Kateqoriya: Ədəbiyyatşünaslıq

Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutu, İctimaiyyətlə əlaqələr şöbəsindən verilən məlumata görə AMEA Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunun “Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığı” jurnalının 2019-cu ilə olan ikinci nömrəsi işıq üzü görüb. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Ali Attestasiya Komissiyasının “Azərbaycan Respublikasında dissertasiyaların əsas nəticələrinin dərc olunması tövsiyə edilən elmi nəşrlərin siyahısı”na daxil olan jurnalın baş redaktoru AMEA-nın birinci vitse-prezidenti, akademik İsa Həbibbəylidir.

Nəşrin məsul katibi filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Aygün Bağırlı, məsul redaktoru Mehparə Axundova, nəşriyyat redaktoru filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Töhfə Talıbovadır. Jurnalın bu sayı akademik İsa Həbibbəylinin “Azərbaycan xalq yazıçısı: Hüseyn İbrahimov” məqaləsi ilə açılır. Həmçinin filologiya elmləri doktoru Əlizadə Əsgərlinin “Qəzənfər Paşayevin “Seçilmiş əsərləri”nin oncildliyinə xülasə” resenziyası və digər məqalələr yer alıb.

“Elm və təhsil” nəşriyyatında çap olunan jurnalın bu sayı “Azərbaycan ədəbiyyatı”, “Mətbuat tarixi”, “Mətnşünaslıq”, “Folklorşünaslıq”, “Resenziya”, “Yubileylər” və “Xronika – 2019” bölmələrindən ibarətdir.

“Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığı” jurnalının beynəlxalq redaksiya heyətinə Türkiyə, Özbəkistan, Fransa, Polşa, Tatarıstan, Hindistan, Monqolustan və Gürcüstanın alimləri daxildir.

Jurnal 1946-cı ildən 2019-cu ilə qədər “Ədəbiyyat məcmuəsi” adı ilə nəşr olunub.

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunda AMEA-nın Humanitar Elmlər Bölməsinin təşkilatçılığı ilə “Akademik Məmməd Cəfər Cəfərov və Azərbaycan humanitar elminin müasir problemləri” mövzusunda elmi sessiya keçirilib.
Tədbiri giriş sözü ilə AMEA-nın vitse-prezidenti, Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunun direktoru, akademik İsa Həbibbəyli açaraq elmi sessiyanın Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 15 aprel 2019-cu il tarixli “Akademik Məmməd Cəfər Cəfərovun 110 illiyinin qeyd edilməsi haqqında” Sərəncamına uyğun olaraq keçirildiyini bildirib. Akademik İsa Həbibbəyli Məmməd Cəfər Cəfərovun hərtərəfli şəxsiyyət olmasından, onun bir ədəbiyyatşünas, tənqidçi kimi fəaliyyəti ilə birgə, dilçilik, folklor, estetika, teatrşünaslıq, tarix və digər sahələrdə də araşdırmalarından bəhs edib.
Akademik İsa Həbibbəyli əlavə edib ki, Məmməd Cəfər Cəfərov nədən yazırsa yazsın, o, ilk növbədə konseptual baxışlara malik olan nəzəriyyəçidir. Akademikin bu tipli tədqiqatlarına nümunə olaraq “Nizaminin fikir dünyası”, “Hüseyn Cavid” və digər əsərlərinin məziyyətlərindən danışıb. Həmçinin Məmməd Cəfər Cəfərovun öz məktəbini yaratması haqqında da fikir bildirib. Bunlardan başqa alimin “Get dolangilən, xainsən hələ” tragikomediyasının tapıldığını, çap olunaraq Naxçıvanda tamaşaya qoyulduğunu diqqətə çatdırıb. Araşdırmalar nəticəsində Məmməd Cəfər Cəfərovun 30-40 məqaləsinin, 100-ə qədər məktub və teleqramlarının əldə edildiyini də bildirib.
Sessiyada akademik Teymur Kərimli “Akademik Məmməd Cəfər Cəfərov və klassik ədəbi irs”, akademik Möhsün Nağısoylu “Akademik Məmməd Cəfər Cəfərovun dilçilik görüşləri” adlı elmi məruzələrlə çıxış ediblər. Digər alimlərdən filologiya elmləri doktorları Şirindil Alışanlı “Məmməd Cəfər Cəfərov və Azərbaycan ədəbi-nəzəri fikrinin problemləri”, Tahirə Məmməd “Məmmməd Cəfər Cəfərovun elmi irsi nəzəri baza kimi”, Vaqif Yusifli “Məmməd Cəfər Cəfərov tənqidçi kimi”, sənətşünaslıq üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Vidadi Qafarov “Məmməd Cəfər Cəfərovun teatrşünaslıq baxışları” mövzularında məruzə ilə çıxış ediblər.
Sonda akademik Məmməd Cəfər Cəfərovun ailəsi adından professor Ulduz Həşimova çıxış edərək tədbirin təşkili üçün təşəkkürünü bildirib.

Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutu, İctimaiyyətlə əlaqələr şöbəsi

Dekabrın 11-də Heydər Əliyev Mərkəzində tanınmış yazıçı-publisist, Milli Məclisin deputatı, Xalq yazıçısı, Əməkdar jurnalist Elmira Axundovanın rus dilində “Heydər Əliyev. Şəxsiyyət və zaman” (“Гейдар Алиев. Личность и эпоха”) üçcildlik roman-tədqiqatının təqdimat mərasimi keçirilib.

AZƏRTAC xəbər verir ki, roman-tədqiqatda Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyevin həyat və fəaliyyəti canlı şahidlərin, müxtəlif vaxtlarda Ulu Öndərlə birgə işləmiş şəxslərin xatirələri və arxiv materialları əsasında əks etdirilib.

Tədbirdə çıxış edən kitabın müəllifi Elmira Axundova bu genişmiqyaslı layihənin həyata keçirilməsinə 2003-cü ildə Heydər Əliyevin öz xeyir-duası ilə başladığını, 2013-cü ildə isə başa çatdırdığını bildirib. O deyib ki, layihə əvvəlcə üçcildlik formatda nəzərdə tutulmuşdu, lakin sonradan altıcildlik roman-tədqiqata çevrildi. Bu illər ərzində əsər bir neçə ölkədə və bir neçə xarici dildə – ingilis, macar, türk, tacik, rus dillərində işıq üzü gördü. Bu, ikinci nəşrdir. Bu əsər Ukrayna və gürcü dillərinə də tərcümə olunub və çapa hazırlanır. Kitabda Heydər Əliyev haqqında bu günə qədər məlum olmayan faktlar toplanıb. Roman-tədqiqat arxiv sənədləri və rəsmi sənədlər, Azərbaycan xalqının Ümummilli Liderinin dostları, doğmaları və məsləkdaşları ilə yüzlərlə söhbətin lent yazıları əsasında qələmə alınıb.

Elmira Axundova çıxışında Heydər Əliyev şəxsiyyətinin təşəkkülündən, liderlərin necə yetişməsindən, Ümummilli Liderimizin fenomenini şərtləndirən xarakterik xüsusiyyətlərindən danışıb.

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının vitse-prezidenti, Milli Məclisin komitə sədri, akademik İsa Həbibbəyli deyib ki, təqdim olunan kitab Elmira Axundovanın çoxillik elmi-publisistik fəaliyyəti nəticəsində ərsəyə gəlmiş çox sanballı bir əsərdir. Bu kitab mütaliə etdiyimiz əsərlər içərisində görkəmli dövlət xadimi Heydər Əliyevə həsr olunmuş ən mükəmməl bioqrafik roman-epopeyadır. Bu roman-epopeyanın ümumiləşdirilmiş, ixtisar olunmuş, əslində yenidən işlənmiş variantı olan üçcildlik o qədər yaradıcı düşüncə əsasında hazırlanıb ki, kitabda nəyinsə ixtisar olunmasını hiss etmək mümkün deyil. Bir sözlə, bu, Heydər Əliyev şəxsiyyətini daha da ucaldan, sözün əsl mənasında, dünya miqyasında möhtəşəm bir abidə səviyyəsinə qaldıran əsərdir.

Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin katibi, Xalq yazıçısı Çingiz Abdullayev bu əsərin üzərində böyük əmək sərf edildiyini vurğulayıb. Qeyd edib ki, “Heydər Əliyev: Şəxsiyyət və zaman” üçcildliyi ümummilli lider Heydər Əliyev haqqında Moskvada nəşr edilmiş ilk böyük əsərdir. Qazaxıstanın Xalq yazıçısı Oljas Süleymenov üçcildliyə ön sözdə yazır: “Elmira Axundovanın bu kitabı məhəbbətdən yaranıb. Belə kitablar lazımdır: onlar rəhbərlərin yeni nəslinin yetişdirilməsinə kömək edir. Bir ölkədə iki dövlətin rəhbəri olmuş Heydər Əliyevin nadir təcrübəsi xüsusilə qiymətlidir”. Xalq yazıçısı, həmçinin müasir tariximizdə silinməz iz qoymuş bu dahi şəxsiyyət haqqında ürək sözlərini dilə gətirib, xatirələrini bölüşüb.

Azərbaycan Yazıçılar Birliyi İdarə Heyətinin üzvü, Milli Məclisin deputatı Musa Quliyev bildirib ki, Elmira Axundovanın 20 illik zəhmətinin bəhrəsi olan kitabın Moskvada rus dilində ikinci nəşri böyük əhəmiyyət kəsb edir. Kitabın rus dilində nəşr olunması rusdilli auditoriyanın Azərbaycan həqiqətləri haqqında, müstəqil Azərbaycan dövlətinin qurucusu Heydər Əliyevin titanik fəaliyyəti, onun xalqımızın inkişafı və tərəqqisi yolunda göstərdiyi fədakar əmək barədə dolğun məlumat almasına kömək edir.

“Kanon-plyus” nəşriyyatının direktoru Yuri Bajko deyib ki, Heydər Əliyev müstəqil Azərbaycan dövləti üçün bir insanın həyatı boyu edə biləcəyi hər şeyi edib və nəhayət, özünün ən möhtəşəm əsərini – müasir müstəqil Azərbaycanı yaradıb.

Üçcildliyin ərsəyə gəlməsində yaxından dəstək olan xaricdə yaşayan həmvətənimiz, Ümumdünya Dağ Yəhudiləri Konqresinin sədri Akif Qilalov vurğulayıb ki, bu, çox sanballı əsərdir, onu diqqətlə oxumaq və təsirini Azərbaycanın hüdudlarından uzaqlarda da hiss etdiyimiz böyük şəxsiyyətlə təmasda olmaq lazımdır.

Qeyd edək ki, üçcildliyin birinci kitabı (“Hakimiyyət yükü altında” – “Под бременем власти”) ulu öndər Heydər Əliyevin həyat və fəaliyyətinin erkən dönəmləri haqqında məxsusi və geniş auditoriyaya az məlum olan faktlarla zəngindir. Nəşr Azərbaycan Dövlət Təhlükəsizlik Komitəsinin arxivlərində, həmçinin Prezidentin şəxsi arxivində aşkar edilən nadir sənədlərə əsaslanır. Əsərin qəhrəmanının uşaqlıq və gənclik illərindən, Ulu Öndərin dövlət təhlükəsizliyi orqanlarında fəaliyyətindən, eləcə də 1969-1982-ci illərdə sovet Azərbaycanına rəhbərlik etdiyi dövrdən bəhs olunur.

İkinci kitab (“Kreml beşilliyi” – “Кремлевская пятилетка” ) Sov.İKP MK üzvü, SSRİ Nazirlər Soveti sədrinin birinci müavini Heydər Əliyevin Kremldə işlədiyi beş ili əhatə edir. Bu cilddə Heydər Əliyevin SSRİ-nin üç baş katibi – Andropov, Çernenko və Qorbaçovla münasibətlərindən bəhs olunur. Siyasi Büro daxilində münasibətlər, Heydər Əliyevin nəticələrinin aradan qaldırılmasında iştirak etdiyi qəzalar və texnogen fəlakətlər, onun xarici səfərləri, “Qorbaçov yenidənqurması”nın başlanğıcı və sonu, Dağlıq Qarabağ münaqişəsi, Heydər Əliyevin istefasının əsl səbəbləri və SSRİ-nin süqutu ikinci kitabda əksini tapıb.

Üçüncü cilddə (“Qayıdış” – “Возвращение”) ulu öndər Heydər Əliyevin 1990-cı ildə Vətənə, üç ildən sonra isə siyasi olimpə qayıdışından bəhs edilir. Kitabda Ümummilli Liderin Naxçıvan Muxtar Respublikasını blokadada yaşayan illərdə aclıqdan və soyuqdan, həmçinin Ermənistanın işğalından xilas etməsi əksini tapıb. Eyni zamanda, Ulu Öndərin Azərbaycanda vətəndaş müharibəsinin, ölkənin parçalanmasının qarşısının alınması, Ermənistanla uzunmüddətli atəşkəsin əldə olunması, neft strategiyası hesabına respublikanın XXI əsrə güclü iqtisadi inkişaf tempi ilə daxil olması istiqamətindəki fəaliyyəti təsvir olunub.

AMEA Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutu İctimaiyyətlə əlaqələr şöbəsi

Ədəbiyyat İnstitutunda İmadəddin Nəsimiyə həsr olunmuş elmi-nəzəri seminar keçirildi
AMEA Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunda Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin böyük Azərbaycan şairi İmadəddin Nəsiminin 650 illik yubileyi və 2019-cu ilin “Nəsimi ili” elan edilməsi haqqında verdiyi Sərəncamlara uyğun olaraq İnstitutun həyata keçirdiyi silsilə tədbirlər çərçivəsində elmi-nəzəri seminar keçirilib. Seminarda hürufizmin tanınmış tədqiqatçılarından olan Oman Sultan Qabus Universitetinin professoru Fatih Usluerin “Hürufi qaynaqlarında Seyid Nəsimi” mövzusunda məruzəsi dinlənilib.
Tədbiri giriş sözü ilə Ədəbiyyat İnstitutunun elmi işlər üzrə direktor müavini, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Aygün Bağırlı açaraq “Ey Nəsimi, cahanı tutdu sözün…” II Beynəlxalq elmi konfransın tərkib hissəsi olan həmin seminar üçün dəvəti qəbul edib gəldiyinə görə professor Fatih Usluerə təşəkkürünü bildirib.
Türkiyəli alim Fatih Usluer “Hürufi qaynaqlarında Seyid Nəsimi” adlı məruzəsində Nəsiminin hürufiliyə nə zaman gəlməsi, Fəzlullah Nəimi ilə nə vaxt və harada tanış olması ehtimallarına da münasibət bildirib. Onların ilk görüşlərinin 1386-1387-ci illərdə Təbrizdə olması ehtimalını irəli sürsə də, Bakıda görüşdüklərini də inkar etmir. Hətta Nəsiminin hürufiliyə 1394-cu ildə, Nəimin edamından sonra gəlmə ehtimallarını da diqqətə çatdırıb.
Seminarda Ədəbiyyat İnstitutunun alimlərindən filologiya elmləri doktorları Rəhim Əliyev, İmamverdi Həmidov, Fəridə Əzizova, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Zəhra Allahverdiyeva, doktorant Şəmsurə İsmayılova və başqalarının mövzu ilə bağlı sualları da cavablandırılıb.

AMEA Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutu İctimaiyyətlə əlaqələr şöbəsi

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası (AMEA) Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunda Beynəlxalq Türk Akademiyasının Azərbaycan nəşrlərinin təqdimat mərasimi keçirilib.
AZƏRTAC xəbər verir ki, tədbiri giriş sözü ilə AMEA-nın vitse-prezidenti, Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunun direktoru, akademik İsa Həbibbəyli açaraq türk dövlətləri arasında dostluq və qardaşlıq münasibətlərinin uğurla inkişaf etdiyini vurğulayıb. Diqqətə çatdırıb ki, Beynəlxalq Türk Akademiyasının Azərbaycan nəşrlərinin çap olunması həm türk dövlətlərinin qardaşlıq münasibətinin nəticəsidir, həm də elm aləminə dəyərli töhfələrdən biridir.
“Azərbaycan türk dünyasına inteqrasiya baxımından mühüm addımlar atıb. Müstəqil Azərbaycan türk dünyasının aparıcı dövlətlərindən biridir və türk dünyası ölkələri ilə bir yerdədir. Bu, ulu öndərimiz Heydər Əliyevin açdığı, Prezident İlham Əliyevin dəstəklədiyi və uğrunda mübarizə apardığı böyük yoldur. Artıq türk dövlətlərinin iqtisadi, mədəni, elmi, ədəbi birliyi bu ölkələrin hər birinin inkişafına sanballı töhfələr verir”, – deyə akademik İsa Həbibbəyli qeyd edib.
Akademik vurğulayıb ki, bugünkü tədbir, dünən keçirilmiş Türkdilli Dövlətlərin Əməkdaşlıq Şurasının VII Zirvə Görüşü türk dövlətlərinin apardığı ortaq siyasətə bariz nümunələrdəndir.
Beynəlxalq Türk Akademiyasının daimi katibi Asxat Kesikbayev çıxışında təşkilat haqqında ətraflı məlumat verib. Bildirib ki, akademiya Türkdilli Dövlətlərin Əməkdaşlıq Şurasının təşkilatıdır. Onun yaradılması haqqında Saziş 2012-ci il avqustun 22-23-də Türk Şurasının Bişkekdə keçirilən 2-ci Zirvə Görüşündə imzalanıb və quruma beynəlxalq status verilib. Təşkilat türk dilinin, ədəbiyyatının, mədəniyyətinin və etnoqrafiyasının tədqiqini koordinasiya və təşviq etmək məqsədilə fəaliyyət göstərir. Akademiyanın digər fəaliyyət məqsədləri türk xalqlarının mədəni və mənəvi irsinin tədqiqi, dünya sivilizasiyasının inkişafında payının artırılması, dünya ictimaiyyətinin türk xalqlarının nailiyyətləri haqqında məlumatlandırılmasıdır. Təşkilatın gördüyü işlər türk birliyinə xidmətin tərkib hissəsidir.
Asxat Kesikbayev həm Azərbaycanın, mən də AMEA-nın türk dünyasında yeri və rolu olduğunu vurğulayıb, təqdimatı keçirilən kitablar haqqında fikirlərini bölüşüb.
Sonra tarix üzrə elmlər doktoru Eynulla Mədətli Heydər Əliyevin anadan olmasının 95 illiyinə həsr edilmiş “Elinə yol açan” kitabı, filologiya üzrə elmlər doktoru Fəridə Əzizova “Mən cahana sığmazam” Nəsiminin şeirlər kitabı, filologiya üzrə elmlər doktoru Əlizadə Əsgərli “Azərbaycan ədəbiyyatı antologiyası”, filologiya üzrə elmlər doktoru Almaz Ülvi “Mağcan Jumabayevin şeirləri” kitabları haqqında məruzələrlə çıxış ediblər.

Mənbə: https://azertag.az

AMEA Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunun Mətbuat tarixi və publisistika şöbəsinin kiçik elmi işçisi,
Azərbaycan Jurnalistlər Birliyi Sumqayıt şəhər təşkilatının Gündəlik Analitik İnformasiya Agentliyinin (gundelik.info) və Azərbaycanın Mədəniyyət və Ədəbiyyat Portalının (edebiyyat-az.com) “Publisistika” şöbəsinin redaktoru. valiyevatahmina@gmail.com

Hələ məktəb illərindən çox eşitmişdim səhərlər Cıdır düzündə at çapan oğlan barəsində… Ürəyi oğul dərdi ilə paralanmış anaya – Mənzər müəlliməyə hər dəfə baş çəkəndə Şuşadan və Rövşəndən söhbət salırdıq.

Danışa-danışa bitmir bu acılı-şirinli xatirələr …Bu söhbətlərdə onun həsrəti daha çox sezilir. Bəzən özünü saxlaya bilməyib gözdən yaş axıdır və elə tez də silib “Qarabağ” deyə ah çəkir. Qarabağ müharibəsi barədə televiziya və mətbuat sayəsində xeyli məlumat alsam da, bu ağrının mahiyyətini hələ dərindən dərk edə bilmirdim. Ta ki, bir xalq olaraq nələr itirdiyimizin fərqinə varanadək… Bəli, o zamanlar mən də fərqində idim, Azərbaycan adlı Ananın canından bir can ayrılıb. Onun əziz övladı düşmən əlindədir, xalqın namusu tapdaq altında qalıb. İçdən-içə mən də yanırdım, izlədiyim kadrların təsiri günlərcə keçmir, canlı şahidlərin danışdıqları isə ağladırdı. Bəli, mən də fərqində idim, oğul itirmək faciədir ailə üçün, ana, bacı, dost-qardaş, qohum-əqrəba üçün… Ancaq ana torpaq uğrunda qəhrəmancasına döyüşən, vətən yolunda canından keçən bir oğul itirmək el üçün böyük dərddir.

Şuşa uğrunda döyüşlər bitsə də, qayıtmayan, illərcə barəsində heç bir xəbər alınmayan Rövşən Həsənov da, sözsüz ki, belə oğullardan idi. Bu cəsur vətən oğlunu daha yaxından tanımaq və yenə Şuşadan danışmaq üçün 39 nömrəli marşruta minib Yeni Yasamala yollandım. Hələ iki gün öncə Mənzər müəllimə ilə telefonla əlaqə saxlayıb gün təyin etmişdik. “Nə vaxt istəyirsən, gəl, arxivi qoyacağam qabağına. Nə istəyirsən, götür” demişdi. Mən isə “Mənzər müəllimə, iki günə bütün arxivi hazır qoyun, bir-bir baxarıq. Mən mütləq gələcəyəm” dedim və sağollaşdıq. Yolu gedə-gedə hey düşünürəm nə soruşacağam, birdən oğlunu xatırlayıb qəlbi incinsə, nə edəcəyəm? Ən yaxşısı, mən həmişəki təbəssümümü işə salım. Bununla, mən həm düşüncələrimi, həm də duyğularımı ustalıqla gizlədə bilərəm. Bir də mən söhbəti optimist xətdə aparsam, elə də gedəcək. Ancaq bir an özüm-özümdən şübhə duyuram: ya birdən bunu bacarmasam?

Digər tərəfdən içimdən bir səs: Həssaslığa qapılmağın yeri yoxdur. Cəsur olmalısan! Bacarmalısan! – deyə üstümə çığırır. Səbrim daralır. Məsafələrin qısalmağını və bir an öncə mənzilə çatmaq istəyirəm. Axı igid oğul anası məni gözləyirdi.

Qapının zəngini vurur və qıraqda dayanıram. Əminəm ki, Mənzər müəllimə açacaq. Elə də olur. Qapını da Mənzər müəllimə açır. Hər qapı çalınanda mənim gələcəyimi güman edib və bəlkə neçə dəfə yanılıb. Eynilə Rövşəni gözlədiyi kimi, bəlkə bu dəfə məni də eyni həyəcanla gözləyib… Dik baxışlarla üzünə baxır və gözlərindən anlayıram yanılmadığımı. Ürəyimdə öz-özümə “Gör indi bu qapıdan Rövşən içəri girsə, o, nə edər, necə sevinərdi!” deyirəm. Kimsənin bu sözləri eşitmədiyini dəqiqləşdirmək üçün ətrafa boylanıram. Məni bu dəqiqə ancaq özümün eşitdiyimdən əmin olub rahatlıq tapıram.

Söhbətə Şuşadan başlayıb o illərə və Rövşənə keçid alırıq. Şuşanı bir də təsvir edir – İsa bulağını, Şuşa qalasını, Topxana meşəsini, Cıdır düzünü… Gah Qarabağın tarixinə baş vurur, gah musiqisi, ədəbiyyatından bəhs edir, gah da müharibədən söz açırıq. Mənzər müəllimə dediyi kimi, arxivi qoyur qabağıma. Şəkillərlə danışırıq… Hər şeydən – Qarabağdan, Şuşadan, Xocalıdan, Ağdamdan … olanlardan … bitənlərdən. Rövşən sayəsində Şuşanın hər şeyinə daha yaxından bələd oluram, o dövrü, mühiti ilə, Şuşanın qəhrəman oğulları və Şuşa müdafiəsinə Azərbaycanın hər bölgəsindən gələn igidlərlə!
Şəkillər danışır… Rövşəni də ilk dəfə bu şəkillərdə görürəm. Şuşa, Qarabağ idmanını yüksəltmək uğrunda böyük əmək sərf edən insanın hər şəkli onun barəsində hamıdan əvvəl danışır. Sanki, bax, bura Moskvadır. Təcrübə keçdiyim dostlarla birgəyəm. Yaxud bura o məşhur gözoxşayan Topxanadır. Hələ bir buna bax, bura Natəvan bağıdır, Xan qızının əmanəti. Hələ bir də bu şəklə bax – bura müharibədə minarələri dağıdılmış Qoşaminarə məscididir. Özümdən asılı olmadan gülümsünür və hər dəfə onun şəkillərinə toxunanda məni qəribə bir həyəcan bürüyür. Ən ciddi baxışlarla baxdığı şəklində belə mehribanlıq duyulur. Əlbəttə, şuşalı olmayan, Şuşanı heç görməyən biri kimi bu yerlərin adını Mənzər müəllimədən soruşuram. Özü barədə hamıdan əvvəl özü danışır dedim, yox, səsi eşitmirəm. Ancaq pıçıltı aydın eşidilir. Hər şəkli ilə danışıram…

Şəkillərə baxdıqca qəribə bir yaxınlıq da duyuram. Mənzər müəllimə danışdıqca bu duyğunun haradan qaynaqlandığını daha yaxşı ayırd edə bilirəm. Xasiyyətdə xeyli oxşarlıq varmış. Mənim xoş təbəssümlə baxdığımı görüb Mənzər müəllimə onun xarakterindən söz açır:

– Elə dostcanlı, zarafatcıl idi ki… Hər səhər Cıdıra gedib məşq edir, at çapırdı. Bir də çox sevirdi səliqəli geyinib şəkil çəkdirməyi.

Mənzər müəllimə əlinə keçən şəkillərdən birini göstərib: “Bura Meydan bulağıdır, Rövşən bunun yanında İdman festivalı keçirmişdi” – deyir.

– Rövşən hey çalışırdı vətəni üçün, xalqı üçün nəsə etsin. Bir dəqiqə dayanmırdı. İdman məktəbi açdırır, sağlamlıq korpusu tikdirdi. Respublikanın bütün pəhləvanlarını bir araya gətirib idman festivalı, tədbirlər keçirirdi. Küçədə veyil-veyil gəzən uşaqları o, idmana cəlb edirdi. Tələbələri onun canı idi.

Hamının hər səhər Cıdır düzündə at çapan oğlan kimi tanıdığı Rövşənin o məşhur fotoları ilə qarşılaşıram. Sözsüz, kəlməsiz susuram. Qaraqaş, qaragöz, 1.70 boyunda məğrur baxışlı, cüssəli bir oğlan işıq saçan gözləri ilə baxır, mehriban təbəssümlə gülümsəyir. İçdən-içə buruluram – “biz belə oğlanları itirdik hə?!” Bu gözləri bir də yəqin ki, çətin unudam. Cəsarət, mübarizə, güc, əzm yağır bu gözlərdən. Vətən uğrunda min can fəda olsun deyərdim, amma əldə təsəlli üçün Vətən də yox!

Söhbət müharibədən düşəndə onun ağrısını hiss etməmək, acı həsrətini duymamaq olmur. Kərkicahanda və Daşaltı əməliyyatından sonra çəkilən şəkillərlə Qarabağ uğrunda gedən döyüşlərdə həlak olan, yandırılan, cəsədi ələ gəlməyən, itkin düşən neçə-neçə igidlə tanış oluram. Qəhər insanı elə boğur ki, nəfəs almağa cürətin çatmır. Gözündən bir damla yaş axmır, ancaq ağrını ürəyinin tam ortasında hiss edirsən.

Mənzər müəllimə bu məqamda Rövşənə, o illərə aid qələmə aldığı şeirlərini də oxuyur. Yazmaqla azaldığını düşündüyü ağrısı bu şeirlərdə bir də dil açır.

Hər şeyi soruşuram onun barəsində. Ancaq hiss edirəm ki, yetmir. Bu səbəbdən Rövşən Həsənovdan da bəhs edilən Təranə Muxtarovanın “Şuşa harayı” kitabını, Heydər Əliyev Fondu tərəfindən çap olunan Şuşaya dair kitabları bir də nəzərdən keçirirəm. Əlavə olaraq, Mənzər Məhərrəmovanın və oğlu İlham Həsənovun da qonaq olduğu Azərbaycan radiosunda baş tutan “Əsgər istəyi” verilişinin səs yazısını götürürəm. Bu materiallar onun barəsində məlumatları dəqiqləşdirməyə kömək etsə də, etiraf edim ki, o şəkillərin mənə dediyini onlar çatdıra bilmir. Öyrənirəm ki, hər səhər Cıdır düzündə at çapan oğlan Rövşən Əjdər oğlu Həsənov ailənin üçüncü övladıdır. O, 1963-cü ilin dekabrın 1-də Şuşada dünyaya gəlib. Məktəb illərində dərs əlaçısı olan Rövşən fənn müəllimi Namiq Babayevin sayəsində ədəbiyyata dərindən bələd olur. Ondan buraxılış imtahanı götürən müəllim təkid edir ki, sənədlərini Azərbaycan Dövlət Universitetinin filologiya fakültəsinə versin. Ancaq Rövşən meylini idmana salır. Azərbaycan Dövlət Bədən Tərbiyəsi və İdman İnstitutunda təhsil alıb yenidən Şuşaya qayıdır. Burada 2 saylı internat məktəbində idman müəllimi işləyir. Onun yenilikçi ideya və təşəbbüsləri rayon rəhbərliyinin diqqətindən kənar qalmır. Belə ki, Rövşən əvvəlcə Şuşa Rayon Bədən Tərbiyəsi və İdman Komitəsinin sədri, müharibə illərində isə Yuxarı Qarabağ Ərazi Bədən Tərbiyəsi və İdman Komitəsinin sədri vəzifələrində çalışır. O, fəaliyyəti dövründə Şuşada ilk dəfə şahmat, cüdo məktəbləri açdırır. Məşq üçün idman salonları, stadion, sağlamlıq korpusunun tikilməsi üçün böyük işlər görür. İlk dəfə Şuşada “İdman bayramı” da məhz onun təşəbbüsü və təşkilatçılığı ilə keçirilir və Respublikanın pəhləvanları buraya təşrif buyurur. R.Həsənov Rusiyada, İranda, keçirilən tədbirlərə, yarışlara gəncləri cəlb edir. Əbəs yerə onun barəsində veteran döyüşçü Əşrəf Əşrəfov “Rövşənə qədər Şuşa idmanını bu qədər yüksəkliyə qaldıran olmamışdı” demir.

Özlüyümdə düşünürəm: hər səhər Rövşəni Cıdıra aparan səbəb nə idi? Dərhal gözlərimin önündə Cıdır obrazı canlanır. Qarabağ uğrunda gedən tarixi savaşlara şahid olan, əzəmətli Şuşa dağları, gözoxşayan Topxana meşəsi ilə əhatələnən Cıdır düzü. O, Şuşanın tarixini, gözəlliyini, əzəmətini özündə cəmləmiş, bəlkə də neçə-neçə igid oğula qəhrəmanlıq ruhu, mübarizə əzmi və işıqlı gələcəyə inam aşılamışdı. Bəlkə Rövşən də arzularına çatmaq üçün misilsiz gücü Cıdırdan almış, inamla, əzmlə xalqı üçün çalışmışdı. İndi isə əldə nə Qarabağ var, nə Cıdır var, nə də rövşənlər…! Biz Şuşasız, Qarabağsız, Cıdır isə rövşənlərsiz qaldı.

Mənzər müəllimə “Yadlar bizim torpağımıza yiyə dura bilməz” deyərək xalqı mübarizəyə və öz haqqımızı geri almağa səsləyir. Mübarizə isə yeri gələndə sözün, elmin və yeri gələndə isə qol gücü ilə aparılmalı, mütləq Qələbə qazanılmalıdır. Əlbəttə, el və güc birliyi ilə!

Mənbə: 525.az

Dastan – Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatının həcmcə ən böyük növlərindən biri. Azərbaycan ədəbiyyatında dastana epos da deyilir. Başqa janrlardan fərqli olaraq, dastanda həm nəsr, həm də nəzm hissələri olur. Dastandakı hər hansı bir əhvalat, hadisə nəsrlə söylənilir və yeri gəldikcə mövzu ilə bağlı şeir parçaları da verilir. Bu xüsusiyyətinə görə dastan bəzən epik-lirik adlanan xüsusi bir ədəbi növə aid edilir. Dastanın nəzm hissəsi, adətən, qoşma və gəraylılardan ibarət olur və saz havası üstündə oxunur. Dastanlar mövzu və məzmunlarına görə iki növə bölünür: qəhrəmanlıq dastanları, məhəbbət dastanları.

Qəhrəmanlıq dastanları
Qəhrəmanlıq dastanlarında xalqın həyatı ilə bağlı tarixi hadisələrdən, onun haqq-ədalət və azadlıq uğrunda apardığı mübarizədən bəhs edilir. Belə dastanların qəhrəmanları xalq içərisindən çıxmış mərd və igid insanlar olur. Ən məşhur qəhrəmanlıq dastanları Kitabi-Dədə Qorqud, Koroğlu və Qaçaq Nəbi, Qaçaq Kərəmdir. Qəhrəmanlıq dastanları əsasən, xalq qəhrəmanları haqqında olan rəvayət və nəğmələr əsasında yaranır.

Məhəbbət dastanları
Məhəbbət dastanları sayca qəhrəmanlıq dastanlarından çoxdur. Bu dastanlarda əsas mövzu sevən gənclərin saf və təmiz məhəbbəti, düz ilqarı, vəfa və sədaqətdir. Məhəbbət dastanları bir-birini sevən gənclərin həyatlarında baş verən hadisələrdən bəhs edir. Çox zaman onlara yuxuda ikən buta verilir və bundan sonra qəhrəman haqq aşiqinə çevrilərək sevdiyi qızın dalınca yola düşür. Müxtəlif maneələrlə rastlaşan qəhrəman bəzən sevgilisinə qovuşsa da, bəzən buna nail ola bilmir. Dastan qəhrəmanları daha çox sazın və sözün gücü ilə qalib gəlirlər.

“Qurbani”, “Abbas və Gülgəz”, “Aşıq Qərib”, “Tahir və Zöhrə”, “Şah İsmayıl”, “Leyli və Məcnun” dastanları ən məşhur məhəbbət dastanlarıdır. Məhəbbət dastanları ənənəvi olaraq ustadnamə ilə başlayır və duvaqqapma ilə bitir. Ustadnamə hikmətli məzmunlu qoşmaya deyilir. Duvaqqapmada isə sevgililərin bir-birinə qovuşması təriflənir. Duvaqqapmalar könülaçan, şən məzmun daşıyır və müxəmməs şəklində olur. Sonu faciə ilə qurtaran dastanlarda duvaqqapma olmur. Çünki burada sevgililərin vüsalı mümkün olmadığı üçün duvaqqapma mərasimi də keçirilmir. “Şah İsmayıl”, “Novruz və Qəndab”, “Şahzadə Əbülfəz” dastanlarında qəhrəman igidliyi və cəsarətiylə qalib gəlir. “Aşıq Qərib” dastanında isə qəhrəman oxuduğu şeirlərlə qələbə çalır.

Dastanlar yaranma yollarına görə fərqlənir. Bəzi dastanlar naməlum ozan-aşıqlar tərəfindən yaradılır. “Koroğlu”,”Qaçaq Nəbi” dastanları belə yaranmışdır.

“Qurbani”, “Abbas və Gülgəz”, “Aşıq Qərib”, “Vaqif” dastanları isə həmin aşıqların (şairlərin) məhəbbət mövzusunda yazdıqları şeirlər və onlar barəsində xalq rəvayətlərinə əsasən yaranmışdır. Məhəbbət dastanlarına həmçinin, ’’Əsli və Kərəm’’; ’’Şah İsmayıl’’ ’’Alıxan və Pəri xanım’’dastanları da daxildir.

Bir sıra xalq dastanları əsasında operalar yazılmışdır; Ü.Hacıbəyov “Koroğlu”, Z.Hacıbəyov “Aşıq Qərib”, M.Maqomayev “Şah İsmayıl” və s.

Lirika “lira” sözündən olub, yunanca simli musiqi alət deməkdir. Şərq ədəbiyyatında lirik şeirlərə rübai şeirlər də deyilir. Rübab da ərəb sozu olub, simli alətin adidir.

Lirik novun əsas əlaməti müəllifin hiss-həyacanlarının, fikir və arzularının ifadəsidir. Lirik əsərdə müəyyən bir hadisədən danışılmır. Burada hadisədən alınan təsir və onun nəticəsində şairin qəlbində yaranan hisslər öz əksini tapir. Lirik seirin əsas qəhrəmanı müəllif özüdür. Ədəbiyyatda buna lirik qəhrəman deyilir. Lirik əsərlər epik əsərə nisbətən kiçik olur. Lirik əsərlər məzmunca 2qrupa bölünür:

Məhəbbət lirikasi
İctimai-siyasi lirika
Aşıq sifahi ədəbiyyatında janrlari nəğmə, bayatı, ağı və mahnıdir.

Yazılı ədəbiyyatda isə janrları qəzəl, qəsidə, qitə, rübai və müxəmməsdir.

Ədəbiyyat həyatı bədii obrazlarla əks etdirən söz sənətidir. Ədəbiyyat iki yerə ayrılır: şifahi və yazılı. Şifahi ədəbiyyata aid olan nümunələrin müəllifi yoxdur. Onlar ağızdan- ağıza, dildən- dilə keçərək bu günkü dövrümüzə qədər gəlib çatmışdır. Yazılı ədəbiyyata aid olan nümunələrin müəllifi var. Laylalar, əzizləmələr,dastanlar və s. şifahi xalq ədəbiyyatının maraqlı nümunələrindəndir. Hekayə, pyes, poema və s. yazılı ədəbiyyatın maraqlı nümunələrindəndir. Yazılı ədəbiyyatın sonralar yaranmasının səbəbi elə yazının da sonralar yaranmasıdır.

Ədəbiyyatın üç ədəbi növü var:lirik, epik, drammatik.

Lirik növ nəzmlə olur. (şeir dili)
Epik növ nəsrlə olur. (nağıl dili)
Drammatik növ həm nəzmlə, həm də nəsrlə olur.

Epik növ (yun. έπος — nəql etmək) — müəyyən bir hadisə və ya əhvalatın danışmaq, nəql etmək yolu ilə təsvir olunduğu ədəbi növ. Ədəbiyyatşünaslıqda “danışmaq”, “nəql etmək” əvəzinə əksər hallarda təhkiyə sözü işlənir. Epik əsərlər süjetli olur və onların məzmunu hadisə və ya əhvalatla bağlı olur.

Epik əsərlərdə tiplərin, xarakterlərin ətraflı, hadisələrin geniş və tamamlanmış şəkildə təsviri üçün hər cür imkan vardır. Lakin, bunlar müəyyən – bir və ya bir neçə süjet ətrafında, sistem daxilində, müəllif tərəfindən düşünülmüş quruluşda verilməlidir. Əsərin janr xüsusiyyəti ilə əlaqədar olaraq (roman, povest, hekayə və s.) epik əsərlərin həcmi, onlardakı tiplərin sayı, həyat səhnələrinin geniş və ya yığcam şəkildə verilməsi müəyyən edilir. Bu mənada epik əsərlər şərti olaraq kiçik, orta və böyük kimi üç formaya ayrıla bilər. Kiçik formada insanın həyatından bir epizod, bir moment, orta formada bir dövr, yaxud, mərhələ, böyük formada isə onun tam təfərrüatı ilə verilən həyat yolu təsvir oluna bilər. Həmçinin, epik əsərlərin kiçik formasında çox vaxt bir tip əsas götürüldüyü halda, orta formada bir neçə, böyük formada isə bir çox tiplər və onların silsiləsi, hətta bir neçə nəsil götürülə bilər.[1]

Epik əsərlər şəkli yazılışlarına görə üç formada – nəsr, nəzm və həm nəsr, həm də nəzmlə yazıla bilər. Məsələn, M.S.Ordubadinin romanları nəsrlə, Nizaminin poemaları nəzmlə, A.Bakıxanovun “Kitabi-Əsgəriyyə” hekayəsi həm nəsr, həm də nəzmlə yazılmışdır.

Epik növün janrları
Təmsil
Hekayə
Novella
Oçerk
Povest
Roman
Poema
Xatirə

Epik növün şifahi xalq ədəbiyyatında əsas janrları mif, nağıl, əfsanə, dastan və lətifədir. Yazılı ədəbiyyatda isə aşağıdakı janrları vardır:

Təmsil

Şeir və ya nəsr ilə yazılmış satirik xarakterli tərbiyəvi ədəbi əsər. Təmsil qısa tərbiyəvi sonluqla bitir. Təmsildə insanlardakı nöqsanlar düşündürücü və güldürücü şəkildə çatdırılır. Təmsildə insanların xüsusiyyətləri heyvanların dilindən oxuculara çatdırılır.

Hekayə

Hekayə kiçik həcmli süjetli əsərin bir növüdür. Hekayənin əsas xüsusiyyəti insan həyatının konkret bir səhnəsinin və ya müəyyən bir hadisənin yığcam şəkildə təsvir olunmasıdır. Hekayə daha çox nəsrlə olur. Nəzmlə yazılmış hekayələr də vardır. Bu cür hekayə mənzum hekayə adlanır.

Novella

Hekayə janrının gözlənilməz nəticə ilə bitən növüdür. Novella həm də gülməli, yumorlu məzmun daşıyır.

Oçerk

Kiçik həcmli, sujetli əsərlərin bir növü də oçerkdir. Oçerkdə həyatda olmuş konkret hadisə haqqında yığcam şəkildə danışılır. Oçerk daha çox əmək adamlarının qəhrəmanlığı mövzusunda olur və əsasən nəsrlə yazılır.

Povest

Həcmcə hekayədən böyük olan nəsr əsəridir. Povestdə hekayədən fərqli olaraq obrazların sayı çox, hadisələrin təsviri geniş olur. Povestdə hadisələr bir neçə xətlə inkişaf edir. Ədəbiyyatımızda povestin ilk nümunəsi M.F.Axundzadənin “Aldanmış kəvakib” əsəridir.

Roman

Epik növün həcmcə ən böyük janrlarından biri romandır. Bu janrın əsas xüsusiyyəti təsvir olunan hadisələrin genişliyi və əhatəli olmasıdır. Romanda hadisələr çoxşaxəli olur və bir neçə xətlə inkişaf edir. Hadisələrin geniş təsviri ilə bağlı romanda surətlərin sayı da çox olur. Roman əsasən nəsrlə yazılsa da, nəzmlə də olur. Nəzmlə yazılan romana mənzum roman deyilir.

Xatirə

Müəllifin şəxsən şahidi olduğu hadisələri əks etdirən əsərə deyilir. Ədəbiyyatşünaslıqda xatirə ədəbiyyatına memuar da deyilir. Bu janrın əsasında yazıçının gündəlik qeydləri və ya xatırladığı hadisələr dayanır. Xatirədə çox vaxt vahid sujetxətti olmur.

Dramatik növün başlıca xüsusiyyəti, əsərdə baş verən hadisələrin, surətlərin hərəkəti və danışığı yolu ilə canlandırılmasıdır. Dramatik əsərlər səhnədə tamaşaya qoyulmaq üçün yazılır. Belə əsərlərdə iki tərkib hissəsi olur: remarka və surətlərin danışığı.

Dramatik növünün aşağıdakı janrları var:

Faciə, Komediya, Dram

Faciə — əsasını barışmaz həyat konfliktləri, xarakter və ehtirasların kəskin toqquşması təşkil edən və adətən qəhrəmanının ölümü ilə nəticələnən dramatik əsər; tragediya.[1] Attika faciəsi – (hərfi “keçilərin mahnısı”). Yunasıtanda lirika özünü arxaika dövründə ifadə etdiyi kimi, e.ə V əsr Afina ədəbi, bədii yaradıcılığın mərkəzi olanda, faciə(traqediya) və məsxərə(komediya) dili ilə danışdı. Faciə xorla,keçi dərisi geyinmiş və Dionisin daimi yoldaşlarını təsvir edən “satir”lar tərəfindən oxunan mahnılardan, difiramlardan yaranmışdı. Satirlərin yaxud “keçilərin” belə xorları, artıq e.ə VII əsrdə, bütün Yunanıstanda mövcud idi. Pisistratın, ümumdövlət Böyük Dionisilər bayramını təsis etməsinin sayəsində, xalqın Dionisi kultu indi artıq rəsmi hökumətin dəstəyinə arxalanmağa başladı.[1]

Ən tanınmış faciə yazıçıları: Esxil, Sofokl, Evripid, Jan Rasin. Azərbaycan ədəbiyyatında faciə janrının banisi Nəcəf bəy Vəzirov olmuşdur. Hüseyn Cavid də Azərbaycan ədəbiyyatında yazdığı faciələri ilə dərin iz qoymuşdur.

Komediya — dramatik və ədəbi növ, həmçinin kinojanr, məcazi mənada – gülməli əhvalat, hoqqabazlıq, oyunbazlıq və s.

İctimai həyatda və məişətdəki eybəcərliklərin, mənfiliklərin, insan xarakterindəki gülünc cəhətlərin lağa qoyulması komediya konfliktinin əsasını təşkil edir. Komediyada gülüş, yumor və satira xarakteri daşıya bilər. Vodevil, fars (ədəbi janr), musiqili komediya, tragikomediya və s. janrları var. Komediya sənətinin mənşəyi Qədim Yunanıstanda Dionisin şərəfinə keçirilən xalq şənliklərindən və tamaşalarından başlanır. Klassik komediyanın ən yaxşı nümunələrini Aristofan, Menandr, Uilyam Şekspir, Lope de Veqa, Jan Batist Molyer, P. Bomarşe, K. Qoldoni, Bernard Şou, Aleksandr Qriboyedov, Nikolay Qoqol, Aleksandr Ostrovski, Anton Çexov və başqaları yaratmışlar. Azərbaycan ədəbiyyatında Mirzə Fətəli Axundovun adı ilə bağlı olan komediyanı Nəcəf bəy Vəzirov, Cəlil Məmmədquluzadə, Üzeyir Hacıbəyov, Sabit Rəhman, Mirzə İbrahimov və başqaları inkişaf etdirmişlər.

Dram (yun. δρᾶμα, translit. drama; “hərəkət”) — mətnlərdə təyin olunmuş rollar üçün ümumi termin. Bundan əlavə müsbət qüvvələrin, mütərəqqi ideyaların qələbəsi ilə nəticələnən dram əsərinə də dram deyilir. Dram janrından bədii əsərlərdə və kinoda çox geniş istifadə olunur.

Dramatik yaradıcılığın spesifik problremlərinə müraciət edərək, hər şeydən əvvəl, “dram” terminin əsas mənasını müəyyənləşdirməliyik. Bildiyimiz kimi, “dram” sözünün müxtəlif anlamları vardır. Gerçəklik hadisələrin müəyyən bir dairəsini, məsələn, həyatın dramını, ədəbiyyatın dramatik növünün janrlarından birini (XYIII əsrin meşşan draması )və səhnə sənətinin aparıcı növü olan dramatik teatrı da drama adlandırırıq.

Dram nəzəriyyəsi
Hər bir elmin, predmetin iki tərəfi, iki cəhəti vardır. Bunlardan biri onun praktiki, digəri isə onun nəzəri tərəfidir. Yəni, hər hansı bir predmetin nəzəriyyəsidir. Təcrübə göstərir ki, nəzəriyyə mövcud materialdan, praktikadan doğur, onlardan irəli gəlir.

Bütün bədii sənətin özünəməxsus nəzəri əsasları olduğu kimi, dramın da nəzəri əsasları, nəzəriyyəsi mövcuddur və bizim sizinlə birlikdə keçəcəyimiz predmet dramın nəzəri əsaslarını öyrənməyə, mənimsəməyə xidmət edəcəkdir..

Dram janrı
Dram janrı mövcud olandan bu günə kimi dramın nəzəri problemlətrinə dair çoxlu əsərlər yazılmışdır. Ədəbiyyatın başqa növləri ilə müqayiisədə dramın nəzəriyyəsi haqqında yazılan elmi əsərlər üstünlük təşkil edir.

Təkcə onu demək kifayətdir ki, antik dövrdən başlayaraq, XIX əsrə kimi dram haqqında təlim eyni zamanda bütövlükdə bədii sənət haqqında nəzəriyyə idi. Drama və teatra bədii yaradıcılıq imkanlarını həyata keçirən bir vasitə kimi baxılırdı. [[Aristo”Poetika” əsəri dramatik janrlardan biri olan faciənin təliminə həsr olunmuşdur. Klassizm dövrünün ədəbiyyatı da dramaturgiyanın problemlərini ön plana çəkirdi. Maarifçilik dövründəki sənətin nəzəriyyəsi də xeyli dərəcədə teatrın estetikası ilə əlaqəli idi. Və nəhayət, Hegelin estetik sistemi də dramatik sənət haqqında anlayışlarla yüklənmişdir. Onun “Estetika haqqında mühazirələr” əsərində dram sənətinin bir sıra nəzəri məsələləri işıqlandırılmılşdır.

Keçmiş əsrlərin dram nəzəriyyəsini estetik fikrin böyük nəaliyyətləri kimi qiymətləndirmək olar. Əldə edilmiş bu nəaliyyət ədəbiyyat və teatr sahəsindəki müasir mütəxəssislər üşün də əhəmiyyətli və qiymətlidir. V.Xalizev ” Драма как явление искусства ” əsərində göstərir ki, dramın klassik nəzəriyyəsinə dair bir çox məsələlər köhnəlmişdir. Keçmiş yüziliklərin nəzəriyyəçiləri tarixi lokal təcrübəyə əsaslandıqlarından onların mühakimələri, mülahizələri sənətin sonrakı inkişafına uyğun gəlmirdi.

Bununla belə, dramın klassik nəzəriyyəsi normativ şəkildə idi. Onlar yazıçıların yaradıcılıq imkanlarını bir çox hallarda məhdudlaşdırırdılar. Bizim dövrün sənəti, o cümlədən, teatral-dramatik sənət bütün doqmatik normativlərdən uzaqlaşmağı tələb edir. Bununla əlaqədar olaraq dram nəzəriyyəçiləri keçmişin dram nəzəriyyəsinə tənqidi yanaşmaq, yəni nəyin köhnəldiyini və hansı xüsusiyyıtin bu gün də əhəmiyyət kəsb etdiyini aydınlaşdırmağı tələb edir.

Dramda xüsusiyyətlər
Digər tərəfdən də dramın estetikada üstünlük təşkil etməsi onun öyrənilməsi üçün bəzi mənfi nəticələri olmuşdur. Nəzəri işlərdə təkcə drama deyil, habelə digər epik əsərlərə xas olan cəhətlər (xarakterlərin təsviri, konflikt, süjet, kompozisiya) ön plana çəkilirdi. Məhz drama məxsus xüsusiyyətlər az öyrənilirdi. Bu fikri görkəmli teatr və dram nəzəriyyəsi tarixçisi A.Anikstin dram nəzəriyyəsini öyrənilməsinə dair həsr edilmiş faktlarla zəngin olan bir neçə kitabları buna sübut ola bilər. Dramatik sənətin nəzəriyyəsi sferasına əsas etibarilə Aristoteldən tutmuş bizim dövrümüzə qədər katarsis, tragiklik və komiklik, fərdi və tipiklik, xarakterlər və konfliktlər və s. bu kimi problemlər daxildir. Dramatik sənətin təkrarolunmaz xüsusiyyətləri bu gün də lazımı səviyyədə aydınlaşdırılmamışdır.

Keçmiş İttifaqın bir çox nəzəriyyəçiləri, tənqidçiləri, yazıçıları da dramaya söz sənətinin hüdudlarından kənara çıxan sintetik forma kimi baxmışlar. Onlar dram haqqında danışarkən çox zaman rejissor tərəfindən tamaşaya qoyulan və aktyorlar tərəfindən oynanılan bədii teksti deyil, dramatik tamaşanın özünü nəzərdə tuturlar. Bu zaman drama sənətinin pantomima sənəti ilə sintezi kimi, obrazın təkcə söz ilə deyil, həm də incəsənətin başqa növlərinə xas olan bədii vasitələrlə yaradıldığı əsər kimi müəyyənləşdirilir. Drama haqqında belə mülahizələr onu ədəbiyyatın hüdudlarından kənara çıxarır, onu sanki teatr sənətində əridir.

Və nəhayət, dördüncüsü, “drama” sözü ədəbiyyatın növlərindən biri adlanır. Asristoteldən və Platondan başlayaraq, drama söz sənətinin növlərindən biri kimi nəzərdən keçirilir.

Dramatik əsərin xüsusiyyəti
Dramatik əsər süjetlidir. Onlarda zaman və məkan, cərəyan edən hadisələr göstərilir.

Süjetin söz ilə ifadə olunması üçün iki üsul mövcuddur: birincisi, əvvəllər baş vermiş hadisələr haqqında “kənardan” danışılsın; ikincisi , personajların özlərinin nitqləri. Bu bədii nitq arasındakı münasibət epos və dramın özünəməxsusluğunu müəyyən edir.

Eposda nəqletmə və iştirakçıların nitqləri sərbəstdir. Eposun imkanları daha genişdir ki. bunu dram haqqında demək olmaz. Dramın mətni aktyorlar üçün səhnədən deyilmək, söylənmək məqsədilə nəzərdə tutulur.O eposa məxsus olan universallıqdan məhrumdur.

Dramatik əsər hər şeydən əvvəl öz həcminə görə məhduddur. Bunu da teatral sənətin şəraiti tələb edir. Dramatik əsərlər portret və peyzaj xarakteristikaları, ətraf mühitin təsviri, əsərdəki hadisələr iştirakçıların sözlərində öz ifadələrini tapır.

Dramın xarici xsüsusiyyətləri nəzəriyyəçi alimlərin diqqətini cəlb etmişdir. Alman romantizmi dövründən etibarən dramın nəzəri cəhətdən təhlili fəlsəfi koteqoriyaların köməyi ilə aparılmalıdır.Məsələn, Hegel dramaya obyektivlik ilə subyektivliyin sintezi kimi baxmışdır.

Dramatik əsərin özünəməxsusluğu hər şeydən əvvəl onların nitqləri ilə müəyyənləşdirilir. Dramın ədəbi növü kimi xarakterizə olunmuş xüsusiyyətləri ilkindir, başlanğıcıdır. Məhz dramatik əsərlərin tanıma imkanları onlarla şərtlənmişdir ki, onlar haqqında gələcəkdə danışılacaqdır.

Dram nəzəriyyəsinə dramatik poeziyanın sosial təbiətinin, ideya-bədii əsaslarının və xüsusiyyətlərinin, onların mahiyyətinin və təyininin, yəni vəzifəsinin tədqiqi, dramaturji strukturanın kökü, onun tarixi cəhətdən formalaşan və inkişaf edən janrlarının dəyişikliyi, ayrı-ayrı dramaturji əsərlərin quruluşu, təhlil prinsipi və s. daxildir.[1]