ANAR
Xalq yazıçısı, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin sədri
Son vaxtlar İranda cərəyan edən hadisələr – bir yandan molla rejiminin ölkəmizə qarşı təxribatları, təcavüzkar Ermənistanı açıq şəkildə dəstəkləməsi, o biri tərəfdən bütün ölkəni bürüyən etiraz dalğası, Arazın o tayında yaşayan soydaşlarımızın öz hüquqları uğrunda mübarizəsi 75-76 il bundan əvvəl baş vermiş hadisələri yada saldı.
“Yaşamaq haqqı” kitabında bu olaylara həsr olunmuş səhifələri bir daha oxuculara təqdim edərkən günümüzdə baş verənlərin daha uğurla nəticələnəcəyinə ümid bəsləyirəm.
1945-ci ilin noyabrında Təbriz teatrı “Şiri Xurşud”da 700-ə yaxın nümayəndənin iştirakı ilə Birinci Azərbaycan xalq konqresinin açılışı oldu. Konqresi Səttərxanın qardaşı, qocaman inqilabçı Hacı Əzim xan açdı. Demokrat partiyasının sədri Pişəvəri onunla yanaşı əyləşmişdi. Konqres Milli Məclis – Milli Məşvərət seçilməsi, Azərbaycan muxtariyyəti və Milli hökumət yaradılması haqqında qərar çıxartdı. 6 yanvar 1946-cı ildə Muxtariyyatın bütün idarələrində Azərbaycan dilinin istifadəsi haqqında qərar qəbul olundu:
“Bu gündən Azərbaycan dili Azərbaycanda rəsmi dövlət dilidir”.
12 dekabr 1945-ci il (İran təqvimi ilə Azər ayının 21-di) Azərbaycan xalqının mübarizə tarixinə əbədi daxil oldu. Azərbaycan Milli Məclisinin Birinci toplantısı öz işinə başladı. Baş nazir təyin olunmuş Seyid Cəfər Pişəvəri öz hökumətinin heyətini millət vəkillərinə təqdim etdi. Bu hakimiyyətdə xarici işlər naziri yox idi və bununla da tam müstəqilliyə iddialı olmadıqlarını, İran dövləti çərçivəsində fəaliyyət göstərdiklərini vurğulayırdılar. Amma buna baxmayaraq – himn (sözləri M.M.Etimadın, musiqisi C.Cahangirovun), bayraq, gerb, “Səttərxan”, “Azərbaycan” ordeni, “21 Azər” medalı və başqa dövlət atributları təsdiq olundu.
Mirzə Əli Şəbüstəri Milli Məclisin sədri seçildi. Ali Məhkəmənin sədri Qiyami, prokuror isə Firudin İbrahimi təsdiq olundu.
Pişəvərinin Milli hökuməti qısa müddətdə bir çox mühüm və faydalı işlər gördü.
Fədai dəstələri nizami orduya çevrilərək Şah İsmayıl Xətai qızılbaşlarının şərəfinə qızılbaşlar adlandılar. Yeni pul kəsildi, torpaq islahatına başlandı, qaçmış mülkədarların torpaqları kəndlilərə paylandı. Yollar qaydaya salındı, yetimxanalar açıldı, narkotik maddələr qadağan olundu, məşhur “Qorxulu Tehran” romanından oxuduğumuz fahişəxanalar bağlandı. Təbrizdə yazıçıların və şairlərin, aşıqların, rəssamların cəmiyyətləri yaradıldı. Dram teatrı və Filarmoniya işləməyə başladı, milli orkestr və xor yaradıldı. Təbrizdə, başqa şəhərlərdə və kəndlərdə ana dilində təlim verən yüzlərlə məktəb açıldı.
Təbrizdə ilk dəfə tədris Azərbaycan-türk və fars dilində olan müasir universitet yaradıldı. Bu universitet bu gün də mövcuddur, amma dərslər yalnız fars dilində keçirilir. Hərbi Məktəb və Tibb Texnikumu da Milli Hökumətin dövründə yaradılmış xüsusi təhsil ocaqlarındandır.
Təbrizdə Səttərxan və Bağır xana abidə ucaldıldı. Onlarla qəzet və xeyli sayda kitab ana dilində çap olunmağa başladı.
Hətta Qərb qəzetləri də yazırdılar ki, Pişəvəri hökuməti 50 ildə edilənlərdən daha böyük işlər görür. Pişəvəri qürur hissi ilə – “Azərbaycan Milli Dövləti gerçəkliyə çevrildi”, – deyirdi.
Cənubi Azərbaycan Şimalla yalnız humanitar deyil, iqtisadi planda da bağlanırdı. 10 iyun 1945-ci ildə Stalin İranın şimalında Sovet sənaye müəssisələrinin təşkil olunması haqqında sənəd imzaladı. Neft yataqlarının aşkara çıxarılması üzrə kəşfiyyat işləri Sovet hökumətinin neft sənayesi mütəxəssislərindən keçmiş bakılı N.Baybakova və “Azneft”in rəhbəri Süleyman Vəzirova həvalə olundu. Bu, yaxın zamanda Azərbaycanın iki hissəsinin birləşəcəyindən xəbər verən zəruri amil idi. Londonun və Vaşinqtonun siyasi dairələrində Cənubi Azərbaycanın ya tam müstəqil elan olunmasını, ya da Sovet Azərbaycanı ilə birləşməsini gözləyirdilər.
Düzdü, hər şey Stalinlə razılaşdırılırdı, amma SSRİ rəhbərliyinin digər üzvlərinin ciddi müqavimət göstərməsi ucbatından Bağırov hər hansı bir sanksiya almağa çətinliklə nail olurdu. Moskva artıq hiss edirdi ki, İrandakı hadisələr yavaş-yavaş onun nəzarətindən çıxır və müəyyən mənada müstəqil şəkil alır. Bununla yanaşı, ölkənin Ali rəhbərliyində L.Beriya və A.Mikoyan faktorları ilə də hesablaşmaq lazım idi. Beriyanın Bağırovla dostluq münasibətlərinə baxmayaraq, o, Azərbaycanın Qafqazda inanılmaz dərəcədə güclənməsinə heç vədə sevinməzdi. Mikoyandan isə heç danışmağa dəyməz.
Moskvadan tapşırıq gəldi ki, Milli Məşvərətə seçimləri dayandırmaq lazımdır. Bununla da Cənubi Azərbaycanın müstəqilliyi uğrunda hərəkata ciddi zərbə vurulurdu. Bunu yaxşı anlayan Bağırov böyük risk edərək Stalinə bu qərarla razılaşmadığını bildirdi: “Onlara seçkilər keçirməyə mən icazə vermişəm, xahiş edirəm, icazə verin, parlament seçkiləri yekunlaşsın”.
Bağırov buna nail oldu. Seçkilər keçirildi və o gün Tehranda çıxan “İran nou” qəzeti qara matəm çərçivəsi ilə yayımlandı. İranın o zamankı Baş naziri Hakimi bəyan etdi ki, Tehran nə Azərbaycan hökumətini tanıyır, nə onun parlamentini. Sovet qoşunları ölkədən çıxan kimi hərbi güclə İranın ərazi bütövlüyü bərpa olunacaq.
İran nümayəndəsi S.N.Tağızadə BMT-nin sessiyasında Sovet İttifaqının İranın daxili işlərinə qarışması haqqında məsələ qaldırdı.
Siyasi vəziyyətin qəlizliyini dərk edən Bağırov öz nümayəndələrini Təbrizə göndərdi: “Tələsmək lazımdı, hər saat qiymətlidir. Ya indi, ya da heç vaxt”.
Həqiqətən, tarix bizim xalqa nadir imkan vermişdi: Şimali və Cənubi Azərbaycanın birləşməsinə sanki bir addım qalırdı. 125-130 il ərzində keçilməz sədd sayılan Araz, birdən-birə üstündən asanlıqla adlamaq mümkün olan kiçik arxa dönürdü.
Pişəvəri sayıq siyasi xadim kimi, həmişə Azərbaycanın muxtariyyətinə İranın ərazi bütövlüyü çərçivəsində baxırdı. Amma əslində o, bu prosesi üç mərhələdə təsəvvür edirdi. Birinci mərhələdə Cənubi Azərbaycan İranın tərkibində muxtariyyət almalı, öz daxili işlərini sərbəst başa çatdırmalı və öz mənfəətlərini təyin etməli idi. İkinci mərhələdə müstəqilliyini, suverenliyini elan etməli və üçüncü mərhələdə də Şimali Azərbaycanla birləşməli idi.
Azərbaycan xalqının sərbəstlik, müstəqillik və azadlıq, yaşamaq haqqı uğrunda mübarizəsinin bütün mərhələlərində, ana dilinin qorunması, təsdiqi və ana dilinə qayğı önə çəkilib. İran şəraitində bu, böyük əhəmiyyət kəsb edirdi. Həm də o səbəbdən ki, Azərbaycan türkləri yalnız Cənubi Azərbaycan ərazisində yox, İranın digər bölgələrində də kompakt halda yaşayırdılar və Tehran şəhəri əhalisinin demək olar ki, yarısını təşkil edirdilər. Dil bütün İran azəri türklərini birləşdirən faktor ola bilərdi və Sovet Azərbaycanı ilə birlikdə ümumi linqvistik məkan yaradardı.
Qeyd etdiyim kimi, Pişəvəri hakimiyyətinin ilk qərarlarından biri, Azərbaycan dilinin muxtariyyətin bütün idarə və müəssisələrində tətbiq olunması idi. Pişəvəri yazır: “Ana dilinin əsasları anaların südü ilə mənimsənilir, xalqın mənəvi həyatının ocaqlarında şölələnir. Nə qədər analar yaşayır və nə qədər ki, bu ocaqlar yanır, ana dilini dəyişmək və ya məhv etmək mümkün deyil”.
Elə bu ərəfələrdə Məhəmməd Rza şahın məhbuslara verilən işgəncələri izləyərək həzz alan əxlaqsız bacısı şahzadə Əşrəf Pəhləvi Təbrizdə açıq şəkildə “sorğu keçirirmiş”: “Deyin görüm Azərbaycanda türk dilinin kökünü necə kəsmək olar?”
1976-cı ildə Təbrizdə, mitinqdə isə şah özü belə söyləyib: “Azərbaycanın belə iri addımlarla irəliləməsi bizim bütün arzularımıza uyğundur, qəlbimizi iftixar hissilə coşdurur”.
Bu məqamda “əziz Leonid İliçin” “Azərbaycan iri addımlarla irəliləyir” sözlərini necə yada salmayasan.
Ya Azərbaycana qarşı “həddindən artıq ilıq” münasibətinə görə, ya Azərbaycan türkləri ilə ailəvi yaxınlıq naminə, ya da sadəcə qızının yeniyetmə rəfiqəsinin gözəlliyinə məftun olduğundan, Məhəmməd Rza şah üçüncü nigahını Azərbaycan əsilli Fərəh Diba ilə qurur.
Milli ruh yüksəkliyi, əsrlərin gerçəkləşmiş arzuları, öz vətənində özünü müstəqil hiss etməyin iftixarı – bütün bu sevinclər Cənubi Azərbaycanda cəmi bircə il sürdü – Şimalda Demokratik Respublikanın (1918-1920) müstəqil varlığından bir il az.
1946-cı ilin fevralında İranın yeni Baş naziri Əhməd Kavam us Səltənə – “tülkü Əhməd” Stalinlə görüşmək üçün Moskvaya uçur. 16 fevraldan 3 marta qədər, iki həftə sürən bu rəsmi səfərdə hər şey – Stalinlə görüşlər və söhbətlər də, qonağın şərəfinə Kremldə qəbul da, bir-birinin sağlığına tostlar da razılaşdırılmış protokol əsasında keçirilir. Deyirlər ki, hətta Kavam Stalinin əlindən öpüb. Moskva səfərini başa vuranda deyib: “Mən bizim ölkələrimiz arasındakı bütün anlaşılmazlıqların tez bir zamanda həll olunacağı ümidi ilə gedirəm”.
Kavamın bu optimizminə səbəb nə idi? Təxmin edilirdi ki, şah hökuməti Cənubi Azərbaycanın İranın tərkibində muxtariyyəti ilə razılaşacaq, SSRİ ilə xeyirli şərtlərlə neft müqavilələri imzalanacaq və Sovet qoşunu bu ölkədən çıxacaq.
Stalini aldatmaq həm çətin idi, həm asan. Bəs görəsən, Sovet-İran danışıqlarında kim kimi barmağına doladı – “Co dayı” (Stalini Qərbdə belə adlandırırdılar) “Tülkü Əhmədi” yoxsa, “Tülkü Əhməd” “Co dayını”.
Üstündən bir neçə ay keçəndən sonra razılaşmanın yalnız birinci maddəsi – Sovet qoşunlarının İrandan çıxarılması həyata keçirilir. Bu, İngiltərənin və ABŞ-ın tələbi idi. Kavama da elə bu lazım idi. Yerdə qalan şeylər zamanla bağlıydı. Bəzi məlumatlara əsasən, Stalinlə Kavam arasındakı razılaşmada xüsusən Pişəvəriyə aid gizli maddələr var idi.
13 iyun 1946-cı ildə Kavam us-Səltənə özünün siyasi məsələlər üzrə müavini Firuqinin rəhbərliyi altında Pişəvəri ilə danışıqlar aparmaq üçün nümayəndə heyəti göndərir. Danışıqlar nəticəsində hər iki tərəfin güzəştə getdiyi bəyanat imzalanır. Belə görünürdü ki, İran hökuməti Azərbaycanın bir sıra tələblərini qəbul edib. Azərbaycan muxtariyyəti İranın tərkibində tanındı, onun hakimiyyəti isə yerli idarəetmə orqanı kimi qəbul olundu. Razılaşmaya əsasən, orta və ali məktəblərdə tədris həm Azərbaycan, həm də fars dilində keçiriləcəkdi. Maraqlıdır ki, bu sənədə əsasən kürdlər də, aysorlar da və ermənilər də beşinci sinfə qədər öz dillərində dərs keçə bilərdilər. Bu da tarixin müxtəlif mərhələlərində Azərbaycan türklərinin milli azadlıq hərəkatının xarakterik xüsusiyyətlərindəndir. Səttərxan zamanında, Məşrutə inqilabında da, azərbaycanlılar yalnız özləri üçün yox, həm də İranın digər xalqları üçün hüquq qazanmışdılar.
Tehranın bütün güzəştləri İranı tərk etməkdə olan Sovet ordusunun addım səslərinin sədası imiş. Tezliklə bu addımların əks-sədası batmalı idi. Yerli əhali ilə Cənubi Azərbaycanı tərk edən Sovet qoşunlarının vidalaşma səhnələrini Rəsul Rza “Əsir dost” oçerkində təsirli şəkildə təsvir edib. Təbrizli dostun: Biz yenədəmi görüşəcəyik, sualına, şair inamla cavab verir: mütləq görüşəcəyik. Amma Təbrizə getmək Rəsul Rzaya bir daha qismət olmadı. Onun şeirlərindən birində deyildiyi kimi, Təbrizi o, ancaq yuxularında görürdü.
Müttəfiqlərin qoşunlarının İrandan çıxarılması haqqında SSRİ, ABŞ və Böyük Britaniya başçıları – Stalin, Ruzvelt (sonra Trumen), Çörçill Tehranda, Yaltada və Potstamda razılığa gəlmişdilər.
Sovet İttifaqının dünya müharibəsi dövründə Qərb müttəfiqləri ilə qarşıdurması müharibədən sonra da müxtəlif illərdə kəskin siyasi və hərbi böhran xarakteri alırdı (Koreyada, Berlində, Vyetnamda, Kubada). İlk dəfə bu qarşıdurma Cənubi Azərbaycan məsələsində özünü büruzə verdi.
Martın 4-də SSRİ-nin Cənubi Azərbaycan siyasətini ABŞ Prezidenti Trumen və dövlət katibi C.Birns müzakirə edirlər. Ertəsi gün – 5 martda Fultonda Trumenin iştirakı ilə Uinston Çörçill çıxış edir. “Soyuq müharibənin” məhz Çerçillin Fulton nitqi ilə başlandığı hesab edilir. Çörçill Sovet İttifaqının təcavüzkar niyyətlərinin yaratdığı təhlükə haqqında Qərbə xəbərdarlıq edir və heç nədə güzəştə getməməyə çağırır.
Stalin öz növbəsində qoşunların İrandan çıxarılması məsələsində ABŞ və İngiltərəyə güzəştə getmir, halbuki bu məsələ sazişlərdə nəzərdən keçirilmişdi, Ali görüşlərdə razılaşdırılmışdı. SSRİ-nin öz qoşunlarını çıxarmaq fikrində olmadığını C.Birns Prezidentə xəbər verir, Trumen öz gündəliyində yazır: “Mən Stalinin nazı ilə oynamaqdan yoruldum”.
O, Birnsə göstəriş verir: “Marşal Stalinə çatdırın ki, mən onu sözünün ağası bilirəm. Əks halda biz cavab tədbirləri görəcəyik”.
ABŞ prezidenti hansı addımları atmağa hazırlaşırdı? C.Birns məsləhət gördü ki, “Azərbaycan məsələsi”ni BMT-nin müzakirəsinə çıxartsınlar. Amma Stalin üçün BMT-nin hər hansı bir qətnaməsi əhəmiyyət daşımırdı. Və ABŞ başa düşürdü ki, SSRİ-yə təsir göstərmək üçün kifayət qədər güclü deyil. Stalini sıxışdırmaq üçün yeganə vasitə – atom şantajı idi. ABŞ iki yapon şəhərini məhv etməklə atom bombasını sınaqdan çıxarmışdı artıq. Onda Sovet İttifaqının belə bombası yox idi, bu səbəbdən də ABŞ-la eyni səviyyədə danışa bilməzdi. Məsləhətçiləri Trumenə təklif etdilər: Vaşinqtondakı Sovet səfirini çağırıb demək lazımdır ki, əgər Sovet qoşunları İrandan çıxarılmasa, ABŞ SSRİ-yə nüvə zərbəsi endirəcək.
Şantaj öz təsirini göstərdi. Stalinin qoşunların çıxarılmasına razılıq verməsi hətta Moskvada və Tehranda işləyən Amerika diplomatlarını da təəccübləndirdi. O isə sadəcə qorxmuşdu. Görünür, Beriya ilə Mikoyanın da xəlvəti “məsləhətləri” rol oynamışdı: hansısa Azərbaycandan ötrü öz ölkəsini təhlükə qarşısında qoymağa – risk etməyə dəyərmi?
Qoşunların çıxarılması barədə qərar qəbul olundu və Pişəvəri buna kəskin etirazını bildirdi: “Kavam Sizi aldadır. Əgər Siz Kavamın hakimiyyətinə güzəştə gedirsinizsə, deməli, biz öz məqsədimizdən, prinsiplərimizdən və nəhayət, İranda nəyə nail olmuşuqsa, hamısından əl çəkirik.
…İndi artıq mən Sizə qətiyyən inanmıram. Təkrar edirəm: mən daha Sizə inanmıram”.
Bağırov Cənubi Azərbaycan məsələsi ilə bağlı yenidən Stalinə müraciət edir: “Martın 28-də biz Sovet Culfasında İran Azərbaycanı Milli hökumətinin rəhbərləri – Pişəvəri, Şəbüstəri və doktor Cavidlə görüşdük.
…Onlar Kavama inanmırlar, gözəl bilirlər ki, o, bütün vədlərini, hətta Azərbaycan xalqının hüquqları haqqında yazılı razılaşmaları da, İran konstitusiyasına əsaslanaraq tədricən ləğv edəcək, xalqın hüquqlarını yox, mürtəce rejimi qoruyacaq. Bunları nəzərə alan Pişəvəri, Şəbüstəri və Cavid bizim qoşunların geri çəkilməsiylə, heç olmasa, Şimali İranın digər əyalətlərindəki tərəqqipərvər demokratik qüvvələrlə mürtəce Tehrana qarşı mübarizə aparmaqdan ötrü əlaqəyə girmələrinə izn verməyinizi xahiş edirlər.
Onlar hesab edirlər ki, Azərbaycan xalqının ən azı minimum hüquqlarını qoruması üçün yeganə real sığorta Sovet İttifaqının vasitəçiliyidir”.
29 mart 1946-cı il tarixli bu məktubu Bağırovla yanaşı, Bakı hərbi dairəsinin komandanı, general İ.İ.Maslennikov da imzalayıb.
Ola bilsin ki, Kavam və Stalin arasındakı razılaşmada, Pişəvəriyə aid gizli və ya şifahi maddələr var imiş. Çünki bu saziş imzalanandan dörd gün sonra “Pravda” qəzetində SİTA-nın Pişəvərinin hökumət vəzifəsindən (daha doğrusu, nazirlər şurasının sədri vəzifəsindən) azad olunması xahişini ifadə edən məlumatı dərc edilib. “Onun xahişini yerinə yetirən əncümən (Sovet) irticaya qarşı mübarizəsinə və demokratiyanın təntənəsindəki roluna görə ona təşəkkürünü bildirib. Pişəvəri Azərbaycan Demokrat Partiyasının lideri olaraq qalır”.
Bu nə deməkdir? Pişəvərini fəal siyasi fəaliyyətdən uzaqlaşdırmaq? Yoxsa artıq məhvi labüd hökumətin rəhbərliyindən azad etmək? Yaxud bu, əslində də, Kavamla Stalinin razılaşmasına etiraz əlaməti olaraq Pişəvərinin öz təşəbbüsü, öz qərarı idi?
1946-cı ilin iyul ayında Cənubi Azərbaycanın milli hökuməti buraxıldı.
Dünya müharibəsi başlananda hitlerçilərlə xoşallanan, sonra Stalinə quyruq bulayan Kavam Sovet qoşunları İranı tərk edəndən sonra Qərbə üz tutdu. Kimə qulluq etmək ondan ötrü mühüm deyildi, o, yalnız İranın hakim millətçilik iddialarına xidmət edirdi. O, İranın qüdrətinə və bütövlüyünə başlıca əngəl Azərbaycanı hesab edirdi və elə ona görə də bütün varlığı ilə türklərə nifrət bəsləyirdi. O, Səttərxanın Məşrutə inqilabının əzilməsinin və Xiyabaninin Azadstan hökumətinin məhv edilməsinin ən fəal iştirakçısı olmuşdu. Və indi onun üçün Pişəvəri ilə birlikdə Azərbaycan muxtariyyətini cəzalandırmaq zamanı çatmışdı.
9 dekabrda – 12 dekabra (21 Azərdə), müqəddəs bayrama üç gün qalmış – Kavam öz həqiqi məqsədini açıqladı: Nəyin bahasına olur olsun, İranın ərazi bütövlüyünü və Mərkəzi hökumətin hakimiyyətini bərpa etmək.
Pişəvəri bu zaman Bakıda idi, Bağırovu məlumatlandırdı, o da Stalinlə danışdı və məlum oldu ki, “böyük sülh keşikçisi” növbəti dəfə Böyük geosiyasi strategiya naminə Azərbaycanın maraqlarına etinasızlıq göstərib.
Bağırov Cənubi Azərbaycan məsələsi ilə bağlı Stalinə sonuncu dəfə müraciət edir: “Təbrizdən alınmış məlumatı çatdırıram. 4 oktyabrda İran qoşunları Zəncan rayonundan Miyanəyə doğru hərəkətə başlayıblar. Azərbaycanlıların ön hərbi hissələri ilə İran qoşunu arasında bir neçə saat sürən döyüş baş verib. Azərbaycanlıların Miyanə dəstəsinin komandiri Danisian (general Qulam Yəhya – A.) Pişəvərinin adına teleqram göndərərək pulemyotlu tankları və ixtisaslı zabitləri təcili köməyə göndərməsini xahiş edir.
Pişəvəri İran qoşunlarının Azərbaycana hücumunun başlaması haqqında əhaliyə radio ilə xəbər verib. Azərbaycan Demokrat Partiyasının rəhbərliyi yenə kömək üçün heç olmasa minimal miqdarda yardım xahiş edir: 16 top, 5 min tüfəng, tank əleyhinə müvafiq mərmiləri və patronları ilə birlikdə 29 tank əleyhinə tüfəng.
M.C.Bağırov. 5 dekabr 1946″.
Cavabında Stalin Bağırova zəng vurub deyir: “Mən 5 milyon azərbaycanlıdan ötrü Üçüncü Dünya müharibəsinə başlaya bilmərəm”.
Şahidlərin dediyinə görə, Bağırov bu telefon söhbətindən sonra hönkür-hönkür ağlayırmış.
…Stalinin qoşunları İrandan çıxarmaq barədə göstərişi Cənubi Azərbaycan rəhbərlərinə çatdırılmışdı: “Kavam Baş nazir kimi İranın istənilən yerinə, o cümlədən, Azərbaycana ordu göndərmək hüququna malikdir. Buna görə də, silahlı müqavimət məqsədəuyğun, lazımlı və faydalı sayılmır. Elan edin ki, Siz seçkilər zamanı nizam-intizamı təmin etmək məqsədilə Azərbaycana hökumət güclərinin göndərilməsinə qarşı deyilsiniz”.
Bu qərarla razılaşmayan Pişəvəri Azərbaycan Demokrat Partiyasının sədri vəzifəsindən istefa verir və Təbrizi tərk edir.
10 dekabrda Azərbaycan Demokrat Partiyası MK radio ilə Təbriz xalqına müraciət edir:
“Əziz həmvətənlər! Azərbaycan heç zaman İranın qalan hissəsindən ayrılmaq istəməyib. Biz heç zaman hökumət qoşunlarının Azərbaycana girməsinə mane olmamışıq. Azərbaycanın qapıları Baş nazir Kavamın əmri ilə buraya gələn hökumət qoşunlarının üzünə açıqdır. Amma biz istəyirik ki, Azərbaycanda seçkilər baş tutsun və qısa bir zamanda sona çatsın. Yaşasın müstəqil İran!”
Əslində tarix təkrar olunur. 1920-ci ilin aprelində Şimali Azərbaycanda nələr olmuşdusa, Cənubi Azərbaycanda 12 dekabr 1946-cı ildə baş verən hadisələr onun güzgüdəki kimi əksidir. Şimalda heç olmasa xalqa az qala iki il azad yaşamağa aman vermişdilər. Cənubda isə “ağaların” səbri bir ildən sonra tükəndi. Tehran orduları Təbrizə xain hikkəylə məhz 21 Azərdə (12 dekabrda), xalqın bir il qabaq müstəqilliyini bayram etdiyi gündə daxil oldu. 20-ci ildə bolşeviklər Şimali Azərbaycanda necə qudurğanlıq edirdilərsə, indi də Cənubda xalqa qarşı eləcə amansızcasına davranırdılar və çox təəssüflər olsun ki, bu qatillərin arasında azərbaycanlılar da var idi. Milli hökumət zamanı, arabaya yüklənmiş ot tayasının içində aradan çıxan mülkədar Zülfüqari (Azərbaycan türkü) Təbrizə iki min nəfərlik qoşunla qayıdaraq qarşısına çıxanı qətlə yetirirdi, evləri bir-bir yandırırdı. Şah qoşunları Miyanəyə daxil olanda 53 adamı edam etdilər, Urmiyada (Rezayedə) 30, Mərənddə isə 90 adam edam olundu. Təbrizdə qan su yerinə axırdı, Azərbaycan silahlı qüvvələrində xidmət etmiş fars zabitlərini də edam edirdilər.
Bir həftə ərzində 3000 nəfər öldürüldü, 11000 adam məhkum olundu, onların 8000-i İranın cənubuna sürgün edirdi. Təbii ki, baş tutmayan seçkiləri Tehran qoşunları belə “müşahidə” etdilər.
Çoxları edamdan əvvəl “Yaşasın Azərbaycan Demokratik Partiyası!” deyə qışqırır, himni və Səttərxana həsr olunmuş vətənpərvər şeirlər oxuyurdular. Onları tikə-tikə doğrayırdılar və qalıqlarını da şəhərin küçələri ilə gəzdirirdilər. Təbrizdə milli ordunun cavan leytenantı öz həyətində mühasirədə qalanda, ələ keçməsin deyə arvadını, azyaşlı uşağını öldürəndən sonra bir neçə düşməni də güllələdi, sonuncu gülləni isə öz başına çaxdı. Milli ordunun beş döyüşçüsü Təbrizdə Ərk qalasının zirvəsinə qalxaraq, üç gün düşmən qoşunlarını atəşə tutaraq duruş gətirdilər, patronları tükənəndən sonra isə “Yaşasın Azad Azərbaycan!” deyə özlərini qalanın zirvəsindən atdılar.
Muxtariyyətin prokuroru Firudin İbrahimi cənubda azadlıq hərəkatının ən işıqlı və parlaq fiqurlarından biri idi. 28 yaşında muxtariyyətin prokuroru təyin edilən İbrahimi oğrulara və quldurlara, rüşvətxorlara və terrorçulara qarşı amansız mübarizə aparırdı. O da bu günlərdə dörd yoldaşı ilə birlikdə Demokratik Partiya MK-nin binasını qorudu, sonra ələ keçdi və asıldı. Edamdan qabaq onu sorğu-suala tuturlar: Sən hansı hökumət qanunları ilə insanlara iş kəsirdin? – Azərbaycan hökumətinin, – deyə Firudin cavab verir, – mənim milli hökumətimin qanunları ilə.
Stalin Cənubi Azərbaycan məsələsində geri çəkildiyinə və acizlik göstərdiyinə görə özünə haqq qazandırmağa çalışaraq Pişəvəriyə məktub yazır. Bu məktubda o, adəti üzrə şəxsən öz günahlarını başqalarının üstünə atır. Məktubdan görünür ki, Stalin hələ də Pişəvərini Cənubi Azərbaycanın lideri sayır və eyni zamanda onun “səhvlərindən” çəkindirmək istəyir. 8 may 1946-cı ilin bu məktubu ilk dəfə yalnız 1996-cı ildə İsveçdə nəşr olunan “Araz” jurnalında işıq üzü görüb. Stalin bu məktubda Pişəvərinin başına ağıl qoyur, ona inqilabın nəzəriyyəsindən və Lenin taktikasından dərs deyir. Və dərhal da mətləbə keçir: “Mənə elə gəlir ki, Siz beynəlxalq nöqteyi-nəzərdən, İrandakı vəziyyəti düzgün qiymətləndirmirsiniz”. Stalin məktubunda Leninin nəzəri tezislərinə əsaslanaraq, qeyd edir ki, İranda 1905, ya da 1917-ci illərdə Rusiyadakı kimi inqilabi vəziyyət yox idi.
Əlbəttə, böyük nəzəriyyəçi haqlı deyildi. Əvvəla hələ 1905-1908-ci illərdə İranda inqilabi vəziyyət var idi və o, rus kazakları tərəfindən əzilmişdi, ikincisi, bəyəm hər ölkə başqa bir dövlətin, indiki halda Rusiyanın spesifik xüsusiyyətlərini təkrar etməlidir?
Stalin məktubunda Pişəvərinin səhvlərini maddə-maddə sadalayır. Bu, faktiki olaraq Pişəvərini günahlandırmaq və özünə haqq qazandırmaq üçün idi. Görünür, bu məktub da Azərbaycan liderinin gələcək taleyində rol oynayıb.
Pişəvərinin həlak olduğu avtomobil qəzasının çekistlər tərəfindən təşkil edilməsi tamamilə ağlabatandır və əgər Bağırovun, məhkəmə prosesində etiraf etdiyi kimi, bu aksiyada əli yoxdursa, onda belə bir sui-qəsdin Stalinin sanksiyası olmadan həyata keçirilməsinə inanmaq çətindi.
O dəhşətli gündən əvvəl Pişəvəri həkiminə özünə qarşı sui-qəsd hazırlanmasından şübhələndiyini deyib. – Moskvaya gedin, – deyə həkim məsləhət görür.
– Sui-qəsdi hazırlayan elə Moskvadır da, – deyə Pişəvəri kədərlə cavab verir.
Rəsul RZA
ƏRK QALASI
Təbriz – gözəl şəhər!
Vuruşdular:
son gülləyə;
son süngüyə,
son qundağa qədər.
Vuruşdular:
hər şey qırmızı geydi
daşdan torpağa qədər.
Vuruşdular:
alt dodaqdan
üst dodağa qalxa bilməyən
səsə qədər.
Vuruşdular:
onlardan yeddi dəfə – yetmiş qat
artıq olan,
süngüləri narın daraq dişi kimi
sıx olan düşmənlə.
Yaralılar ufuldamadı.
Can verənlər inləmədi.
Susuzlar yandım demədi.
Öpdü qurumuş dodaqları
qan hopmuş torpağı.
Yaralarına basdılar
qan rəngli bayrağı.
Nə düşmən onlardan
bir aman sözü ala bildi,
nə bu ölümü yağı duydu,
nə qala bildi.
Söykənib qala divarına
öldülər ayaq üstə;
çiyin-çiyinə.
Ulduzlar şahid oldu,
bir sırada dayanmış
ölülərin qabağından,
yüz yerə bölünmüş dirilərin
çəkildiyinə.
Öldülər ayaqlarının altında
Vətən torpağı.
Başlarının üstündə
Vətən ulduzları.
Könüldən könülə keçdi
ümidləri, arzuları.
Gecə ağır-ağır keçdi
cənazələrin üstündən;
Keçdi, getdi yolu səhərə.
Günəş şəfəqdən bir örtük çəkdi
torpağı qoruyub, torpaqda dincələn
cənazələrə.
1958
Mənbə: https://525.az/