Təhminə VƏLİYEVA.”Nitq etiketləri: 6.ETİKET QAYDALARININ VƏ NİTQ ETİKETLƏRİNİN ÜNSİYYƏTDƏ ROLU”

AMEA Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunun Mətbuat tarixi və publisistika şöbəsinin kiçik elmi işçisi,
Azərbaycan Jurnalistlər Birliyi Sumqayıt şəhər təşkilatının Gündəlik Analitik İnformasiya Agentliyinin (gundelik.info) və Azərbaycanın Mədəniyyət və Ədəbiyyat Portalının (edebiyyat-az.com) “Publisistika” şöbəsinin redaktoru.

valiyevatahmina@gmail.com

ETİKET QAYDALARININ VƏ NİTQ ETİKETLƏRİNİN
ÜNSİYYƏTDƏ ROLU

Açar sözlər: etiket qaydaları, nitq etiketi, cəmiyyət, situasiya, ünsiyyət
Ключевые слова: этикет, речевой этикет, общество, ситуация, общение
Keywords: etiquette norms, speech etiquette, society, situation, communication

Nitqin etik məsələləri nəzakətli davranış qaydalarına və etik normalara düzgün riayət edilməsini tələb edir. Etika müəyyən cəmiyyət daxilində insanların bir-birinə münasibətini tənzimləyən, nəzakətli danışıq və əxlaq normalarını özündə ehtiva edir. Nəzakətli rəftar, hərəkət, davranış milli mənəviyyat və mədəniyyətimizin başlıca, əsas komponentlərindən sayılır. Nitqin mədəni səciyyə və keyfiyyətlərinə yiyələnmədən, etik-mədəni ünsiyyət prosesində iştirak etmək qeyri-mümkündür. İstər yazılı, istərsə də şifahi nitq bacarıqlarından məhrum yaxud onlara istənilən səviyyədə yiyələnməyən insan ünsiyyətdən kənar qalır. Ünsiyyət isə insanların mənəvi tələbatıdır və bu tələbatın ödənməməsi əsəb pozuntularına və daha ciddi xəstəliklərə səbəb olur. Ünsiyyət müxtəlif vasitələrlə həyata keçirilir. Jestika, mimika və nitq ünsiyyətin qurulmasında daha geniş istifadə olunan vasitələr hesab olunur. Bildiyimiz kimi, dilin başlıca funksiyası onun əsas ünsiyyət vasitəsi olması, ünsiyyətə xidmət etməsidir. Ünsiyyət vasitəsilə insan yaşadığı cəmiyyətdə özünün daşıdığı ictimai vəzifə və sosial funksiyasını yerinə yetirir, zəruri rəftar və davranış normalarına yiyələnir. Bu prosesdə insan həm də özünənəzarət və idarəetmə funksiyalarını həyata keçirir. Ünsiyyət anlayışı etiketdən daha genişdir. Etiket hər zaman ünsiyyət prosesində həyata keçsə də, hər ünsiyyət etiket ola bilmir. Çünki etik normaları bilmək heç də ona hər zaman əməl etmək demək deyil. Bəzən insan şüurlu şəkildə etik normanı poza bilir.
Etiket qaydaları cəmiyyətdə insanların bir-birinə hörmət və ehtiramını, sevgi və rəğbətini göstərən mühüm amillərdəndir. Etiket qaydalarının tətbiqində cəmiyyətdə mövcud davranış və danışıq stereotipləri nəzərə alınmalıdır. Məhz etiket qaydalarının şifahi və yazılı nitqdə gözlənilməsi müəyyən məqsədli nitqin səmərəliliyini və düzgün ifadə qabiliyyətini səciyyələndirir. Nitqdə riayət edilməsi vacib hesab edilən etiket qaydalarına yerində və zamanında məqsədəuyğun şəkildə istifadə edilməsi üçün insana kiçik yaşlarından davranış və nitq bacarıqları aşılanmalıdır. Gündəlik həyat təcrübəsində bu bacarıqlar vərdiş halını alıb, istənilən situasiyada tətbiqi nəzərdə saxlanmalıdır. Etik davranış, etik nitq ictimai davranış-danışıq normaları ilə tənzimlənir. Bu istiqamətdə dövlət səviyyəsində bir sıra əməli tədbirlər həyata keçirilir. Məsələn, “Baku-Bus” sərnişin marşurtlarında etik normalara riayət olunması tövsiyə edilir və “avtobusa daxil olarkən yaşlılara, əlillərə, körpələrə, hamilə qadınlara yer verin və ehtiyac yaranarsa onlara nəzakətlə köməklik göstərin. Avtobusa etik davranış qaydalarına əməl etmək lazımdır. Digər sərnişinləri narahat edəcək əşyalarla avtobusa daxil olmaq qadağandır” şəklində nitq səsləndirilir. Yaxud ictimai nəqliyyat olan metrolarda da etik davranışın təmin edilməsi məqsədilə nitq verilir. Ayrı-ayrı qatar vaqonlarında stansiyaların birindən digərinə keçid ilə bağlı məlumat verildikdən sonra “əlillərə, qocalara, hamilə qadınlara yer verin” formasında nitq səsləndirilir. Beləliklə, ictimai nəqliyyatda da təbliği geniş yer alan etik qaydaların şagirdlərə onların mənimsədilməsi istiqamətində işin aparılmasını zəruri edir. İctimai yerlərdə, müəyyən cəmiyyət daxilində, kollektivdə və ya ailədə insanın özünü necə aparması, kimə necə müraciət etmək qaydaları etiket qaydalarına daxil edilir. Etiket qaydaları daxilində danışıq etikası xüsusi rola malik olub, bir sistem təşkil edərək məxsusi normalara malikdir. Səmimi və mədəni ünsiyyətin yaradılmasında danışıq etikasının gözlənilməsi olduqca əhəmiyyətlidir. Danışıq etikası bir sıra tərkib komponentlərindən ibarətdir: 1) müraciət qaydaları; 2) şad və ya bəd xəbərləri çatdırma qaydaları; 3) dinləmə qaydaları; 4) söhbətə qoşulma; 5) verilən suallara mədəni cavab qaydaları; 6) mimika və jestlərdən məqamında düzgün istifadə etmə qaydaları. Danışıq etikasına istər şifahi, istərsə də yazılı nitqdə riayət edilməsində nitq etiketlərindən düzgün və səmərəli istifadə gərəkdir.
Nitq etiketi cəmiyyət tərəfindən müəyyən edilmiş, müxtəlif nitq situasiyalarında istifadə olunan, insanlar arasında mədəni ünsiyyət və nitq davranışını tənzimləyən etik qaydalar sistemini ehtiva edən nitq formullarıdır. Onlar nitq daşıyıcısının davranış norma və qaydalarını ehtiva etməklə, etik davranış mədəniyyətini formalaşdırır. Bundan başqa, insanların verbal və qeyri-verbal davranışını müəyyənləşdirməklə insanların bir-birinə olan münasibətinin təzahürüdür. Verbal ünsiyyət kommunikasiya vasitələrinin – dilin, söz və ifadələrin köməyi ilə yaradılır. Qeyri-verbal ünsiyyət isə mimika, jestika, pantomimika, işarələr sistemi ilə qurulur. Nitq etiketlərindən müxtəlif ünsiyyət situasiyalarında geniş istifadə olunur. Mədəni nitq etiketində situasiya əsas meyardır, dialoqun hansı istiqamətdə getməsi, mədəni ünsiyyətin məramının açılması situasiyadan bilavasitə asılıdır. Nitq etiketi formalarından istifadə situasiya tipləri ilə əlaqədar olaraq müəyyənləşir. Situasiya tipləri rəsmi, qeyri-rəsmi, yarırəsmi məqamlarda mövcud olur və onlara tanışlığın dərəcəsi, söhbət iştirakçılarının sosial statusu, təhsili, söhbət iştirakçıların sayı da təsirini göstərir. Məhz etiket situasiyaların düzgün qiymətləndirilib həmin situasiya üçün düzgün, norma hesab edilən ifadələrin seçilməsini tələb edir. Məlumdur ki, ünsiyyət müraciətlə başlanır. Azərbaycan dilində xalqımızın milli təfəkkürünə, əxlaqi-etik dəyərlərinə müvafiq müraciət formaları mövcuddur. Cəmiyyətin müxtəlif təbəqələrinin bir-birinə – kişinin qadına, qadının kişiyə, böyüyün kiçiyə, kiçiyin böyüyə, tabeliyində işləyənin rəhbərə, rəhbər şəxsin işçilərinə dair məxsusi müraciət formaları vardır. Müraciət formalarının asılı olduğu bir sıra xüsusiyyətlərə diqqət yetirilməlidir: danışan ilə adresat arasındakı tanışlıq dərəcəsi, onlar arasında qohumluğun mövcudluğu yaxud qeyri-mövcudluğu, danışanın yaşı ilə adresatın yaşının nisbəti, adresatın ictimai mövqeyi və tutduğu vəzifəsi, peşə və məşğuliyyəti, mövcud situasiyada müraciət edənin funksiya və məqsədi.
Nitq etiketləri cəmiyyətdə insanlar arasında sağlam münasibətin tənzimlənməsində böyük əhəmiyyət kəsb edir. Bu və ya digər situasiyalarda nitqin səlis, məqsədəuyğun qurulmasında hər situasiyaya müvafiq söz və ifadələrdən lazımınca və məqsədli surətdə istifadə insanlar arasında anlaşıqlı dialoqun qurulmasını təmin edir. Müxtəlif nitq-ünsiyyət prosesində işlədilən nitq etiketləri aşağıdakı etik söz və ifadələrdən ibarətdir. Salamlaşma situasiyasında bu nitq etiketlərindən istifadə edilir: “Salam” yaxud “Salaməleyküm” deyər, günün hansı çağında qarşılaşdıqlarından asılı olaraq, “Sabahın (sabahınız) xeyir!”, “Günortanız xeyir!”, “Axşamınız xeyir!” ifadələrindən birini işlədər, müsahibi isə öz növbəsində, “Hər vaxtın xeyir!”, “Aqibətin xeyir!” ifadələrindən biri ilə qarşılıq verər. Vidalaşma situasiyasında işlədilən nitq etiketləri: “Xudahafiz!”, “Sağlıqla qalın!”, “Salamat qalın!”, “Sağ olun!”, “Görüşənədək!”, “Görüşərik!”, “Sabaha qədər!”, “Həmişə şadlığa gələk!”, “Sizə də əziyyət verdik!”, “Yolunuzu tez-tez buradan salın!”, “Hər zaman qapımız üzünüzə açıqdır”, “Bizi tez-tez yad edin!”, “Allah yolunuzu açıq eləsin!”, “Yenə gözləyirik!”. Qarşılaşma məqamında: “Xoş gördük!”, “Nə gözəl təsadüf!”, “Həmişə siz gələsiniz!”, “Lap vaxtında gəlmisiniz!”, “Buyurun, buyurun!”, “Buyurun, əyləşin!”, “Keçin içəri!”, “Gəlişinizə şadıq!”, “Lap vaxtında gəlmişsiniz!”, “Uzun zamandır sizi gözləyirdik!”, “Nə yaxşı edib gəlmisiniz!”, “Qədəmləriniz var olsun!”, “Sizi görməkdən məmnunuq!” kimi xoş təəssürat yaradacaq etik ifadələrdən istifadə olunması mühüm cəhətlərdəndir. Hal-əhval tutma situasiyalarında nəzakətli söz və ifadələrdən istifadə tanış yaxud tanış olmayan kimsə ilə səmimi münasibət yaratmaq və şirin söhbət aparmaq məqsədilə “Necəsiniz?”, “Əhvalınız necədir?”, “Özünüzü necə hiss edirsiniz?”, “Necə dolanırsınız?”, “İşləriniz necədir?”, “Xanımınız necədir?” tipli ifadələrlə həmsöhbəti ilə soraqlaşmaq olar. Xahiş, rica məqamlarında: “Xahiş edirəm”, “Mümkünsə”, “Zəhmət olmasa”, “Mənə kömək edə bilərsiniz?”, “Kömək əlinizi məndən əsirgəməyin!”, “Bu məsələdə mənə yardımçı olsanız sevinərdim”, “Xahiş edirəm məni qəbulunuza yazasınız”, “Xahiş edirəm, ərizəmi qəbul edəsiniz”. Kömək əli uzatmaq, yardım etmək, qulluğunda olmaq məqsədilə danışan digərinə “Sizə necə kömək etmək olar?”, “Köməyə ehtiyacınız varmı?”, “İcazə verin, kömək edim”, “Nə buyurursunuz?”, “Mənim köməyim dəyə bilər?”, “Sizi narahat edən nədir?”, “Məndən istədiyin qulluğun?” nitq yarlıqları ilə müraciət edə bilər. İcrası bu və ya digər səbəbdən mümkün olmayan işin, məsələnin müqabilində şəxs “Sizə zəhmət verdim!”, “Əziyyət çəkdiniz!”, “Daha nə etmək olar?!”, “Siz bacardığınızı etdiniz!” ifadələri ilə iş görənin zəhmətini qiymətləndirib, öz məmnuniyyətini bildirə bilər. Dəvətlə bağlı işlədilən nitq etiketləri: “Sabahkı tədbirə hamınız dəvətlisiniz!”, “18.10.2017-ci il tarixdə keçiriləcək xalq yazıçısı Anar Rzayev haqqında yazılmış kitabın təqdimatına hər kəs dəvət olunur!”, “Dəvət olunur: AYB-nin kollektivi, şair və yazıçılar!”. Üzr istəmə situasiyasında işlədilən nitq etiketləri: “Bağışlayın”, “Üzr istəyirəm”, “Narahat etdiyimə görə üzrlü sayın!”, “Sizə zəhmət verdim”. Şad gün münasibəti ilə insanları təbrik etmək, xoş niyyət və arzularını sözün məna imkanları daxilində çatdırmaq arzu, təbrik etiketlərinin köməyilə reallaşır. Arzu (alqış), təbrik etiketləri: “İşiniz avand olsun!”, “Gözünüz aydın olsun!”, “Allah işinizə fərəc versin!”, “Həmişə şənlikdə!”, “Əlin-qolun var olsun!”, “Allah sizə yar olsun!”, “Min budaq olun!”, “Başın var olsun!” “Allah səni bəd-nəzərdən, bəd nəfsdən saxlasın!”, “Xeyirli olsun!”, “Bərəkətli olsun!”, “Bəhrəsini görəsiniz!”, “Uğurlu olsun!”, “Ad günün mübarək!”, “Qurban bayramınızı təbrik edirəm!”, “Uğurların davamlı olsun!”. Alqış bildirən nitq etiketləri: “Halal olsun!”, “Zəhmətin alqışa layiqdir”, “Uğurlu iş ortaya gətirmisən!”, “Əhsən!”, “Afərin!”, “Əllərin dərd görməsin!”, insanın daxili və zahiri keyfiyyətlərinə əsasən işlədilən: “Sənin kimi övlada halal olsun”, “Çalışqan tələbədir”, “Üzündən tərbiyə yağır, hiss olunur ki, yaxşı ailə tərbiyəsi alıb”, əzizləmə məqsədli etik ifadələr: “Başına dönüm!”, “Qurbanın olum!”, “Canım qurban!” , “Baş üstə!”, “Göz üstə yerin var!”, “Xala qurban!”, “Gözəlim!”, “Sonam!”, “Əzizim!”, “Quzum!”. Təşəkkür bildirən nitq etiketləri: “Təşəkkür edirəm!”, “Minnətdaram!”, “Allah sizdən razı olsun!”, “Çox sağ ol!” (Çox sağ olun!), “Diqqətinizə görə minnətdaram!”, “Qulluğunuzda olum! (Qulluğunuzda olaq!)”, “Allah səni (sizi) bizə çox görməsin!”. İntizama dəvət etmə: “Sizdən bu hərəkəti gözləməzdim”, “Bu cür (belə) hərəkət sizə yaraşmır!”, “Siz adınıza layiq hərəkət etmirsiniz!”, “Danışığınıza fikir verin!”, “Nəzakətli olun!”, “Səsinizi yüksəltməyin!”, “Bir qədər səmimi olun!”, “Səhvinizi etiraf edin!”, “Çalışın, bir az nəzakətli olasınız ki, başqaları sizdən ibrət götürsün!”, “Mənə elə gəlir ki, siz səhv edirsiniz!”, “Özünüzü ələ alın!”, “Emosiyalarınıza hakim olun!”, “Sizin belə danışmağa haqqınız çatmır!”, “Səhvinizi etiraf etməkdən çəkinməyin!” kimi nitq etiketlərindən istifadə bu zaman yararlıdır. Xəstə yanına getmə, xəstələrə baş çəkmə situasiyalarında: “Allah şəfa versin!”, “Yastığınız yüngül osun!”, “Allaha şükür, indi yaxşısınız!”, “Sizi daha yaxşı gördüm!”, “Belə görürəm, siz tezliklə sağalacaqsınız!”, “Həmişəki kimi gümrahsınız!”, “Gözümə yaxşı dəyirsiniz, belə getsə iki-üç günə qalmaz ayağa qalxarsınız!” və s. ; Sualvermə, söhbətəqoşulma situasiyalarında: “İcazənizlə, fikrimi bildirim”, “Mənə söz verdiyiniz üçün minnətdaram!”, “Bağışlayın, müdaxilə edirəm”, “Üzr istəyirəm, sual vermək olar?”, “Mane olduğum üçün dəfələrlə üzr istəyirəm”. Bir məsələyə aydınlıq gətirmək, müsahibi söhbətə cəlb etmək məqsədilə işlədilən ifadələrə misal olaraq: “Deyə bilərsiniz ki”, “Zəhmət olmasa, deyin görüm”, “Zəhmət olmasa, başa salın”, “Sizin fikriniz necədir?”, “Bir məsələyə aydınlıq gətirməyinizi istərdim”. Söhbət, məruzə və s. adresatı qənaətləndirmirsə, danışana müəyyən ifadələrlə müraciət edib, niyyətini bildirə bilər: “Fikriniz aydın olmadı, xahiş edirəm, bir də təkrarlayın”, “Zəhmət olmasa, nümunə göstərin”, “Sizin şəxsi münasibətiniz necədir?, “Siz belə fikirləşmirsiniz ki?”. Deyilənlərlə razılaşmaq, mübahisədən qaçma və imtina situasiyasında: “Razıyam”, “Etiraz etmirəm!”, “Tamamilə razıyam”, “Fikrinizə şərikəm”, “Bu məsələdə sizinlə həmfikirəm”, “Bu məsələ barədə danışmaq istəmirəm”, “Məsələ mənə tamamilə aydındır”, “Sizin fikrinizə şərikəm”, “Hər şey aydındır”, “Bu barədə söhbət açmağa gərək duymuram”, “Daha bu məsələni uzatmaq istəmirəm”, “Məsələ mənə tam aydındır”. Etiraz etmək, razılıq verməmək kimi hallarda: “Etirazımı bildirirəm”, “Bu, məni təmin etmir” “Etiraz edirəm”, “Bu mənim xoşuma gəlmir”, “Sizin fikrinizlə şərik deyiləm”, “Mən başqa cür düşünürəm”, “Bağışlayın, sizin kimi düşünmürəm”, “Bu məsələdə sizinlə razılaşa bilmirəm”. Cavabvermə məqamında: “Lütfən, buyurun!”, “Sizə məmnuniyyətlə cavab verməyə hazıram”, “Buyurun, eşidirəm”. Sualı eşidən kəsin məsələ barədə məlumatı yoxdur və ya azdırsa, o zaman: “Bağışlayın, bu barədə məlumatım azdır”, “Bu dəqiqə öyrənib məlumat verərəm” dəqiqləşməyə ehtiyac duyulduqda: “Bir dəqiqə gözləyin, dəqiqləşdirim”, “İndi dəqiqləşdirib məlumat verərəm” tipli nitq vahidlərindən biri ilə cavab vermək olar. Məruzə, çıxış zamanı verilən sualları qəbul edərkən: “Sualınız mənə aydındır”, “Çalışaram bu məsələ aydınlıq gətirəm”, “Sualınıza görə təşəkkür edirəm, bu məsələ ilə məruzəmdə ətraflı danışacağam” ifadələrindən birini seçib istifadə etməklə sualı qəbul etməli və müvafiq cavabı verməlidir. Cavabın sual verən üçün qənaətbəxş, aydın olub-olmadığını öyrənmək məqsədilə “Razı qaldınızmı?”, “Cavabda qaranlıq qalan bir şey qaldımı?”, “Cavab sizi qane etdimi?”, “Deyilənlərə etirazınız yoxdur ki?” tipli etik ifadələrdən istifadə etmək olar. Şad xəbərlərin verilmə situasiyasında: “Sənə əla xəbərim var”, “Muştuluğumu ver, deyim”, “Bir xəbərim var ki, duysan uçmağa qanad axtaracaqsan” kimi nitq etiketlərindən istifadə etmək informasiya verənin məqsədini düzgün şəkildə ifadə etməsinə kömək edəcəkdir. Bəd xəbərlərin çatdırılması situasiyasında: “Narahat olma, hər şey düzələcək”, “Sən qoçaqsan, hər şeyi yoluna qoyacaqsan”, “Dərd etmə” kimi təsirli, ruhlandırıcı və insana mənəvi “güc” verən ifadələrə müraciət olunmalıdır. Adamlar birisinə çox yaxını, əzizi barədə pis xəbər verərkən olduqca həssas yanaşılmalıdır. “Özündə deyil”, “Vəziyyəti ağırdır”, “Huşunu itirib”, “Hələ özünə gəlməyib”, “Halı yaxşı deyil” qəbildən olan nitq yarlıqlarından istifadə edilməsi məqsədəuyğundur. “Bəd xəbərlərin münasib formada başqasına çatdırılması insanlara qayğıdır, mərhəmətdir”(1, 92). Rəy, münasibət bildirmə situasiyalarında: “İşiniz olduqca uğurlu alınıb”, “Əhsən”, “Mən bu cür gözəl işin ortaya çıxacağını gözləmirdim”, “Məsələ ilə bağlı qeyd etdiyiniz nüanslar olduqca doğrudur”, “Bu, çox dəqiq, düzgün vurğulanmış məsələdir”. Danışan isə öz növbəsində, “Fikrinizi bildirdiyiniz üçün təşəkkür edirəm”, “Rəyiniz mənim üçün olduqca önəmlidir”, “Rəyinizə görə çox sağ olun”, “Sizdən bu cür xoş sözlər eşitməyi özümə şərəf hesab edirəm”, “Sizin münasibətinizi bilmək mənə görə çox vacib idi, minnətdaram”. Təskinlik etmək, razı salmaq məqamında: “Əsəbləşməyin!”, “Darıxmayın!”, “Səbrli olun!”, “Narahat olmayın, hər şey yaxşı olacaq!”, “O qədər çətinliyin öhdəsindən gəlmisiniz,inanıram ki, bunu da tezliklə həll edəcəksiniz”, “Bir qədər səbrli olun!”, “Nə etmək olar axı?!”, “Özünüzü darıxdırmayın!”, “Mən sizə inanıram!”, “Bir qədər ətraflı düşünün!”, “Sakitləşin!”. Məsləhət vermə situasiyasında: “Bu, sizin xeyrinizədir”, “Bunları nəzərə alsan, əminəm ki, böyük uğur qazanacaqsan!”, “Bu məsələnin həllində dediyim amilləri nəzərə alsanız, çatışmazlıqları asanlıqla aradan qaldıra bilərsiniz!”, “Məhz bu, sizə başucalığı gətirəcəkdir”. Məsləhətin qəbul edilməsi situasiyasında: “Məsləhətiniz üçün təşəkkür edirəm!”, “Düşünürəm ki, bunlar mənim xeyrimə olacaq!”, “Dəyərli məsləhətinizə görə minnətdaram!”, “Çalışacağam ki, dediklərinizə əməl edim”, “Bu faydalı məsləhətinizi heç vaxt unutmaram!”, “Bu məsləhət mənə çox lazımlı olacaq!” nitq etiketlərindən yararlanmaq olar.

Ədəbiyyat:
1. Abdullayev N. Nitq mədəniyyətinin əsasları. Bakı, 2013
2. AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu. Azərbaycan dilində nitq etiketləri (məqalələr toplusu). Bakı, , 2016
3. Həsənov H. Nitq mədəniyyəti və üslubiyyatın əsasları. Bakı, 2003
4. Qarayeva H. Azərbaycan dilində nitq etiketlərinin öyrədilməsi məsələləri. Bakı, 1999

Tahmina Valiyeva
The role of tag rules in communication
Summary: Etiquette rules have a great role and importance in the cultural communication process. Use of them in different communication situations regulates ethical conduct and negotiation norms. Speech etiquettes are widely used in etiquette rules. Speech etiquettes provide expressing human ideas and senses within process of communication.

Тахмина Велиева
Роль правил тегов в общении
Резюме: Правила ярлыков имеют большую роль и значение в процессе культурной коммуникации. Использование их в разных ситуациях общения регулирует этические нормы поведения и ведения переговоров. Речевои этикети широко используются в правилах этикетовки. Речевои этикети обеспечивают на процесс общение человек мысли и чувства выражение.

Rəyçi: dos.Vaqif İsrafilov

Təhminə VƏLİYEVA.”Nitq etiketlərinin nəzəri və metodik məsələlərinə həsr olunmuş məqalə silsiləsindən: 7. Mədəni ünsiyyət prosesində mədəni nitq bacarıqlarından istifadə”

AMEA Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunun Mətbuat tarixi və publisistika şöbəsinin kiçik elmi işçisi,
Azərbaycan Jurnalistlər Birliyi Sumqayıt şəhər təşkilatının Gündəlik Analitik İnformasiya Agentliyinin (gundelik.info) və Azərbaycanın Mədəniyyət və Ədəbiyyat Portalının (edebiyyat-az.com) “Publisistika” şöbəsinin redaktoru.

valiyevatahmina@gmail.com

MƏDƏNİ ÜNSİYYƏT PROSESİNDƏ MƏDƏNİ NİTQ BACARIQLARINDAN İSTİFADƏ

Ünsiyyət mədəniyyəti ümumi mədəniyyətin tərkib hissəsi və insanların birgə fəaliyyətinə əsaslanan tələbat olaraq, fikir, hiss və duyğularının ifadəsini təmin edir. Qarşılıqlı anlamaya əsaslanan dialoji nitqin səmərəli şəkildə təşkili üçün ünsiyyət etik normalar və əxlaqi dəyərlər zəminində qurmaq və mədəni nitq bacarıqlarına malik olmaq zəruridir. Mədəni ünsiyyətin yaradılması üçün hansı bacarıqlara yiyələnmək lazımdır?- sualına cavab olaraq, bir sıra mədəni nitq bacarıqlarını göstərə bilərik: Sual vermək bacarığı, nitqi sonadək dinləmə bacarığı, öyrənmək məqsədilə verilən sualı cavablandıırmaq, danışanın nitqinə münasibət bildirmə, adresatın öz mövqeyini nümayiş etdirməsi, söhbətə qoşulma kimi bacarıqlara yiyələnmək və onları vərdiş halına gətirmək nitqdə gözlənilməsi gərəkli etiket qaydalarını özündə ehtiva edir. Bunlardan əlavə, situasiyalardan asılı olaraq, etiket qaydalarını gözləmək lazımdır. Qarşılaşma, görüşmə, vidalaşma, tanışlıq, hal-əhval tutma, müraciət, sual-cavab, müəyyən mövzu ətrafında qızğın müzakirə, fikir ayrılığına səbəb olan mübahisə doğuran situasiyalarda etiket qaydalarını gözləmək, etik normalara istər danışığımız, istərsə də davranışımızda riayət etmək müsahibimiz, qarşı tərəfin şəxsiyyətinə və fikirlərinə hörmət bəslədiyimizi bildirmək xoş ünsiyyətin formalaşması üçün olduqca gərəkli və əhəmiyyətlidir.
Sual vermək bacarığı insandan yüksək nitq mədəniyyəti və etik-mədəni səviyyənin olmasını labüd hesab edir.Sualın verilməsi situasiyası insandan məqsədli və düşünülmüş sualların qoyulmasını tələb edir. Sual həm məzmunu əhatə etməlidir, həm də mövzuya müvafiq olmalıdır. Sual verərkən situasiya, mimika və jestikadan düzgün istifadə, sual intonasiyasının düzgün qoyulmasınəzərə alınmalıdır. Situasiyaya müvafiq qoyulmayan sual söhbətin, məruzənin istiqamətini dəyişə və qoyulması nəzərdə tutulmuş məsələlərin kənarda qalması ilə nəticələnə bilər. Həmçinin, yersiz suallar dinləyənlərin də diqqətin mövzudan kənar məsələlərə yönəldə bilər. İntonasiya isə sual verənin məqsədini ifadə edir, intonasiyanın quruluşu isə cavab almaq istədiyi məsələ, yaxud ona verilən məlumatın az anlaşılıqlı olması ilə bağlı dəyişə bilər. Sual danışılan mövzunun məzmununun daha da açılmasını və qoyulan problemlərin, məsələlərin daha dərindən dərk edilməsini şərtləndirir. Nəzərdən qaçan məsələlər sualların köməyilə danışanın, natiqin diqqətinə çatdırılır. Söhbət, dialoq, məruzə zamanı məzmunlu, dəqiq, mövzuya müvafiq sualların verilməsi söhbətin gedişatına müsbət təsir edir, söhbətin, dialoqun daha canlı və maraqlı olmasını təmin edir. Yerli-yerində qoyulmuş, maraq və mübahisəyə səbəb olacaq sual həmin məsələ ətrafında qızğın və gərgin müzakirələrə yol açır.Sual vermək bacarığı insandan həm də praktik dil təcrübəsi tələb edir. Azərbaycan dilində düzgün, dəqiq, səlis, etik səviyyədədanışmağı bacarmayan insan nəinki mövzuya uyğun sual verə bilər, heç mövzunun mahiyyətini belə anlaya bilməz. Bu baxımdan, Azərbaycan dilindən istifadəedən şəxs həmin dilin sistematik quruluşundan yetəri qədər məlumatlı olmalı, bu dilin ədəbi dil normalarına yiyələnməli və mədəni nitq ünsürlərini öz nitqində daşımalıdır.
Nitqi sonadək dinləmə bacarığı hər bir insandan yüksək mədəniyyət və ali mənəviyyat tələb edir. Nitqi dinləmək bacarığı təəssüflər olsun ki, müasir cəmiyyətimizin insanları arasında olduqca az yayılmış keyfiyyətlərdəndir.İnsanlar nəinki bir-birini dinləmək istəmir, hətta danışanın nitqinə müdaxilə etməyə səy göstərir və danışanın nitqini bitirənədək dinləməyə səbri çatmır. Məhz bu cür vəziyyət həmsöhbətlər arasında anlaşılmazlığa, bir-birinin fikir və mövqelərini müəyyən edə bilməmək kimi mənfi nəticələrlə sonlanır. İnsanların bir-birinin şəxsi fikirlərinə hörmət etməmək həm də həmsöhbətinə qarşı edilən nəzakətsizlikdir. Bu cür vəziyyət isə nəinki maraqlı və xoş söhbət yaratmayacaq, hətta həmsöhbətlər arasında xoş münasibətin korlanmasına və xələl gətirməsinə səbəb olacaqdır.
Nitqi sonadək dinləmə bacarığımədəni ünsiyyət üçün başlıca keyfiyyət olma faktı nəzərə alınmaqla, onun formalaşdırılmasına kiçik yaşlardan başlanılmalıdır. Müəllim və valideyn tərbiyə və təsiri ilə bu bacarığın istənilən səviyyədə formalaşdırılması mümkündür. Sinif kollektivində təlim-tədris prosesi müddətində şagirdlərin bir-birlərinin nitqini dinləməsi üçün müxtəlif praktik yönümlü çalışmalardan istifadə edilməli və bu mədəni nitq bacarıqlarının formalaşdırılması istiqamətində iş mütəmadi olaraq yerinə yetirilməlidir. Əlbəttə, aşılanan bu bacarığın vərdiş halına keçməsi üçün ondan nitq fəaliyyətində hər zaman – istənilən əhval və situasiyada istifadə etmək lazımdır. Gərgin fəaliyyət nəticəsində, yaxud ovqatı təlx edən bir hadisə səbəbindən insan əsəbi, aqressiv ola bilər. Lakin səbəbi nə olursa-olsun insan əsəblərini cilovlamağı və öz hisslərinə hakim olmağı bacarmalıdır. Ancaq belə olan halda insan həmsöhbətini təmkin və nəzakətlə dinləməyi bacarar,dialoqun səmərəsini artırar. Bu vəziyyət isə həmsöhbətlərin qarşılıqlı anlaşmasına və sözügedən məsələ yaxud problemin həlli yollarını müəyyənləşdirməkdə heç bir çətinlik çəkilməz. Nitqi sonadək dinləmə bacarığı dialoji nitqdə böyük ünsiyyət əhəmiyyəti kəsb edən xüsusiyyətdir. Dialoji nitq mədəni ünsiyyətin ən geniş yayılmış formasıdır. Sual-cavab xarakterli dialoqda hər iki tərəf əxlaq normalarını və ədəbi dil qaydalarını gözləməsi mütləqdir. Dialoqda hər iki tərəf bu və ya digər hadisə, problemlə bağlı öz fikir və mülahizələrini bildirir, həmsöhbətinin məsələyə münasibətini müəyyənləşdirir və həmin məsələyə dair mülahizələrini ümumiləşdirib yekun nəticə çıxarır.
Cavabvermə bacarığı və yaxud başqa şəkildə desək, cavabvermə mədəniyyəti həmsöhbətlər arasında qarşılıqlı anlaşmanı təmin edir. Verilən sualı lazımınca dəqiq, dolğun, həm də yığcam şəkildə cavablandırmaq sual verən şəxsə qaranlıq qalan məsələyə aydınlıq gətirilməsinə kömək olacaq. Verilən cavab tutarlı, dəqiq, konkret,yığcam, doğru, anlaşıqlı, məntiqli olmalıdır ki, sual verən şəxs öyrənmək istədiyi, cavabını verməkdə çətinlik çəkdiyi suala doğru cavabı ən düzgün formada ala bilsin. Cavab tutarlı olmalıdır, yəni cavabda verilən məlumatlar sualın məzmununu tam əhatə etməli, məlumatlar tam olmalıdır. Cavab dəqiq olmalıdır, yəni cavab verən şəxs dəqiq bildiyi faktlara söykənməlidir. Natamam və qeyri-dəqiq cavab suala lazımi cavab hesab olunmur. Cavab konkret olmalıdır, yəni suala veriləcək doğru cavab konkret məlumatlara əsaslanmalıdır. Konkretlik üçün uzunçuluqdan, sözbazlıqdan qaçmaq lazımdır. Cavab yığcam olmalıdır, yəni suala verilən cavabda uzun-uzadı danışmaq, hərtərəfli, geniş məlumat verməyə ehtiyac görülmür. Bu, cavab alan şəxsi yora bilər. Yığcamlıqda əsas prinsip sayılan az söz, çox fikir, dərin mənagözlənilməlidir. Cavabda yalan və əsası olmayan informasiya verməkdən qaçmaq lazımdır, doğruluq, düzgünlük həm də mədəni nitqin başlıca göstəricilərindən sayılır.Cavab sadə və anlaşıqlı olmalıdır, yəni cavab verən şəxs öz nitqini sadə formaya salıb, anlaşılan məzmunda olmasına çalışmalıdır. Anlaşıqlı fikir anlaşıqlı cavabın verilməsini təmin edir. Cavab məntiqli olmalıdır, yəni cavabda verilən məlumatların məntiqi əsası olmalıdır ki, cavab alan şəxs aldığı məlumatın doğruluğuna inansın .
Danışanın nitqinə münasibət bildirmə bacarığı nitq-ünsiyyət prosesində formalaşdırılır və dialoji nitqdə bacarıqdan səmərəli istifadə ünsiyyət üçün yüksək səmərə verir. Danışanın fikrinə münasibətini ifadə edərkən etik normaları gözləmək olduqca vacib amildir. Danışana elə müraciət etmək lazımdır ki, bu, söhbətin, məruzənin gedişatını pozmasın və danışanın fikrini mövzudan kənara çəkməsin. Deməli, danışan şəxsin fikrinə münasibət bildirilərkən hər şeydən öncə, yersiz müdaxilələrdən qaçmaq lazımdır. Öz münasibət və mövqeyimizi bildirdiyimiz zaman bu müdaxilənin vaxtında edilib-edilməməsini müəyyənləşdirməliyik. Münasibət və mövqe bildirməzdən öncə, danışılan məsələ ilə bağlı ətraflı, dolğun məlumata yiyələnməli, haqqında danışılan məsələ, problemlə ilə bağlı geniş təsəvvürə malik olunmalıdır. Danışanın fikrinə münasibətimizi bildirmək üçün bir sıra nitq etiketlərindən istifadəyə gərək duyulur: “İcazənizlə, öz fikrimi bildirmək istəyirəm”, “Bağışlayın, mən öz fikrimi söyləmək istərdim”, “Mən bu məsələyə başqa cür yanaşardım”, “Fikrimcə, problem başqa şəkildə qoyula bilərdi”, “Zənnimcə, məruzədə qeyd edilməyən məsələlər yetərincədir”. Münasibət, rəyin bildirilməsivasitəsilə danışanın fikrinə hörmət və rəğbət bildirilməklə yanaşı, onun söyləmiş olduğu fikirlərin insanda müəyyən bir fikir, ideya yaratmaq imkanı xüsusi qeyd olunmalıdır.
Söhbətəqoşulma və söhbətin gedişatına müdaxilə yerli-yerində və məqsədli şəkildə edilməlidir. Söhbətəqoşulma və müdaxilə bəzən labüd hal alır. Belə olmazsa, söhbətin məcrası başqa istiqamət ala bilər. Müdaxilə həm də danışılan məsələdən uzaqlaşma halının qarşısının alınmasında xüsusi rola malikdir.Görkəmli alim, professor Nadir Abdullayev danışıq prosesində söhbətə müdaxilənin rolu barədə geniş şəkildə bəhs açır və nitqə müdaxilə edilmə məqamlarını göstərir.Söhbətin gedişinə müdaxilə aşağıdakı məqamlarda edilməlidir:
– Danışan şəxs bəhs açdığı məsələdən uzaqlaşdıqda;
– Məruzə, yaxud söhbət zamanı məlum olan məsələ və ya əşya, hadisə haqqında danışıldıqda;
– Qeyd olunan məsələ ilə bağlı səhvə, yanlışlığa yaud dolaşıqlığa yol verildikdə;
– Hər hansı bir məsələ barədə uzun-uzadı danışıldıqda;
– Həmsöhbətinin fikrini təsdiq və təqdir etməyə ehtiyac duyulduqda və müsahibinin nitqini qüvvətləndirmək məqsədilə edilə bilər (1, 268).
Məqamında müdaxilə mədəni nitqin əsas keyfiyyətlərinin gözlənilməsinə – nitqin yığcamlığı, aydınlığı, anlaşıqlığı, dəqiqliyinin riayət edilməsinə də rəvac verir. Müdaxilə edilərkən səsləndirilən fikir anlaşıqlı və yığcam olmalı, əsaslı və tutarlı dəlillərə söykənməlidir. Bütün hallarda müsahibin nitqinə müdaxilə etik səviyyədə edilməli, hörmət, nəzakət çərçivəsindən kənara çıxılmalıdır. Hər hansı bir səbəbdən nitqə müdaxilə edildikdə danışana “bağışlayın”, “icazə verin”, “üzr istəyirəm”, “bir dəqiqə” və s. kimi ifadələrlə müraciət olunmalıdır.
Məqalənin aktuallığı. Bu və ya digər cəmiyyətdə etik-mədəni normaların tənzimlənməsi mədəni ünsiyyətin təşkili hesabına mümkündür. Mədəni ünsiyyətin qurulması mədəni nitq bacarıqlarına yiyələnməyi və onlardan istifadəni zəruri edir. Məqalədə mədəni ünsiyyət prosesində istifadə olunan mədəni nitq bacarıqlarından bəhs açılması onlardan səmərəli istifadə zərurətini ortaya qoyur. Məqalənin elmi yeniliyi. Mədəni ünsiyyətin təşkili üçün gərəkli olan mədəni nitq bacarıqlarından müxtəlif situasiyada işlənmə və onlardan istifadə vəziyyəti məqalədə geniş təsvir edilmişdir. Məqalənin praktik əhəmiyyəti. Mədəni nitq bacarıqlarından ünsiyyət prosesində istifadənin rol və əhəmiyyəti vurğulanmaqla, situasiyaya müvafiq olaraq bu bacarıqlardan istifadə vəziyyəti göstərilmişdir.

Ədəbiyyat:
1. Abdullayev N. Nitq mədəniyyətinin əsasları. Bakı, “Elm və təhsil”, 2013
2. Həsənov H. Nitq mədəniyyəti və üslubiyyatın əsasları. Bakı, Bakı Universiteti, 2003
3. Seyidov S. Həmzəyev M. Psixologiya. Bakı, 2007

Tahmina Valiyeva
Summary: Establishing cultural communication makes it possible to acquire and use cultural speech skills. Understanding the role and importance of cultural speech skills in the communication process, in the article has shown the use of them skills according to the situation.

Тахмина Велиева
Резюме: Установление культурного общения позволяет приобретать и использовать культурные речевые навыки. Понимая роль и значение культурных речевых этикетов в процессе коммуникации, ситуация показала использование этих навыков в соответствии с ситуацией.

Rəyçilər: dos. Rəhilə Hümmətova,
dos.Vaqif İsrafilov

İradə AYTEL.“İKI KƏLMƏ”–AYRILIQ”

və yaxud Sabir Rüstəmxanlı yaradıcılığında sevgi şeirləri…
İlahi, nəyin var, al apar məndən,
Təkcə sevgimə toxunma!
S.R.

Orta məktəbdə sərbəst yazı dərsinin əsas mövzularından biri belə idi; haradan başlanır Vətən? İllər keçdi, mən bu suala cavab tapdım. Vətən torpaqdan, daşdan, sudan, ağaclardan, kənddən, şəhərdən… başlanmır, Vətən onu qorumağı, yaşatmağı, sevməyi, sevdirməyi, ucaltmağı bacaranların gözlərindən, ürəyindən, əllərindən… başlayır. Nazim Hikmət demiş:
“Yapraklarım ellerimdir, tam yüz bin elim var,
Yüz bin elle dokunurum, sana – İstanbula!
Yapraklarım gözlerimdir, şaşarak bakarım,
Yüz bin gözle seyr ederim seni – İstanbulu!
Yüz bin yürek gibi çarpar, çarpar yapraklarım!”
Və bu əllər, gözlər, ürək Vətənimin əlləridir, gözləridir, ürəyidir! O əllərə toxunmaq, o gözlərə baxmaq, o ürəklə bir olub döyünmək, vətəni görmək, sevmək, oxşamaq kimi ən ali hissləri vətəni Vətən edən uluların, ucaların sayəsində görmək, hiss etmək, duymaqdır… Mənim Vətənimin əlləri, gözləri… Nizaminin, Nəsiminin, Rəsulzadənin, Hacıbəyovun, Behbudovun, Axundovun, Tağıyevin, Məmməd Arazın və s. əlləridir, gözləridir. Bu əllər – vətənimin əlləri boynuma dolanır, qayğıma qalır, məni yaşadır, sevir, sevdirir…
Qorumağı, yaratmağı, yaşatmağı öyrədənlərimizdən, Vətən olub xalqın başına dolananlardan biri də Xalq şairi, Azərbaycanın müstəqilliyi və azadlığı uğrunda mücadilələr yolçusu Sabir Rüstəmxanlıdır.
Bu gün mən əsərləri ilə dünyanı dolaşan, siyasi arenada öz izi, mövqeyi olan Sabir Rüstəmxanlı yaradıcılığının zərif bir xəttindən – sevgi şeirlərindən söz açacağam. Altmışıncı illərdən bu yana Azərbaycan ədəbiyyatını yaradan və yaşadanlardan biri olan Rüstəmxanlı poeziyasındakı sevgi işığı son günlər bir kitabda – “İki kəlmə”də (Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin xətti ilə “Şərq-Qərb” nəşriyyatında çap olunub. Bakı-2016. 520 səh.) toplandı. Və Rüstəmxanlı sevgisinin aliliyi, ucalığı bu kitabdan yola çıxdı,
İlahi, nəyin var, al apar məndən,
Təkcə sevgimə toxunma!
– deyərək, dünyanı məhz sevginin xilas edəcəyinə inandı, özünə – özü boyda sevgisinə tapındı,
Mənə elə gəlir hayana getsəm,
Məni xoş dil ilə dindirəcəklər!
– arxayınlığıyla elinə qarışdı, həm də içindəki böyük sevgisini əzizləyərək, ovunduraraq…
Məhəbbət ərköyün uşaq kimidir,
Doymaz göz yaşından – ovundurmasan.
Bəzən sevgidə uduzdu:
Sevgidə uduzmuş oğlan da elə,
Döyüşdə basılmış əsgərə bənzər.
Və oxucularına məğlubiyyətin qələbəyə gedən yol, sevginin qaranlığa işıq, olduğunu, bütün çətinlikləri bu güclə ram etməyin mümkünlüyünü öyrətdi,
Mənim sevincimə doğulubdur ay,
Mənim sevincimə səpilir işıq.
-dedi:
Çətinlik gözümdə adi oyuncaq,
Yoxuşları yoran qanadım vardı.
Mənim istəklərim boyumdan uca,
İmkana sığmayan inadım vardı.
Bu qanad, bu inad sevginin gücüylə yaranmış, sevgidən doğulmuşdu. İnsan ruhunu cilalayan, böyük zirvələri fəth edən sevgiylə – həm də əzizlənən, sığallanan dərdi də şirin edən sevgiylə…
Sevgidən ayrıldım, qəm yolum itdi,
Sən dərdimi aldın, gör nəyim qaldı.
Ürəyim dərdlərə qoşuldu getdi,
Sinəmdə soyumaz göynəyim qaldı…

***
Sabir Rüstəmxanlı yaradıcılığı həm də ona görə bulaq suyu kimi içilir ki, onun dilində alınma (yad dillərdən gələn), parazit (heca qafiyə xatirinə misraya yamanan təkhecalı) sözlərə, həllini tapmayan, bitkin olmayan cümləyə, bədiyyətə və məntiqə söykənməyən misraya, altyapısız və səssiz (ritmsiz) bəndə rast gəlmək olmur.
Gecə günəş yatır, gözlərim yatmır,
Köksümə sancılan ağlıma batmır,
Daha çaylarımız dənizə çatmır,
Dünyanın dərdini axıdır mənə.!..
Diqqət edin, dəniz ona görə böyük, əngindir ki, o bütün kiçik çaylara qucaq açır. Buradan belə nəticəyə gəlirsən, insan o zaman böyük olur ki, özündən kiçiklərə (rütbə, təbəqə, vəzifə və s) qucaq aça bilsin, qayğısına qala bilsin. Bax budur, yazarın qələbəsi; oxucuya əxz etdirdiyi tərbiyə, təlim, bilgi…
Sabir Rüstəmxanlının sevgi şeirləri janrına, növünə, metafora, epitetlərinə görə çoxşaxəlidir.
Sevgim o illərdən gələn qatardır,
Bircə kupesi var sənin adına.
-Deyən şairin ömrün bahar çağı yazdığı şeirlərində tarix qeyd olunsa da, payız şeirlərində yoxdur. Payız – şairin müdriklik çağının, əməyinin bəhrəsindən zövq aldığı, gələcək nəsillərə örnək olduğu bir dövrüdür ki, əzəli olduğu qədər əbədidir, zamansızdır. Və bu payız şeirlərində rəngli bahar çiçəklərindən sıyrılan, bütövləşən şairin də, yalnız bir tərəfi, bir rəngi var. Həyatında, əqidəsində, yaşamında bütöv olduğu qədər sevgisində də bütövdür. Onun sevgi şeirlərinə ümumilikdə nəzər salanda sənə elə gəlir ki, illərin o tayında da, bu tayında da yazılan şeirlərin hamısının ünvanı yalnız bir qadındır:
İkinci, üçüncü sevgilər aman,
Solğun kölgəsiymiş ilk məhəbbətin.
Və yaxud:
Mənə elə gəlir bu həyatda da,
Sənin görüşünə gəlmişəm ancaq.
Bu “Sən” ömrünü onunla qoşa addımlayan, ona sevgi, sevinc, övlad bəxş edən qadındır. O qadın ki, boyunu boyuna, soyunu soyuna, huyunu huyuna, hətta simasını simasına bənzədə-bənzədə “çiçək yaşında”, “istək yaşında”, “kövrək yaşında”, “mələk yaşında”, “ürək yaşında” şairin sirdaşı, həmdəmidir:
Sevgi yaşayırsa, ilin fərqi yox,
Könlüm sənindirsə dilin fərqi yox,
Sinəmdə, sinəndə, gəlin, fərqi yox,
Ürək yaşındasan, yaşını demə!
Yaxud:
Yüzünə əl tutdum Sənin eşqinlə,
Eşqimiz bitəndə günahım da Sən!
-dedi.
…həm məni önündə qula çevirən,
Həm başı göylərdə gəzən qürurum!
Xanımına, sevdiyinə, məhrəminə “qürurum” deyə xitab etmək ədəbiyyat tarixində yenilikdir. Qədim türk dastanlarında xaqanların qadına verdiyi ali dəyəri, Tanrıya dünyanı və insanları yaratması üçün fikir və ilham verən «Ağ Ana» adının zirvəsini, qadının göyün yeddinci qatında yeri olduğunu, qaranlığı yararaq göydən enən mavi bir işıqdan yarandığının inam məbədini Rüstəmxanlı yaradıcılığında görürük:
…Torpaq üzü göylərə yaşayır,
Üzü göyə, Allaha…
Mən də adi torpağam,
Üzü sənəyəm hər an.
Yaxud:
Sən demə dünyanın hər səadəti,
Sevgidən başlanar, sevgidə bitər.
…Sirdaşım, yoldaşım olan bu qadın,
Axırda baş daşım olan bu qadın…
Və bu şeirlərdə sevgidə pay, ömürdə yay həyat yoldaşını görürük…
Sənə qovuşdum
Və
Həyatımda ilk dəfə əsl xoşbəxtliyi –
İnsan, dost, ər, sevgili xoşbəxtliyini gördüm!
Bundan böyük sevgi, bundan səmimi ər etirafı olardımı?…
***
Sabir Rüstəmxanlı yaradıcılığı nə qədər fatalizmdən uzaq olsa, reallığa söykənsə də, onun romantik hissləri özündə ehtiva edən, insan təfəkkürünü aşan, introspeksiya qabiliyyəti o qədər qabarıqdır ki, istər-istəməz ondakı impressionizmə inanır, heyran qalırıq:
Ayrılığın küləkləri
Soyudacaq könlümüzü
Biz istəsək-istəməsək.
Və yaxud:
Qızıl boyunbağın qızıl qanındı,
Soyuq göz yaşındı qolbağın üstə.
Yaxud:
Yaşadıq xoşbəxtlik sorağı ilə,
Bilmədik, o bizim yanımızdadır.

Və daha kəskin:
Dünya gözümdən düşüb,
Düşmüşəm öz gözümdən.
Daha bir örnək:
Bu da bir yoldur nəsə,
Özü sözündən kəsə.
Daha sevilmirəmsə,
Ölümə nə qaldı ki?!
Bu gün özü qaynağa, örnəyə çevrilən Rüstəmxanlı poeziyası da şifahi ədəbiyyatımızdan köz götürüb. Onun gəncliyində yazdığı şeirlərə diqqət edək:
Günəş işığını əndərər yerə,
Cücərən otların üzünə vurmaz.
Göllər güzgüsünü tutar göylərə,
Qızıl buludların üzünə vurmaz.
Burada sevgilisindən əhv diləyən şair iltifata bədii peyzajla başlayır. Deməli bu məqamda da Vətən, torpaq yetir dadına.
Sənintək gözəllər belə günahı,
Məntək günahkarın üzünə vurmaz.
Klassik qoşma bölgülü bu nümunənin özündə də bir Rüstəmxanlı izi, möhürü var.
Çətindir bir ömür qurban eləmək,
Sən bu etibarla fəryadsan, ahsan!
Öz yatmış bəxtini oyadammadın,
Məni məzardan da oyadacaqsan!
Bu örnək məni özümdən alsa da, heç bir şərh verə bilmədim. Və bu bənd barədə düşündüklərimi ürəyimdə gizlədərək, oxucu ixtiyarına verirəm…
“Gəl” yeddihecalı şeiri beş bənddən ibarətdir. Şeir klassik (aaab) qafiyəyə riayət etsə də, özəlliyi var; hər bir bənd sanki bayatı üstünə biçilib– bitkin, altyapılı, məna kəsb edən. Və aşağıdakı bəndə diqqət edək:
Ha uzaqlaş, ha gizlən,
Düşmərəm bu həvəsdən.
Mən ki atəşpərəstəm,
Oduna qalanım, gəl!
Şair qaynar, sevgi dolu illərində yazdığı şeirlərin çoxunda (həm də çağırış, inam dolu şeirlərinin) “atəşpərəstəm” deyir.
Biz iki atəşpərəst diz çökdük üzü oda,
“Alış, ocağım, alış!”
Dodaqaltı yalvardın.
Və yaxud:
Bütün sevgililər atəşpərəstdi.
Zərdüştilik ilk vəhy dini olduğu kimi sanki şairin də ilk sevdasının vəhyidir. Burada sirli bir məqam var; sanki şər Allahı Əhrimən bütün sevənlərin arasına girməyə çalışır, Hörmüz isə sevgi adına mübarizə aparır. Şair gənclik şeirlərində xeyirin şər üzərində qələbəsinə o qədər inanır ki, hətta müdrik çağlarında da Hörmüzün – sevginin qalib gələcəyinə ümid edir. Sevgi xəstəni sağaldır, gücsüzü gücləndirir, qocanı gəncləşdirir:
Titrək barmaqların ağ saçlarımı,
Bəlkə də yenidən qaraldacaqdır.
Və yaxud:
Odlu öpüşlərin üzümə düşən
Vaxtsız qırışları ütüləyəcək.
***
“Konservatoriyada son imtahan” lirik şeir növüdür. Elegiya desək, daha uyğun olar. Lakin burada öyrəndiyimiz, qəbul etdiyimiz kimi lirik qəhrəmanın təkcə hüznünə ortaq olmuruq, burada biz şairin xatirələrinə qoşulub sevincindən, sevgisindən də pay alırıq. Sərbəst şeir janrında yazılan,
“Saçları kürəyini döyəcləyən o gözəl
Tələbə yoldaşının tutub əlindən bərk-bərk,
Çəkdi qapıya sarı, çəkdi gülümsəyərək”
-misralarıyla başlayan bu elegiyanı trilogiya olaraq oxumaq istəyir oxucu, lakin:
Sübhün ilk qatarında
həmişəlik ayrılıb, gedəcəkdi o oğlan”.
Bax, bizim hüznlü (sevincli) nəğməmiz burada bitir, ayrılığa yol alır… Ən böyük dərd ayrılıqdır Rüstəmxanlı üçün. O, vüsal saatlarında da, ayrılıq qorxusuyla yaşayır. Bu qorxu Sabir Rüstəmxanlı şeirlərinin şah damarıdır sanki. Hər tərəfə şaxələnən, sevinən, sevilən sevən, gözəlliyi vəsf edən… misralar o şah damardan keçir. Bəlkə də başlananın sonunu görmək, o sona köklənmək özü də bir fərqlilikdir. Və bu eksplikasiya – mahiyyətə varmaq Sabir Rüstəmxanlı yaradıcılığının özüdür.
Gəldin –
Bu gəlişin məni ağrıdır.
Səfər başlanmamış elə bilirəm,
Öndə güman yoxdur, yol başa çatır.

Və yaxud:
Bir sevinc tapmışdı ürəklərimiz,
Alar əlimizdən onu ayrılıq.
Yaxud:
İldırım buludun dilini öyrənir,
Gəmilər dənizin.
Ayrılığın dilini
Öyrənirəm, əzizim.
“Gecə vaxtı ayrılıq” şeirində Gecənin fəlsəfəsi və yenə də ayrılıq qorxusu ön plandadır:
Hər şeyin rəngini dəyişib gecə,
Ancaq dəyişməzdi düşüncələrim.
Ayrılıq adlanan artıq yük kimi
Ürəyə zor ilə dolan kədərim.
Və ”Ayrılıq” adlı şeirdə biz Sabir Rüstəmxanlı poeziyasında – Sabir Rüstəmxanlı ürəyində, hisslərində ayrılığın nədən qaynaqlanıb bu qədər qorxulu olduğunun kodlarını görürük: “Bir acı söz – ayrılıq”, “gecə-gündüz – ayrılıq”, “dağ ilə düz – ayrılıq”, “Bakı-Təbriz – ayrılıq”…
Şair ayrılıq qorxusuyla yaşayır, lakin bu qorxunu əlində ağ bayraq edib şeirlərinin önünə sərmir, ona da qalib gələcəyinə (bütün uğurları kimi) inanır:
Gücüm çatır ayrılığa,
Ölümə də gücüm çatar!
***
Bu gün çoxlarının modern, postmodern adı altında çılpaq şeirlər yazdığının şahidiyik. Əslində poeziyada belə nümunələr qədim zamandan yer alıb. Bu qəbildən şeirlər Sabir Rüstəmxanlı yaradıcılığından da geridə qalmayıb. Gəncliyinin qaynar, odlu-alovlu, bir yerə sığışmayan çağlarında, hiss etdiklərini varaqdan gizlədə bilmədiyi, sevginin ilahi qatında cilvələndiyi, sevgililərin iki can bir qəlb olduğu məqamları elə ustalıqla, pərdəli şəkildə misralara çevirir ki, oxucu orada baş verənləri eşitsə, hiss etsə də görmür (oxucu, “Kozettanın otağına girmək məhrəm deyil”).
Bu qılınc, bu da ki əbədi qını,
Bu döyüş – bəşərin qansız qırğını,
Bu yara öldürməz, saxla sarğını,
Yaranı çiçək tək qoxlar bu gecə.
Və yaxud:
Buludtək yayılıb qara saçları,
Yeni rəng çəkəndə balışlarıma,
Tək Allah şahiddir, həyəcanımdan…
Gizlincə süzülən göz yaşlarıma.
***

Başqası su ilə təmizlik arar,
Mən qəlbi söz ilə yuyuram, neynim?!
Nizamilərin, füzulilərin, nəsimilərin… əmanətinə – söz əmanətinə necə sadiqdir şair.
Və yaxud:
Kül basan ocaqları, bəlkə, şeir yandırdı,
Mürgülü duyğuları kəlmələr oyandırdı.
Söz Zəmzəmdir, söz ocaqlara atəşdir, söz ürəklərə təpərdir, söz ümiddir, söz arzudur…
“Sənsənmi” şeirində qadın gözəlliyi vəsf edilir:
Ağ mərmərin üstündə çiçəyi burnunda nar,
Önündə diz çökərdi Miloslu veneralar.
Çölə çıxsan, çiçəklər dalınca yürüyərdi,
Baxışından utanıb, ulduzlar əriyərdi.
Başqa bir şeirində də bu qəbildən olan nümunəyə diqqət edək:
İndi sən yuxudasan,
Hörülüb kirpiklərin…
Və yaxud:
İki sahilsiz ünvan min sir ilə çağlamır,
Sanki Günəş tutulub qara saçlar altında.
Bu örnəklərdən də görürük ki, şair klassik ədəbiyyatdan gələn epitetlərlə bəzəmir şeirini, onun öz gözəllik naxışları var, bu naxışlar isə gələcəkdə yazılacaq şeirlərin bəzəyinə çevriləcək.
***
Ey bayram axşamı yalqız qalan kəs,
Bir şam yandırarsan adıma mənim.
Bizim bu həsrətin yanğısı sönməz,
Tonqallar alışar oduma mənim….
Misraları örnək olan bu şeiri gənclik illərində yazıb şair. Bayram axşamında tənha qalan kəsə – sevgilisinə və bütün tənhalara; sənə, mənə, ona… Bu misra bayram gecəsi tənha qalanların ürək təpəri idi… illər keçəndən, şair dolğunlaşandan, müdrikləşəndən sonra isə özü təpər gəzdi – şeirlərində, misralarında, səndə, məndə… –
Axı bu gün bayramdır,
Qoyma məni təklənim,
-dedi. Və illər şairi o qədər sınaq məngənəsində cilaladı, təmizlədi ki –
Hər harayım bir əzan,
Hər şeirim bir yasındi!
-deyənə,
Sənsiz Allah da gözümdən düşürsə,
Nəyimə gərəkdir yerin insanı?!
-söyləyənə qədər…
Çox maraqlı bir məqam yaxaladım bu araşdırmamda; gənclikdə, odlu-alovlu, eşqli çağlarında “Atəşə sitayiş, torpağa təzim, səni xatırladır mənə, əzizim!” söyləyən şair, ahıllaşdıqca, müdrikləşdikcə “Ənəlhəqq”ə tapındı:
Həm Tanrının övladı, həm Tanrının özüdür,
Gözünə mil də çəksən, yenə yerin gözüdür.
Dənizlər keçə-keçə özü sir dənizidir,
Yerdə göyün parçası, göylərdə yerdir İnsan!
Nəimiləşdi… Nəsimiləşdi…hürufiləşdi, Allahı aləmin içində gördü, aləmlə birlikdə qəbul etdi, İmmanent fəlsəfəni poeziyasında yenilədi…
Günəşin zərrələridir gözümdə hamı,
Bir də Sən varsan – Tanrı eşqinin davamı…
***
Yardımlıdan bir dostum var – Rövşən Həbiboğlu, onunla söhbətimdə soruşdum ki, Yardımlı səninçün nə deməkdir? “Yardımlı mənimçün sevgidir, halallıqdır, düzlükdür, cəsarətdir, inamdır, sadəlikdir, saflıqdır Sabir Rüstəmxanlıdır!” – dedi. Cavab nə qədər qısa olsa da, bütün müsbət keyfiyyətləri, insani dəyərləri özündə ehtiva etdirirdi. Bu epitetlərin fonunda Sabir Rüstəmxanlı şəxsiyyətinə yol alan sevgi işığı məhz öz kölgəsindən rişələnirdi, “çıraq dibinə işıq salmaz” stereotiplərini darmadağın edərək…
Doğulub-böyüdüyü Yardımlıya – onun gözəlliyinə, kökü sevgi, köməci torpaq, Vətən olan diyara öz qələmində – Sabir Rüstəmxanlı misralarında baxaq:
Qolların ağappaq
Yardımlı yollarıdı –
Belimə dolansa uçaram!
…Balaca bir Vətənsən
Burda mənimlə qoşa.
Ayağım büdrəyəndə
Gərək səndən yapışam.
Sevgi Vətən olur, Vətən sevgiləşir! Sevgiyə və Vətənə verilən dəyər bundan böyük olardımı?
Şəhərə atdığın birinci addım,
Sevgidən qaçdığın ilk qədəm oldu.
Bir həqiqətdən də uzaqlaşmayaq, bu saf sevgi, insanlara, bəşəriyyətə inam, entuziazm məhz ucqar rayonun, ucqar bir kəndində boy vermişdi…
Əvvəllər bir şeir yazmışdım, belə bir misrası vardı: “səni elə sevirəm, qürbətdə vətən kimi!” Mənə elə gəlmişdi ki, yeni fikir demişəm, Vətən boyda qürurlanmışdım da… Və böyük şairimizin illər öncə yazdığı, ürək çırpıntılarının vətən-vətən misralara düzüldüyü şeirlərini görəndə (yanıldığımı hiss etsəm də) qürurum da qabardi:
Səni Vətənə bənzədirəm,
Hara getsəm döndüyüm!
Və yaxud:
Tərimlə sulanan torpağım kimi,
Qanımla boyanan bayrağım kimi,
Günəşdən pay gələn çırağım kimi,
Sənə tapınmaqdan yorulmadım heç!
O, Vətənin torpağında addımlamaq, qar kimi təmiz havasında qar çəməninə hamıdan öncə cigır salmaq (çağdaş ədəbiyyata saldığı ən qalıcı cığır kimi) da poetik idi:
Səhər addımımla çıxıb birinci,
Qışın qar donunu qayçılayıram.
Və bu poetika həm o qədər sadə, həm də o qədər ezoterik idi ki, siyasi fəaliyyətində ictimai təbəqələri bir araya gətirmək bacarığı kimi, ədəbiyyatda da oxucu fərqliliyini ortaq məxrəcdə birləşdirmək ustalığı idi.
Dağ mavi qartaldı, duman qanadı,
Laləni köksümə sıxdım, qanadı!
Bədii dilin gücü insanı heyrətləndirməyə bilmir. Daha bir örnnəyə diqqət edək:
Yenə də sübh çağı çıxmısan yola,
Yuxudan oyatdın azan səsini.
Bu ədəbi və fəlsəfi priyomlarda ustalıq aforizm-aforizm vərəqlərə, vərəqlərdən kitablara və oxucu şüurlarına səpələndi:
“Günüm ağarmamış, ağardı saçlar”,
Yaxud:
“Qəlbində bir bəndə sevgisi yoxsa,
İlahi sevgisi bir uydurmadır”.
Və yaxud:
Özün bilirsən ki, sevincə dözmək,
Kədərə dözməkdən asan deyildir.
“İki kəlmə” bircə udum bulaq suyu kimi içildi. Sevdik, sevildik, ayrılığı daddıq, vüsala çatdıq ikicə kəlmədə və ən sadiq sevgilimizin elə söz olacağına inandıq. Həm də Sabir Rüstəmxanlı sözü…
Harda olsan, mənə çatmasa əlin,
Bir misramı pıçıldarsan,
Dünya durduqca,
Sözüm olacaq ən sadiq sevgilin
İradə Aytel

Polad SABİRLİ.”Əziz dostum, dəyərli qardaşım Rafiq Oday haqqında düşüncələrim”

Əziz dostum, dəyərli qardaşım
Rafiq Oday haqqında düşüncələrim

İnsanlar arasında ən xoş münasibətlər ən səmimi hisslərdən yaranır. Məhz yaratdığı səmimi münasibətdən dolayı Rafiq Oday hər kəsin yaxın dostu və sirdaşıdır. İnsanlara qarşı diqqətli olmaq, qayğı göstərmək onun xislətindədir. Bu onun daxili mədəniyyətindən irəli gəlir.
Qayğıkeşlik və kiminsə uğuruna sevinmək bir qabiliyyətdir. Bunun məktəbi yox, öyrətməni yox. Əsas sirri, soy kökündən qaynaqlanaraq əsl insan olmaqdır. Odur ki, Rafiq Odaya xas xarakterik xüsusiyyətlər, insanlığın əsl nümunəsidir.
Rafiq Odayı başqalarından fərqləndirən cəhət, onun yüksək intellekti, möhkəm məsuliyyət hissi və hamıya qarşı diqqətli olmasıdır. Onun uğur kodeksi, özünə, öz işinə, yaradıcılığına və insanlara qarşı son dərəcə diqqətindən, məsuliyyətindən və mehribanlığından doğur. Rafiq Odayın könlü, ürəyi dostların xidmətində dayanmaqdan, qayğısını çəkməkdən dinclik tapır, rahatlıq tapır. Bu ona bir insan kimi, ruh adamı kimi ayrı zövq verir.
Rafiq Oday Azərbaycan dilinin, ədəbiyyatının layiqli təbliğatçısı, mükəmməl araşdırıcı dilçi, sərt ədəbi tənqidçi, gözəl natiq və səlist təşkilatçıdır. Əqidəsi düz, məsləki dürüst, əsl insanlığın və dostluğun ləyaqət simvollarından biridir.
Rafiq müəllimin işgüzarlığı, dürüstlüyü, gülərüzlülüyü və xoş münasibəti ona çox geniş nüfuz dairəsi qazandırıb. O, çoxlarının yaradıcılıq yoluna işıq salmaqla, həm də ədəbiyyata, Azərbaycan dilinə layiqli xidmətini sərgiləyib.
Hər kəsin işinin, əməlinin kefiyyəti, onun şəxsi kefiyyətinin davamıdır. Odur ki, üzü nurlu, geniş qəlbli Rafiq Odayın insanlara sevgi ilə yanaşması, vicdanlı münasibəti onun şəxsi kefiyyətinin göstəricisidir.
Rafiq Oday söz adamıdır, ruh adamıdır. Ömrünü, həyatını sözə, şeirə, poeziyaya həsr edib. İxtisas etibarıyla, əməkdar jurnalist olmasına və bu sahədə kifayət qədər uğur qazanmasına baxmayaraq, şeirə daha çox meyl edib. Rafiq müəllim həm peşəkar jurnalis, həm də istedadlı şairdir. Sözə sığal çəkə-çəkə, qələminin sehri ilə, könülləri ram etməyi, beyinlərə nüfuz etməyi, ürəkləri fəth etməyi və qəlblərə girə bilməyi bacaran Rafi Oday, sözünə, özünə qarşı da, çox ehtiyatlı və etibarlıdır.
Mən Rafiq müəllimi yaxından tanıyan və onun əqidəsinə bələd olan dostu, qardaşı kimi, bütün mısuliyyətimlə deyə bilərəm ki, o, ləyaqətli ata, etibarlı dost və gözəl ailə başçısıdır.

Dərin hörmətlə,
Polad SABİRLİ
19.12.2019.