaşdırmaq olar:
1. Ədəbiyyatın dinin təsirindən xilas olaraq müstəqil istiqamət alması.
2. Nəsr və nəzmdə inqilabın baş verməsi. Nəzmdə ənənəvi sillabik vəzn əvəzinə rus dilinə daha uyğun gələn tonik vəznin işlədilməsi, nəsrə isə dini kitabların yazıldığı əski slavyan dilinin yerinə xalqın danışdığı canlı dilin gətirilməsi idi.
3. Köhnə mövzuları ədəbiyyata gətirməkdən əl götürən rus ədiblərinin müasir həyatdan mövzu alması.
Əhməd bəy Ağaoğlu məşhur rus yazıçısı N.M.Karamzinin adını daşıyan bu dövrün 1791-ci ildən – Karamzinin “Bir rus səyyahının məktubları”nın çap olunması ilə başlayıb 1821-ci ilə – A.S.Puşkinin “Ruslan və Lyudmilla” əsərinə qədər davam etdiyini bildirir. Ədib Karamzinin rus ədəbiyyatdakı mövqeyinin üç mühüm inqilabla müəyyən olunduğunu göstərərək yazır: “Bu inqilablardan birisi Karamzin sayəsində sentimentalizm tərzinin Rusiyada o zaman psevdoklassizmi tamamən modadan çıxarmasından ibarətdir… Karamzinin etdiyi ikinci mühüm inqilab dilə aiddir. Karamzin məktublarında bütün əski slavyan kəlmələrini, latın-alman tərkiblərini, arxaizmləri tərk edir. Bu məktublar yazı dilini canlı dilə yaxınlaşdırmaq xüsusunda mükəmməl bir örnəkdir. Karamzinin icra etmiş olduğu üçüncü inqilab tarixə aiddir. İlk əvvəl tarixi bir elm kimi alıb mənalandıran və bu münasibəti başqalarına da qəbul etdirən Karamzindir”. Karamzin tarixçi üçün elm və həqiqət qayğısını çəkməkdən başqa vətənpərvərlik, moralistiklik, müəllimlik və sənətkarlıq xüsusiyyətlərinə də malik olmağı vacib sayır.
Əsərdə həmçinin Karamzinin nəzəriyyələrinin nöqsanlı cəhətlərindən də söz açılır. Belə ki, onun Rusiya üçün qurtuluşu keçmişə bağlılıqda axtarması, İvan Qroznı nəzəriyyələrini elmi əsasda verməsi, fikirlərində mühafizəkar mövqedə olması və hər cür ani inqilablara qarşı olması bu səciyyəyə aid edilir. Karamzini “panslavizmin müjdəçisi” hesab edən Ə.Ağaoğlu İ.A.Krılov və A.S.Qriboyedovun yaradıcılığının dövrün digər yazıçılarından xüsusilə seçildiyini bildirir. Bu iki yazıçının yaradıcılığı Puşkin dövrünə təsadüf etdiyindən Ə.Ağaoğlu əsərin “Puşkin dövrünün müqəddiməsi” hissəsində onların fəaliyyətindən geniş bəhs açmışdır.
Əsərin “Puşkin dövrünün müqəddiməsi” hissəsində ədib əvvəldə qeyd olunan məsələlərə qısa ekskurs edir və onlara qarşı münasibətini yekun icmal şəklində verir. Burada rus ədəbiyyatında gedən “yıxılış” və “oluş” prosesləri zəminində ənənə və müasirlik probleminə də toxunur: “Həqiqət halda yıxılış və oluş eyni əməliyyədir, eyni qüvvətin müxtəlif təzahürləridir. Xərabələrdən çoxları daşıdıqları canlı ruh sayəsində yeni amil və ünsürlərlə birləşərək yenidən həyatın əsaslarını təşkil edəcəklər… Böhranlar əsnasında müasirlər əksəriyyət etibarilə o iki əməliyyəni ayrı-ayrı zənn edərək iki böyük qismə ayrılırlar. Bir qismi keçmişə saplanıb qalır və müvazinətini, ahəngi, xilası o keçmişdə görür, digər qismi isə nicat və xilası yıxmaqda arar və ona görə də mövcudu, keçmişi yıxan amillərə sarılıb qalırlar. Avropadan gələn ruzigarlar yıxıcıdır, keçmişdən yüksələn sədalar isə mühafizəkardır. Odur ki, yenilikçilər üçün Avropadan əsən hər hansı cərəyan hörmətə layiq və müqəddəs olduğu kimi, mühafizəkarlar üçün də keçmişdən gələn sədalar mübarəkdir. Hər iki tərəf də içində bulunduğu müvazinət və ahəng amillərini tapa bilmədiklərindən o ahəng və müvazinəti təqlidçilikdə arayırlar. İstər Avropanı, istər keçmişi təqlid olsun! …. Yenilik və əskilik yoxdur. Müasirləşmək isə keçmişin bu günlə sintezindən ibarətdir”.
Məşhur rus yazıçıları İ.A.Krılov və Qriboyedovun yaradıcılıq fəaliyyəti əsərin bu bölməsində geniş təhlilə cəlb edilmişdir. Öncə ədib bu iki yazıçının rus ədəbi tənqidi fikrində “milli istiqamətin rəhbəri” şəklində adlandırılmasından bəhs açaraq rus məfkurəsinin onların yaradıcılığında istiqlaliyyət qazandığını, əsərlərinin sadə dildə yazıldığını qeyd edir. O, məşhur rus təmsil və komediya ustası İ.A.Krılovun Jan de Lafontendən “Palamut və çub” təmsilini sadə rus şivəsində tərcümə etməsi ilə şöhrət əldə etdiyinə diqqəti yönəltməklə əsərlərin kütləyə siraət etməsi üçün onların canlı, danışılan dildə yazılmasının vacibliyini vurğulayır. Əhməd bəy İvan Krılovun təmsillərini mahiyyətinə görə iki qrupa ayırır: tərbiyəvi (didaktik), həcvi (satirik). İ.Krılov həcv xarakterli təmsillərə daha çox üstünlük verir. O, sərt tənqidlərdən mümkün qədər uzaq duraraq fikirlərini bir istehza, bir ironiya vasitəsilə çatdırır. Yazıçı həcvlərini üç qisimdə qruplaşdırır: ümumbəşəri nöqsanlara, yerli rus nöqsanlarına və tarixi hadisələrə həsr olunanlar. Ümumbəşəri nöqsanlara xudbinlik, xudpəsəndlik, yelbeyinlik, aldatmaq, özünü mədh etmək; yerli rus nöqsanlarına pis əməl, rüşvətxorluq, kağızbazlıq, ədalətsizlik, təqlidçilik və tərbiyə nöqsanları daxil edilir. Tarixi hadisələrə həsr olunan təmsillərdə isə tarixi şəxsiyyətlərin bədii obrazı yaradılmış, onların qüsurlu cəhətləri satirik dillə tənqid olunmuşdur. Krılovu “rusların Xoca Nəsrəddini” adlandıran Ə.Ağaoğlu onun yerli xalq arasında məşhurluq qazanmasını üç amillə – xalqçılıq, həqiqətçilik və sənətkarlıqla bağlayır. İ.A.Krılovun sənətkarlıq məharətinin yalnız Jan de Lafontenilə müqayisə edilə biləcəyi qənaətindədir.
A.S.Qriboyedov yazdığı yalnız bir əsərlə – “Ağıldan bəla” (“Горе от ума”) mənzum komediyası ilə rus ədəbiyyatında xüsusi yer tutmuşdur. Əsər Azərbaycan dilinə Ələkbər Ziyatay tərəfindən tərcümə olunmuş, “Ağıldan bəla” adı ilə 2006-cı ildə çap edilmişdir. Lakin Əhməd bəy Ağaoğlu əsəri “Ağlın bəlası” adı ilə təqdim etmişdir. O, əsəri “psevdoklassizm məktəbi tərəfindən qəbul edilmiş qaydalara riayət olunmayaraq sərbəst yazılmış mənzum komediya” adlandırır. Mövzusunu canlı həyatdan alaraq yazan və doğulub böyüdüyü, boya-başa çatdığı Moskva cəmiyyətini real lövhələrlə təsvir edən Qriboyedov rus ədəbi sənətinə sərbəstlik meyarını gətirdiyinə görə ədib tərəfindən təqdir edilir. A.S.Qriboyedov sənətkarlığının üstün cəhətlərindən biri də “Ağıldan bəla”da həqiqi tiplər – vəzifə, rütbə üçün hər cür alçaqlığa əl atan, “yarınmağı” özlərinə peşə seçən “qulluq” adamlarının Famusov vəSkalozubun, “kiçik rütbə”dən ucalmaq üçün katibin qızı ilə sevgi münasibəti quranların Molçalinin və öz cəmiyyəti tərəfindən “dəli” adlandırılan mütərəqqi fikirli gənclərin isə Çatskinin timsalında obraz səciyyəsini almasıdır. Krılov dilini komediyaya gətirmək və sadə rus dilində yazmaq A.S.Qriboyedovun böyük uğuru hesab edilməlidir. Komediya barədə məşhur rus tənqidçisi V.Q.Belinski də olduqca yüksək fikirlər bildirmişdi: “Qriboyedovun komediyası … qüvvətli istedadın, dərin ağlın məhsulu olmaq etibarilə heç bir təqlidçilik, yalançı motivlər və süni boyalara malik olmayan, həm ümumiyyətlə və həm də ayrı-ayrı hissələrində, həm süjeti, həm xarakterləri, həm ehtirasları, həm hərəkəti, həm fikirləri, həm də dili başdan-ayağa rus həyatının dərin həqiqətini daşıyan birinci rus komediyası idi”. Professor Məmməd Cəfər isə əsərin təsiredici qüvvəsinə xüsusilə diqqəti cəlb edir və onu “20-ci illərdə ağıllara çox qüvvətli təsir göstərən, gənc nəslin mövcud siyasi-ictimai quruluşa qarşı müxalifət ruhunda mühüm rol oynayan yüksək sənət əsəri” hesab edirdi.
Rus ədəbiyyatının “Puşkin dövrü” rus tənqidçilərinin də qeyd etdiyi kimi, “rus milli ədəbiyyatının banisi” hesab olunan A.S.Puşkin və sələflərinin yaradıcılıq fəaliyyətini əks etdirir. Əhməd bəy A.S.Puşkinin ədəbi fəaliyyətini iki dövrdə: təqlidçilik və intibah dövrlərində qruplaşdırır. İngilis romantik ədəbiyyatının ən görkəmli nümayəndələrindən və dünya ədəbi prosesinə əsaslı təsir göstərən C.Q.Bayronun yaradıcılığı Puşkinə də təsirsiz ötüşmədi. Ə.Ağaoğlu Onun “Ruslan və Lyudmilla”, “Qafqaz əsiri”, “Baxçasaray çeşməsi”, “Qaraçılar” poemalarını təqlidçilik dövrünün əsərləri olaraq səciyyələndirir və onların Bayron və Şatobrianın təsiri ilə yazıldığını bildirir. Nəzərə alsaq ki, dörd poema Puşkinin ilkin dövr yaradıcılığını əhatə edir, onların təsirlənmə və təqlidə məruz qalması təbii qarşılanmalıdır. O, vaxtilə rus tənqidi fikrində böyük əks-sədaya səbəb olan Puşkinin “Ruslan və Lyudmilla” əsərinin italyan şairi Aristonun “Aşiq Roland” və “Qudurmuş Roland”, alman şairi Vilandın “Obaron”, Volterin “Orlean bakirəsi” kimi əsərlərdən təsirlənmə və onları təqlid yolu ilə ərsəyə gəldiyini yazır. Ə.Ağaoğlu ədibin “Ruslan və Lyudmilla” poemasının dilini uğurlu hesab edir, sadə və gözəl üslubda yazıldığını, təsvirlərin canlı və parlaq surətdə əks etdirildiyini bildirir. O, “Ruslan və Lyudmilla” Puşkinin ən zəif əsərlərindən birisidir. Əsərin bir çox yerləri süni və qeyri-təbiidir” sözləri ilə isə əsərin zəif cəhətlərini də göstərir.
Əsərdə “yəs, küskünlük” və “şəxsiyyətə qarşı pərəstiş” bayronizmin iki əsas səciyyəvi xüsusiyyəti göstərilir: “… Mədəni həyatın süniliyindən hüsulə gəlmiş yorğunluq, fərdiyyətlərin əzilməsi, mənən və əxlaqən düşkünlüyün yüksək həddə çatması nəticəsində Bayron ümumən mədəni bəşəriyyətə qarşı bir nifrət hissi təlqin edir, mədəni bəşəriyyəti miskinlik və acizliyə, əsarət və zəlilliyə məhkum görür. İkinci xüsusiyyət şəxsiyyətə qarşı pərəstişdir. Mədəniyyətin süni qaydalarını tanımayan, mədəni həyatın fərdlər üzərinə qoyduğu maddi və mənəvi zəncirləri qıran şəxsiyyətlər Bayronun qəhrəmanlarıdır. Bunlar qüvvətli iradəyə malik, önlərinə çıxan hər maneəni yıxıb atan, öz fərdi hürriyyətlərini müqəddəsləşdirərək ictimai şərt və hüdudların fövqünə çıxan insanlardır. Bunlar özlərinə pərəstiş etdiklərindəm, təbii ki, ətraflarında olanlara həqarət və nifrətlə baxırlar”.
Ə.Ağaoğlu “Bayronizm Moskvada rus mujiki üzərinə atılmış bir ingilis toqqasına, üst geyiminə bənzəyirdi” deyərək onu xəyali, süni bir təzahür adlandırırdı. Puşkin əsərlərində bayronizmin təsiri hətta onun məşhur “Yevgeni Onegin” mənzum romanında dueldə öldürülən Vladimir Lenskinin məzarının təsvirində də duyulur. C.Q.Bayronun “Abidos gəlini”ndə Səlim və Züleyxanın qəbri arasında bitən qara tikan Cəfərin simvolik obrazı olaraq verilirsə, Vladimir Lenskinin məzarı üstünə əyilən, sanki başını aşağı sallamış budaq günahkar Onegini səciyyələndirir. Doğrudur, Ə.Ağaoğlunun bu əsərində Puşkinin intibah dövrü yaradıcılığı ayrıca təhlil və təsvir olunmasa da, “Qaraçılar” poemasının sonunda verilən parça vasitəsilə əsərin təqlidçi ruhdan tamamilə azad olaraq rus ədəbiyyatı üçün yeni mahiyyət daşıması göstərilir. A.S.Puşkinin bayronizm xəstəliyindən yaxa qurtarıb intibah dövrünə qədəm qoyması rus ədəbiyyatının yeni axın və yeni istiqamətli inkişaf tapmasına səbəb oldu. Puşkin yaradıcılığında rus dili sadəlik və poetiklik sintezində özünü göstərir. Rus ədəbiyyatına yeni motivlər, canlı obrazlar, təbii duyğular daxil olur.Görkəmli ədəbiyyatşünas alim Məmməd Cəfər A.S.Puşkinin yenilikçi mövqeyinə diqqəti yönəldərək yazırdı: “Puşkin böyük novator şair idi və öz əsərləri ilə rus ədəbiyyatına bir yenilik, təzəlik, təravət gətirmişdir; yeni tipli realist və romantik şeirin, realist nəsrin, yüksək məzmunlu siyasi lirikanın, mənzum romanın, tarixi povestin, mənzum dramın və hekayənin gözəl nümunələrini yaratmışdır”.
Əhməd bəy Ağaoğlunun rus ədəbiyyatının tədqiqinə həsr olunan “Rus ədəbiyyatının ümumi səciyyələri” adlı ayrı-ayrı məqalələrdən ibarət əsəri rus ədəbiyyatının yaranma və inkişaf tarixini izləmək, onun məxsusi keyfiyyətlərinə bələd olmaq baxımından əhəmiyyət daşımaqla bərabər milli ədəbiyyatda rus ədəbi ənənələrindən səmərəli istifadə üçün əsaslı material verir.

Nizami CƏFƏROV.”Dilçi missiyası…Və dilçilikdə “elm poeziyası””

Oljas Süleymenovun dilçilik marağının köklərinin nə qədər dərin olduğunu, yəqin ki, böyük şairin yaradıcılığı ilə az-çox tanış olanların hamısı bu və ya digər dərəcədə bilir. Neçə illərdir “1001 söz” universal etimologiya sözlüyü üzərində çalışdığı da məlumdur. Lakin “Sözün kodu” kitabçasının nəşri əsərin tərtib prinsipləri barədə müəyyən təsəvvür yaratmaqla güman etmirəm ki, dilin mexanizminə peşəkar səviyyədə bələd olanların sözlüyə nədəsə diqqətini cəlb etdi; bəlkə, əksinə, daha çox belə bir təəssürat doğurdu ki, şair etimoloji araşdırmalarında artıq dil haqqındakı elmlə hesablaşmağın hüdudlarına gəlib çıxdığından son labüd uğursuz döyüşünü müasir dilçiliyin banisi Ferdinand de Sössürlə aparmaq istəyir… “Qədim işarələrin axtarışına çıxıb” müxtəlif “Günəş” simvollarını aşkarlayandan sonra “cəngavərlik qanunları”na açıq-aşkar məhəl qoymadan (və döyüş qaydalarını öz bildiyi şəkildə müəyyən edərək) dahi dilçiyə hücum edir.
“Əgər linqvistlər və ya yazı tarixçiləri birdən nə üçünsə bütün bu simvolları bir vərəq kağızda toplasalar, belə uyuşmazlıq yalnız F.Sössürün “işarə sərbəstdir” (1916) fərziyyəsinin doğruluğunun təsdiqinə yarayar”.
Hər hansı künc-bucaqda itib-batmış, yaxud müəllifindən başqa heç kimə lazım olmayan bir nəzəriyyə ilə bu cür davranmaq olardı (hərçənd elmi etika buna da yol vermir), ancaq dahi dilçi ilə belə zarafat eləmək təhlükəlidir. Ferdinand de Sössür simvolları işarə hesab edir, ancaq onları dil işarəsi qədər sərbəst saymır. Və dil işarəsinin sərbəstliyi barədə onun nəzəriyyəsinin “Günəş” simvollarına, ya müxtəlifliyində, ya da mənşəcə əlaqəsində heç bir dəxli yoxdur… “Elmi işlərindən göründüyü kimi, Cenevrə Universitetinin professoru yazının bütün növləri içərisindən ancaq hərfli yazıyla tanış olmuşdur” deməkdə isə şair, heç şübhəsiz, haqsızdır. “Ümumi dilçilik kursu”nun müəllifi ideoqrafik və fonetik olmaqla iki yazı sistemindən bəhs edir. Və “yeri gəlmişkən” göstərir ki, “ideoqrafik yazı sistemləri qarışıq tipli sistemlərə asan keçir: bəzi ideoqramlar öz ilkin mənasını itirərək ayrı-ayrı səslərin təsvirinə çevrilir”.
Lakin bu başqa məsələdir ki, Ferdinand de Sössür dil işarəsinin təbiətini aşkarlayarkən yazıya o qədər də əhəmiyyət verməyin tərəfdarı kimi çıxış etmir:
“Yazı öz-özlüyündə dilin daxili sisteminə yad olsa da, ondan bütünlüklə uzaqlaşmaq olmaz: axı bu elə bir texnikadır ki, dil onun köməyi ilə fasiləsiz ifadə edilir. Dilçi onun üstünlüklərini də, çatışmazlıqlarını da, eyni zamanda ona müraciət edərkən ortaya çıxan təhlükələri də bilməlidir.
…Yazı dili nəzərdən qoruyur: yazı onu geyindirmir, onun üst-başını qaydaya salır”.
Oljas Süleymenovun belə bir mülahizəsi absurd səslənir ki, Ferdinand de Sössür “yalnız işarə yaradanların sərbəstliyi ilə izah olunan forma müxtəlifliyini öndən görmüşdür”.
“Kurs” müəllifi, əlbəttə, qədim simvollar üzrə mütəxəssis deyildi, lakin yaratdığı təlimdən belə məlum olur ki, həmin simvollarla yaxından tanış olsaydı belə, onlara elə bir əhəmiyyət verməzdi. Hər şeydən əvvəl ona görə ki, o, dilçi idi.
Şair daha bir absurd mühakimə yürüdür:
“Sössür öz kəşfi ilə etimoloqların və yazı tarixçilərinin işini də əhəmiyyətli dərəcədə yüngülləşdirmişdir ki, onlardan artıq sözün və yazı işarələrinin səbəbiyyətini axtarıb tapmaq tələb olunmur”.
Fikrimcə, ironiya tamamilə yersizdir… Birincisi, Ferdinand de Sössür heç kimin nə düzgün, nə də yanlış istiqamətdə axtarışlarının qarşısını almaq iddiasında olmamışdır. Və burada da hər kəs “sərbəst”dir… İkincisi isə, sözün “tərcümeyi-hal”ı bir, yazı işarəsinin “tərcümeyi-hal”ı isə başqa bir məsələdir.
Oljas Süleymenovun Ferdinand de Sössür təliminə verdiyi “tarixi şərh” də əvvəlki mülahizələrindən az absurd deyil:
“Qohum dillərdə oxşar mənalı leksemin yayılması mənzərəsini təsəvvür etmək və bunun əsasında ilkin formanı bərpa etmək etimoloqa kifayət edir. Ancaq ilkin formanın necə əmələ gəldiyini fikirləşmək lazım deyil: bu, məlumdur, çünki qədimdə kiminsə tərəfindən heç bir şeyə əsaslanmadan müxtəlif fikirlər uydurulmuşdur. Sössürün sözləri “inqilablara hamilə olan” XX əsrin lap başlanğıcında səslənmişdi. Bu sözlər rəssamlıq, ədəbiyyat, qrafika və heykəltəraşlıqda özbaşınalıq ənənələri yaradan mədəni inqilab şüarı oldu, sünini sənət kimi qəbul etməyi çoxlarına öyrətdi”.
Sözün yaranma mexanizmini “işarə + işarənin adı + işarənin izahı = söz-məfhum” formulu ilə “izah” edən şair gerçək elmi məntiqdən tamamilə uzaqlaşmaqla yanaşı, işarədən anlayış icad etmək vəzifəsini bütünlüklə “kahin”lərin öhdəsinə buraxdıqdan sonra belə bir “qanunauyğunluq” da aşkarlayır:
“Həqiqi etimologiya qrafik işarənin mənası və təfsirçinin assosiativ təxəyyülü sözün genezisində dərk ediləndə başlayır”.
“Sözün kodu” müəllifi bir-birindən impulsiv “qaydalar” müəyyən etdikdən sonra (və həmin “qaydalar”ın emosiyası altında) elan edir:
“İşarə sərbəstdir?.. Yox, sərbəst deyil”.
Və “yalnız işarə etimologiyası sözün tarixi haqqında əsl həqiqəti bilməyə kömək edir” qənaətinə gələn müəllif yazır ki, “kahinlər öz qəbilələrinin müqəddəs işarələrini izah etdikcə söz yaratmağın qaydaları özünü göstərməyə başlayır və aktiv istifadə olunurdu. Əslində, bu işarələr gerb qoruyucuları idi, nəslin – qəbilənin taleyi onlardan asılı olurdu və onları uzun müddət qoruyub saxlayırdılar. Hətta ilkin mənaları itirilmiş olsa belə, onların məzmunları izah edilirdi”.
Şair “Kurs”u diqqətlə təhlil etmiş olsaydı orada hər cəhətdən işinə yarıyacaq belə bir fikrə rast gələrdi ki, “geologiya bəzən mövcud vəziyyəti – zaman etibarilə əvvəllər nələr olduğuna fikir vermədən, artıq qərarlaşmış vəziyyəti (məsələn, Cenevrə gölü hövzəsinin indiki vəziyyətini) təsvir edir. Lakin başlıca olaraq o, ardıcıllığı diaxron cərgələr yaradan hadisələrlə, transformasiyalarla məşğul olur. Doğrudur, nəzəri olaraq, prospektiv geologiya barədə düşünmək mümkündür, ancaq faktiki olaraq onun baxışı, hər şeydən əvvəl, retrospektivdir”.
Bu isə o deməkdir ki, geologiyada olduğu kimi, dilçilikdə də etimoloji təhlil dünəndən bugünə deyil, bugündən dünənə dogru aparılır. O qədim “Günəş” işarələrinin ki, bugünkü anlayışların və ya sözlərin mənşəyində dayanması güman edilir, onların reliktləri heç zaman itməməli, bugündən dünənə baxanda görünməli idi.
Əgər böyük şair öz etimoloji maraqlarını “Az i Ya”dakı səviyyədə saxlamış olsaydı, elmi baxımdan daha mükəmməl görünərdi. İlk növbədə ona görə ki, hər sahədə olduğu kimi, elmdə də yeni iddialar, tamamilə təbiidir ki, yeni imkanlar tələb edir. Və güman etmirəm ki, hər hansı elmin əsas prinsiplərinə “poetik etinasızlıq” göstərməklə həmin elmdə hansı mənada isə canlanma yaratmaq mümkün ola.
Təəssüf ki, şair bu yola üstünlük verir:
“Linqvistikanın sübutu olmayan müddəalarını tədris etməklə çörəkpulu qazananlar məni öz işimlə məşğul olmamaqda davam etdiyimə bir daha inanmaq üçün broşürü vərəqləyirlər. İndiki dilçiliyin ağacı ağac deyil, kökləri olmayan quru dirəkdir. Ondan səsgücləndiricilər və işıqlar asmaq olar, ancaq onlar gerçək canlı məhsulları əvəz etməzlər. Dilin kök sistemi bərpa edilərsə, mahiyyətcə, Homo Sapiens qəbiləsinin həyat ağacı olan qurumuş bitki də canlanar”.
Müəllif özünün “qaydalar toplusu”nu mükəmməl “təlimat” kimi özünəməxsus şəkildə təbliğ etməkdən də çəkinmir:
“…İstənilən oxucu nümunə göstərilən qaydalar toplusunu (yaxud onlardan bəzilərini) ana dilindəki sözün genezisinin təyin olunması üçün sınaqdan çıxara bilər. Əgər belə təcrübələr baş tutarsa, mən onlardan xəbər tutmağa, alınan nəticələrlə razılaşmağa və ya mübahisə etməyə şad olaram. Onların ən yaxşıları “1001 söz”ə daxil ediləcəkdir”.
Görünür, dildən bəhs edəndə, həmişə olmasa da, hərdənbir dilçilərin nə dediyinə qulaq asmaq lazımdır… Heç olmasa, Ferdinand de Sössürün… O dahi Ferdinand de Sössürün ki, deyirdi:
Dillə “az və ya çox dərəcədə hamı məşğul olur, lakin nitq fəaliyyəti məsələlərinə bu cür kütləvi maraq paradoksal nəticələrə gətirib cıxarır: elə bir sahə yoxdur ki, bu qədər cəfəng ideya, xurafat, xam xəyal və fiksiya törətsin. Bütün bu yanlışlıqlar psixoloji maraq doğurur və dilçiliyin ən mühüm vəzifəsi də onları üzə çıxarmaq, imkan dairəsində tamamilə aradan qaldırmaqdır”.
Əlbəttə, böyük şairlə razılaşmaq olar ki, poeziya (ədəbiyyat) da eynilə musiqi, rəssamlıq kimi müxtəlif elmlərə nüfuz edə, enerji, can, ruh verə bilər, ancaq onu əvəz etmək fikrinə düşsə, xam xəyallar qaçılmazdır…

Mənbə: http://www.edebiyyatqazeti.az