Şəfəq XƏZƏR.”Qadın böyük qüvvədir”

Ta bineyi-qədimdən, bəşər övladı özünü dərk etdiyi zamandan ANA qayğıkeş, müqəddəs varlıq kimi hörmətə anılmışdır. Ana insan həyatında Günəş timsalındadır, onun nuru bəşəriyyəti işıqlandırır. Qadın – ana sayəsində insan səadətə qovuşur. Ana elə bir müqəddəs varlıqdır ki, vətəni də onun adı ilə “Ana vətən” deyə çağırırıq.
Kimliyindən – kiçikliyindən, böyüklüyündən, daşıdığı vəzifədən asılı olmayaraq hamının anaya ehtiyacı var. Ana qayğısını, ana laylasını, ananın yuxusuz gecələrini heç nə ilə əvəz etmək olmaz.
Hələ kiçik yaşlarımızda, məktəbə ilk qədəm qoyduğumuzda müəllimlərimiz bizə “ana” sözünü, qadın kəlməsini öyrədib. Bizə qadın tarixi şəxsiyyətlər, şairlər, yazıçılar, jurnalistlər, mədəniyyət, incəsənət, elm xadimləri – Tomiris, Nigar, Həcər, Natavan, Məshəti, Zəridə Əliyeva, İzzət Orucova, Şəfiqə Axundova, Püstəxanım Əzizbəyova, Nigar Rəfibəyli, Heyran xanım, Aşıq Pəri, Salatın Əsgərova və onlarca, yüzlərcə digər igid, dəyanətli, mətanətli, sədaqətli, ər qeyrətli xanımlarımız haqqında məlumat veriblər.
Dünən də Azərbaycan cəmiyyətini qadınlarsız təsəvvür etmək mümkün deyildi, bu gün də mümkün deyil, sabah da mümkün olmayacaq. Qadınlar həm cəmiyyətdə, həm də ailədə xüsusi rola malikdirlər. Qadın anadır, qadın tərbiyəçidir. Bu gün ölkəmizin inkişafında mühüm rol oynayan istedadlı və vətənpərvər gəncliyin yetişməsi məhz qadınların gərgin əməyinin, onların Vətənə, ailəyə bağlılığının və sadiqliyinin nəticəsidir. Müstəqil, azad, dinamik inkişafda olan Azərbaycanımızın qazandığı bütün uğurlarda, əldə etdiyi bütün nailiyyətlərdə qadınların xidməti və rolu əvəzsizdir.
Qadınlar zərif, bahar təravətli olduqları qədər də qətiyyətli, cəsarətli və qətiyyətlidirlər. Onlar bütün dönəmlərdə cəmiyyətimizin mənəvi dayaqları olmuşlar.
Qadının savadsızlığı cəmiyyətin savadsızlığıdır. Qadın ziyalı olduqda, dünyaya gətirdiyi övlad da sağlam və gələcəyin ziyalısı olur. Hər bir qadın ömür-gün yoldaşına həm də sirdaş, ağır və çətin günlərində həmdəm, dayaq olmuşdur. Bəli, Azərbaycan qadınları həqiqətən də ismət və qeyrət təcəssümüdürlər.
Mənim çalışdığım Sumqayıt şəhər 33 nömrəli tam orta məktəbdə də sözün həqiqi mənasında peşəsini ürəkdən sevən, gələcəyimizin etibarlı əllərdə olması üçün var qüvvələrii ilə çalışan müəllimələrimiz yetərincədir. Bu müəllimələrin sayəsində hazırda məktəbimiz şəhərin ən sayılıb-çeçilən məktəbləri sırasındadır. Bu nailiyyətlərdə məktəbin direktoru Rübabə Əsgərovanın, metodbirləşmə rəhbəri Nəmidə Mirzəyevanın müstəsna xidmətləri vardır.
8 mart – Beynəlxalq Qadınlar günü və Azərbaycan xalqının, o cümlədən bütün türk dünyasının ən əziz bayramı olan Novruz bayramı münasibətilə məktəbimizdə çalışan xanım pedaqoqların timsalında bütün qadınlarımızı səmimi-qəlbdən təbrik edir, ölkəmizin tərəqqisi və gələcək inkişafı naminə gənc nəslin qədim ənənələrimizə, milli məfkurə və dövlətçilik ideallarına sədaqət ruhunda tərbiyəsi istiqamətindəki gərgin və yorulmaz fəaliyyətlərində uğurlar arzulayıram.
Sonda bu şeirimi də əziz qadınlarımıza ünvanlayıram.

Gözümüzün nurudu,
Pakdı, safdı, durudu.
Yurdumun qürurudu,
Azərbaycan qadını!

Bir nağıldı dünyası,
Sərvətidi balası.
Şirindi hər laylası, –
Azərbaycan qadını!

Ömrümüzə naxışdı,
Mərhəmətli baxışdı,
Ruha yağan yağışadı,
Azərbaycan qadını!

Şəhidlər anasıdı,
İgid, ər anasıdı,
Məsum su sonasıdı,
Azərbaycan qadını!

İradəli, mətindi,
Qüdrəti qüdrətindi,
Təmiz, saf niyyətindi,
Azərbaycan qadını!

Od üstündə sacdı, bil,
Dərdlərə əlacdı, bil.
Başımıza tacdı, bil, –
Azərbaycan qadını!

Şəfəq Xəzər,
şairə, Sumqayıt şəhər 33 saylı tam məktəbin müəlliməsi

Nəriman HƏSƏNZADƏ.”Poetik axtarışların fəlsəfi çaları… “

Moskvada təhsil aldığımız illərdə mərhum Xəlil Rza Ulutürklə sözləşib böyük türk şairi Nazim Hikmətin görüşünə getdik. Yataqxanamız Peredelkino deyilən yerdə, Moskvadan bir az aralıdaydı. Rus yazıçılarının yaradıcılıq, istirahət evləri olan yerdə. Bütün ərazi küknar meşəsiydi.

Rəhmətlik Xəlil Rza ilə aramızda mübahisə olmuşdu: şeiri necə yazmaq lazımdı? – Mayakovski kimi, pafosla, yoxsa Yesenin kimi sakit. Bəzən də pıçıltı ilə?

Nazim Hikmətin yaşadığı bağ evi bizim yataqxanamızın demək olar ki, qonşuluğunda idi.

Bir neçə dəfə onun evində olduğumuz üçün, bizi köhnə tanışları kimi qarşıladı. Ona baxan həkimi və həmışə o evdə gördüyümüz Qalina Qriqoryevna da xoş üz göstərdi.

Biz oraya – böyük qardaşımızın, ustadımızın yanına getmişdik.

Divanın üstə söykənmişdi. Günorta üstü olardı.

Sualımızı verdik.

Nazim Hikmət bir an susdu. Sonra qalxıb qarşıdakı pəncərənin qarşısında dayandı. Səməd Vurğunun “Şair, nə tez qocaldın sən” şeirinin bir bəndini dedi. Qayıdıb divanda, söykəndiyi yerdə əyləşdi.

– Şeiri, ananla hansı dildə danışırsansa, o dildə yazmalısan, – dedi: – sakit, astadan.

Xəlil Rza birinci söz aldı. Fikrini sübut üçün, böyük şairin öz şeirindən misal çəkdi.

– Siz bu şeirinızi pafosla, Mayakovskivari yazmısınız – dedi:

… Şərqdən gəliyorum,

Şərqin dərilərini bağıra-bağıra gəliyorum.

Sən yanmasan,

mən yanmasam,

biz yanmasaq,

necə çıxar qaranlıqlar

aydınlığa?!

Nazim Hikmət gülümsədi:

– Canım (o bizə “canım”, “şəkərim”, biz də ona “Nazim can”, “ustad” deyə müraciət edirdik), mən ona görə elə yazmışam ki, o cür pafoslu şeir lazım olanda onun yox, mənim şeirimi oxusunlar, – dedi.

Ustadın sözlərini mən olduğu kimi misal gətirdim. İndi, burada dediklərimi isə mərhum dostum şair X.R.Ulutürkün sağlığında da yazmışam. Biz o vaxt belə düşünürdük. Ədəbi axtarışlar üçün yaradıcılıq mübahisələri edirdik.

Vaqif Bəhmənli anasıyla danışdığı dildə yazan şairlərimizdəndi: sadə, aydın, koloritli. Bəzən də pıçıltı ilə. Belə pıçıltılar (qışqırıqlar yox, pıçıltılar!) bəzən daha tez eşidilir.

Mən, ümumiyyətlə, çoxdan bu möhtərəm şair dostum haqqında yazmaq istəyirdim. Gənclik, tələbəlik illərimdə o, mənim rəhbərlik etdiyim ədəbiyyat dərnəyinin fəal üzvlərindən olub.

Şadam ki, indi onların bir neçəsi görkəmli qələm sahibi kimi tanınır. Çağdaş şeirimizi, nəsrimizi ləyaqətlə təmsil edirlər.

Bu yaxınlarda, görüşlərimizin birində şair dostum, Yazıçılar Birliyinin katibi və “525-ci qəzet”in Baş redaktoru Rəşad Məcid dedi ki, Vaqifin türk dilində yeni şeirlər kitabı çıxıb. Türkiyəyə yola düşəcəyik.

Vaqif söhbətinin üstə gəlib çıxdı. Bakıda nəşr olunan yeni “Qansız savaş” kitabını mənə bağışladı. Təbrik etdim.

Şairin dörd yüz səhifəlik kitabında bir-birilə daxili zəncirvarı bağlılığı olan şeirlərini bioqrafik mənzum roman kimi oxudum.

Əsər Vaqifin özü haqqındadı – ana bətnindən, barelyefini gördüyü son ana qədər olan acılı-şirinli ömür sürən, düşünən, düşündürən mütəfəkkir bir şairin həyat yolu haqqında.

Bu kitabın orijinal struktur quruluşu da var. Əsər bütünlüklə beş “Qat”dan ibarətdir. Hər “Qat” bir bənd şeirlə açılır və hər fəslin üstə, sanki bir Ay aydınlığı salır. Bundan əlavə, burada ayrıca Qarabağ haqqında proloqu, epiloqu olan poema da (əsər içində əsər!) var ki, orqanik şəkildə “Qat”ların açılmasında, sanki bir açar rolunu oynayır.

Şair yazır:

Söz baba yurdudu, mən də sultanı,
yurdu Vaqif təki qoruyan hanı?
Calanır atamın qırmızı qanı,
anamın ağ südü axır şerimə.

– kimi misraları ilə oxucunun qəlbinə sehrli yol axtarır. Şeirin, sözün süddən, sümükdən gələn bir halallıq, Tanrı payı olduğunu vurğulayır.

“Peyğəmbər kimi”, “qeybə çəkilməyi”n, bu yaradıcılıq prosesinin özünü şairin ilahi missiyası kimi qiymətləndirir.

Sağ olun, dostlarım, sağlıqla qalın,
mən çıxıb gedirəm…. Məmləkətimə.
Boğçamda azuqə,
əynim də qalın –
bir təhər baxmayın hərəkətimə.
…hər bir ayrılığın səbəbi olur,
sizdən ayrılığın səbəbi yoxdur.
… Qəfil gedişimdən qorxmayın, dostlar,
mən çıxıb gedirəm, yazı yazmağa.

“Şeir yazmağa”, “əsər yazmağa”, “kitab yazmağa” deyə bilərdi. Sadəcə olaraq, “yazı yazmağa” deyir. Bu da Vaqif Bəhmənlidi!

Dostu Rəşad Məcidin dünyaya yeni göz açan oğlu balaca Vaqifin portretini elə cizgilərlə çəkir ki, biz onu görməsək də, təsəvvür edə bilirik.

İkinci Vaqifdi bu, ürəyi nazik, şüşə,
Cingiltili gülüşü, çağlar şəlalə kimi.
Qulağı qoz ləpəsi, cüt baxışı bənövşə,
Bərk qolları poladdır, kürəyi qaya kimi.

Bunu da demək lazımdır ki, adətən rəssamlara aid edilən belə detalları, ştrixləri görmək və göstərmək Vaqifin də şeir yaradıcılığı üçün xarakterik haldır.

Nazim Hikmət bədii obrazın tərifini verəndə deyirdi ki, o detalı gözünlə gör, əlinlə də tut. Bax, budur obraz!

Şair körpəyə olan istəyini, arzusunu bildirərkən yazır:

Vaqiflər Vaqif olmaz, Vaqif eşqi olmasa,
Sevdiyini görüşə Yer pisdi, Göyə çağır.
Gəlin pasport adını dəyişməyə qoymasa,
Xəlvətlikdə sən onu “Rəhilə” deyə çağır.

Rəhilə – Vaqif Bəhmənlinin şeirlərində işlətdiyi, sevdiyi addır. Çağırdığı İlham pərisidir. Balacaya da bunu arzulayır, indidən onunla ərklə danışmağa başlayır.

Silsilə şeirlər arasında “Qarabağ” adlı qəzəl şairin həm könül ağrısı, həm də könül istəyidir. (Təkcə Vaqifinmi?!) Onun ulu şair babası, XVIII əsrin sonlarında yaşamış böyük məhəbbət və təriqət yolçusu Seyid Həmzə Nübari də qarabağlı kimi bu torpağa “Qarabağ” adlı qəzəl yadigar qoyub getmişdir.

Qəzəllərin ikisini də yanaşı qoyub oxuyuram. Vaqifi böyük eşqin, həsrətin, böyük təmkin və iztirabın, bu yüksək insani keyfiyyətlərin varisi görürəm.

“…Aləmi cənnət imiş dari-diyari Qarabağ!”.

Seyid Həmzə Nigari

“…Cənnətin ortasına taydı qırağı, Qarabağ!”.

Vaqif Bəhmənli

“…Yeridir kim, çəkərəm mən ahu-zarı, Qarabağ!”.

Seyid Həmzə Nigari

“…Nəhs gəlib tale zəri, ah kimiyəm bir gəzəri”.

Vaqif Bəhmənli

“…Nə gözəl nemət imiş söhbəti-yari Qarabağ”.

Seyid Həmzə Nigari

“…Gövhərin məskənisən, dürdü dodağın, Qarabağ”.

Vaqif Bəhmənli

Bu misraların çaldığı havalar könül qohumluğu olduğu üçün bir pərdədə köklənmiş səslər də bir sinədən gəlir. Bəlkə də, Seyid Həmzə Nigari çağırışının əks-sədasıdır?! Bizim günlərdə “Qarabağı unutmayın!” – çağırışı kimi səslənir.

Əvvəldə demişdim ki, “Qansız savaş” əsərinin baş qəhrəmanı, oradakı məişət və həyatın rəngi, boyası – hamisi şairin özüdür. Bir Vaqifdə cəmləşən – Vaqiflərdi. Təkcə şair yox, müxtəlif iş-güc sahibi, həyat tərzi olan Vaqiflər. Əsərin axırında o, ədəbi axtarışları zamanı nəhayət, gəlib divara vurulmuş öz barelyefini görür. Və bunu belə mənalandırır:

Hörülsün divara şöhrət kölgəsi,
Barelyef neyniyir dərdin yaşıdı?
Mənim barelyefim Şuşa qalası,
Şəhid oğulların sinə daşıdı!

Bu misralar qürur hissilə səslənir.

Vaqif mənə deyirdi ki, bu kitabı dörd ilə yazıb.
Sənə uğurlar, daha bir yeni dörd il, Vaqif!

Bakı 04.02.2019

Mənbə: http://edebiyyatqazeti.az

Yunus Oğuz – Akademik Nizami Cəfərovun 60 illiyinə

O, səssiz yeriyir. Çoxları onu başa düşmür. Bəzilərinə sadə, bəzilərinə qəliz, bəzilərinə isə “özününkü” kimi görünür bu adam. Deyər, gülər, fikir bildirər, ancaq səssizliyin içindən boylanar bu adam.

Minillərin yükünü, biliyini, dərdini çəkir bu adam. Ona görə səssiz yeriyir. Qorxur ki, çəkdiyi bu yük dağılıb tökülər, məhv olar, töküləni kimsə qaldırmaz, heyif olar. Ona görə ehtiyatla yeriyir, səssiz yeriyir. Anlayır ki, bu millət, bu xalq, bu tayfa, bu qəbilə ona bir əmanət qoyub; Qan yaddaşı əmanəti. Bu yaddaşı hər kəsə əmanət qoymurlar. Bu yaddaşı seçilmişlərə əmanət verirlər.

Onun səssizliyinin içində müdriklik var, məsuliyyət var. Bu üzdən səssiz yeriyir, səssiz danışır.

Onun səssiz addımlarının səsini eşidirəm. Səssizlik səs yaradır, mühit yaradır, məktəb yaradır.

İlahi! Bu səssizliyin içində nələr yoxdur? Min illərin tarixi, dili, şifahi və yazılı ədəbiyyatı. Səssiz danışır. İçindən tarixi dostları axışıb gəlir. Bu günün dostları yox eee… Bu bilikləri ona ötürən dostlar axışıb gəlir. Deyirlər, öyrədirlər, ötürürlər. Tarixi pıçıldayırlar, dilimizin mükəmməlliyini və gözəlliyini ötürürlər ona. Ətrafdakı dostlardan da ehtiyatlı olmağı məsləhət görürlər. Yükünü heç kimə verməsini istəmirlər. Başını müdrükcəsinə yelləyərək səssiz yeriməyində davam edir.

Ağır olan ətrafı onu başa düşmür. İstədikləri dövrün yaşam istədikləridir. Birinin ailə vəziyyəti ağırdır, biri elmdə, digəri bədii ədəbiyyatda qısırdır. Ətrafının hay-küyü onu səssiz yeriməyə vadar edir. O, bu dünyanın dərdini, sərini həll etməyə gəlməyib. Onun missiyası başqadır. Ancaq kimə deyirsən, kimi başa salasan? Bu üzdən, o, içində səssiz yeriyir. Qarşısına qoyulan ali məqsədə doğru yeriyir… səssiz yeriyir. Onu başa düşənlər barmaq sayı qədərdir. Arada dayanıb nəfəs alır, ətrafına baxır. Onlar harda, o harda? Arada təəssüf də edir. Seçilmişlərin bəziləri sosial, ailə qayğıları içində itib batır, sonra hamıya qarışırlar. Əlini atıb onları oradan çıxarmaq istəyir. Amma ağır əllər onu özlərinə doğru çəkməyə başlayanda o, geri çəkilir. Sonra yenə səssiz yeriməyinə davam edir.

O, hissəcikləri, dağılıb itməkdə olanları kütlə halına gətirməyi bacarır. Sonra bu kütləni strukdurlaşdırır, süxurlaşdırır, ona forma və məzmun verir.

Səssiz yeriyə-yeriyə ruhunu keçmişdən gələcəyə daşıyır. Daşıdıqca hər dayanacaqda vaxtı və zamanı bitmiş hissəcikləri, kəsləri elə o dayanacaqda düşürür, özünü silkələyib yenə səssiz yoluna davam edir.

Yeridikcə kəhkəşanları görür, onların içində millətin tutacağı, dilinin söykəndiyi mənbəni görür, qürur duyur, fəxr edir, qürurlanır.

Dostlar arasında güləndə gülüşü titrəməyə, zəlzələyə çevrilir. Çoxları görmür bu titrəmənin, zəlzələnin içindən nələr tökülüb səssiz yeridiyi yollarda qalır. Yad ünsürləri, nifrəti, xəyanəti, satqınlığı, əcaib-qəraib şeyləri özü ilə apara bilməz bu yolçuluqda. Gülüşü, zəlzələsi onları töküb sökür bu yollarda. Bu səssizlikdə saflıq lazımdır, sevgi lazımdır. Bu, eşqin yoludur. Səssizlik həm də Tanrı yurdudur. Tanrı yoluna bundan savayı yol yoxdur.

Səssizlikdə yaşayan onun qəlbidir, beynidir, düşüncələridir, fikirləridir. Özünün xəbəri də olmadan beynində “fikir qəbiristanlığı” yaradıb. Səssizcə ölən fikirlərini, düşüncələrini beynindəki “fikir qəbiristanlığı”nda basdırır. Sonra buna səssizcə peşman olur, fəryad edir, təəssüflənir, amma yenə səssizcə yoluna davam edir.

Yeriyən adam yolçudur. Yolçuluğun məramı, məqsədi olar. Səssiz yeriməyinsə öz aləmi, öz xatirələri var, hər mənzilin öz dayanacağı var. Bu dayanacaqda səssizcə lazım olmayanlar tökülür… tökülür… gərək olmayanlar bu dayanacaqlarda tökülüb qalır. O isə səssiz yoluna davam edir.

Onun üçün vətən millət deyil, millət vətəndir. O yoldan nələr görünür… nələr? İlahi eşqdən başlayan millət, vətən, dövlət.

Səni sevəcəklər də, tənqid edəcəklər də.
Vətən – səni sevməyəcək hər yoldan ötən!

Yol gedirsən, səssiz yeriyirsən bu yolda. Sən bu yoldasan.

Millət yolu ruhunda!
Vətən yolu canında!
Dövlət yolu qanında!
İlahi eşq yolu vəhdəti vücudundur.

Vəhdəti vücudun mübarək olsun! Bu üçü olmasa, vəhdəti vücudun olmaz”.
Səssizliyin mübarək!

Mənbə: http://edebiyyatqazeti.az

“Ədəbiyyat qəzeti”nin baş redaktoru Azər Turana

Hörmətli baş redaktor

Bu gün “Ədəbiyyat qəzeti” müstəqillik dövrü milli mətbuatımızda mədəniyyətin və ədəbi məfkurənin sönməz məşəli məqamındadır. Onun işığında açılan pəncərədən dünya ədəbiyyatının ədəbi abidələri, fikir karvanı ilə də tanış oluruq. Ona görə də “Ədəbiyyat qəzeti” oxucuların stolüstü ayrılmaz həmsöhbətinə çevrilmişdir. Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatına diqqətinizə görə sağ olun.

Tarixi ədalətsizlik ucbatından Azərbaycan torpaqlarını parçalayan imperialist dövlətlər işğal etdikləri ərazilərdə uzun illər yerli xalqların maddi-mədəni sərvətlərini özününküləşdirmiş, dilini, dinini, milli mənsubiyyətlərini unutdurmağa çalışmışlar.

Azərbaycanın Şimal və Cənubunda mürtəce siyasətin inadlı təzyiq və qadağalarına məruz qalan yerli əhali dilini, dinini və milli adət-ənənələrini qoruyub saxlamış, zaman-zaman azadlığı, istiqlalı uğrunda mübarizə aparmışlar. Səttərxan, Xiyabani və Pişəvəri hərəkatları xalqımızın şanlı qəhrəmanlıq tarixi olmuşdur. Bu gün də Cənubda 45 milyon Azərbaycan türkü mənəvi bütövlüyünü, ənənələrini qoruyub saxlayır.

Ümummilli lider Heydər Əliyev sovet hakimiyyəti dövründə öz nüfuz və vəzifəsinə güvənərək Cənubi Azərbaycan xalqının həyat tərzi, adət-ənənəsi, tarixi ilə maraqlanır, mənəvi əlaqələrin möhkəmlənməsinə çalışırdı.

Ulu öndər Heydər Əliyevin göstərişi ilə 1976-cı ildə Azərbaycan Elmlər Akademiyasının Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunda xalq yazıçısı, akademik Mirzə İbrahimovun təşkil etdiyi Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatı şöbəsi bu gün də fəaliyyət göstərir. Mirzə İbrahimovun layihəsi əsasında şöbədə faydalı işlər görülməkdədir.

Hörmətli baş redaktor, bu gün sizin təşəbbüsünüzlə “Ədəbiyyat qəzeti”ndə milli ədəbiyyatımızın ayrı-ayrı problemlərinə həsr olunmuş “müzakirə saatı” ədəbi ictimaiyyət tərəfindən maraqla qarşılanır.

“Ədəbiyyat qəzeti”nin 2019-cu il 9 – 16 fevral tarixli saylarında “Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatı: tarixdən bu günə” müzakirə saatının keçirilməsi ədəbi hadisə, həm də milli irsə qədranlıq kimi dəyərlidir.

Geniş müzakirədə sizin və Elnarə Akimovanın təşkilatçılığı ilə xalq şairi Sabir Rüstəmxanlının, AYB Cənub ədəbiyyatı sahəsinin rəhbəri Sayman Aruzun və AMEA Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunun Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatı şöbəsinin elmi əməkdaşları – filologiya elmləri doktoru Esmira Şükürovanın, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Pərvanə Məmmədlinin iştirakı xoşdur, minnətdarlıq hissi oyadır. Çünki müzakirədə iştirak edənlər – filologiya elmləri doktoru Elnarə Akimovanın təqdim etdiyi kimi, ictimaiyyətin mütəxəssis kimi tanıdığı, Cənub ədəbiyyatı sahəsində müəyyən xidmətləri olan ədəbiyyatşünaslardır.

Müzakirə Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatının problemlərini “tarixdən bu günə” tam əhatə etməsə də, olduqca maraqlı və faydalı fikirləri ilə diqqəti cəlb edir.

Xalq şairi Sabir Rüstəmxanlı müzakirə zamanı otaylı-butaylı Azərbaycanın aktual problemlərindən danışır, müasir dövrün tələbinə uyğun bir sıra zəruri təklifini bildirir. Müasir dövrdə Cənubi Azərbaycanla ədəbi-mədəni əlaqələrin gücləndirilməsinin vacibliyini vurğulayır. Ədəbiyyatımızın, tariximizin məktəblərimizdə bütöv öyrənilməsini, tədqiqat əsərlərinin yazılmasını, kitab nəşrinin artmasını yüksək qiymətləndirir. Lakin bu gün mətbuatda, televiziyada, eləcə də əsrlərdən bəri ədəbi irsin, şifahi xalq ədəbiyyatının istənilən səviyyədə öyrənilməsinin yetərincə olmamasını bildirir. Sabir Rüstəmxanlı deyir:

– “Yazıçılar Birliyində Güney Azərbaycanla bağlı katibliyin yaranmasını mütləq hesab edirəm. Çünki əbədi təsir var. Ya akademiyaya bağlı, ya ondan kənarda Güney Azərbaycanla bağlı institut – tədqiqat mərkəzi yaranmalıdı. Əslində, akademiya daxilində ayrı-ayrı institutların tərkibində müxtəlif şöbələr şəklində var. Tarix, Ədəbiyyat və bir neçə digər institut da var. Hamısı bir yerə yığılmalıdır. Mətbuat orqanı olmalıdır. Bu, İranla münasibətlərə təsir etmir. İranın burada 30 mədəniyyət mərkəzi var. Biri də bununla bağlı olsun da. Güney Azərbaycan İnstitutu yaradaq ki, elmi tədqiqatlarla məşğul olsun. Təəssüf ki, Güney Azərbaycan əhalisinin böyük bir hissəsi dünyanın müxtəlif ölkələrində yaşayır. Diaspor işini inkişaf etdirməliyik ki, xaricdə onlarla əlaqələrimizi yaxınlaşdıraq. Bu məsələyə diqqət yetirmək olar”.

Sayman Aruz müzakirədə Sabir Rüstəmxanlının təkliflərini zamanın tələbi kimi qiymətləndirir, xatırladır ki, “Güneyin səsi”, “GüneyNews” saytlarının da bərpa olunması işimizə çox kömək olardı.

Siz müzakirənin axarını ədəbi müstəviyə yönəldirsiniz. Vurğulayırsınız ki, Cənubi Azərbaycanda “modern poeziyanın gəlişməsi vüsətlə baş verir”. Bu aləmdə Bərahani, Əhməd Şamlu, Fürug Fərruxzad poeziyasının tədqiqata cəlb edilməməsini xatırladırsınız.

Kiminsə ortaya atdığı “İran Azərbaycanı deyilməlidir” sözünə cavabınızda haqlı olaraq deyirsiniz ki: “Heç kəs diktə edə bilməz ki, Vətəninizi bütöv görməyin… vətənimizi bütöv sevmək üçün kimdənsə izn almalı deyilik ki… biz bir ədəbiyyat adamı olaraq, düşüncə insanı kimi vətənimizi, ədəbiyyatımızı bütöv görürüksə, bu bizim qürurumuz, haqqımızdır”.

“Cənubi Azərbaycan”, “Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatı” deyilişinin də müzakirəyə ehtiyacı yoxdur. 1976-cı ildə xalq yazıçısı, akademik Mirzə İbrahimov Sovet dövründə “qranit qadağa” maneəsini rədd edərək öz vətənimizi və dəyərlərini istədiyimiz kimi, necə varsa, elə adlandırıb ictimaiyyətə təqdim edibdir.

Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Pərvanə Məmmədli Rza Bərahani yaradıcılığı, Qulamhüseyn Saidi haqqında məlumat verdi.

“Müzakirə saatı”nda Elnarə Akimovanın dediyi kimi, “mənəvi xəzinənin bitmək bilməyən dərininə vardıqca şaxələnən mövzunun bəzi aspektləri” gündəmə gətirildi, öz təsiri ilə oxucular tərəfindən razılıqla qarşılandı.

Teymur ƏHMƏDOV,
AMEA Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunun
Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatı şöbəsinin müdiri,
filologiya elmləri doktoru, professor, akademik.

Mənbə: http://edebiyyatqazeti.az

Kənan AYDINOĞLU.”Yunus Əmrə yaradıcılığında Allah və “Quran” inamı”

Gündəlik Analitik İnformasiya Agentliyinin
Mətbuat xidmətinin rəhbəri,
Azərbaycan Yazıçılar və Jurnalistlər Birliklərinin üzvü.

Zaman etibarı ilə Oğuz dillərinin ilk böyük şairi Yunus Əmrənin ədəbi-bədii yaradıcılığında istər xalq şeiri üslubunda (qoşma, gəraylı), istərsə də klassik üslubda ( qəzəl, məsnəvi) qələmə aldığı şeirlərində ALLAH, “Quran”, Həzrət MƏHƏMMƏD peyğəmbər (səlləllahu əleyhi və alihi və səlləm) tərənnümünə aid nümunlərə rast gəlmək mümkündür. Nəzərə alsaq ki, XIII əsrdə Türk dili Türk-İslam dünyasının üçüncü dili idi və məhz həmin illərdə Türkiyə təsəvvüf ədəbiyyatı formalaşaraq yeni yaranırdı. İslam dini ilə bağlı ədəbi-bədii nümunlərin yaranması, sənətkarlıq baxımından zəngin poeziya örnəklərinin sayının artması, TÜRKÇÜLÜK, İSLAMÇILIQ ideolosiyanın şüurlara siraət etməsi əslində xalqın, millətin xurafatdan azad olmasını, oyanışını göstərən fakt kimi qəbul olunmalıdı. Bu dövrdə təsəvvüf ideyaları Türk və Türk xalqları ədəbiyyatında əsərlərdə özünü göstərməkdə idi. Müəlliflərin hər biri oxucuya çatdırmaq istədiyi fikri dolayısı yolla nümunələrdə bənzətmə ilə cərəyan edirdi.

Təmiz türk dilinin bayraqdarı, “Vəhdəti-vücud” fəlsəfəsinin qaranlıqlarına dələn Türk-Müsəlman dünyasının ən böyük şairlərindən biri Yunus Əmrənin xalq şeiri üslubunda (xüsusən, qoşma və gəraylılarında) Allah-təalanın, müqəddəs və təməl kitabımız “Qurani-Kərim”in, Peyğəmbər Əfəndimiz Həzrət Məhəmmədin (səlləllahu əleyhi və alihi və səlləm) adlarının dəfələrlə işlənməsi təsəvvüf şairinin qəlbinin dərinliyindən qopub gələn və gələcəyə hayqıraraq üsyan qoparan bir nidanın-Allahın təkliyini, “Qurani-Kərim”in qiyamət gününə qədər bəndələrə doğru yol göstərən rəhbər olduğunu hər bir bəşər övladı üçün təsdiqləyən növbəti faktorlardan biri olaraq oxucu diqqətini özünə cəlb edir. Təsəvvüf şairinin “Allah”, “Adı gözəl, özü gözəl Məhəmməd” şeirləri deyilənləri bir daha ədəbi fakt kimi təsdiqləyir:

Yunus söyler bu sözleri, efgan eder bülbülleri
Dost bağçesinde gülleri, koka geldi, koka gider

Və ya

Canım kurban olsun Senin yoluna
Adı güzel, kendi güzel Muhammed
Şefaat eyle bu kemter kuluna
Adı güzel, kendi güzel Muhammed

Türk dünyanın böyük şairi Yunus Əmrə din-ilahiyyatla bağlı şeirlərində haqlı olaraq, Peyğəmbər Əfəndimiz Həzrət MƏHƏMMƏD Mustafanı (səlləllahu əleyhi və alihi və səlləm) “Haqq peyğəmbəri”, “Mələklər mülkünün sultanı”, “Tanrı elçisi”, “Nur mənbəyi” kimi qiymətləndirir:

Aşık Yunus n’eder dünyayı Sensiz
Sen Hak Peygambersin şeksiz, gümansız
Sana uymıyanlar gider imansız
Adı güzel, kendi güzel Muhammed

Yunus Əmrənin ədəbi-bədii nümunələrini, poeziya örnəklərini səciyyələndirən əsas xüsusiyyətlərdən biri də müxtəlif üslubda ərsəyə gətirdiyi, obrazlılığı və emosionallığı özündə birləşdirən ədəbi-bədii nümunələrində “Qurani-Kərim”in ayələrinə yaxınlaşmaq və qiyamət günündən öncə dünyada baş verəcək bir çox hadisələrdən məlumat kimi istifadə edərək insanları gələcəkdə baş verəcək bir çox hadisələrlə bağlı məlumatlandırmasıdır. Təbii ki, Yunus Əmrənin belə bir tədqirəlayiq yaradıcılıq yolu keçməsi əslində məqsədyönlü bir amalın gələcəkdə də yazarlar tərəfindən davam etdirilməsi ilə bağlıdır.

Din-ilahiyyətlə bağlı ərəb-fars mənşəli alınma sözlərin, terminlərin ədəbi-bədii nümunələrində işlənməsi Yunus Əmrə kimi böyük Türk təsəvvüf şairinin mükəmməl dini biliklərə yiyələnməsini göstərən növbəti faktor kimi oxucunu gözündə canlanır. Zaman-zaman Türk-İslam mədəniyyətinin formalaşaraq inkişafı üçün öz töhfələrini həm Türk-Müsəlman, həm də Dünya ədəbiyyatına bəxş etmiş Yunus Əmrənin yaracılığı ədəbiyyatşünas alimlər tərəfindən yüksək qiymətləndirilir.

Müsəlmanların ziyarətgahı Səudiyyə Ərəbistanın Məkkə şəhərindəki Kəbə evi haqqında da misralara rast gəlmək mümkündür:

Yene sordum çiçeğe, sen Kebeni gördünmü?
Çiçek aydur, ey derviş, Kebe Allah evidir.

Türk ədəbiyyatının ilk mütəsəvvüf şairi Yunus Əmrə şeirlərində ruhun candan ayrılandan sonra insan taleyi ilə bağlı baş verən faktı dəqiqliyinə qədər əks etdirməsi, Münkər və Nəkir adlı sorğu-sual mələklərinin adlarını işlətməsi, qiyamətlə bağlı faktların və həqiqətlərin əks olunması XIII-XIV əsrlər Türk təsəvvüf ədəbiyyatının yeni bir ədəbi-bədii istiqamət alaraq daha çox sufizmə meyl etdiyini göstərir. Yunus Əmrənin və ondan əvvəl və sonra gələn Türk sufi şairlərinin-Mövlana Cələləddin Rumi, Xoca Əhməd Yəsəvi, Hacı Bəkdaş Vəli, Qaracoğlan, Dadaloğlan ədəbi-bədii nümunələrinin sayının artması təbii ki, sufizmin XIII-XIV əsrlər Türk təsəvvüf ədəbiyyatının formalaşması və inkişafı üçün yaranana ilk zəminlərdən hesab olunmalıdır.

Yunus Əmrənin yaradıcılığı boyu davam edən və eyni ardıcılıqla şeirlərinin bir qismində təkrar olunan sufi-ürfani ideyalar çağdaş dövrdə də öz əhəmiyyətini itirmir və aktuallığını qoruyub saxlayır.

“Vəhdəti-vücud” fəlsəfəsinin əsas konsepsiyalarının periodik olaraq şeirlərində işlətməsi Türk-sufi şairinin XIII-XIV əsrlər Türk təsəvvüf və Çağdaş dövr Türkiyə ədəbiyyatları üçün bəxş etdiyi yeniliklərdən biri olmaqla bərabər, həm də eyni faktı dəfələrlə təkrarlaması bügünkü gənclərin, o cümlədən yaşlı nəslin Allaha və “Quran”a hər zaman inanmaq lazım olduğunu göstərən, reallığa, gerçəkliyə uyğun ideyalar olduğunu mənimsəməyə və qavramağa köməklik edir.

Yunus Əmrə üçün ən böyük nemətin Allah sevgsini olduğunu nəzərə alsaq, deyə bilərik ki, Türk sufi-şairinin təsəvvüf sufi ədəbiyyatının qanunlarına sadiq qalaraq dünya nemətlərindən imtina edir.

“Biz dünyadan gedər olduq” misrası ilə başlanan şeirində din, ilahiyyətlə bağlı məqamlara nəzər salıb “Xəstə ikən halı soranlara”, “Allaha doğru yol gedənlərə” və s. “Salam olsun!” deməyi qiyamət günündə məhz Allahın mömin bəndələrinə deyiləcək ifadənin işlənməsi təsadüfi hal deyil. Əksinə, Türk-İslan əxlaqının daşıyıcısı və qoruyucusu olaraq şeirlərində çıxıç etməsi xoş bir haldır.

Ümumilikdə isə, Türk və Türk xalqları ədəbiyyatının zənginləşməsi, formalaşması, şərəfli bir tarixi yol keçməsin, heç sözsüz ki, Ustadım Dərviş Yunus ƏMRƏnin müstəsna xidmətləri danılmazdı.

Dünya ədəbiyyatında, ələlxüsus da poeziyasında ALLAH, “Qurani-Kərim”, din-əxlaq haqqında bənzərsiz və bənzirsiz olduğu qədər də gözəl ecazkar sənət nümunələri ilə oxucular, ədəbiyyatşünas-alimlər üçün zəngin ədəbi irs qoyub gedən söz sənətkarı tapmaq mümkün deyil.

Var olsun və yaşasın Yunus ƏMRƏ yaradıcılığı!!! Və bu yaradıcılıqdan faydalanan və yararlanan hər kəs!!!

Beləliklə də, özündən sonra ədəbi məktəbin-“Vəhdəti-vücud” fəlsəfəsinin mahiyyətini açıqlamaqla milyonların sevimlisinə çevrilən, hələ sağlığında ikən əfsanə olaraq qəbul olunan və qəbul olunmaqda davam edən Yunus ƏMRƏnin müqəddəs ruhu qarşısında baş əymək mənim də vətəndaşlıq borcumdu.

Tanrı TÜRKÜ qorusun! Tanrı TÜRKÜ qorusun!

Kənan AYDINOĞLU.”Həzrət Mövlana Cəlaləddin Rumi yaradıcılığında “insan” və “din” anlayışı”

Gündəlik Analitik İnformasiya Agentliyinin
Mətbuat xidmətinin rəhbəri,
Azərbaycan Yazıçılar və Jurnalistlər Birliklərinin üzvü.

Qədim zamanlardan başlayaraq Türk xalqları ədəbiyyatı öz inkişaf səviyyəsinə, vahid bir ideologiyanın yayılmasına, mütərrəqi fikirlərin təbliğ olunmasına görə dünya ədəbiyyatı ilə müqayisə olunmuş, dəfələrlə hətta mühüm bir qolunu təşkil etmişdi.

Nəzərə alsaq ki, XII-XIV əsrlər Türk xalqları ədəbiyyatı üçün daha çox dini-təsəvvüf ideyalarının yaranması, təbliği dövrü kimi xarakterizə olunur, böyük məmnunluq hissi ilə deyə bilərik ki, Ustad Dərviş Yunus Əmrənin, Həzrət Mövlana Cəlaləddin Rumi, Xoca Əhməd Yəsəvi yaradıcılığında dini-təsəvvüf ideyalara üstünlük verilməsi, xüsusilə də müqəddəs və təməl kitabımız “Qurani-Kərim” ayələrinin əsas və yeganə mənbələrdən biri olması “insan” və “din” anlayışının yaranması üçün bir növ zəmin rolunu oynadı. Belə bir şəraitdə ədəbiyyata gələn qələm sahiblərinin hər biri yeni bir ideologiyanın-TÜKÇÜLÜK və İSLAM ƏXLAQININ təbliği yönündə yorulmaq bilmədən bir-birindən məna dolğunluğu ilə fərqlənən ecazkar sənət nümunələri yaratmağa müəssər olmuşdu. Bu mənada, hələ sağlığında ikən hikmətli sözləri, şeirləri dillər əzbər olan Mövlana Cəlaləddin Rumi xüsusilə seçilirdi.

XIII əsr türk-təsəvvüf ədəbiyyatının ən böyük şairi Həzrət Mövlana Cəlaləddin Rumi Əfqanıstanın Bəlx şəhərində anadan olmasına baxmayaraq, türk şairi olmasını hər zaman önə çəkmiş, bu haqda “Farsca yazmağıma baxmayın, əslim TÜRKdür” demişdi.

Əsas qaynağı “Qurani-Kərim” olan və Həzrət Mövlana Cəlaləddin Rumi yaradıcılığının şah əsəri hesab edilən “Məsnəvi” (1247) əsərində müəllif öz dini-təsəvvüf ideyalarını oxuculara müxtəlif hekayələr qismində çatdırır. Əsərinin əvvəlində kitabın yazılma səbəbini izah edir. Bir çox məqamlarda isə “Bu can bu bədəndə olduğu müddətdə mən “Qurn”ın köləsiyəm. Mən seçilmiş Məhəmmədin ayağının tozuyam” fikrini təkrar etməkdən belə usanmamışdır.

Ümumilikdə isə, Türk-müsəlman mədəniyyətinin və ədəbiyyatının ideya-mövzu, forma-məzmun baxımından zənginləşməsi üçün “Məsnəvi” əsərinin özünəmxsus yeri var.

Şərq ölkələrində Mövlana əsərlərinin təbliği üçün geniş tədbirlər keçirilmiş, nəfis tərtibatlı kitablar işıq üzü görmüşdür. Hətta, anadan olmasının 800 illik yubileyi ilə əlaqədar olaraq, YUNESKO tərəfindən 2007-ci il “Dünya Mövlana ili” elan olunmuşdu.

Beləliklə də, Türk-İslam əxlaqının yayılması yönündə Həzrət Mövlana Cəlaləddin Ruminin əvəsiz xidmətləri danılmazdır.

XIII əsrdə türkdilli təsəvvüf ədəbiyyatının ilk böyük nümayəndəsi Yunus Əmrə yaradıcılığının əsasını təşkil edən “Vəhdəti-vücud” fəlsəfəsi Mövlana Cəlaləddin Rumi əsərlərindən də yan keçmir. Ən başlıca vəzifənin bəndənin-zərrənin Bütövə-Allaha qovuşmaq olduğunu nəzərə alan Mövlana Cəlaləddin Rumi Allaha qovuşmağı özü üçün birinci vəzifə hesab edir. Bu baxımından, dostluq əlaqələri saxladığı (bəzi mənbələrdə hətta dəfələrlə məsliclərdə bir yerdə olduğu qeyd edilən) Yunus Əmrə ideyalarına yaxınlaışır. Bütün bəşəriyyətin Allahu-təala tərəindən yaradıldığını dərk edən müəllif “Məsnəvi” əsərində bununla bağlı yazır: “Ey insan, sən hiss və duyğudan ibarətsən. Yerdə qalanlar isə ət və sümükdəndir”.

Əsərlərinin hər biri Tanrı sevgisi, mərhəmət, şəfqət, humanist ideyalar ilə zəngin olan və dünyanı heyrətə gətirən möhtəşəm sənət əsərlərinin hər biri dünya ədəbiyyatında Türk xalqlarının zaman-zaman Türk-Müsəlman əxlaqına, yaradılışa daha çox önəm verdiyini göstərən növbəti faktor kimi ədəbiyyatşünas-alimlərin diqqətini cəlb edir.

Ümumtürk və ümumbəşəri ideyaların düzgün təbliğ olunmasında özünəməxsus yeri var Həzrət Mövlana Cəlaləddin Rumi əsərlərinin. Hər dövrdə oxunmasına böyük ehtiyac olduğunu nəzərə alaraq, böyük məmnunluq hissi ilə deyə bilərik ki, vaxtilə dövrünün şairi və fiolosofu Mövlana Cəlaləddin Ruminin yaradıcılığında xüsusi yer ayrılan “insan” və “din” anlayışı çağdaş dönəmdə də öz həyatiliyini, əhəmiyyətini itirmir.

Kənan AYDINOĞLU.”Nəriman Həsənzadə yaradıcılığında “ölüm” və “həyat” anlayışı”

Gündəlik Analitik İnformasiya Agentliyinin
Mətbuat xidmətinin rəhbəri,
Azərbaycan Yazıçılar və Jurnalistlər Birliklərinin üzvü.

Dünya yarandığı gündən qiyamət gününə qədər bəşər övladları dünya, axirət, ölüm, cənnət, cəhənnəm məsələləri ətrafında fikir mübadiləsi aparacaq, öz fikir və düşüncələrini bir-biri ilə bölüşəcəklər. Çağdaş dönəmdə belə məsələlərin bir qismi ya ədəbiyyatda, ya da dini əsərlərdə öz əksini tapır.

Müasir dövrdə də daha çox insanları düşündürən məsələlər ədəbiyyatımızdan da yan keçmir. Lap elə keçən əsrin 80-ci illərində bədii yaradıcılığında həyat, ölüm, qəbristanlıq məsələlərinə dəfələrlə müraciət edən və insanları düşündürən sevimli Xalq şairimiz Nəriman Həsənzadənin “Mənim nigahımı pozdu təbiət” kitabını nümunə göstərmək olar. Şeirlər və mənzum dramlardan ibarət olan kitabda erkən yaşlarında həyata vida edərək, gözlərini əbədi yummuş ömür-gün yoldaşı Sara xanım Həsənzadəyə ithaf etdiyi şeirlər bu yönümdən öz aktuallığını qoruyub saxlayır.

Ümumilikdə, kitabda-topluda yer alan bədii yaradıcılıq nümunələrini, poeziya örnəklərini “Qəbristan şeirləri” adlandırmaq daha doğru olardı. Kitab vərəqlərini səhifələdikcə də bu hisin kitaba heç də yad olmadığını duymaq mümkündür. Xüsusilə də, xalq şeiri üslubunda qələmə alınan bu nümunələr oxucu qəlbini kövrəldir, adı çəkilən məsələlər ətrafında dərindən düşünməyə sövq edir. “Mənim nigahımı pozdu təbiət”, “Yuxun qaçdı evdə yata bilmədin”, “Dağı sevəməliyik biz indən belə” şeirləri şairin illər boyu qəlbinin dərinliyində gizlətdiyi duyğuları oxucuya çatdırmaq üçün ərsəyə gətirdiyi nümunələr kimi xarakterizə olunmalıdır:

Yenə qəbristana düşübdü yolum,
Daş yonur, qum tökür burda ustalar.
Anana baş daşı qoyurlar oğlum,
Səndən xatirədi məndən yadigar

Və ya

Qəbirlərin içində
Sadə bir qəbir sənin.
Familim mənimkidir,
Ad sənin, ömür sənin.

Çün hər bir şeirində hər şeydən öncə səmimiliyiə yer ayıran şair-dramaturq, filosof Nəriman Həsənzadə həyat və ölüm anlayışlarını qarşılaşdırır, hər birinə özünəməxsus surətdə qiymət verir, bəzən isə müqayisələr aparır:

Son mənzil deyirlər, mən orda gördüm,
Nədir sənlə gedib, sənsiz qayıtmaq.
Kağızı qorudum, səni itirdim,
İndi səni məndən qoruyur torpaq…

Geniş yaradıcılıq yolu keçən və müxtəlif illərdə nəfis tərtibatla şeirlər kitabı nəşr olunan şair-publisist Nəriman Həsənzadə ömrün keçməkeşli yollarında addımlamağı bacardı. Yaşanılan bu həyat lirik və səmimi şeirlər müəllifi Nəriman Həsənzadə üçün məktəb rolunu oynadı. Bu həyatda isə sevimli şairimiz “həyat” və”ölüm” anlayışını ömrü üçün bir deviz seçdi:

Yuxun qaçdı evdə yata bilmədin,
torpaqda yat, torpaq quzum, a laylay.
Gizli-gizli ufuldadın, inlədin,
Oyaq qalan yuxusuzum, a laylay.

Beləliklə, ən yeni dövr Azərbaycan ədəbiyyatının sonuncu-ikinci mərhələsində yaşayıb, bədii yaradıcılığını uğurla davam etdirəm ədəbiyyatsevərlərin sevimlisi lirik şeirlər müəllifi, şair-dramaturq hələ sovet hakimiyyəti dövründə həyat, ölüm, qəbristanlıq ilə bağlı qələmə aldığı əsərləri ilə ədəbiyyatmız üçün yeni bir ənənənin-“həyat və ölüm məsələləri“ silsiləsindən olan əsər yazmaq ənənəsinin əsasını və bünövrəsini qoydu.

Kənan AYDINOĞLU.“Zəlimxan Yaqub yaradıcılığında türk-islam əxlaqı”

Gündəlik Analitik İnformasiya Agentliyinin
Mətbuat xidmətinin rəhbəri,
Azərbaycan Yazıçılar və Jurnalistlər Birliklərinin üzvü.

Türk-islam dünyasının önəmli şairlərindən olan Zəlimxan Yaqubun müxtəlif illərdə xalq şeiri üslubunda (xüsusilə də qoşma, gəraylı) ərsəyə gətirdiyi ədəbi-bədii nümunələrdə Türk-müsəlman əxlaqı özünü göstərməkdədir. Zaman-zaman Allah və ”Quran” inamına sadiq qalan türklərin cəsarəti, qəhrəmanlığı barədə dastansayağı əsərləri hər bir türkün gözündə canlanır. Türklərin islam mədəniyyətinə bəxş etdiyi gözəl əxlaq, Allah və “Quran”a inam, islam dininə və türk dilinə sadiqlik, möhkəm etiqad, türkün al qırmızı rəngli bayrağa, torpağa ruhu, canı qədər bağlanmaq, vahid bir ad altında-böyük türk dövləti qurmaq (Bu mənada, Zəlimxan Yaqub Azərbaycan Səfəvi dövlətinin qurucusu Şah İsmayıl Xətayi ideologiyasına dərindən bələd olduğunu yaradıcılığı boyu şeirlərində oxucusuna çatdırmağı da unutmur) və ərazilərini genişləndirmək türklərin zamanın astanasından süzülərək gəlmiş ənənələrin zənginliyindən xəbər verən faktlarından biridir. Təbii ki, sadalanan yüksək əxlaqi keyfiyyətlər, humanizm kimi ən ülvi hisslər şair yaradıcılığının əsas özəyini təşkil edir.

Zəngin və çoxşaxəli yaradıcılığı boyu Türk dünyasının tarixi şəxsiyyətlərinə, şair və yazıçılarına müraciət etməsi isə Ustad Zəlimxan Yaqubun əsərlərinin mövzu-ideya, forma-məzmun cəhətdən bənzərsizliyini göstərən növbəti uğur kimi qəbul edilməlidir. Çünki Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində ilk dəfə olaraq, məhz Azərbaycan xalqının adət-ənənəsini, Aşıq ədəbiyyatını dərindən bilən Zəlimxan Yaqubun Türk mədəniyyət və ədəbiyyatı sahəsindəki yorulmaz fəaliyyəti, xidməti Qardaş Türkiyə Cümhuriyyətinin paytaxtı Ankaradakı Türk Dünyası Araşdırmaları Beynəlxalq Elmlər Akademiyasının Beynəlxalq Ödül Komitəsi tərəfindən layiqincə dəyərləndirildi. Belə ki, adıçəkilən qurumun 7 fevral 2014-cü il tarixli qərarıyla Türk ədəbiyyatına yüksək xidmətlərinə görə Beynəlxalq Nazim Hikmət Şeir Mükafatı ilə təltif olundu.

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin 12 yanvar 2004-cü il tarixli “Azərbaycan dilində latın qrafikası ilə kütləvi nəşrlərin həyata keçirilməsi haqqında” sərəncamına əsasən, Xalq şairi Zəlimxan Yaqubun “Seçilmiş Əsərləri”nin ikicildliyi “Şərq-Qərb” Nəşriyyat Evi tərəfindən kütləvi tirajla (25000) çap olunmuş və ölkə kitabxanalarına hədiyyə olunmuşdu. Nəfis tərtibatla çap olunan ikicildliyin hər birində Böyük Türk dünyasının ünlü şəxsiyyətlərinə həsr olunmuş şeirlər ayrıca bölmə kimi oxucuya təqdim olunur.

Böyük coşqu və ilhamla qələmə alınan bu sənət əsərlərinin və nümunələrinin hər birində müəllifin keçirdiyi iftixar hissi duyulur. Eyni zamanda, bu əsərlərin hər biri. böyük türk dövlətinin, mədəniyyətinin, ədəbiyyatının, incəsənətinin, tarixinin qədimlərə gedib çımasından xəbər verən əsas və yeganə mənbələrdən hesab olunmalıdı.

Zaman etibarı ilə oğuz dillərinin ilk böyük şairi Yunus Əmrənin ruhuna hörmət və ehtiram əlaməti olaraq ərsəyə gətirdiyi ədəbi-bədii nümunəsində Zəlimxan Yaqub sufi şairin Uca Allaha bağlı olmasından, Türkün ana yurdunda-Sarıcaqayadan Anadoluya qədər geniş bir ərazini əhatə etməsindən xəbər verir:

Doğulan çox olsa da, neyləsin doğan ana,
Hər gün dünyaya gəlmir nə Yunus, nə Mövlana.
Dahilik zərrə-zərrə hopur iliyə, qana,
Dünyanın yaxşi şeri hər gün yazılan deyil!

Əsərlərini fars dilində yazmasına baxmayaraq, ilk dəfə türk dilində söyləyən, XIII əsr təsəvvüf poeziyasının ilk böyük nümayəndəsi Mövlana Cəlaləddin Rumiyə həsr etdiyi “MÖVLANA TÜRBƏSİNDƏ” əsəri deyiləni ədəbi fakt kimi bir daha təsdiqləyir.

2006-ci ildə “Şərq-Qərb” nəşriyyatı tərəfindən kütləvi tirajla nəşr olunan “Seçilmiş Əsərləri”nin iki cildliyinin ikinci cildində Türk-islam əxlaqının kodekslərindən çıxış edərək həmin ədəbi-bədii nümunələrini ərsəyə gətirməsi əslində Zəlimxan Yaqub yaradıcılığının əsrarəngizliyindən, möhtəşəmliyindən irəli gəlir.

Müasir dövrdə Türk-İslam əxlaqının ən gözəl xüsusiyyətlərini özündə birləşdirən Zəlimxan Yaqub əsərləri tarix boyu türk xalqının yüksək əxlaq sahibi olmasını bir daha sözün həqiqi mənasında oxucunun gözü önündə canlandırmaya bilmir.Bu da öz növbəsində əsası XIII əsrdə Yunus Əmrə tərəfindən “Vəhdəti-vücud” fəlsəfəsinin yaxud da Mövlana Cəlaləddin Ruminin zərrənin-insanın bütövə-Allaha yaxınlaşması fəlsəfəsinin qaranlığına dalmasından irəli gələn faktordur.

Qarsın xocası Fövzi paşa okul müdiri Şahmət Bilgirə ulu sevgilərlə ünvanladığı “ŞAHMƏT XOCA” şeirində poetik olunması baxımından poeziya həvəskarlarının qəlbini türk-islam əxlaqının çalarları ilə zənginləşdirir.

Qars ilə oyanırdım, Konya ilə yatırdım,
Ən şirin arzuların xoş ətrinə batırdım.
Bu torpaqla görüşə lap çoxdan can atırdım,
Yaxşı ki, ömrüm sənə tuş oldu, Şahmət Qoca!

“QOCATƏPƏ CAMESİNDƏ” şeirində bəndənin mərhəməti ilə geniş olan Uca Allahın qarşısında əyilməyini minnətdarlıq əlaməti kimi oxucunun nəzərinə çatdırır.

Qocatəpə camesi… namaz cümə namazı,
Tanrının xidmətində yüz min adam var azı.
İlk dəfə silkələndi qəlbim, quhum, varlığım,
Əyilmək-ucalığa mənim minnətdarlığım.

Türk övladının nə krala, nə şaha, nə zora, nə də silaha əyilmədiyini belə göstərir:

Türk övladı əyilməz nə krala, nə şaha,
Türk övladı əyilməz nə zora, nə silaha.

Türk-müsəlman əxlaqının əsas konsepsiyası olan Yaradanların ən gözəli olan uca Allaha, bəndələrə qiyamətə qədər doğru yol göstərən ilahi, nurani, səmavi kitaba-“Quran”a tabe olmaq Zəlimxan Yaqub əsərlərindən də yan keçmir.Bu konsepsiya zaman-zaman Türk-müsəlman dünyasının ən önəmli söz sənətkarlarının yaradıcılığının əsasını təşkil edib.Müasir çağdaş dövrdə isə bu ənənəvi konsepsiyanı Zəlimxan Yaqub əsərlərində yüksək Türk və Müsəlman ruhunda davam etdirir. Hətta, “Seçilmiş Əsərləri”nin I və II cildində “MƏLƏK DODAĞINDA DİNƏN NƏĞMƏLƏR”, “TƏBİƏT ALLAHIN ŞAH ƏSƏRİDİ” bölməsi deyilənləri geniş oxucu kütləsinin gözü önündə canlandırır
.
1991-ci ildə “Gənclik” nəşriyyatı tərəfindən yüksək tirajla nəşr olunan və 1995-ci ildə “Şair harayı”, “Vətən yaraları”, “Sizi qınamıram” poemaları ilə birlikdə “Hacı Zeynalabdin Tağıyev” ədəbi mükafatına layiq görülən “Ziyarətin qəbul olsun” kitabının “İstanbulda quşlar qondu çiynimə” bölməsində Yunus Əmrəyə, Mövlana Cəlaləddin Rumiyə, Şahmət Bilgirə, Məhmət Akif Ərsoya, Məhəmməd Əmin Rəsulzadəyə, Memar Sinaniyə, Nazim Hikmətə zaman-zaman haqqın süzgəcindən süzürək gəlmiş dastan-epos xarakterli əsərlərində adlara rast gəlinməsi ədəbiyyat, mədəniyyət üçün əsrarəngiz, möhtəşəm, ecaskar sənət əsərləri ərsəyə gətirməyə qadir olduğunu yenidən gözlər önündə canladırır.

Zəlimxan Yaqub kainatin fəxri, nəbilərin sərvəri, dünyanin yaradılmasının əsas və ilk şəxsi rəsulullahın,həbibullahın, sonuncu Peyğəmbər Əfəndimiz Həzrət Məhəmməd (səlləllahu əleyi və alihi və səlləm) böyük sevgi ilə ərsəyə gətirdiyi “PEYĞƏMBƏR” poeması zaman-zaman, tarix boyu peyğəmbərlərin əxlaqının dünyada hər bir bəşər övladı üçün nümunə olduğunu sübuta yetirən növbəti ədəbi-bədii nümunələrdən biridir. Türk-müsəlman dünyasının ən gözəl şairi Yunus Əmrəyə böyük türk sevgisi ilə ərməğan etdiyi “Yunus Əmrə dastanı” poeması təsəvvüf şairinə olan sevgisindən yaranıb.

Azərbaycan xalqının adət-ənənəsini dərindən bildiyi üçün daha çox heca vəznində ərsəyə gətirdiyi ədəbi-bədii nümunələrdə türk xalqının ərənlər meydanında döyüşə hər an qəhrəmanlıq ruhu ilə hazır olduğunu “DÖYÜŞƏN TÜRK,OYANAN TÜRK, QALXAN TÜRK” əsərində ən incə çalarları ilə əks etdirməklə yanaşı, həm də türk xalqının “GİLQAMIŞ”, “ALPAMIŞ”, “MANAS” dastanlarında da böyük iftixar hissi ilə əks etdirir:

“Gilqamış”dan, “Alpamış”dan, “Manas”dan,
Geri qalmaz dastan olsun bu dastan.
Qurtar bizi bu həsrətdən, bu yasdan
Dəniz kimi dalğalan, türk, çalxan, türk!
Döyüşən türk, oyanan türk, qalxan türk!

Dünya tarixi ərzində öz torpaqlarının ərazi bütövlüyünün qorunub saxlanılmasında yüksək əzmkarlıq hissi ilə digər hökmdarlara nümunə olan Ərtoğrul bəy, Osman qazi, Orxan qazinin adını yüksək və ali hisslərlə öz poeziya örnəklərində qabarıq şəkildə əks etdirir:
Yaddaşında sıralansın, anılsın,

Ərtoğrul bəy, Osman qazi, Orxan, türk!
Yenə Tanrı dağlarını qucaqla,
Dağlar olsun səngərin, türk, arxan, türk!
Döyüşən türk, oyanan türk, qalxan türk!!!

Ümumilikdə isə, son 70 illik dönəmdə Çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatının Türk dünyası üçün yetişdirdiyi ən böyük şair məhz Xalq şairi Zəlimxan Yaqubdur.

Beləliklə, Türk-müsəlman dünyasının önəmli şairi olan Zəlimxan Yaqub həm ümumtürk, həm ümummüsəlman, həm də ümumbəşəri duyğuları Türk-İslam əxlaqının ən incə çalarlarını, təsəvvüf ideyalarını öz əsərlərində əks etdirən Böyük Türk Oğludur.

Dərin hörmət və ehtiramla:
Kənan AYDINOĞLU,
Gündəlik Analitik İnformasiya Agentliyinin
Mətbuat xidmətinin rəhbəri,
Azərbaycan Yazıçılar və Jurnalistlər Birliklərinin üzvü.