“Gənc Ədiblər Məktəbi”nin müdavimi, Azərbaycan Yazıçılar Birliyi Gənclər Şurasının və Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin üzvü, Prezident təqaüdçüsü, “İlin gənci” müfakatçısı, Azərbaycanın Mədəniyyət və Ədəbiyyat Portalının Baş redaktoru
Xətrin əziz olsun, anam Güldərən Vəli… I Yenicə boy atan qoz ağacı ətrafındakı vələslərdən, palıdlardan fərqləndiyini hiss etdikcə qəribə bir utanc hissi keçirirdi. Niyəsini bilmirdi, amma bu “niyə” hər nəydisə, gövdəsinə çökür, köklərini göynədir, budaqlarını bir-birinə çataraq özünü gizləməyinə səbəb olurdu. Qoca palıdın ona zənlə baxıb başını yelləməsi, kol armudunun bütün meyvələrini üzü ona tərəf yox, üstündə qayaqırtmel (qaya kərtənkələsi) sıçrayan qayaya baxaraq tökməsi, qayanın xınalı çıxıntılarında gizlənpaç oynayan günəş şüalarının bir dəfə də olsun, gövdəsini yada salmamaları qoz ağacının qəlbinə dəyirdi. Hələ o günü dərənin dibindən burula-burula axan çaydan bir balıq keçmişdi; yolüstü başını yuxarı qaldırıb köklərini suya göndərən ağaclara baxmış, nəzərləri qoz ağacına ilişəndə dodaqlarını büzmüş, anlaşılmaz bir sirr, uyuşmaz bir naxış görmüş kimi yönünü çevirib tələsik uzaqlaşmışdı. Qoz ağacı yenə budaqlarını özünə qarmaqlıq etmiş, ətrafındakı dünyaya necə yad olduğunu daha dərindən anlamışdı… *** Gənc qız öz cehizlik xalçasını da büküb üstünə qırmızı lent bağladıqdan sonra çax-çaxın qabağında yerini rahatlayıb qaxlıq yay alması kəsən anasının üstünə qaçdı: – Ana! Ana! Nənəm toxuyan may xalçasını da əlimlə qəşəng çırpdım, saçaqlarını daradım, büküb qırmızıladım. – Yaxşı elədin, başına dönüm, day niyə qaranəfəs olursan ki?! – anası sağ əliylə ləyəndəki alma dilimlərini silkələdi, sol əliylə də qarşısına sərdiyi açıq xaşalın üstündən bir xışma özək götürüb çax-çaxın o üzündəki çəpişə atdı. Çəpiş narahat-narahat özəklərə yaxınlaşdı, bir-ikisini ağzına alıb yenə çax-çaxın dibinə getdi, ürkə-ürkə ətrafa baxdı. Qızın bir gözü çəpişdə, bir gözü anasında qalmışdı. – Nə iş buyurum deyəmi gəldin elə ütələk? Qız anasının səsinə qəfil diksinən kimi oldu: – Yoox… Hə… Nə bilim, yadımdan çıxdı nə deyəsiydim ey… – Bıy, başıma xeyir, qız! Yadından çıxıb. Qayın danlağı eşitdin, yoxsa baldız dinazı gördün, yadın qurudu, a qaram? Hələ yüyrükdə ninni gözləyənindən danışmıram ha… Anasının sözündəki kövrək şuxluq qızın da üzünə təbəssüm yaydı. Əliylə çəkisindən çıxan cığasını geri itələdi, köynəyinin yaxasındakı butanı sığallaya-sığallaya dedi: – Çəpişə yazığım gəldi, ana. Hardan bilsin ki, gecə kəsiləcək, sabah ertə də Usta İbrahimin qapısına pay olacaq… – Onunmu dərdin çəkirsən? – anası qəhqəhə çəkdi. – Bə neyniyim, ana?! O da candı da… Anası gülməkdən yaşaran gözlərini bıçaq tutduğu əlinin arxasıyla silib dərindən köks ötürdü: – Hər can bir canın ruzisidi, deyərdi nənəm. Əsas can da torpaqdadı. Torpaq ota-ələfə can verir, ot-ələf qaçana-uçana, onlar da bizim kimi yeriyib-yüyürənə, biz də qayıdıb canımızı torpağa qoyuruq. Belə olur, qadan alım… Dərd eləmə belə şeyi sən. Qız iki əliylə yanaqlarını tutub canıyananlıqla çəpişə baxa-baxa qalmışdı. Anası əlindəki işi dayandırıb sağ əlinin baş barmağıyla bıçağın kəsərini yoxladı, başını qaldırmadan: – Bax, ay mənim qara qızım, olub-bitənin hər ucunda bir dərd tapsan, gərək yaşamayasan. Bir də ki, bu çəpişciyəz sevinsin hələ, Həbiblə Arifin araq qonaqlığına pay olmur ha, bir nişanlı qızın cehiz sandığına pay olur. Bundan ayrı nə umacağı olardı bu dünyadan?! Zakir kişinin göy təkəsinin törəmələrinə nisbətdə, onsuz da bir sürüyə təkə olammayacaq. Dişi də döy ki, döl tutaq, ya pendirini dələmələyək. Umacağından artığına yazılıb yazqısı… – Boy, ana… Yönünü torpağa çevir, yaylığının saçağını düyünlə. Heyvanın yazqısımı olur?! – Olur, başına dönüm… Nətəhər ki, cümlə aləm o göydəki Ulunun nəfəsindən can alıb, deməli, hamısının da öz yazqısı var… – anası bunu deyib yenidən ürəklə işə girişdi. – Başımı çox qatma, axşama qaxı kəsim bitirim, mənsil damında yer düzəldim, sərim, üstünü də cunalayım. Yoxsa axşam Usum gələnə umaclı aşı yetirəmmərik, ayıbdı, qapıdan çörəksiz qayıtmasın. – Mən gözümü açandan Usum odun kəsib satır, hələ heç kimin qapısında çörəyə qaldığını görməmişəm, ana. Mütləq döy ki, bizdə umaclı aş yesin. Dədəm pulunu verib yolağızdan geri göndərər. Anası işini dayandırıb başını qaldırdı, zənlə qızını ayaqdan-başa süzdü. Qız anasının düyünlənən qaşından, bir-birinə bərk-bərk sıxılmış dodaqlarından anladı ki, nəyisə düz demədi. Sözünü çevirdi: – Yəni çatdırmasaq… Gedim mən umacı qovurum, düyünü də isladım… – Anasından cavab gözləmədən yay damına yönəldi… *** Qoz ağacı bu gün də yuxudan kəm oyanmışdı; ayda bir neçə dəfə uzaqdan gələn taqqıltı səsi onu beləcə, ala-toranlıqdan yuxudan oyadırdı. Hər dəfə belə səs gələndə qoca palıdın gövdəsindəki qırışlar dərinləşir, vələslərin canına xəfif bir titrətmə düşürdü. Təkcə o kəm qaldığı yuxunun həsrətindən başqa bir şey hiss etmirdi; nə qorxur, nə də kədərlənirdi. Bir neçə həftə qabaq – yazın ilk günlərində qoca palıd insandan danışanda da heç həyəcanlanmamışdı, əksinə, sanki nəsə tanış bir təması hələ unutmamış kimi köklərinin ən incə qıvırcıqlarında şirin bir sızıltı oyanmışdı. Bunun səbəbini anlamağa çalışmış, tapmayınca da fikirli-fikirli suyun axışına dalmışdı. Bir də qulağı öz adını çalanda diksinmiş, tezcə də özünü o yerə qoymayıb diqqətlə vələslərin kədərli nəğməsini dinşəmişdi. Vələslər oxuyurdular: …Onda qoca odunçu Ciblərini çevirdi… Baxdı, ləpə qalmayıb, Təəssüflə ufladı… Bir nağıllı gündə də Palıdın balasını Doğradı qoca zalım… Yorulanda dayandı… Axan suda yıxandı… Torpağı da çevirdi Və öz kəndinə getdi… Yenə bir səhər ertə Əlində qoz tingiylə Gəldi qoca odunçu… Bir qoz əkdi palıdın Körpəsinin yerində… Palıd göz yaşlarını Gizləyəndə dərində Üstündə qoz göyərdi… …Və bu qərib qozu da Qoca insan unutdu… Yaman da tez unutdu… Qoz ağacı nəğmənin sözlərindəki qəmi də düz-əməlli tanıyammadı, əslində, həmişə ona yad nəzərlərlə baxan vələslərin sözlərinə də heç inanmadı; ta ki qoca palıd asta-asta dillənənədək: – Sənin canın insan xofuna adət edib, ona görə eyninə gəlmir. Bizimsə canımız o taqqıltıdan vəlvələyə düşür. İnsan bizim yanımızdan keçsə də, əlini bizə sürtməyib, budağımızı budamayıb, dibimizə su tökməyib. Gözümüz insan əlində qalmayıb. Yüz dəfə istəmişəm budağımın çətirini başın üstdə açım, yarpağının bircəciyi də gün işığı görüb göyərməsin. Di gəl, nakam balam gəlib durur gözümün önündə. Öz-özümə demişəm ki, bu da qarabaxtdı da, bu da anasından ayrı düşmüş baladı. Odununu doğrayıb yükünü tutandan sonra bir ovuc ləpə yesin deyə, zalım odunçu səni də anandan ayırıb, gətirib qürbətə əkib. İndi də insan bu meşənin o başından başlayıb bizim nəslimizi kəsə-kəsə gəlir. Mən ta qocalmışam, bu il kəsməsələr, gələn ilə çətin qalam, quruyub gedəcəyəm. Bircə balamı da odunçu balta ilə doğrayandan sonra cücərəmmədim ta… Dərddənmi, yoxsa balamı məndən ayıran o soyuq baltadan üşəndiyimdənmi cücərəmmədim, bilmədim… Hər gün budaqlarımın quruyan uclarını üzü göyə çevirib dua edirəm ki, kökün-nəslin götürməsin buraları. Yoxsa o insan tamahı sənin törəmələrinə yer açmaq üçün bütün burdakı ağacların nəslini kəsəcək… O gündən bu yana qoz ağacı ətrafındakı hər şeyə daha laqeyd olmuşdu: yayın bu gözəl günündə çay boyunca açan çiçəklər də, aradabir yağan çobanaldadan yağış da, yağışdan sonra buludları o tərəf-bu tərəfə dağıdıb belinə əlvan qurşaq bağlayan göy üzü də daha ona əvvəlki illərdəki sevincdən, yaşamağın gözəlliyindən danışmırdı. Heç budaqlarında adda-budda gözə dəyən yaşıl yumrular da onun eyninə gəlmirdi… Səhərlər quşların səsinə oyanır, axşamacan gözünü qıyıb suda əks olunan günəş şüalarının asta-asta sürüşməsinə baxır, arada gözünü yumub mürgü döyür, səbəbsizcə darıxırdı. Hərdən də ürəyində ya qoca odunçuya, ya da amansız baxışlarını ona zilləyib başını yelləyən palıda qarğayırdı. Gah bu qarğışından utanır, gah da özünə haqq qazandırırdı ki, odunçu onu qürbətə gətirib, palıd da ona qürbəti anladıb… Amma uzun mürgüləmənin sonunda yenə qərara gələmmirdi ki, hansının günahı daha çoxdu: odunçunun, ya palıdın? …Bugünkü taqqıltı bir az yaxındaydı, elə bil getdikcə də yaxınlaşırdı. Bir azdan yaxınlıqdakı açıqlıqda qımıldayan qaraltılar gözə dəyəndə qoca palıdın qırışları daha da dərinləşdi, vələslər pıçıltılarına çoxluca “ah” qatdılar, meşə fıstığı isə budaqlarını bir-birinə sürtüb asta-asta hələ tam yetişməmiş meyvələrini səpələməyə başladı. Qoca palıd səksəkə ilə qımıldayanlara baxıb dedi: – Fıstıq, eləmə… Nübarını göy tökmə, günahdı. Meşə fıstığı astaca pıçıldadı: – Bəs neyniyim, nənə palıd?! Bir budağın payını göy tökürəm ki, başları aşağılarda qarışsın bu nəfsinə yeniklərin. Başlarını yuxarı qaldırsalar, bütün budaqlarımı çırpacaqlar, barmaqlarımı qırıq-qırıq etməkləri o yana dursun, bir düymə də qoymayacaqlar yaxamda. Axırda da bir-ikisini dişləriylə açıb, kal olduğunu görüb, ayaqlaya-ayaqlaya çıxıb gedəcəklər. Bəri başdan özüm töküm bir ovuc, bu biri budaqlara dəyməsinlər barı… Qoz ağacı bu söhbəti eşidəndə, sadəcə, gülümsədi. Və yalnız indi, məhz bu gülümsəmədə kədəri hiss elədi… Ürəyinin ən dərinində budaqlarındakı tək-tük meyvələri üçün qorxdu, onları necə qoruya bilər deyə, düşündü. Tezcə də palıdın ogünkü sözlərini xatırladı: “Hər gün budaqlarımın quruyan uclarını üzü göyə çevirib dua edirəm ki, kökün-nəslin götürməsin buraları. Yoxsa o insan tamahı sənin törəmələrinə yer açmaq üçün bütün burdakı ağacların nəslini kəsəcək…” Ən uzaqdakı kök qıvırcıqlarından tutmuş, ən hündürdəki budağının ucundakı yarpaq puçuruna qədər qəribə bir gizilti keçdi canından: o da dua etmək istədi. Amma palıd kimi bəd dua yox, xoş dua etməyə çalışdı; budaqlarını gücü yetdikcə üzü göyə uzadıb duasına başladı… …Baltasını çiyninə atıb əliylə gənc ağacların gövdəsini yoxlaya-yoxlaya irəliləyən Usumun qulaqları uzaqdan tanış xışıltı çaldı. Üzünü odun yoldaşına – Gümana tutub dedi: – Deyəsən, Afiqin qızının sandıqlığını tapdım. Buralarda qoz ağacı var. – Burda? “Ölüm dərəsi”ndə?! – Güman gözlərini bərəldərək Usuma baxıb dişlərini ağartdı. – Deyirdilər, Usum hər daşın, hər kolun dilini bilir, ta bu qədər də olmaz! Yeri bir fıstıq kəs, apar ver Afiqə, pulunu al. Qoz ağacı varıymış, Usumnan danışırmış… Ha-ha… Güman əlini gözünün üstünə günlük eliyib uğunmuşdu, Usumsa onun gəvəzələyini eyninə almayıb xışıltıya diqqət kəsilmişdi. Elə bil bu xışıltının içində ürəyindən keçəni duyurdu: “Nola, günün, ayın xoş vaxtına düşə… Barımın bəhrəsini dadmamış bir odunçu gələ, kəsib məni apara… Bir uşağa beşik, bir cehizdə sandıq olam… Buralarda qarğış yiyəsi olunca oralarda alqış yiyəsi olam… Nola… Bir odunçu gələ…” *** Usta İbrahim həyətindəki iri daşın üstünə pitik döşəkçə atıb oturmuşdu. Rəndəsini, bıçkısını, yeyəsini– bütün hacatlarını yanına düzüb mat-mat həyətin ortasına yığılmış odunlara baxırdı. Afiq demişdi ki, qoz ağacıdı, Usum “Ölüm dərəsi”ndən gətirib. Əvvəl-əvvəl bunu da Usumun söyləntilərindən biri sanıb başını “hə” deyərcəsinə yelləmiş, sonra da Afiqə qızının xeyir işi üçün gözaydınlığı vermiş, toyacan sandığı hazır edəcəyini vəd etmişdi. İndi isə metr yarım uzununda səliqə ilə kəsilmiş odunlara baxır, gözünü ağacdan çəkəmmirdi. Yaşı altmışa çatırdı bu payız, düzəltdiyi taxçaların, sandıqların, rəndələrin, ələk-xəlbirlərin, şadaraların sayını unutmuşdu. Cavanlıqda düzəldəcəyi əşya üçün ağacı da özü axtarar, seçər, özü kəsib gətirərdi. Yaşlandıqca hiss elədi ki, daha nəfəsi çatmır meşələri tala-tala gəzməyə. Adını tutub çəpərinə söykənənlərdən ağacı da özləri ilə gətirmələrini xahiş etdi. Onun bu xahişi ən çox kəndin odunçularının işinə yaradı; hamı onlara üz tutdu: – A Məsim, bir beşiklik ağac da tap, borcundan çıxaram. – A Kərim, başına dönüm, gör bir qalotluq nə tapırsan?! – Zakir kişi, hey, adə, bir hay ver! Sabah “Satılmışın meşəsi”nə gedəsisənmiş, bir gözünü hərlə, yaxşı, möhkəm fıstıq ağacı görsən, mənə çatdır. Savaba batarsan, qızın cehizi sandıqdan kəm qalıb. Bir də, Usta İbrahim dedi, cavan ağac olsa, daha yaxşı olar… Adını tutub üstünə gələnə “hə” demək bu kəndin sakinlərinin ən gözəl adətiydi… Bu “hə”ni yarıtmamaqsa dillərinə yox, bellərinə daha bağlı olmaqlarından xəbər verirdi: heç kim belinə başqasının yükünü götürmək istəmirdi. Elə buna görə də odunçu Usumun Usta İbrahimə lazım olan ağacı tapıb gətirməsi, qarşılığında da, həmişəki kimi, metr hesabı yox, elə xətir hesabı pul almağı kəndin yazılmamış qanunları sırasına yaman tez yazıldı… İş yiyəsindən çox, Usta İbrahim Usumdan razılıq eləyirdi, toyda-yasda deyirdi: – Sağ olsun, elə bil əliylə qoymuş kimi tapır lazım olan ağacı. Əlinə ölçü versən, belə dəqiq kəsməz ha! Baxışı hesabdı, əlinicə vurur, ağacla danışır elə bil… …İndi də Usum ona lazım olan ağacı gətirmişdi; cavan, düyünsüz, möhkəm qoz ağacı… Usta bu kənddəki, hələ kəndin qırağındakı – məktəbin bağındakı qoz ağaclarını da bircə-bircə tanıyırdı. Bilirdi ki, hansından taxt, hansından taxça, hansından beşik olar. Amma bu ağacı heç tanımırdı; bu qədər gözəl, həm də bu qədər yabanı bir qoz ağacı ha?! Həm, Afiqin dediyinə görə, Usum oralarda ikinci qoz ağacı görməmişdi, bircə buyuymuş, bunu da kəsib gətirib. Baxa-baxa qalmışdı Usta İbrahim… Əlləri işə tələsir, ürəyi işini yarıtmağa hövllənir, gözləri yabanı gözəllikdən doymadığını deyirdi. Üç yol ayrıcında dayanan Ustanın əlacı olsa, dördüncü yolu çəkərdi; ağacı söylədər, o meşəyə Usumdan neçə il qabaq kimin ayağı dəydiyini, onu o qürbətə kimin apardığını öyrənərdi. Bunu elə arzulayırdı, elə arzulayırdı, Şəyird Əhmədin yarımağıl oğlunun tutması tutub yayın ortasında qar arzulaması bunun yanında heç nəyiydi… O günü əlini ağaca vurub işə başlayammadı Usta İbrahim. Axşamı da fikirli-fikirli yola saldı, qarşısında heyrətə düşdüyü bir şey gördüyündən əmin idi, amma bilmədi ki, bu heyrətamiz olan nə idi? Hansı sehr, hansı açılmaz qapı, hansı hörüktutmaz saç idi? Anşırdammadı… Gecə başını mütəkkəsinə söykəyib yatanda da ağacı düşündü, qəfil getdiyi yuxudan bayquş səsinə diksinib oyananda da ağac ağlındaydı. Yerinin içində oturub bayquşun ulartısını saydı; sonunda tək gəldi. Durub əl-üzünə su vurmaq üçün eşiyə çıxanda dan ağarırdı. Odunlar həyətin ortasındakı ala-qaranlıqda gümüşü rəngdə görünürdü. Usta bir odunlara, bir axşamdan eşikdə qalıb nəm çəkmiş pitik döşəkçəsinə, bir də hacatlarını yığıb rahladığı ayın-oyun damının qaralan təkgöz pəncərəsinə göz gəzdirdikdən sonra dərindən köks ötürdü. Yaxınlaşıb dizini odunların yanında yerə qoydu, əlləriylə odunları sığallamağa başladı. Hər sığalda ovuclarının içində incə bir doğmalıq duydu; sanki ağac bilirdi ki, bu qapıya sandıq olmağa – ömrünü bir insan övladının ömrünə qatmağa gəlib… *** Afiqin qapısında yüklənən cehiz maşını üzü Gəncəyə yola düşürdü. Üç gün– üç gecə çalınan qız toyu dünən başa çatmışdı, axşamdan oğlan evinin yarısı yol başlamış, gəlindən qabaq çatıb darvazanı açıq qoymağa tələsmişdi. Yarısı da bu gün gəlini aparacaq, cehiz maşınlarına yol göstərəcəkdi. Qız evi isə sabah yola çıxıb birisigün başlayacaq oğlan toyuna çatacaqdı. Kənardan baxana elə gələrdi ki, bu qarışıqlıqda heç nə yerini tapmaz, ala şala qarışar, yaşıl qırmızını yeyər. Əslində isə, kainatın özü kimi kələfi dolaşıq görünən kənd toylarının nizamının sirri hər kəsin öz işini bilməsi, bu işi görmək üçün başqasından buyruq gözləməməsiydi. Bütün toyların kalapırını Anbardar Vəli, dolmasını Leyli arvad, dovğasını Çəmən, kompotunu da Sənəm bişirərdi. Mağarı bu il əsgərliyə gedəcək olan oğlanlar qurar, masaları gənc qızlar bəzəyər, gəlin-bəy guşəsini nişanlılar nizamlayardılar. Bütün qızların, qadınların yaxasında Güldərənin tikdiyi önlüklər, ocağın qırağındakıların əlində naxışladığı, hövələdiyi qazantutan olardı… …Hələ məktəbliydi Güldərən, amma kənddə az adam tapılardı ki, Xatın arvad demiş, “cırığını Güldərən yamamasın”. Elə Xatının özü hər həftə gah özünün, gah ərinin, gah da bircə qızının pal-paltarını qoltuğuna vurub Güldərəngilin qapısını kəsdirirdi: – Başına dönərəm, a Güldərən, anana deynən, sənin əvəzinə bir ətək yun didərəm mən, kişiciyəzin gödəkçəsinin astarı dartılıb cırılıb, bir onu bərkit… Yaxud: – Bax, kişiciyəzə demişəm, bu dəfə meşədən səninçün əzgilin qəşəngindən yığıb gətirəcək… Qız dünən məktəbdən ağlaya-ağlaya gəlib ki, donumun kövəsi sökülüb, uşaqlar gülüb… Dərdin dağdakı dağdağana, gör neynirsən… Payıza toy niyyətləyən yazdan Güldərəngilə baş çəkər, önlük, qazantutan, süfrə üçün hansı parçadan alınacağını bəri başdan ona gənəşərdi. Hələ hazır alınmayan cehizliklərin əskik qalanları, toy üçün, vay üçün geyiniləcək bayırlıqların tikilməsi üçün də Güldərənin qara maşınının yanını kəsdirənlər olurdu… Bütün bunlar bir neçə ilin içində baş vermişdi; indi kimdən soruşsan ki, ilk dəfə kimin toyunda Güldərən önlük tikib, yaxud ən birinci kimə tikdiyi qazantutanlardan, kisələrdən pay verib, heç kim xatırlamazdı. Güldərənin qara maşını insanların həyatlarına elə daxil olmuşdu ki, sanki hamı onun tıqqıltısına oyanmışdı bir səhər… Sadəcə, o səhəri Tanrının hansı xoş vədəsində günlərinə calamışdılar, bilmirdilər… Toylarda mağarın başından – gəlin-bəy guşəsindən asılan, üstünə pambıqla “XOŞ GƏLMİŞSİNİZ” yazılan yerliyi saya qırmızı olan ən iri gəvə də Güldərəngildəydi… Əvvəllər üstündən birbaşa mismar çalınan gəvəyə Güldərən indi qəşəng ilgəklər tikmişdi, toya gəvə yığanlara da bərk-bərk tapşırardı ki, ilgəklərin sayına uyğun mismar vurub, gəvəni ilgəklərindən assın… Son vaxtlar bu xatırlatmasına gərək qalmırdı; artıq hamı yerliyi saya qırmızı gəvənin ilgəkləri arasındakı ölçünü də əzbərləmişdi… …Bütün bu nizamın, yerli-yerində olan hər şeyin bir də ucalan səsi vardı; üzüyuxarı Kamandar çayına çatırdı bu səs, üzüaşağı Tatara gedən yolun başına… O qarışıq səslərin içində bu gün hamının dilində həmin gün toyu çalınan gənclərlə bağlı yarınisgil, yarıgülüş dolu xatirələr burum-burum burulardı. Afiqin qızının toyundakı yeganə əskiklik kənd adamlarının yaddaşında bəylə bağlı heç bir xatirə olmamasıydı; oğlan evindən heç kimi tanımayan həmkəndlilərin gücü elə qızın uşaqlığından, qoçaqlığından danışmağa çatırdı: – Ay qız, yadındamı, məktəbə gedəndə anası saç tapmamışdı başında hörə, ucunu bağlaya? – Hələ onu deyirsən, Zemfiranın qızının toyunda ortaya çəkdim ki, gəl oyna, utandığından ağladı. Bir başqası ocağın yanından səs verirdi: – Seyfinin oğlunun toyundan geri qayıdan qara qazanım varıydı, apardım bulağa, sürt ki sürtəsən, açılmadı hisi. Bir də gördüm, yığvalı ağarmış, budu, gəlir. Elə bircə “yorulmuyasan” dedi, çəkdi qazanı aldı əlimdən, nətəhər elədi, neynədi, ikicə dəfə əl çəkdi, qazan oldu ağappaq. Çörək doğrayanların içindən biri dillənirdi: – O təhəri qızı da verdilər qürbət elə, elə bil kənddə oğlan yoxuydu… Sözün bu yerində Leyli arvadın səsi qılınc kimi havanın bağrını yarırdı: – Kirişin bir hovur! Günü-baxtı ağ olsun, ayağı sayalı, əli xınalı olsun! Sandığının qapısı açılmaqdan yağdan düşsün, barxanasının mitili çıxsın, təzə paltarı cırılsın, təzə donluğu qat kəsməsin! Bəxt yazan özü ömrünü qırmızılasın! Amin! Hamı əlini işdən çəkib bir ağızdan: “Amin!” deyirdi… Bir neçə dəqiqə səssizlik çökür, sonra kimsə yenə başlayırdı: – Yadında qalar sənin, ay Şükufə, İmanın toyunda necə səliqəylə doğramışdı dovğanın göyünü yarımış… …Belə başlamış, belə sona çatmışdı Afiqin qızının toyu. Bir iri yük maşınında cehiz gedirdi, bir balaca maşında da cehiz boşaldanlar. Yük maşınına sığışmayan bəzəkli, naxışlı, içi dolu cehiz sandığı balaca maşının üstünə keçi qılından hörülmüş nehrə çatılarıyla bərk-bərk bağlanmışdı. Maşınlar siqnal verə-verə döngəni dönüb arxalarınca anlıq xatirələr kimi tozanaq qoyanda yenə səs-küy başladı: – Gördünmü, nə yaxşı sandığıydı?! – Bə nə! Usta İbrahimin əlləri qızıldı, gələn ilə mən də birini qıza düzəltdirəcəyəm. – Bə deyirdilər, kişinin nəfəsi təngiyir, nətəhər düzəltdi bu dar zamanda bu yekəlikdə sandığı? Hələ bəzək-düzəyini demirəm… – Qulağını çək, cırığına-cındırına gül, ay qız, iraq olsun, nolub ki Usta İbrahimə? Qoca kişidi, arada nəfəsi tıncıxır, açılır. Kəndin tutan əlidi, heç nə olmasın denən. – Bıy aaa… Demədim ki, nəsə olsun. Mən deməknəndi?! Hələ mənim də gözüm onun əlindədi, uşaq əsgərlikdən gələnə bir iri taxt düzəltdirəm gərək. Kasıb Allahverdinin qızını istəyir, ondan cehiz umammaram mən… Sözü həmişə kişi-qadın, qoca-cavan gözləmədən “şıpp” deyə üzə dediyinə görə “Arsız” ləqəbi almış Narıngül arvad maşınların arxasınca atdığı bir ovuc buğdaya uçuşan sərçələrə baxa-baxa dedi: – Anası, nənəsi o sandığı yaman doldurdu, başı ucadı qızın. Onu-bunu bilmirəm, mənim gözümdə ən urvatdı cehiz elə o sandıqdı. Özü də yaxından baxdım, üstünə zümrüd quşunun qızıl qanadlarını çəkmişdi Usta İbrahim. II Gəncə çayının sol sahilindəki dar dölmələrə aparan xırlı küçəyə ayaq basmazdan qabaq gərək biləsən ki, hansı qapı kimindi. Yoxsa ayaqların kimi fikirlərin də dolaşar, dölməyə girdiyini yadına salsan da, haçan dolanıb çıxdığını xatırlayammazsan. Əgər yolu oraya düşən bir nabələd adam varsa, mütləq Əttarlar küçəsindəki balıq mağazasının qabağında dayanmalı, başını açıq qapıdan irəli uzadıb Mikayıl kişiyə: “Bazar olsun!” – deməlidi. Səbirlə Mikayıl kişinin handan-hana boğazını arıtlayıb: – Kimi axtarırsan? – sualını verməsini gözləməlidi. Əttarlardan üzü çaya yemlik yarpağı kimi həzincə burulan dölmələrdə kimə hansı qapı lazımdı, üstəlik, o qapını saat neçədə döymək daha urvatlı olar, Mikayıl kişi bunları hamıdan yaxşı bilirdi. Sakinlərin “Adam körpüsü” dediyi “Dəmir körpü”dən basalağa girənlərin isə körpünün böyründə stəkanla günəbaxan tumu, türk fıstığı satan Haqqı arvadın yanında ayaq saxlamaları bəs edirdi; bu tərəfin səmt ağacı da o idi… Təkcə Güldərən nə Mikayıl kişinin balıq mağazasının, nə də Haqqı arvadın vedrəsinin yanında ayaq saxlamırdı; başını aşağı salıb fikirli-fikirli Əttarlardan girib körpüdən o yana çıxır, yeni tapdığı işinə tələsirdi. Yol boyu beynində hələ almadığı maaşı qəpiyinəcən ölçüb-biçir, dörd balasının əyər-əskiyinə yarım-yamalaq da olsa, çatdırammırdı. Özü demiş, “yüyürə-yüyürə” ürəyini Yaradanına açıb-tökür, hər ay sonunda yarısı kreditə çıxılan təqaüdünü alanda iki dəfə şükür edirdi: biri üzü göyə, biri də üzü bankomata… Axşam geri qayıdanda isə hava artıq toranlaşır, dölmədə oynayan uşaqlar evlərə çəkilir, yarıaçıq pəncərələrdən eşiyə bir-birinə qarışmış yemək ətriylə bərabər, televizorların səsləri axırdı. Küçə işıqları olmayan dölmələrdən pəncərələrdən süzülən əlçim-əlçim işıqların havasına yeyin addımlarla evə çatmağa tələsən Güldərən bu dəfə də burnuna dəyən yemək ətirlərini seçir, evində hansı yeməyi bişirmək üçün nəyin olub-olmadığını yadına salmağa çalışırdı. Kələm dolması qoxusu alsa, yadına düşürdü ki, düyüsü var, əti yox… Bir başqa gün isə buzluqda bir büküm çəkili ət olduğuna sevinən kimi dolmalıq kələm almağa pulu olmadığını xatırlayırdı… Beləcə, günləri bir-birinin üstünə hörməklə öz ömür divarını bərkitdiyini sanırdı. Ümidi onaydı ki, balaları ən çətin anlarında çiyinlərini bu divara söykəyə biləcəklər… …Bu gün də Əttarlardan girib “Adam körpüsü”nə çatmağa tələsirdi. Ayağındakı parça ayaqqabısının altı nazilmişdi deyəsən; iri xırlar ayağını yaman incidirdi. Gərək bu aykı maaşın hesabına özünə bir ayaqqabı da alaydı. Almalıydı, amma beynindəki hesabda hansı balasının payından kəsməliydi? Bu an dünyanın ən çətin sualı bu idi Güldərən üçün… Bunu düşünə-düşünə üçüncü dölmənin başına çatanda qeyri-ixtiyarı başını sağa döndərdi, bircə baxış bəs elədi ki, dizlərindən daş asılmış kimi yerindəcə quruyub qalsın. Gözlərini bərk-bərk yumdu, sonra da ehtiyatla açdı; səhv görməmişdi… Mavi darvazanın eşiyindəki sandığı tanıyırdı…Tanıyırdı, amma hardan? Ürəyindən kövrək bir nisgil burula-burula qalxdı, yaddaş ağacının budaqlarını tələsə-tələsə silkələdi, xatirələrinin dolaşmış, bir-birinə qarışmış kələfinin içindən tapdığı sözlər dilinin ucundan özünü eşiyə atdı: – Afiqin qızının zümrüd quşlu sandığı… Bir istədi gedib mavi darvazanı döysün, Afiqin qızını soruşsun, qəfildən ağlına gələn fikirdən ürpəndi: – Sağ olsaydı, qoyardımı sandığını darvazadan eşiyə?! – deyə pıçıldadı öz-özünə və köksünü ötürüb yoluna davam etdi… *** Güldərən pıçıldamışdı, amma sandığın qulağına bir inilti çatmışdı illərin o tayından… Neçə ildi, eşitməmişdi belə inilti, eşitsəydi, xatırlayardı. Bu inilti nənə palıdın bala dərdini yadına saldı onun, bütün budaqlarının, barının-bəhrəsinin xətrinə bir budağının düymələrini qurban verən fıstıq ağacını düşündü… Yalnız indi anladı ki, neçə ildi arzusuna çatmağın xoşbəxtliyində, sadəcə, xumarlanırmış. Hə, “Ölüm dərəsi”nin sağ yaxasındakı qərib gəncliyində budaqlarını açıb bütün varlığıyla dilədiyinə çatmışdı: ömrünü bir insan ömrünə calamışdı neçə ildi… Usum onu görən kimi gözəlliyinə aşiq olmuşdu, nazını çəkə-çəkə doğramışdı budaqlarını, ovcunun içindəki qabarları gövdəsinə sürtə-sürtə ölçmüşdü, əvvəlcə cib bıçağıyla lazımi yerdə cızıq açmış, sonra balta çəkmişdi. Usta İbrahim hər hacata əlini atanda üzünü birinci göyə tutmuş: – Yaratdığına şükür, Ulu Tanrı! – demişdi… Afiqin qızı onu ilk görəndə sevincindən ağlamış, dizlərini yerə qoyub saçlarını qapağının üstünə sərmişdi. İllərlə ən qiymətli şeylərini ona əmanət etmiş, üstündəki zümrüd quşu rəsmini yaylığının ucuyla astaca tumarlamışdı… Qoymamışdı üstünə bir toz dənəsi qona… Qoymamışdı qız-gəlin bir dəfə döşəmə siləndə hikkəsini onun balaca üçkünc ayaqlarına çırpa… Belə keçmişdi illər… Neçə dəfə qapağı açılıb-örtülmüşdü, heç saymamışdı da… Nəinki oğul-uşaq, hər nəvəyə də, bu yaxında ilk nəticəyə də pay çıxmışdı onun içindən. Hər dəfəsində də Afiqin qızı dilində min şükürlə, dodaqlarının ucunda kövrək bir təbəssümlə açmışdı qapısını, elə həmin şükranlıqla da ehmalca qapağı yerinə qaytarmışdı. Nə xoş ömrə calanmışdı, Ulu Tanrı… İndi bilirdi qoz ağacı… İndi… Məhz elə bu gün… Bu sabah… *** İşdə əlini nəyə atırdısa elə bil illərin o tayına çatırdı qabarlı barmaqlarının ucu Güldərənin… Sandığı o mavi darvazanın ağzında görəndən bəri yüz dəfə o kəndə qayıtmışdı; gah Afiqin qızının toyunda qol qaldırıb oynamış, gah Narıngül arvadın sandıq haqqında dediyi sözləri eşitmiş, gah öz cehiz sandığını ilk dəfə gördüyü günkü kimi doluxsunmuş, elə o vaxtkı kimi də ağlamağa utanmışdı… Bütün bunların fövqündə də gücünün heç nəyə yetmədiyini anlamış, ürəyindən dönüb-dolanıb keçirmişdi ki, qayıdanbaş mavi darvazanı döysün, qapıya çıxana özünü tanıtmadan o sandığı istəsin… Amma özünü dansıtmağa da ayaq yeri saxlamışdı ürəyində: – Aparıb hara qoyasıyam ey?! Heç öz gəlinimin cehizini yerləşdirəmmirəm, yazıq qudam borc-xərclə nə də gözəl cehiz alıb. Bu kirayədən o kirayəyə daşınıb qırılmasın deyə, yarımbükələk yarısı o bacımın qapısında, yarısı o qohumun zirzəmisində qalıb… Tozunu sildiyi hər masada, hər kompüterdə öz sandığını tapmış kimi hiss edirdi bu gün… Həmişəki kimi cəld işləyəmmirdi, elə bil masaya dəsmalı bir az bərk çəksə, sandığının üstündəki topa çəhrayı güllərin rəngi solacaqdı… – Çəhrayıydı o topa güllər… Hə… – təəssüfqarışıq əminliklə deyilən sözlərin təkzibi də gecikmirdi. – Çəhrayıydımı? Bəlkə, narıncıydı? Nəysə, bir cürə rəngiydi mənim sandığımdakı topa güllər… Gah da ürəyinin dərinliyində Afiqin qızına həsəd aparırdı: – Necə gözəl saxlayıb sandığını… Usta İbrahimin əlindən dünən çıxmış kimiydi. Bir naxışı da əyilməyib, bir boyası da rəng verməyib illərə. Görəsən, istəsəm, gəlini onu mənə verərmi? Eşiyə qoyublarsa, ya bu gün-sabah Gəncəçayın qırağındakı zibil çuxuruna atacaqlar, ya da elə yağış yuyub – gün qurudub hayıf eləyəcək… – tezcə də içində hövllənən nisgilin dərmanının Afiqin qızının sandığı olmadığını boynuna alırdı. – Yox ey… Mən Afiqin qızının sandığını istəmirəm… Məni öz sandığımın qədrini bilməməyim yandırır… Belə vurdu günü başa Güldərən; gözlərində neçə bulud dolub-boşaldı, ürəyinə neçə şimşək çaxdı ömür payının üfüqlərindən… İşdən çıxanda bir istədi bu gün yolunu dəyişsin: “Adam körpüsü”nə dönməsin, elə üzüyuxarı qalxıb “Kukla teatrı”nın körpüsündən keçsin, Nizaminin heykəlinin yanından da üzüaşağı keçmiş Sabir küçəsinə girib kirayə qaldığı evə elə getsin. Di gəl, ürəyi onu sandığa tərəf çəkdi, ayaqları bir də sandığa çatanda dayandı. Pəncərədən düşən bir əlçim işıqda fərqinə vardı ki, sandığın üstündə yumaq kimi bükülmüş bir qarı oturub, kürəyini mavi darvazaya söykəyib, başını da sağ çiyninin üstünə əyib… *** …Ömür dolaylarının lap aşağısında qalmış bir xatirə şəkli asmışdı o gün üçüncü dölmə öz yaxasına… Sandığın üstündə yumrulanıb oturan qarı elə bilirdi ki, yenə Bada türklərinin əcdadlarının izini itirdiyi o kənddədi, Güldərən gəlib ki, onu quşəppəyi yığmaqçün “tikilişin yanına” getməyə çağırsın… Şəklin Güldərən tərəfində isə qəşəng bir payız günüydü, Afiqin qapısından əvvəl cehiz maşını çıxırdı, ardınca da üstünə sandıq bağlanmış balaca maşın yol alırdı… Amma bu dəfə o maşınlar ard-arda tini burulub gözdən itmirdi, ha getsələr də, sandıq görünürdü; özü də bütün gözəlliyiylə… – Sən də mi Gəncəyə yön saldın, a Güldərən? – dedi Afiqin qızı… Güldərənə elə gəldi ki, nəinki məsafələrin o biri ucunda, ömründən ötüb-keçənlərin də əlçatmazlığında qoyub gəldiyi o kəndin səsini eşidir; hardasa bir bulaq axır, bir balaca kol küləkdən üşənib budaqlarını bir-birinin üstünə qarmaqlayır, bu qarmaqlanan budaqların arasında da bir birəbitdən quşu cikkildəyir…Və hamısı yığılıb bir bayatıya dönür, yumrulanır, köksünə yığılır… Əzizim, bəndim ol, gəl, Şəkərim, qəndim ol, gəl… Ömrümü yaşamağa Şəhərim, kəndim ol, gəl… Sözlər ürəyindən hövllənir, boğazında düyünlənirdi Güldərənin… Di gəl, Afiqin qızının öz adı nəydi, xatırlayammırdı… Bilirdi ki, bir gül adıdı, amma hansı gülün? Bütün bildiyi gül adlarını yan-yanamı düzsün indi, yoxsa elə bildiyi adlamı – “Afiqin qızı” deyəmi çağırsın qarşısındakı bu doğmalığın öləzimiş halını? Çarəsi öləziyən doğmalığının kösövünü küldən çıxarmağa qaldı… – “Deyirdin, Gəncədə kama yetərsən, indi bu mən, bu sən, bu da ki Gəncə…” – deyirdi yazıq Məhsəti… – Bəxt dediyin bir daş atımıdı, atan fələyin özü də hara düşəcəyini bilmir… – Afiqin qızının sözləri çinar yarpaqlarının xışıltısı kimiydi… – Hə… – dedi Güldərən… …Nə vaxt sözə unutduqlarını sandıqları, amma unutmadıqları kənddən başladılar, bir-birinin ömür yoluna bircə baxış atmadan, bircə “heyif” demədən nə vaxt qocalığa çatdılar, bilmədilər, sadəcə, sözlər bir-birinin arxasına düzülür, yaddaşlarının içindəki dolaşıq kələf adda-budda çözələnirdi… – Nabat arvad yadındadımı? – Həmişə köhnə-külüş geyinərdi… Bir gün qoltuğunda iki top donluq qapıya gəldi. Dedi, bunlardan mənə qəşəng don tik. Yanımda oturdu, başladım ölçüb-biçməyə. Mən ölçüləri aldıqca yana-yana danışırdı ki, Çardaxlıya ölü yerinə gedibmiş. Gedəndə görüb ki, ölən arvad ən təzə donunu geyinib durub qapıda. Deyib, “bıy başıma xeyir, bə biz ölü yerinə gəlmişik axı?!” Evin gəlini də qayıdıb ki, “day ölüb gedib də qayınanam. Açdım sandığını, elə baxdım, bu don qəşəng su götürər, evi-eşiyi sildim. Döşəməsilən ağaca taxıb qoymuşam günə qurusun”. Nabat arvad da bir əynindəki iyirmi illik donuna baxıb, bir taxtadakı dona, bir də otağın başında qoyulmuş şəklə… Evə çatan kimi açıb sandığını, iki top parça gətirib ki, bütün olan-qalanını geyinib cırsın, öləndə gəlinə nə təzə don, nə də təzə donluq qalmasın… – Ulu Tanrı səni qorusun, ay Güldərən… – İnanmıram ki, Ulu Tanrı yaza bizə bu qara günü… Yarıaçıq pəncərədən eşiyə boylanan sarısaç, sinəsi açıq cavan gəlin qışqıra– qışqıra üzünü Afiqin qızına tutmuşdu: – Ay arvad, orda ona-buna az qeybət elə, gəl, çörəyini ye. Bir azdan serialım başlayacaq, sonra məni yarımçıq qaldırma divandan! Güldərən asta-asta Əttarlara tərəf yoluna davam etmişdi. Ayağının altında hiss elədiyi hər iri xır dənəsi ürəyinə çırpılırdı… *** …Hər axşam üçüncü dölmənin yaxasından asılan ağ-qara şəkildə yeni bir xatirə göyərirdi… Elə ki Güldərənin köhnə parça ayaqqabıları sandığın önündə itaətə gəlmiş kimi cütlənirdi, Afiqin qızı qırışmış əlləriylə alnına düşən iki tək-bir cüt ağ saçını yaylığının altına itələyir, xatirə dolabının kənd siyirməsinə üz tutur, içindən kimi tapsa, onun adını çəkirdi: – Bir Mərvə arvad da varıydı… Türk Kübranın anası… – Yazıq… Onunku ayrı cür dərdiydi çəkirdi… – Nətəhər demişdi yazıq günlü? – Axısqa qaçqınlarıydılar yazıqlar… Bir əl Axıskadan Fərqanəyə sürgün olunmuşdular, bir əl də Fərqanədən Azərbaycana. Bir gün Kübra dedi ki, ana, ərimin bütün qohumları Sarıtəpədədi, bircə bizik, bir də sənin bacın oğludu bu kənddə. Biz Alının xətrinə Sarıtəpəyə – onun qohumlarının yanına köçməliyik… Mərvə arvad bir xeyli əllərini üst– üstə qoyub fikrə getdi, üzündən görünürdü ki, iki qapı arasında qalıb, bilmir, hansından keçsin. Bir qızının üzünə baxdı, bir əlini cibinə atıb bacısından qalan toxunma dəsmalı götürüb gözlərinə çəkdi, handan-hana dedi: “Qızım, heç mənim xətrim yox?” – Nə ağlamalı dərdiymiş… Bir kərə qabağında oturub ağlamamışıq… – Ağlamağa yaş da varıydı o vaxtlar… – Yaş dərdi yuyurdu sanırdım, yumur, a Güldərən… – Dərdin yediyi kimi adamı heç nə yemir… – Dəli Qumaş da xatirinə gəlirmi heç? – Hə… Amma qovuram onu xatirimdən… – Elə od qaladı ki, bədbəxtin qızı, qovsam da, getmir, inanırsanmı? – Qovduqca gəlib oturur günümün ortasında… Elə hey giley eləyirdi ki, uşaqlarım naxələfdi. Hamı bir ağızdan: “Kiri!” – deyirdi, heç deyəni olmadı ki: “Bir hovur danış, bağrın çatdamasın…” Altı uşağın hansının qapısına gedirdi, yerdə qalan beşi yığılıb ora gəlir, “pensiyandan bizə də ver” – deyib dava salırdılar. O da naəlac qalıb qayıdır öz evinə, tək-tənha pilləkənin başında oturur, qonum-qonşunun ovcunda gətirdiyini yeyirdi. Ürəyi qaynadıqca da uşaqlarının qapısına gəlməməyindən, gəlinlərin pulunu xərcləyib onu bəyənməməsindən, qızların da ancaq ya yükdən bir yorğan, ya da əldamından bir mis sərnic aparmaqçün qapıdan girdiyindən danışardı. “Dəli Qumaş” deyirdilər, amma yazıq gününü anladırdı… Yadımdadı, Çiçək arvadın nəvəsi Yusif qaça-qaça xəbərə gələndə ki, Qumaş arvad özünü armud ağacından şələ çatısıyla asıb, anam dizlərinə döymüşdü… Lələm də əlağacına söykənib demişdi: “Canını götürüb getdi bədəsil övladların əlindən yazıq… Ta bilirdi ki, heç kimə lazım döy…” – Nə pis şeyiymiş heç kimə lazım olmamaq, a Güldərən… Yarıaçıq pəncərənin o üzündən hikkəylə döşəməyə çırpılan ayaq səsləri gələndə Güldərən dinməz-söyləməz üzünü çevirir, addımlarını yeyinlədirdi… *** Beləcə, günlər keçir, Güldərən hər axşam yuxuya getməzdən qabaq kirayə evlərdə yer tapmadıqca o qapıya-bu qapıya göndərdiyi sandığını hər dəfə bir rəng itirmiş, bir az da yüngülləşmiş tapdığını xatırlayırdı. Oğlunun köhnə köynəyindən tikdiyi yastıq üzünə axan göz yaşlarının həqiqiliyinə inanmayaraq əliylə yoxlaya-yoxlaya da yuxuya gedir, bir də səhər ertə su satan Rəcəbin maşınının tırıltısına oyanır, işə tələsirdi. …Sonuncu dəfə kimin qapısına qoymuşdu sandığını? İçini təmiz boşaltmışdımı? Bu gün yuxudan durandan bu suallar beyninin içində bir-birini qovur, düşüncələri bir bacısının qapısından girib, o biri bacısının pəncərəsindən çıxırdı. Gümanı yenə uzaqdakı qızına gəldi, bilsə-bilsə, sandığın yerini o, bilərdi; qərib xatirələrə qarşı yaman həssas idi. Əlini telefona uzadıb qızının nömrəsini yığmaq istədi, tezcə də xatırladı ki, qızı hələ yuxuda olar. Zəng edib oyatmağa qıymadı, düşündü ki, haçan özü yığsa, sözarası soruşar. Əlacı yenə öz-özünə təsəlli verməyə qaldı: – Belə qəfil soruşsam, bunu da özünə dərd edər uşaq… Deyər, görən, anamın nəyi itib o sandığın içindən yenə? Fikrinin bir ucunu qızına bağlayıb evdən çıxmağa hazırlaşırdı ki, qəfildən anası yadına düşdü. Qayıdıb gəlininə dedi: – Oğlum evə gələndə soruş, gör, bu həftə nə vaxt boş olar? Dördüncü gün anamın ilidi, işdən icazə alaram, qəbir üstünə gedərik. – Baş üstə, ana. Deyərəm, lap o da işdən icazə alar həmin gün. Gəlininin Afiqin qızının təzə-köhnə gəlinlərinə oxşamadığına görə ürəyində şükür edə-edə pillələri endi, darvazaya çataçatda dönüb geri baxdı. Gəlin mətbəxin pəncərəsindən baxıb güümsəyirdi. O da gülümsədi… …Üzündəki o xoş və şükranlıq dolu təbəssümüylə günü başa vurub “Adam körpüsü”nə çatdı. Haqqı arvadın yanına yığışan arvadların içində gözünə bir tutamlıq sarı kəkil dəydi, addımlarını yeyinlətdi. Əgər zənni doğruydusa, Afiqin qızıyla bir az artıq söhbət edə bilərdi; bu gün ürəyi doluydu, anası yaman yadına düşmüşdü. – A Güldərən… Sənə nə deyirdilər, bilirsənmi? Elə ki qoşa hörüyünü çiyinlərinə atıb o toyun körpüsünü keçirdin, əmidostum qayıdardı ki, Gül Dərənin Güldərəni yenə gedir gül dərməyə… – Baratəli babamgilə gedirdim o toya… – Bilirdik… Amma əmidostum elə deməliydi… Deməsəydi, olmazdı… – Üç solmaz çiçəyi var evdə yaylığımın arasında… Kənddən yığmışdım… – …Anan dururmu? – Bu dördüncü gün ilidi… – Yaman xətir istəyən arvadıydı… – Ondan sonra xətrini ölçəcəyim adam tapmıram bir ildi… …Hər ikisi susdu… Üçüncü dölmə nimdaşlığından silkələnib ayılmaq istəyirmiş kimi Gəncəçaydan üzübəri əsən sərin küləyi qucaqlayıb sinəsinə sıxmaq istədi; külək də dinc durmadı, yerdən bir ovuc toz qaldırıb mavi darvazanın başının üstündən içəri atdı. Afiqin qızı səksənən kimi oldu, əyilmiş barmaqlarını bircə-bircə sığallayıb dilinin altında nəsə oxudu, sonra hər iki əliylə sandığının qapısını sığallaya-sığallaya dedi: – Mənim xətrim üçün… – …Bu dölmələr kəndimizə oxşayır bir az… – Sabah gəl, bu sandığı apar… Xətrim üçün… – …Havası da sərinləyir buraların nəfəs-nəfəs… – Səninləyəm… A Güldərən, sabah bu sandığı apar, yiyə çıx. Dölmənin ucunda bir tutam sarı kəkil görünəndə Güldərən dinməzcə sandığın qabağından ayrıldı. Evə gedə-gedə beynində yenə öz sandığıydı. Bu dəfə sandığında Afiqin qızının sandığına oxşayan naxışlar axtarır, gah naxışları eyniləşdirir, gah da rəngləri bir-birinə yaraşdırırdı. Köhnə Sabir küçəsinin ayağına çatanda telefonu zəng çaldı, baxdı, uzaqdakı qızıydı. – Alo? Anam? – Axşamın xeyir… Neynirsiniz? – Nənəm yaman yadıma düşüb. Tikdiyi tikmələrdən varmı səndə? – Biri qalıb… – O vaxt sandığında üçünü görmüşdüm mən. – Hər qız öz payını apardı, səninki qalıb məndə. – Sandığını da xalamın əri doğrayıb toyuq taxçası düzəltdi o ili… Nənəmin tikmələri, bizim kəlağayılarımız da ondan sonra didərgin düşdü… – … – …Deyəsən, yorulmusan, sağollaşaq, sabah yenə yığaram… Telefon keçdi… Amma Güldərənin qulağına sandığından düzələn taxçalardakı toyuqların qanad çırpıntıları, bir də Afiqin qızının səsi gəlirdi: “Mənim xətrim üçün… Bu sandığı apar… Yiyə çıx…” Bu səslərin qarışığında Güldərən sandığı qoymağa yer axtarırdı; görəsən, kirayə qaldığı basırıq evdə o sandığı hara qoya bilərdi? *** Üçüncü dölmədəki mavi darvazadan çıxan orta yaşlı kişinin üzündə yarıkədər, yarıheyrət bir ifadə vardı. Sanki o, nəyisə – çox qiymətli bir şeyi itirmişdi, axtarırdı, amma harda axtaracağını bilmirdi. Bir az o yana-bu yana döyüküb sağ əlini darvazaya söykədi, sol əliylə ürəyinin üstünü tutub yanğılı bir “ah” çəkdi… Başını qaldırıb göy üzündə adda-budda görünən ulduzlara baxdı. Əlini darvazadan çəkib salavat çevirdi, səndələdi, birtəhər özünü sandığın üstünə saldı… Yarıaçıq aynadan sarısaç bir gəlin boylandı: – Papa, papuşka… Mamuşka deyir ki, mağara zəng elədin? Kişi astaca: – İndi yığıram… – dedi. Sonra telefonunu çıxarıb bir nömrə yığdı, qulağına tutub danışmağa başladı: – Axşamın xeyir…Üstünə sağlıq, anam indicə rəhmətə getdi… Hə, elə mağar üçün zəng eləmişdim. İndidən qurulsa, gecə yol gələnlər hazır süfrəyə keçərdi… Yaxşı… Yarım saatamı? Eşikdəcə gözləyirəm… Nə yoxdu? Samovara odun?… – susub zənlə dölmənin sonuna baxdı; qaranlıqda görməsə də, bilirdi ki, orda – Elman kişinin qapısının ağzında yarıqurumuş bir gavalı ağacı var. Əlini özünə dayaq verib ayağa qalxmaq istədi, amma əli qızıl ilana toxunmuş kimi diksindi. Telefonu qulağından çəkib işığını sandığa saldı, əliylə bir az qapağını, qıfıl yerini yoxladı, sonra telefonu qulağına tutub dedi: – Narahat olma, burda bir sandıq var, indi uşağa deyərəm doğrayar, sabahadək samovarı görər… Ay sağ ol, sabah da uşaqları Aşıqlıya göndərib odun gətirdərik… *** …Qoz ağacının ürəyinə qəribə bir sərinlik çökmüşdü… Nə eşitdiyini yaxşı bilirdi; onu doğrayıb oda atacaqdılar, amma ürəyi yaman səriniydi… Ömrünü bir insan övladının ömrünə xoş calamışdı… İndi o ömür bitmişdi, onunku da bitməliydi… Mavi darvazadan çıxan gəncin əlindəki balta yarıaçıq pəncərədən düşən işıqda parıldayanda ağlından keçən son fikir bu idi: – Görəsən, bu gecə ehsanlıq samovar çayından Güldərən də içəcəkdimi? Afiqin qızının xətri üçün… May 2021