Sivasda dünyaya gəlmiş Türkiyənin tanınmış şairi, azəri kökənli Yavuz Bülent Bakilər bütün qəlbiylə Azərbaycana bağlı insandır. Yazıma başlıq qoyduğum misra onun Bəxtiyar Vahabzadəyə həsr etdiyi şeirdəndir:
Türkü türkdən başqa indi kim anlar,
Yaram dərin, məlhəmim yox, vaxtım dar.
Bir dastan yazar kimi yaz məni, Anar,
Duy məni, Bəxtiyar, duy məni, Şahmar!
Türkiyədə toplantıda Qarabağ müsibətindən bir epizodu xatırladım: Xocalı qırğınından sonra qarlı meşədə sürünən körpə balasının donmuş bədənindən tikanları bir-bir çıxarıb onu dəfn edən anasından danışdığım zaman Yavuz bəyin necə sarsıldığını, kövrəldiyini, gözlərinin dolduğunu heç vaxt unutmayacam.
Tanışlığımızın uzun bir tarixçəsi var. İstanbulda, Ankarada, Bakıda, hətta Amsterdamda görüşmüşük. Hər dəfə Azərbaycanın dərdlərinə, özəlliklə Qarabağ məsələsinə necə ürək yanğısıyla yanaşdığına şahidəm.
Yavuz Bülent Bakilərin (soy adının tərkibində bir “Bakı” qismi də var) televiziya proqramlarında dil haqqında silsilə verilişlərini maraqla izləyir və söylədiyi fikirlərin çoxuyla razılaşırdım. Bu barədə bir görüşümüzdə özünə də dedim və eyni zamanda Türkiyə mediasının dil siyasətinə aid bəzi iradlarımı da bildirdim. Bir müddət sonra Yavuz bəyin “Tərcüman” qəzetində (13 aprel 2004) dərc edilmiş yazısıyla tanış oldum. Yavuz bəy yazırdı:
“Bugünkü çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatının ən dəyərli yazarlarından Anar mənə çox önəmli bir soru sordu: “Biz, – dedi, – dünənki Sovet rejimində bir sıra yanlışlıqlar yapmaq məcburiyyətində qaldıq. Çünki bağımsız (“bağımsız” sözünə diqqər edin! – A.) deyildik. Siz nədən dildə böyük yanlışlıqlar yapırsınız? Sizi kim zorlayır? Dildə zərurət və məcburiyyət olmadan kəlmələr dəyişdirirsiniz?
Məsələn, millət, hürriyyət, həyat, şərt, ehtiyac, şərəf, imkan, hekayə, ağıl, şəhər, ədəbiyyat, hakimiyyət, can kimi kəlmələrimiz həm Türkiyə türkcəsində, həm də Azərbaycan türkcəsində (! – A.) tamamən ortaq kəlmələrdir. İndi siz bu kəlmələrdən neçin vaz keçdiniz? Mən indi istəyirəm ki, Anarın sorusuna bütün “Tərcüman” oxucuları da, millətimiz də cavab verməyə çalışsın. Nədən minillik kəlmələrmizi tərk ediyoruz? Bu sorunu mən də sizə soruyuorum”.
Yavuz bəy “Sözün doğrusu” kitabının Birinci cildini mənə “Mühtərəm Anar Rəsulzadə – kardeşime türkcə sevdasıyla” sözləriylə, ikinci cildini “əsərlərini zevklə oxuduğum Anar Resulzade kardeşime varlıq səbəbimiz olan Türkcə sevgisiylə, təşəkkürlə” ithafıyla 2004-cü ildə bağışlamışdı. Elə o vaxt hər iki cildi maraqla oxumuşdum. İndi bu yazını işlərkən, bu kitablara bir daha müraciət etdim. İstər dil haqqında cildlərində, istərsə də vətənimizə həsr etdiyi “Azərbaycan ürəyimdə bir şah damardır” kitabında tam razılaşdığım fikirlər əksəriyyət təşkil etsə də, Yavuz bəyin müəyyən qənaətləriylə mübahisəyə də ehtiyac duyuram.
Əvvəla, dil məsələsi. Yavuz bəyin Türkiyə türkcəsinə çox sayda əcnəbi sözlərin daxil olunmasına etirazını yüzə yüz anlayır və paylaşıram. Doğrudan da, “hesab” əvəzinə “arifmetika”, “həndəsə” əvəzinə “geometriya” işlətməyə nə ehtiyac var? Dilə çoxdan daxil olmuş fars sözü “çardak” əvəzinə italyan sözu “perkola” işlənməsinə etirazında da haqlıdır. Yerli-yersiz “alan” sözünü işlənməsinin də əleyhinədi. “Piknik alanı”, “Çoçuq oyun alanı”nı və s. qəbul etmir. Hətta artıq dilə girmiş “hava alanı” yerinə “hava meydanı” işlənməsini tərcih edir.
Yaxud “şair” sözünün əvəzinə “ozan” sözünün işlənməsini qəbul etmir. Doğrudan da, müasir aşıqların babaları – qopuz çalıb oxuyan ozanlara şair, əsrlər boyu yazılı şeirlərin müəllifləri kimi tanınan şairlərə ozan demək düz deyil.
Coşqun millət sevdalısı olan Y.B.Bakilər ifrat millətçi “günəş dil teorisi”ni, yəni bütün dillərin guya türk dilindən törəməsi nəzəriyyəsini də yanlış sayır və əlbəttə, tamamilə haqlıdır. Dilə daxil edilən və etiraz etdiyi sözlərin siyahısını gətirir:
Nəyə görə cəmiyyət yerinə sosyete, firqə yerinə parti, heyət yerinə deleqe, ictimai yerinə sosyal, iqtisadiyyət yerinə ekonomi, mədəniyyət yerinə kültür, sənaye yerinə industri, müdir yerinə direktor, həkim yerinə doktor, aşxana yerinə lokanta işlənməlidir?
Mən bu siyahıya indiki Azərbaycan dilinə pərçim olunmuş sözləri də əlavə edərdim. Niyə dükan yox, market, kainat yox, speys, ismarış əvəzinə mesaj və s. işlətməliyik?
Yavuz bəy bizim Cümhuriyyət əvəzinə Respublika, Cümhur Başqanı əvəzinə Prezident deməyimizi düzgün saymır. Şimali Kiprdə çıxışımda mən də bu barədə danışmışdım. Türkiyə türklərinə müraciətlə: “Biz Respublika, siz Cümhuriyyət deyirsiz. Amma biz mədəniyyət, siz kültür, biz siyasət siz politika, biz iqtisadiyyat siz ekonomi deyirsiz. Dillərimizi daha da yaxınlaşdırmaq istəyiriksə, gəlin, bir prinsipə əsaslanaq (“prinsip” sözünü də “qayda” sözüylə əvəz etmək olar), ya hamımız ərəb mənşəli, ya hamımız Avropa mənşəli sözləri işlədək.
Amma hər işdə olduğu kimi, bu məsələdə də ifrata varmaq olmaz. Yavuz bəy türk dilinə girmiş, demək olar ki, bütün yeni sözləri – “öz türkcə”ni qəbul etmir. Mənim fikrimcə, tutalım, çağdaş, uçaq, örnək sözləri uğurludur. Elə bir qədər əvvəl Yavuz bəyin işlətdiyi və altını cızdığım “bağımsızlıq” sözü də fəna deyil. Hansı məntiqlə “maaləsəf”, “binaaleyn” kimi adamın dilini dolaşdıran sözlər saxlanılır, amma hamının yaxşı bildiyi “məktəb”, “müəllim” sözləri “okul”, “öyrətmən” sözlərilə əvəz olunur. Ancaq ona görəmi ki, “okul” fransızca “ekol”a bənzəyir, “öyrətmən” ingiliscə “centlmen”, “biznesmen” sözlərini xatırladır?
“Fövqəladə” – deyilişi ağır sözlərdəndir, amma “olağanüstü” asanmı tələffüz edilir? Bəlkə bu sözün ifadə etdiyi anlamı – mənanı “görünməmiş”, ya “inanılmaz” şəklində işlədək?! İllərdir deyirik ki, bizim işlətdiyimiz “qatar” sözü “tren” sözündən daha türkcədir, deyirik ki, “açar” “anahtar”dan yaxşıdır, bəli, əvət deyirlər, amma yenə də “tren”dən və “anahtar”dan əl çəkmirlər. “Xoşuma getdi” deyirlər. Nərəyə getdi? “Xoşuma gəldi” daha məntiqli deyilmi? Şəhərə nədən “kənd” deyirlər və eyni zamanda “Böyük şəhər bələdiyyəsi” işlədirlər?
Yavuz bəy “həyat” əvəzinə “yaşam”, “həqiqət” əvəzinə “gerçək”, “həsrət” əvəzinə “özləm”, “xüsusi” əvəzinə “özəl” işlənməsinin də əleyhinədir. Bu məsələdə Yavuz bəylə razılaşmıram. Demirəm ki, sabahdan “həyat” əvəzinə “yaşam” işlədək. Amma bu iki sözün hər ikisini, ümumiyyətlə, həm “gerçək”, həm “həqiqət”, həm “həsrət”, həm “özləm” kəlmələrini işlətsək, bu dilin sinonim zənginliyini artırar. Qoy bu sözlərin hamısından istifadə olunsun, yaxud Türkiyə türkcəsiylə desək, “hepsi kullanılsın”. Hansı daha çox yayılar, hansını çoxluq, çoğunluq qəbul edər, o da qalar. Yaxud ikisi də qalar.
Dillə bağlı problemləri – sorunları bitirməkçün bir məsələyə, – konuya da toxunum – deyinim. Azərbaycan və türkcə işlənən eyni mənalı – anlamlı sözləri qoşa gətirirəm ki, dillərimiz arasında bütün eyniliklərlə – oxşarlıqlarla bərabər, fərqlər – ayrılıqlar da aydın olsun.
Bu məsələni ona görə abartıram – qabardıram, şişirdirəm ki, bir çox türkiyəli qardaşlarımız kimi, Yavuz bəy də Azərbaycana böyük məhəbbətilə birlikdə dilimizi ləhcə sayır. Dəfələrlə Türkiyədə dediklərimi bir də təkrar etməliyəm: Bağımsız, müstəqil Azərbaycanın dövlət dili – ləhcə sayıla bilməz. Sovet dönəminin çətin illərində Azərbaycan xalqı, onun ziyalıları – aydınları, ilk növbədə, yazıçıları – yazarları dilimizin yaşaması uğrunda ona görə ölüm-dirim mübarizəsi aparmayıblar ki, müstəqillik dövründə onu ləhcə adlandırsınlar? Azərbaycan türkcəsi – heç bir dilin ləhcəsi deyil, müstəqil dildir, öz tarixi, özkeçmişi, öz ənənələri – gələnəkləri olan dildir. Oğuz qrupuna daxil olan Azərbaycan türkcəsinin və Türkiyə türkcəsinin qaynağı eynidir və ta XIX əsrə qədər bir-birindən çox az fərqlənmişlər. Ağız ədəbiyyatımız – şifahi ədəbiyyatımızda heç fərq yoxdur, yazılı ədəbiyyat – divan şeiri də ümumi ərəb və fars sözlərinə görə yaxındır. Amma bu gün mən Yunis Əmrəni sərbəst oxuyub anlayıramsa, onun kitabına yazılan Ön sözü mütaliə edəndə tez-tez lüğətə baxmalı oluram. Bu gün dillərimiz arasında heç bir fərq yoxdur, – deyənlər, ya həqiqətə – gerçəyə göz yumanlardı, ya da bunu müəyyən məqsədlə edənlər. Bu gün Azərbaycan türkcəsi Yavuz bəyin düşündüyü təkin – Türkiyə türkcəsinin Sivas, ya Ərzurum kimi ləhcələrindən biri deyil. Öz xüsusiyyətləri – özəllikləri, öz söz tərkibi olan ədəbi dildir. Eləcə də qazax, qırğız, özbək, tatar, türkmən, uyğur dilləri ləhcə deyil, müstəqil dildirlər. Böyük Öndərimiz Heydər Əliyevin məşhur sözlərini unutmuram: “Bir millət – iki dövlət”. Əlbəttə, elədir. Amma bir millətin də iki fərqli ləhcələri yox, ədəbi dilləri ola bilir. Hindistanda neçə fərqli dil var, amma hind xalqı vahid millətdir. Əfqan xalqı vahiddir, amma Əfqanıstanda puştu, xəzər, tacik, özbək dillərində danışırlar. O biri tərəfdən, Latın Amerikası ölkələri ispan dilində danışır, amma məgər meksikalılar və argentinalılar eyni millətdir? Yaxud eyni dildə danışan ispanlarla çililər eyni xalqdır? Amerikanlar, britaniyalılar, kanadalılar, avstraliyalılar ingilis dilində danışırlar, lakin eyni xalq deyillər. Eləcə də ingilis dilində danışan irlandlar və şotlandlar eyni millət deyil. Azərbaycan türklərilə Türkiyə türkləri iki dövləti olan eyni millətdir, amma bir-birinə çox yaxın olsa da, bir qədər fərqli dilləri var. Bu fərqlər hələ XX əsrin əvvəllərində Mirzə Cəlil Məmmədquluzadənin “Anamın kitabı”, Üzeyir Hacıbəylinin “O olmasın, bu olsun” əsərlərində parlaq şəkildə əks olunub. Qıpçaq qrupundan qazax və qırğız dilləri çox yaxındırlar. Eyni qrupdan tatar və başqırdların, hətta ümumi ədəbi klassikləri var. Amma bütün bu türk xalqları öz ana dillərini ləhcə yox, müstəqil dil sayırlar və düz edirlər. Bu məsələdə müstəqil Azərbaycan Cümhuriyyətinin qurucularından Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin də eyni fikirdə olduğunu xatırlatmaq istəyirəm.
Yavuz bəy ustadı saydığı böyük şairimiz Bəxtiyar Vahabzadəni belə səciyyələndirir: “Bizim Məhməd Akifimiz, Yəhya Kamalımız, Nəcib Fazilimiz nə isə Azərbaycanın Bəxtiyar Vahabzadəsi də odur”.
Müstəqil Azərbaycan dili (ləhcəsi yox, məhz dili) məsələsində Bəxtiyar Vahabzadənin fikrini elə Yavuz bəy də kitabında gətirir:
“Pəki (yaxşı) şimdi (indi) nə yapmalı? (nə etməli?) Türk xalqının əsrlər boyu bir-birindən ayrı düşməsi dildə də böyük fərqlər meydana gətirdi. Bu üzdən əski Sovet Birliyində türk xalqları kəndi (öz) ana dilləriylə bir-birlərini yetəri qədər anlamıyorlar. Ortaq bir dil olaraq rusca konuşmağa (danışmağa) başladılar. Bu isə bizim üçün böyük bir faciə idi. Mən bunu türk olaraq kəndimə böyük bir həqarət sayıram. Və çıxış yolu olaraq bütün türk xalqları üçün iletişim (rabitə, ünsiyyət) dili olaraq Türkiyə türkcəsinin əsas alınmasını istiyorum”.
Göründüyü kimi, Bəxtiyar müəllim çağdaş türk xalqlarının dillərinin fərqli olmasını, bir-birini anlamayacaq dərəcədə fərqliliyini və buna görə ortaq dil kimi rus dilindən istifadə olunmasını təəssüflə qeyd edir. Əlbəttə, bayaq dəmin yazdığım kimi, qıpçaq dil qrupuna daxil olanlar bir-birini anlamaqda çətinlik çəkmir, eyni cür oğuz qrupunda, özəlliklə Azərbaycan və Türkiyə türkcəsi bir-birini asan (kolay) anlayacaq dərəcədə yaxındırlar. Yaxındırlar, lakin fərqlidirlər. Əgər, bəzilərinin saydıqları kimi heç bir fərq yoxdursa, onda mən, Anar (eləcə də Bəxtiyar müəllim və öz dilimizdə yazan bütün azəri yazıçılar) əyalət ləhcəsində yazan müəlliflər sayılmalıdırlar. Bu barədə Bakilərlə fikir mübadiləsi edərkən Yavuz bəy: “Elə düşünməyin ki, biz Türkiyə türkləri sizə qarşı bir abi (ağabəy, böyük qardaş) kimi davranmaq iddiasındayıq, – dedi. – Əlbəttə, – dedim, – biz belə düşünmürük, biz eyni millətik, amma dil fərqlərimizi abartmadan-qabartmadan büsbütün danmaq da olmaz.
O ki qaldı ortaq dilə, Bəxtiyar müəllim kimi mən də türk xalqları arasında iletişim (ünsiyyət, rabitə, əlaqə) dilinin Türkiyə türkcəsi olması fikrindəyəm və bu barədə çıxışlarımda dəfələrlə demişəm.
Yavuz Bülent Bakilərin Azərbaycana sevgisi qibtə ediləcək qədər böyükdür. Sevincimiz sevinci, dərdimiz dərdidir.
44 günlük zəfər savaşımızda, torpaqlarımızın otuz illik işğaldan sonra azad edilməsində Türkiyə türklərinin, o cümlədən, əksər Türkiyə aydınlarının qəlbləri bizim qəlblərimizlə bir döyünürdü və tarixi qələbəmizlə birlikdə öyünürük.
Onu da məmnunluqla vurğulamaq istəyirəm ki, ortaq müqəddəs abidəmizi – “Kitabi Dədəm Qorqud”u Yavuz bəy də milli dəyərimiz sayır. “Dədə Qorqudu yenidən oxumaq” adlı yazısında qeyd edir:
“Azərbaycan türkləri Dədə Qorqudu kəndi dillərinin, yəni Oğuz türkcəsinin ən ölümsüz şairi – ozanı olaraq alqışlayırlar. Dədə Qorqud dastanlarından yola çıxaraq mükəmməl bir film yapmağı da ilk dəfə Azərbaycan türkləri gerçəkləşdirdilər.
Qardaş Azərbaycan Cümhuriyyəti, Kültür bakanlığı, Elmlər Akademisi, Azərbaycan Yazıçılar Birliyi Dədə Qorqud dastanlarının yazılışının 1300 il dönümü dolayısıyla Bakıda böyük bir proqram düzənlədi. Xariqə!”
Amma bunu da gizlətmək istəmirəm ki, Y.B.Bakilərin Azərbaycana böyük və səmimi məhəbbətlə qələmə alınmış kitabında bəzi mübahisəli məqamlar da var. Bunun səbəbi Yavuz bəylə Bakıda ünsiyyətdə olan adamlardan bəzilərinin onu birtərəfli məlumatlandırmalarıdır. Belə yarımçıq bilgilərin nətcəsində Yavuz bəyin bəzi şəxsiyyətlərə, elə tutalım, Nərimanova münasibəti tamamilə mənfidir, onu, hətta xain və Azərbaycanın 1920-ci ildə sovetlər tərəfindən işğal olunmasının baiskarı sayır. Guya Nərimanov olmasaydı, XI Qızıl ordu Türkiyənin qurtuluş savaşına yardım bəhanəsilə Azərbaycana soxulmayacaqdı və müstəqil hökumətimizi devirməyəcəkdi. Bolşeviklər Azərbaycanı zəbt edəndən sonra Stalinin fikri ölkəni iki əyalətə bölmək və Bakı şəhərini birbaşa Moskvaya tabe etmək idi. Beləliklə, Azərbaycan, hətta coğrafi vahid kimi xəritədən silinə bilərdi. Məhz Nərimanov Lenini inandırdığına görə, Azərbaycan formal olsa da, Bakını paytaxt kimi saxlamaqla müttəfiq respublika statusunu qoruyub saxlaya bildi.
Qarabağ məsələsində də Nərimanov bu qədim torpağımızın ermənilərə verilməsi haqda fikrə qarşı çıxdı və əyalətin Azərbaycanın tərkibində qalmasına nail oldu. Nərimanovun çətin sovet rejimində milli dəyərlərimizi, dilimizi qorumaq yolunda səyləri bolşeviklərin, o cümlədən, bəzi gənc Azərbaycan kommunistlərinin onu millətçi kimi damğalanmasına və sovet təbliğatında “nərimanovşina” (“nərimançılıq”) kimi millətçilik təmayülünə görə siyasi ittihama səbəb oldu. Nərimanovu Azərbaycandan ayırmaqçün ona Moskvada vəzifə verdilər – və onu az-çox müdafiə edən Leninin ölümündən sonra Nərimanov da müəmmalı şəkildə vəfat etdi. Adının çəkilməsi bütün Sovet İttifaqında, ilk növbədə, Azərbaycanda qadağan olundu.
Bu barədə Yavuz bəylə söhbətimizdən və ona bu məlumatlardan bəzilərini çatdırdıqdan sonra Nərimanova münasibəti məncə, müəyyən dərəcədə dəyişdi, hətta “bizim bəzi məsələlər barədə məlumatımız azmış” – dedi. Bütün bunlar Yavuz bəyin bilmədiyi faktlar idi və Nərimanova Türkiyədə (və Azərbaycanda! – A.) birtərəfli yanaşmadan qaynaqlanırdı. Amma axı Yavuz bəy özünün bildiyi faktların əsasında da Nərimanova qarşı belə münasibət bəsləməməliydi, onun Bakıdakı heykəlinin uçurulmasını, ev-muzeyinin qapanmasını istəməməliydi. Azərbaycana aid bəhs etdiyim kitabında Nərimanovun Azərbaycan hökumətinin başçısı olduğu zaman Türkiyə, Mustafa Kamal paşanın Qurtuluş savaşına yardım üçün beş yüz kilo ölçüsündə qızıl göndərildiyini qeyd edir. Bu yardımı borc sayanlara Nərimanov “qardaş qardaşa borc verməz, bu təmənnasız və qaytarılmayacaq yardımdır” – deyib.
Yavuz bəylə dartışdığımız – mübahisə etdiyimiz ən əsas, önəmli məsələ isə Nazim Hikmətlə bağlıdır. Nə yazıq ki, Yavuz bəy Türkiyədəki tüm (bütün) Nazim əleyhdarları kimi, şairi eyni faktlara – SSRİ-yə qaçmasına, Stalini öyməsinə, rus qadınıyla evlənməsinə görə suçlayır. Nazimin günahsız olaraq on beş il Türkiyə məhbəslərində ömrünün ən gözəl gənclik çağını çürütməsi heç nəzərə alınmır. İkinci Dünya hərbində Hitleri əzən qüvvələrin başında Stalinin rolunu qiymətləndirməsi – Nazimin suçumudur? Moskva hava alanında – hava meydanında Stalin haqqında dediyi sözlər təhrif olunmuş şəkildə çatdırılır və qınanılırsa, elə bircə ay sonra, Stalinin sağlığında Moskvada yaşaya-yaşaya açıq şəkildə SSRİ-də ifrat dərəcədə Stalinə pərəstişi qınamasını yada salmırlar. Sovet İttifaqında yaşaya-yaşaya bu quruluşun eybəcərliyini göstərən əsər yazması, tənqidi fikirlərini açıq söyləməsi, nəticədə mənəvi təzyiqlərə, açıq təqiblərə məruz qalması, hətta ölümlə təhdid edilməsi nəzərə alınmır.
Fəqət, Yavuz Bülent Bakilər bir fikir adamı, ideoloq olmaqla yanaşı şairdir, özü də gözəl şairdir. Və məhz şair olduğu üçün Nazimə olmazın küfrlər yağdırdıqdan sonra belə bir səmimi etiraf edir: “Bir televizion proqramında açıqca söylədim ki, Nazim Hikmətin türkcəsi mənə görə çox gözəl türkçədir”.
Başqa bir yerdə Nazimi çox kötü – pis baba (ata) adlandıran Yavuz bəy ardınca bu sözləri deyir:
“Oğlu Mehmet üçün yazdığı şeirləri bir ürək ağrısıyla oxuduğumu söyləyə bilərəm”.
Məncə, həssas ruhlu şair Yavuz Bülent bax, bu sözlərdədir. Başqa bir şairin dərdini, nisgilini, həsrətini duya bilən insan. Şairin şairi duyması bütün ideoloji ehkamlardan, siyasi əqidələrdən fərqlidir.
Bakıda vaxtilə Nazim Hikməti sürəkli alqışlayan bəzi ziyalılarımız Yavuz bəyə xoş gəlməkçün Nazimi yamanlamağa tələsəndə çox mətləblər haqqında düşünməli olursan. Bu sayaq ziyalılarımız haçan daha səmimidirlər: canlı Nazimi görəndə sevincdən yerə-göyə sığmayanda, ya Nazimin əleyhinə deyilənlərə züy tutanda?
Bakilərin sırf şair davranışını estetik baxışları, dünyagörüşü ondan çox uzaq olan Orxan Vəliyə sayğılı və sıcaq yanaşmasında da görürəm.
Azərbaycanda çox dəfə olmuş, özəlliklə Xalq Cəbhəsinin hakimiyyəti dövründə gəlmiş Bakilərlə Türkiyədə son görüşümüzdən belə nəticə çıxardım ki, ölkəmizin indiki durumu haqqında tam təsəvvürü yoxdur. Mənə Əbülfəz Elçibəyə həsr olunmuş kitabını verərkən: – “bu kitabı Azərbaycana aparmağınız sizə təhlükə törətməzmi? – deyə ehtiyatla soruşurdu. Güldüm.
– Azərbaycanda Elçibəy haqqında çıxan heç bir kitab nəinki yasaq deyil, – dedim, – onun haqqında öz müəlliflərimizin də kitabları çıxır. Əbülfəz bəy Fəxri Xiyabanda dəfn olunub. Kitabınızı Bakıya rahatca aparacam, oxuyacam, fikrimi də bildirəcəm.
Doğrudan da, Bakıda bu kitabla tanış oldum. Əbülfəz Elçibəy haqqında 2009-cu ildə yazdığım və “Əsrin əsiri” kitabımda dərc olunmuş məqaləmdə qeyd edirdim ki, Yavuz Bülent Bakilərin “Elçibəy” kitabında Türkiyə jurnalistlərinin, siyasi xadimlərinin Əbülfəz bəy haqqında yazıları, onunla görüşləri, söhbətləri barədə xatirələri daxil edilmişdir. “Kitabın sonunda Yavuz Bülent Elçibəyin vəsiyyətini verir”.
Yavuz bəyin Azərbaycan haqqında kitabında oxuduğum bir məlumat da mənimçün tam bir yenilik oldu. Ənvər Qazıyev haqqında yazdıqlarını nəzərdə tuturam. Ənvər Qazıyevin adı mənə tanışdı. Otuzuncu illərdə atam haqqında yazdığı mətni qəzetdə oxumuşdum. Atamla və dirijor Niyaziylə birgə şəkilləri durur. Bildiyimə görə, müharibə vaxtı bu adam almanlara əsir düşüb. Onun haqqında heç bir başqa məlumatım yox idi. Bakilərin kitabında Ənvər Qazıyev barəsində oxuduqlarım məni sarsıtdı. Demə, Ənvər Qazıyevi də almanlara əsir düşmüş başqa azərbaycanlılar kimi, əsasən Türkiyəyə, bir qismini isə İsveçrəyə gətiriblər. Stalinin təhdidinə baxmayaraq İsveçrə hökuməti onların SSRİ-yə verilməsinə razı olmayıb. Bakilər yazır: “Bizdə Cümhur Başqanı qoltuğunda İsmət İnönü otururdu, İnönü Stalinin təhdidlərindən qorxmağa başladı. İsveçrə dövləti Stalinin zorlamalarına rəğmən üç yüz türk və min rus əsirini Rusiyaya təslim etmədi, amma qosqoca Türkiyə Cümhuriyyəti Stalin Rusiyasının təhdidlərinə baş əydi və bir sabah 1300 kişilik (nəfərlik) Azərbaycan türkü bulunduqları kamplardan (düşərgələrdən) ayıraraq doğu sınırına sevk edildi. Bu yolculuğa çıxanlar ölümə götürüldüklərini çox iyi bilirdilər”.
Sonra kitabda sovetlərə verilərək ölümə məhkum edilmişlərdən birinin Ənvər Qazıyevin Mehmed (Məmməd) adlı dostuna yazdığı məktub verilib:
“Qardaşım Məmməd!
Sarıqamışdan Karsa gələnə qədər nələr çəkdik, Allah bilir. İntihara da bir türlü müvəffəq olamadık. Şimdi Karsdan hüduda doğru gedirik. Bu yolçuluq həyatımızın sonudur. Əlvida qardaşım, gözlərindən öpürəm”.
Labüd, qaçılmaz ölümə gedən insanın bu məktubunu həyəcansız oxumaq mümkün deyil. Doğrudan da, Sovet hökumətinə təhvil verilən əsirləri elə sərhəddəcə – Boraltan körpüsündə – qurşuna düzmüşlər – güllələmişlər. Bu olay (hadisə) tarixə Boraltan müsibəti kimi düşüb. İstedadlı gənc yazıçımız Pərvinin “Aşar, keçər Arazı” adlı pyesi bu faciəyə həsr olunub.
Əsərin adı xalq türküsündən gəlir.
Boraltan bir körpüdür,
Aşar, keçər Arazı.
Bu dəhşətli hadisədən bəhs edən Yavuz bəy daha sonra yazır:
“Əcəba, Atatürk sağ olsaydı, 1500 soydaşımızı ruslara təslim edərdimi? “Edərdi” deyənlər Atatürkü heç, amma heç tanımayanlardır”.
Türkiyəyə son səfərlərimdən birində Yavuz Bülent Bakilərin Türkiyənin millətçi kəsimindən olan arkadaşlarıyla arasının soyuduğunu eşitdim. Səbəb Yavuz bəyin Atatürkün özəlliklə din və dil siyasətinə qarşı olmasıdır. Xatırlayıram ki, Yavuz bəylə söhbətlərimizdə Osmanlı dövləti və İkinci Əbdülhəmid haqqında böyük rəğbətlə danışırdı. Düşünürəm ki, sultan Əbdülhəmid də, Atatürk də, Nərimanov da, Nazim Hikmət də, Elçibəy də indi, necə deyərlər, haqq dünyasındadırlar. Bizim dünyada bir-birini eşitmək istəməyən insanlar, bəlkə də başqa bir dünyada – əgər belə bir dünya doğrudan da, varsa – bir-biriylə anlaşacaqlar.
Azərbaycan mədəniyyətinə ağır itki üz vermişdir. Görkəmli yazıçı, nasir, dramaturq, tənqidçi, ədəbiyyatşünas, filologiya elmləri doktoru, professor, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü, Azərbaycan Respublikasının Xalq yazıçısı (1998), “İstiqlal” ordenli (2003), dövlət və ictimai xadim Elçin İlyas oğlu Əfəndiyev 2025-ci il avqustun 3-də, ömrünün 82-ci ilində vəfat etmişdir. Elçin Əfəndiyev 1943-cü il mayın 13-də Bakı şəhərində anadan olmuşdur. O, yaradıcılığa ötən əsrin 60-cı illərində başlamış və Azərbaycan ədəbiyyatında xüsusi yer tutan “60-cılar” ədəbi nəslinin ən aparıcı nümayəndələrindən biri olmuşdur. Yazıçı milli ədəbiyyata yeni ab-hava, yeni dəyərlər və bədii ifadə vasitələri gətirmiş, ədəbi mühitin inkişafında müstəsna rol oynamışdır.
Onun nəsr əsərləri, hekayə və povestləri onlarla xarici ölkədə tərcümə edilərək nəşr olunmuş, Azərbaycan ədəbiyyatının beynəlxalq səviyyədə təbliğində mühüm rol oynamışdır. Elçin Əfəndiyev milli ədəbiyyatımızı xaricdə layiqincə təmsil edən ən tanınmış simalardan biri olmuşdur.
Elçin Əfəndiyevin zəngin yaradıcılığında romanlar, povestlər, pyeslər və elmi-tənqidi əsərlər xüsusi yer tutur. Onun “Mahmud və Məryəm”, “Ağ dəvə”, “Baş”, “Bayraqdarlar” kimi əsərləri Azərbaycan ədəbiyyatının qızıl fonduna daxil olmuşdur. Dramaturgiya sahəsində də məhsuldar fəaliyyəti ilə fərqlənən yazıçının səhnə əsərləri həm ölkə, həm də xarici teatrların repertuarında geniş yer almışdır.
Elçin Əfəndiyev yalnız yazıçı kimi deyil, həm də ictimai-siyasi xadim kimi Azərbaycan dövlətçiliyinin və mədəniyyətinin inkişafında böyük xidmətlər göstərmişdir. O, 1993–2018-ci illərdə Azərbaycan Respublikası Baş Nazirinin müavini vəzifəsində çalışaraq ölkənin ictimai-siyasi və mədəni həyatında mühüm rol oynamışdır. Bununla yanaşı, 1980-ci illərin sonlarında “Vətən” cəmiyyətinin sədri kimi xaricdə yaşayan azərbaycanlıların birliyinin və tarixi vətənlə əlaqələrinin möhkəmlənməsində, diaspor hərəkatının formalaşmasında əvəzsiz xidmətlər göstərmişdir.
Azərbaycan ədəbiyyatında və mədəniyyətində müstəsna xidmətlərinə görə “İstiqlal” ordeni və digər yüksək dövlət mükafatları ilə təltif olunmuşdur.
Mədəniyyət Nazirliyi Elçin Əfəndiyevin vəfatından kədərləndiyini bildirir, mərhumun ailəsinə və yaxınlarına dərin hüznlə başsağlığı verir. Onun zəngin irsi və böyük xidmətləri xalqımızın yaddaşında əbədi yaşayacaqdır.
Cənab Prezident səfərə çıxıb, Gəzir ölkəmizi, səhərdi, səhər! O, gəlib səfalı bir yerə çıxıb, – Oxşayır ruhunu əsən küləklər. Çıxır görüşünə güllə, çiçəklə Təzə sakinləri doğma diyarın. Prezident görüşür bir ağbirçəklə Halını soruşur bir ixtiyarın. Burda qarışıbdır – gülüş, göz yaşı, Anların hökmünü Zaman sayırdı. Şəhid oğulların şanlı Başdaşı! – Prezident təmkinlə xatırlayırdı. El-oba tökülüb, şəkil çəkdirir. Əl tuta bilməzdi bu qədər insan. Kimsə, əl eləyib
sağ olun, – deyir, Öpüş göndərirdi, kimsə kənardan. Cənab Prezidentin cəsarətiydi, Vətən torpağını azad eləmək. Əsl qəhrəmanlıq tarixdə nəydi?! Sonra da xalqıyla rahat görüşmək.
Bu gün böyük Azərbaycan şairi Məhəmmədhüseyn Şəhriyarın anadan olmasının 119-cu ildönümü tamam olur.
AZƏRTAC xəbər verir ki, şeirimizi yüksək zirvələrə qaldıran, insanlara vətənpərvərlik duyğuları aşılayan, milli həmrəylik ideyası təbliğ edən, milli ruhun oyanışında böyük xidmətləri olan Şəhriyar yaradıcılığı hər zaman Azərbaycan xalqının güvənc yeri olub. O, klassik şeirin bütün şəkillərinə müraciət edib, ölməz sənət inciləri yaradıb.
Məhəmmədhüseyn Şəhriyar 1906-cı ildə Təbriz şəhərinin Bağmeşə bölgəsində, o zamanın tanınmış hüquqşünaslarından Hacı Mirağa Xoşginabinin ailəsində dünyaya gəlib. O, Təbrizdə orta təhsil alaraq Tehran Universitetinin tibb fakültəsinə daxil olub. Təhsilini yarımçıq qoysa da, dahi şair xalq təbabətinə dərindən bələd olduğu üçün həkimliklə də məşğul olub.
Şəhriyarın ilk şeir kitabı 1931-ci ildə Tehranda üç böyük şair və alimin – Məlikü-şüəra Baharın, Səid Nəfisinin və Peyman Bəxtiyarinin müqəddimələri ilə nəşr olunub.
O, XX əsrin 20-ci illərindən artıq istedadlı bir şair kimi tanınmağa başlayıb. Məhəbbət lirikasının böyük korifeyləri Hafiz və Məhəmməd Füzulinin qəzəlləri ilə müqayisəyə qadir olan sevgi şeirləri, dünya həyatının mahiyyəti barədə fəlsəfi düşüncələri əks etdirən hikmətli qəsidələri, real həyat müşahidələrinin məhsulu kimi yaranan lirik poemalar müəllifi olan sənətkarı Azərbaycan şeirinin ən yüksək zirvələri sırasına ucaldan, ilk növbədə onun vətənpərvərlik duyğuları aşılayan, milli həmrəylik ideyasını təbliğ edən əsərləri olub.
M.Şəhriyarı XX əsr Azərbaycan poeziyasının nəhəngləri sırasına ucaldan, ilk növbədə, onun ölməz “Heydərbabaya salam” poemasıdır. Şəhriyar “Heydərbabaya salam” əsəri ilə Azərbaycan türkünün milli həyatını bütün cəhətləri ilə göstərməyə müvəffəq оla bilib. Sadə bir fоrmada yazılan poema hələ əlyazma şəklində yayılaraq şöhrət tapıb və dövrün ziyalılarının diqqətini özünə cəlb edib. Şairin ata-baba yurdunun şirin xatirələri ilə yaşayan, “Heydərbabaya salam” poeması haqqında M.Rövşənzəmir yazırdı: “Heydərbaba dağı bir gün yerlə-yeksan оla bilər, yer üzərindən silinə bilər. Ancaq nə qədər ki, Azərbaycan xalqının həssas qəlbi döyünür, Şəhriyarın bu şeiri nəsildən-nəslə ötürüləcək və yaddaşda qalacaqdır”.
Məhəmmədhüseyn Şəhriyarın xatirəsi ədəbiyyatsevərlərin ürəyində əbədi yaşayır və sevilir. O, 1988-ci il sentyabrın 18-də 82 yaşında Təbrizdə vəfat etsə də, o gün hər il İranda “Milli şeir günü” kimi qeyd edilir.
Gəncə Memorial Kompleksində tikinti-quraşdırma işlərinin tamamlanması və muzey ekspozisiyasının təşkili ilə bağlı tədbirlər haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncam
Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 109-cu maddəsinin 32-ci bəndini rəhbər tutaraq, 2020-ci ildə 44 günlük Vətən müharibəsi zamanı Gəncə şəhərində və digər yaşayış məntəqələrində həlak olan sakinlərin xatirəsinin əbədiləşdirilməsi və müharibə reallıqlarının əks etdirilməsi məqsədilə qərara alıram:
1. Gəncə şəhərində inşa olunan Gəncə Memorial Kompleksində tikinti-quraşdırma işlərinin tamamlanması və muzey ekspozisiyasının təşkili məqsədilə Azərbaycan Respublikasının 2025-ci il dövlət büdcəsində nəzərdə tutulmuş Azərbaycan Respublikası Prezidentinin ehtiyat fondundan Azərbaycan Respublikasının Dövlət Şəhərsalma və Arxitektura Komitəsinə 10,5 milyon (on milyon beş yüz min) manat vəsait ayrılsın.
2. Azərbaycan Respublikasının Maliyyə Nazirliyi bu Sərəncamın 1-ci hissəsində göstərilən məbləğdə maliyyələşməni təmin etsin.
3. Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabineti bu Sərəncamdan irəli gələn məsələləri həll etsin.
Azərbaycan kino və teatr sənəti tarixində müstəsna xidmətləri olan Xalq artisti Nəcibə Məlikova yaratdığı bir sıra yaddaqalan obrazlarla ürəklərə yol tapıb və böyük tamaşaçı sevgisi qazanıb.
AZƏRTAC xəbər verir ki, bu gün Azərbaycanın Xalq artisti Nəcibə Məlikovanın vəfatından 33 il ötür. Əvvəlcə kino aktrisası kimi şöhrət qazanmış sənətkarın yaradıcılığının əsas qolu teatr sənəti ilə bağlıdır.
Kino tariximizdə bir-birindən bənzərsiz rollar ifa etmiş Nəcibə Məlikova 1921-ci il oktyabrın 25-də Bakının Buzovna kəndində anadan olub. 1943-cü ildə
Bakı Teatr Məktəbində Xalq artisti Fatma Qədrinin sinfini bitirərək istəyi ilə Gəncə Dövlət Dram Teatrında işləməyə gedib. Burada bir neçə tamaşada çıxış edərək Bakıya qayıdıb və təzə təşkil olunmuş Azərbaycan Dövlət Teatr İnstitutuna daxil olaraq 1951-ci ildə oranı bitirib.
Təhsil aldığı illərdə Akademik Milli Dram Teatrının tamaşalarında epizodik rollar oynayan aktrisa 1952-ci ildən (kinolara çəkilişlə bağlı kiçik fasilələrlə) yenə bu teatrda işləyib.
Nəcibə Məlikova Azərbaycan və dünya dramaturqlarının əsərlərinin səhnə həyatında rol alıb. Eyni zamanda, kinoda bir sıra uğurlu rollar ifaçısı kimi yadda qalıb. Onların sırasında “Ögey ana”da Dilarə, “Aygün”də Aygün, “Arşın mal alan”da Cahan xala, “Əhməd haradadır?”da Nərgiz xala rollarının ifası aktrisanın yaradıcılıq nailiyyətləri kimi dəyərlidir. Nəcibə Məlikova məlahətli, emosional, lirik-dramatik aktrisa idi. Mənən saf qəlbli qəhrəmanları, məhəbbət yolunda mürəkkəb vəziyyətlərdə gücsüz görünüb kövrələn, ancaq xeyirxah insanların köməyi ilə mətanətini qoruyub saxlayan personajları uğurla oynayıb. Aktrisanın yumorunda da həzin və kövrək lirizm üstünlük təşkil edib.
Kino və teatr sahəsində xidmətlərinə görə aktrisa 1959-cu ildə Azərbaycanın Əməkdar artisti, 1974-cü ildə isə Xalq artisti fəxri adlarına layiq görülüb. Görkəmli sənətkar 1992-ci il iyulun 27-də vəfat edib və İkinci Fəxri xiyabanda dəfn olunub.
“Ozan dünyası” Aşıq Yaradıcılığının Təbliği İctimai Birliyində yeni layihə üzərində iş uğurla davam etdirilir. Azərbaycan Respublikasının Qeyri-Hökumət Təşkilatlarına Dövlət Dəstəyi Agentliyinin maliyyə yardımı ilə həyata keçirilən layihə çərçivəsində “Aşıqlar Qərbi Azərbaycanı tərənnüm edir” adlı kitab hazırlanması nəzərdə tutulur.
Bu barədə AZƏRTAC-a məlumat verən İctimai Birliyinin sədri, Əməkdar mədəniyyət işçisi Musa Nəbioğlu bildirib ki, layihənin həyata keçirilməsində əsas məqsəd Qərbi Azərbaycana qayıdış konsepsiyasına dəstək olmaqdır. Onun sözlərinə görə, kitabda Qərbi Azərbaycanda və eləcə də digər bölgələrdə yaşayıb-yaratmış aşıqların poetik yaradıcılığından seçmələr yer alacaq: “Qərbi Azərbaycandakı yer-yurd adlarını, bu qədim torpaqlarımızda yaşamış soydaşlarımıza qarşı zaman-zaman ermənilərin törətdikləri vəhşilikləri əks etdirən şeirlərdən ibarət kitab hazırlamaqla bu tarixi yurdlarımızın aşıqların sazında-sözündə yaşadığını diqqət önünə gətirməkdir”.
M.Nəbioğlu onu da qeyd edib ki, layihənin icra planına uyğun olaraq müvafiq işlər görülməkdədir. Artıq şeirləri kitaba daxil ediləcək müəlliflər müəyyənləşdirilib, mövzuya uyğun şeirlər seçilib. Bu müəlliflər arasında XVII əsrdə yaşamış Dərdli Nəsib, Ululu Kərim (XVIII-XIX əsrlər), Ağ Aşıq (1754-1860), Aşıq Alı (1801-1911), Aşıq Ələsgər (1821-1926) kimi böyük sənətkarlarla yanaşı, günümüzdə yaşayıb-yaradan ustad aşıqlar da var. Əslən Qərbi Azərbaycandan olan ustad aşıqlarla yanaşı, digər aşıq mühitlərini təmsil edən sənətkarların layihənin tələbinə uyğun gələn şeirlərinə də yer ayrılıb. Bu şeirlərdə əsasən ermənilərin Qərbi Azərbaycanda yaşamış soydaşlarımıza qarşı zaman-zaman törətdikləri vəhşiliklər, yaşatdıqları ağrı-acılar, dədə-baba yurdlarından didərginlik həyatı, müxtəlif dövrlərdə həyata keçirilmiş deportasiya və s. öz əksini tapıb.
Kitaba daxil edilən şeirlərdə, eyni zamanda, bir gün o torpaqlara qayıdacağımıza inam, sazın-sözün beşiyi olan Qərbi Azərbaycanımıza qayıdışa çağırış var. Qərbi Azərbaycana qayıdış konsepsiyasının mahiyyətində də elə bu qənaət durur.
Son illərdə aşıq sənəti və ustad aşıqlarımızla bağlı bir sıra dəyərli kitablar nəşr etdirən Azərbaycan Aşıqlar Birliyində daha bir kitab üzərində iş uğurla davam etdirilir. Azərbaycan Respublikasının Qeyri-Hökumət Təşkilatlarına Dövlət Dəstəyi Agentliyinin maliyyə yardımı ilə həyata keçirilən layihə çərçivəsində hazırlanan bu kitab “Qərbi Azərbaycan aşıqlarının dastan repertuarı” adlanır.
Bu barədə AZƏRTAC-a məlumat verən Azərbaycan Aşıqlar Birliyinin sədr müavini, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, ustad aşıq Altay Məmmədli bildirib ki, layihənin həyata keçirilməsində əsas məqsəd Azərbaycan aşıq sənətinin inkişafında Qərbi Azərbaycan aşıq mühitlərinin mühüm rol oynamasına diqqət yönəltmək, öz dədə-baba torpaqlarından didərgin salınaraq bu gün Azərbaycanın müxtəlif guşələrində məskunlaşmış aşıqların yaradıcılıq fəaliyyətinə əlavə stimul verməkdir.
Onun sözlərinə görə, layihədə əsas diqqət Qərbi Azərbaycan aşıqlarının dastan repertuarına və bu mühitdə yaradılmış dastanlara yönəldiləcək. Qərbi Azərbaycanda yaradılmış və aşıqların repertuarında zaman-zaman mühüm yer tutmuş dastanlar kitab halında nəşr olunaraq saz-söz ictimaiyyətinə çatdırılacaq. Bu, həm aşıq sənətinin inkişafında Qərbi Azərbaycan aşıq mühitinin nə qədər böyük rol oynadığı barədə daha geniş təsəvvür yaradacaq, həm də aşıqlar, xüsusilə də gənc aşıqlara bu dastanlarla yaxından tanış olmaq imkanı qazandıracaq.
Bildirilib ki, kitaba əsasən Qərbi Azərbaycanla bağlı olan və zaman-zaman bu bölgənin aşıqlarının repertuarında yer tutmuş dastan və dastan-hekayətləri daxil ediləcək.
Kitabın sentyabr ayında geniş ictimaiyyətə təqdim edilməsi nəzərdə tutulur.
Məmmədbağır Bağırzadə xanəndə idi, əsl xanəndə. Neçə-neçə ustad sənətkarların qiymətləndirdiyi ustad xanəndə. Muğamlarımızı, xalq və bəstəkar mahnılarını elə şövqlə, elə obrazla ifa edirdi ki, hər dəfə dinləyəndə adama yeni gəlirdi. O, həm də gözəl bəstəkar və şair idi. Bəstələdiyi mahnılar sevilir, dillər əzbəri olurdu. O, Allah-taalanın sevdiyi tək-tük sənətkarlardan idi ki, səhnəyə gəldiyi ilk gündən ömrünün sonuna kimi və ölümdən sonra da populyarlığını itirmədi.
AZƏRTAC xəbər verir ki, bu gün Xalq artisti Məmmədbağır Bağırzadənin anadan olmasının 75-ci ildönümü tamam olur.
Onun sənət yolu toy və el şənliklərindən başlayıb. Adətən özünün yazdığı mahnılarını oxusa da, klassik, müasir bəstəkar və şairlərin yaradıcılığına müntəzəm müraciət edib. Məmmədbağır Bağırzadəni televiziyaya gətirən və onun yaradıcılığında xüsusi rol oynayan bəstəkar Ələkbər Tağıyev olub. Müğənninin repertuarına Oqtay Kazımovun, Nəriman Məmmədovun, Tahir Əkbərin və başqa bəstəkarların mahnıları da daxil idi.
Sözləri Sabir Rüstəmxanlıya, Məmmədbağır Bağırzadəyə aid olan “Bayram şamları”, musiqisi Ələkbər Tağıyevə, sözləri Hafiz Baxışa aid olan “Azərbaycan oğluyam” və digər nəğmələr bu gün də başqa ifaçılar tərəfindən səslənməkdədir.
İstər ifa etdiyi muğam, təsnif və mahnılar, istərsə də özünün bəstələdiyi əsərlərlə milyonların sevimlisinə çevrilən Xalq artisti Məmmədbağır Bağırzadənin Azərbaycan musiqi sənətində özünəməxsus yeri var. Hansı janrda ifa etməyindən asılı olmayaraq onun özünəməxsus ifa üslubu və ürəyəyatan səsi həmişə tamaşaçı zövqünü oxşayır. Cəmi 55 il ömür sürməyinə baxmayaraq parlaq istedadı və bənzərsiz ifa tərzi ilə seçilən istedadlı sənətkarın yazdığı və oxuduğu musiqilər zamana sığmır…
XX əsrdə Azərbaycan mədəniyyətinin bütün sahələrinin sürətli inkişafı, geniş miqyasda təbliği və böyük nailiyyətləri Ulu Öndər Heydər Əliyevin müstəsna tarixi xidmətlərinin nəticəsi idi. Onun rəhbərliyi ilə ötən əsrin 70-80-ci illərində, Azərbaycanın müstəqillik dövründə mədəni və ədəbi irsimizə, rəssamlıq və heykəltaraşlıq, teatr, musiqi və kino sənətinə qayğı əsaslı şəkildə artmışdır. Həm dövlət başçısı, həm də vətənpərvər bir insan kimi Heydər Əliyevin milli mədəniyyətə göstərdiyi diqqət, verdiyi dəyər bu sahədə yeni dövrün başlanğıcı kimi qiymətləndirilməlidir. Ulu Öndər dəfələrlə vurğulamışdır ki, azərbaycanlılar qədim mədəniyyətə, incəsənətə malik olan xalqdır: “Xalqımız qədim xalqdır, böyük tarixə, böyük mədəniyyətə, qədim ənənələrə malik olan xalqdır”.
Heydər Əliyev hakimiyyətdə olduğu bütün dövrlərdə milli-mənəvi dəyərlərimizin qorunmasına, təbliğinə xüsusi qayğı ilə yanaşırdı. “Xalq bir çox xüsusiyyətləri ilə tanınır, sayılır və dünya xalqları içərisində fərqlənir. Bu xüsusiyyətlərdən ən yüksəyi, ən böyüyü mədəniyyətdir”. Bu müdrik ifadələr də Ümummilli Lider Heydər Əliyevə məxsusdur. Dahi siyasət xadimi yaxşı bilirdi ki, milli dövlətçilik dəyərlərinin əsasını mədəniyyət təşkil edir. Sabahkı uğurlara yeganə təminat isə sağlam cəmiyyət quruculuğuna diqqəti artırmaq, köklü mənəvi dəyərləri yeni nəslə və bütün cəmiyyətə daha dərindən və əzmlə aşılamaqdır. Mədəniyyəti xalqın böyük sərvəti hesab edən Ulu Öndər rəhbərlik fəaliyyətinin bütün dövrlərində bu sahənin inkişafını diqqət mərkəzində saxlamışdır.
Bu fikirlər Yasamal rayon Heydər Əliyev Mərkəzinin elmi işçisi Lena Əzizovanın “Milli mədəniyyətimizin hamisi” sərlövhəli yazısında yer alın. AZƏRTAC yazını təqdim edir.
Mədəniyyətimizin elə bir sahəsi yoxdur ki, Heydər Əliyev qayğısından bəhrələnməsin. Musiqimiz, teatrımız, kino sənətimiz, heykəltaraşlıq və rəssamlığımız, xalça sənətimiz də bugünkü inkişafında Ulu Öndərin çox dəyərli ideyalarından bəhrələnib.
Heydər Əliyev Azərbaycan mədəniyyətinin inkişafında yeni dövrün əsasını qoydu. Mədəniyyətimiz, milli-mənəvi dəyərlərimiz beynəlxalq aləmdə tanındı. Heydər Əliyev mədəniyyətimizi yaradan, onu inkişaf etdirən insanların əməyini yüksək qiymətləndirir, daim onların qayğısına qalırdı. Heydər Əliyev bəstəkarların, kinematoqrafçıların, teatr xadimlərinin, rəssamların qurultaylarında, konfranslarında iştirak edir, dərin, məzmunlu nitqi iştirakçıların alqışları ilə qarşılanırdı. Ulu Öndərin mədəniyyət məsələləri ilə bağlı hər çıxışı həmin sahənin gələcək inkişaf proqramına çevrilirdi. Bütün sahələr haqqında o qədər məlumatlı idi ki, sanki bu sahənin mütəxəssisi, bilicisidir. Heydər Əliyev özü də incəsənət meyilli şəxsiyyət idi. Elə gəncliyində də incəsənətə gəlmək, memar olmaq istəyirdi. Amma zaman Ulu Öndəri siyasət memarına çevirdi. Çünki bu xalqın belə bir siyasət xadiminə çox böyük ehtiyacı var idi. O, müstəqil Azərbaycan kimi qüdrətli bir dövlətin memarı oldu.
Hələ sovetlər dönəmində Heydər Əliyev Azərbaycanda mədəniyyətin maddi-texniki bazasının möhkəmləndirilməsinə xüsusi diqqət yetirirdi. Nə qədər kinoteatr, teatr binaları, muzeylər inşa olundu. Mədəniyyətimizin kadr potensialı gücləndirildi. Keçmiş SSRİ-nin ən nüfuzlu incəsənət yönlü ali məktəblərində Azərbaycan gəncləri təhsil alıb Bakıya dönürdülər. Sankt-Peterburqun, Moskvanın teatr, rəssamlıq, musiqi üzrə ali təhsil ocaqlarını bitirmiş gənclər bu gün Azərbaycan mədəniyyətinin aparıcı sənətkarlarıdır. Heydər Əliyev bu kadrların hazırlanmasını gələcək müstəqil Azərbaycanımız üçün gərəkli olacaqlarını düşünərək etmişdir.
Dövlət müstəqilliyimizi qazandıqdan sonra bir müddət mədəniyyətimiz böyük çətinliklər qarşısında qalsa da, Heydər Əliyevin hakimiyyətə yenidən qayıdışı Azərbaycan mədəniyyətinin də tərəqqisinə yeni təkan verdi. Sosial problemlər ucbatından xarici ölkələrə üz tutan sənət adamları Vətənə döndülər, onlara xüsusi qayğı göstərilməyə başlandı. Bağlanmış teatrlar, kitabxanalar, muzeylər öz qapılarını yenidən tamaşaçıların üzünə açdı.
Azərbaycan kinosunun böyük bir dövr inkişafı Heydər Əliyevin adı ilə bağlıdır. Bizə yaxşı məlumdur ki, bir sıra filmlərimizin yaranmasında Ulu Öndərin şəxsi təşəbbüsü olmuşdur. “Uzaq sahillərdə”, “İstintaq”, “Bir cənub şəhərində”, “Nəsimi”, “Babək” filmlərinin yaranmasında, sovet senzurasından keçməsində Heydər Əliyevin səyləri danılmazdır.
Teatrlarımız öz fəaliyyətlərini genişləndirdi. Heydər Əliyev teatrı çox sevirdi. O, həmişə tamaşadan sonra yaradıcı kollektivlə görüşür, onlara öz tövsiyə və tapşırıqlarını verirdi. Bu görüşlər sənət adamlarının məsuliyyətini artırır, onları öz qüvvələrini səfərbər etməyə istiqamətləndirirdi. Ümumiyyətlə, Heydər Əliyevin hakimiyyətə qayıdışı ilə milli teatrımızda yenidən canlanma başlandı, teatrlarımızın repertuarı zənginləşdi, maddi-texniki bazaları möhkəmləndirildi, işçilərin sosial durumu yaxşılaşdı.
Ulu Öndərin hakimiyyəti illərində muzey və kitabxana işi, rəssamlıq, heykəltəraşlıq və memarlıq sənəti sürətlə inkişaf etmişdir. Bakıda ucaldılmış çox dəyərli heykəllər, inşa edilmiş müasir və klassik ənənələri birləşdirən əzəmətli binalar xalqımızın milli sərvətinə çevrilmişdir. Bakımız gözəlləşmiş, yeni görünüş almışdır. Elə regionlarımızda da mədəniyyətin inkişafı diqqətdən yayınmamışdır.
Azərbaycan mədəniyyətinin təbliğini həmişə diqqət mərkəzində saxlayan Ulu Öndərin hakimiyyəti illərində çox səmərəli tədbirlər reallaşdırılıb. Ümummilli Lider Azərbaycanın sivil dünyaya inteqrasiyasına, xalqların iqtisadi-siyasi, humanitar yaxınlaşmasına dövlətçiliyi möhkəmləndirən, xalqı inkişaf etdirən ən vacib vasitələrdən biri kimi baxırdı. Dünya ilə dil tapmağın ən sınanmış və optimal yollarından biri olaraq, mədəni dəyərlərin qarşılıqlı dərkini və təbliğini əsas götürürdü. Bu mənada xarici ölkələrdə keçirilən Azərbaycan mədəniyyəti və incəsənəti günləri, eyni zamanda, Azərbaycanda keçirilən belə tədbirlər mədəniyyətlərarası dialoqun inkişafına çox gözəl yol açırdı.
Ulu Öndərin fəaliyyəti incəsənətimizin bu gün ən dəyərli mövzusudur. Onun haqqında çəkilən filmlər, yaradılan musiqi əsərləri və ədəbi əsərlər xalqımızın milli-mənəvi sərvətidir və gələcək nəsillər onlardan çox şey öyrənəcəklər. “Əsl məhəbbət haqqında” (rejissor V.Mustafayev) filmi Ulu Öndərin yüksək insani keyfiyyəti haqqında həqiqətləri tamaşaçılara çatdırır. Bu film Ulu Öndərə həsr olunan on filmdən biridir. “General”, “Birinci”, “Moskva, Kreml”, “Lider”, “Tale”, “Bir həsədin tarixi”, “Professional”, “Patriot”, “Xüsusi təyinat” kimi digər filmlər də bu böyük şəxsiyyətin həyat və fəaliyyətinin çox uğurlu ekran versiyasıdır.
Heydər Əliyevin mədəniyyət siyasəti bu gün onun siyasi kursunun layiqli davamçısı Prezidentimiz İlham Əliyev tərəfindən uğurla davam etdirilir. 2003-cü ildən sonra Azərbaycanda Heydər Əliyevin mədəniyyətimizin inkişafı ilə bağlı ideyaları davamlı olaraq həyata keçirilir. Azərbaycanda mədəniyyətin müxtəlif sahələri – teatr, kino, kitabxana və muzey işinin inkişafı ilə bağlı qəbul olunan dövlət proqramları ölkəmizdə mədəniyyətin tərəqqisinə yeni stimul yaratmışdır.
Heydər Əliyevin mədəniyyət siyasətinin reallaşması işində bu gün Ulu Öndərin adını şərəflə daşıyan fondun böyük xidmətləri vardır. Milli-mənəvi dəyərlərimizə qayğı, onların qorunması və təbliğində Azərbaycanın Birinci vitse-prezidenti, Heydər Əliyev Fondunun prezidenti Mehriban xanım Əliyevanın xidmətləri əvəzsizdir. Fondun muğam sənətimizin inkişafına, Azərbaycan mədəniyyətinin dünyada tanınmasına, milli-mənəvi dəyərlərimizin təbliğinə həsr etdiyi davamlı tədbirlər olduqca əhəmiyyətlidir. İndi Bakıda Beynəlxalq Muğam Mərkəzi, müasir memarlıq üslubunda inşa edilmiş Milli Xalça Muzeyi fəaliyyət göstərir. Bunlar Heydər Əliyev ideyalarından güc alan dövlət başçımızın həyata keçirdiyi mədəniyyət siyasətinin real nəticələridir.
“Heydər Əliyev və mədəniyyət” mövzusu tükənməz xəzinədir. Çünki bugünümüzün reallıqları məhz həmin ideyalardan güc alır. Doğrudan da, bu dahi şəxsiyyətin yaratdığı fundamental mədəniyyət konsepsiyasının əhəmiyyəti olduqca böyükdür. “Biz öz milli-mənəvi dəyərlərimizlə fəxr etməliyik. Bizim milli-mənəvi dəyərlərimiz əsrlər boyu xalqımızın həyatında, yaşayışında , xalqımızın fəaliyyətində formalaşıbdır. Milli-mənəvi dəyərləri olmayan millət həqiqi millət, həqiqi xalq ola bilməz”. Ulu Öndərin bu kəlamları bir vətəndaş olaraq hər birimizi Azərbaycan mədəniyyətini qorumağa, milli-mənəvi dəyərlərimizdən ruh almağa ruhlandırır.
Mədəniyyət Nazirliyinin təşkilatçılığı ilə Vaqif Poeziya Günləri çərçivəsində ilk dəfə elan olunmuş “Vaqifə məktub” esse müsabiqəsinin qalibləri məlum olub.
Nazirlikdən AZƏRTAC-a bildirilib ki, “Şuşanın ədəbi irsi və Zəfər tariximizdə əhəmiyyəti” mövzusunda keçirilən müsabiqənin təşkilində əsas məqsəd ədəbi mühitdə Şuşanın mədəni simasının bədii ifadəsini təşviq etmək, istedadlı qələm sahiblərinin üzə çıxarılması və onların yaradıcılığını stimullaşdırmaq olub.
Müsabiqəyə ölkənin müxtəlif bölgələrindən yazarlar, eləcə də fərqli sahələrdə çalışan, sözə və ədəbiyyata xüsusi bağlılıq göstərən peşə sahibləri qatılıblar. Onlar təqdim etdikləri esselərdə Şuşanın xalqımızın tarixi yaddaşındakı mövqeyini, ədəbi-mədəni kimliyimizin formalaşmasında oynadığı rolu, eləcə də Zəfər tariximizdəki simvolik əhəmiyyətini özünəməxsus şəkildə ifadə ediblər. Müsabiqəyə ümumilikdə 175 esse təqdim olunub.
Obyektivliyi və şəffaflığı təmin etmək üçün təqdim olunan bütün əsərlər və onların müəllifləri xüsusi ştrix ilə şifrələnib. Esselər tanınmış ədəbiyyatşünas və yazarlardan ibarət komissiya tərəfindən mövzuya yanaşma, mətnin bədii-estetik tutumu, dil və ifadə zənginliyi, həmçinin üslubun orijinallığı və kompozisiya strukturu baxımından dəyərləndirilib.
Komissiya üzvləri tərəfindən mətnlərə müəyyən edilmiş cədvələ müvafiq olaraq qiymət verilib. Komissiyanın yekun qərarına uyğun olaraq aşağıdakı esselər müsabiqənin qalibləri elan edilib.
I yer – “Ruhun və tarixin qovuşduğu Şuşa”, müəllif: Təhminə Verdiyeva
II yer – “Vaqifə müraciət”, müəllif: Natəvan Bağırova
III yer – “Ömrün sıfır nöqtəsi və ya iki misraya sığan həyat”, müəllif: Elvin Əhməd
Nazirliyinin müvafiq əmrinə əsasən, müsabiqənin qalibləri diplomla təltif olunacaq, eyni zamanda I yerin sahibi 2500 manat, II yerin sahibi 1500 manat, III yerin sahibi isə 1000 manat məbləğində pul mükafatı ilə mükafatlandırılacaq.
Mükafatlandırma mərasimi iyulun 17-də Vaqif Poeziya Günləri çərçivəsində Şuşa şəhərində təşkil olunacaq.
Müsabiqədə iştirak edən bütün qələm sahiblərinə təşəkkür edir və onlara gələcək ədəbi fəaliyyətlərində uğurlar arzulayırıq.
Mədəniyyət Nazirliyinin dəstəyi, C.Cabbarlı adına “Azərbaycanfilm” kinostudiyası və Dənizkənarı Bulvar İdarəsinin birgə təşkilatçılığı ilə “Bulvarda kino axşamı” adlı layihəyə start verilir.
AZƏRTAC xəbər verir ki, ilk nümayiş iyulun 19-na planlaşdırılıb. Həmin gün bulvarda açıq havada C.Cabbarlı adına “Azərbaycanfilm” kinostudiyasının istehsalı olan “Görüş” filmi göstəriləcək.
Seans saat 20:00-da başlayacaq.
Layihənin məqsədi gənc nəslin vətənpərvərlik və milli ruhda maarifləndirilməsi, Azərbaycan kinosunu yalnız Bakı sakinlərinə deyil, şəhərimizdə qonaq olan turistlərə də tanıtmaqdır.
Qeyd edək ki, filmlərin nümayişi ilə yanaşı, “Azərbaycanfilm”in geyim və rekvizitləri, çəkiliş və texniki avadanlıqları da sərgilənəcək. Sərgini ziyarət edənlərin sevdikləri film qəhrəmanlarının onlara tanış olan qiyafələrini və aksesuarlarını, eləcə də çəkiliş vaxtı istifadə edilən avadanlıqları görmək imkanları olacaq.
8-ci ANİMAFİLM Beynəlxalq Animasiya Festivalı çərçivəsində ilk dəfə sentyabrın 3-dən 7-dək ANİMAFİLM Pitçinq Müsabiqəsi təşkil olunacaq.
Bu barədə AZƏRTAC-a “Azərbaycan Animasiya Assosiasiyası” İctimai Birliyindən məlumat verilib.
Bildirilib ki, müsabiqənin məqsədi yerli animasiya yaradıcılarını dəstəkləmək, onların ideyalarının inkişafına və beynəlxalq təqdimat imkanlarına şərait yaratmaqdır.
Müsabiqəni “Azərbaycan Animasiya Assosiasiyası” İctimai Birliyi həyata keçirir. Layihənin tərəfdaşları arasında CEE Animation, ANİMAFİLM Studiyası və Dynamic Box Studiyası yer alır. Bu əməkdaşlıq vasitəsilə təşkilatçılar yerli animatorlara daha geniş auditoriyaya çıxmaq imkanı təqdim etməyə çalışırlar.
Müsabiqədə iştirak etmək üçün təqdim olunan layihə mütləq şəkildə Azərbaycan mənşəli və ya Azərbaycanla ortaq istehsal (ko-prodakşn) olmalıdır. Layihənin ən azı 50 faizi animasiyadan ibarət olmalı, format baxımından isə qısametrajlı film, tammetrajlı film və ya serial kimi planlaşdırılmalıdır. Maraqlısı budur ki, nə animasiya texnikası, nə də mövzu üzrə hər hansı məhdudiyyət qoyulmur. Əsas şərt layihə materiallarının Azərbaycan dilində təqdim olunmasıdır.
Müraciət etmək istəyən şəxslər öz layihələrini iyulun 25-dək onlayn formada https://forms.gle/TpbL3f6wZ3GmFXDG7 linki vasitəsilə göndərə bilərlər.
Seçilmiş layihələrin siyahısı avqustun 15-də açıqlanacaq. Qalib layihələr isə xüsusi Pitçinq Münsiflər Heyəti tərəfindən müəyyən ediləcək və nəticələr 8-ci ANİMAFİLM Festivalı zamanı elan olunacaq.
Bildirilib ki, “Tovuz döyüşləri – Zəfərə gedən yolun başlanğıcı” adlı virtual kitab sərgisində bir sıra rəsmi sənədlərin, şəhid olmuş igid Azərbaycan oğullarının hərbi xidməti, keçdikləri döyüş yolu haqqında qələmə alınmış kitab və dövrü mətbuat nümunələrinin tam mətni təqdim edilib. Virtual sərgidə “Tovuz döyüşləri-iyul şəhidləri”, “Vətən uğrunda”, “Polad ömrü”, “Əfsanəvi general”, “Akula ləqəbli kəşfiyyatçı”, “Möhtəşəm zəfərin nişanəsi” kimi 10-dan çox kitabın və “Azərbaycan”, “Yeni Azərbaycan”, “Xalq”, “525-ci qəzet”, “İki sahil”, “Səs” kimi mətbu nəşrlərdə yer alan “Tovuz döyüşləri – Zəfərin başlanğıc məqamı”, “Tovuz döyüşləri: Qəhrəmanlıq salnaməmiz…”, “Tovuz döyüşləri qələbəmizin təməli oldu” kimi məqalələr sərgilənib.
“Zəfər salnaməsinin şanlı səhifəsi – Tovuz döyüşləri” adlı məlumat bülletenində şanlı Qələbəyə gedən yolun başlanğıcında duran, adını Azərbaycanın Zəfər salnaməsinə qızıl hərflərlə yazan Tovuz döyüşlərinin iştirakçıları haqqında toplanmış ətraflı məlumat, onların həyat və döyüş yolundan bəhs edən kitab və məqalələrin siyahısı təqdim edilib.
Materiallar kitabxananın rəsmi saytında yerləşdirilib.
Bəhiyyə xanımla ilk tanışlığım Bakıdan Şəkiyə gedən avtobusda baş tutdu. Bəxtiyar Vahabzadənin 98 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfransa qatılmaq üçün yola çıxmışdıq. Yol boyu onun sadəliyi və səmimiyyəti dərhal diqqətimi cəlb etdi. Avtobusda söhbət əsnasında məlum oldu ki, o, bədii qiraət ustasıdır və tədbirdə çıxış edəcək. Şəki şəhərinə çatdıqdan az sonra Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetin Şəki filialında konfrans başladı. Bəhiyyə xanımın səhnəyə çıxışı hamının marağına səbəb oldu. Şeirləri ifa edərkən onun səsindəki məlahət və duyğu dərinliyi auditoriyanı valeh etdi. Hər kəlməsi ilə sanki Bəxtiyar Vahabzadənin ruhunu canlandırır, onun poetik dünyasını bizə yenidən yaşadırdı.
Konfransdan sonra Bəxtiyar Vahabzadənin ev muzeyində keçirilən tədbirə qatıldıq. Orada da Bəhiyyə xanımın ifası xüsusi rəğbətlə qarşılandı. Muzeyin tarix yazan divarları arasında onun səsi daha da təsirli idi. Şeirləri elə bir hissiyyatla təqdim edirdi ki, sanki şairin özü bizimlə birlikdə idi.
Günün sonunda yerləşdiyimiz otelin həyətində toplaşdıq. Yorğunluğumuza baxmayaraq Bəhiyyə xanımın təklifi ilə kiçik bir ədəbi məclis qurduq. O, müxtəlif şeirlər səsləndirdi və hər bir ifası ilə bizi fərqli aləmlərə apardı. Onun səsi altında ruhumuz dincəlir, gündəlik qayğılardan uzaqlaşırdıq.
Sonrakı günlərdə Bəhiyyə xanımla əlaqəmiz davam etdi. Telefon danışıqlarımızda ədəbiyyat, poeziya və həyat haqqında dərin söhbətlər edirdik. Xüsusilə, “Feysbuk” üzərindən onun paylaşımlarını izləmək mənim üçün böyük zövq idi. Hər paylaşımı ilə yeni bir bilgi öyrənir, onun incə zövqünü və geniş dünyagörüşünü daha yaxından tanıyırdım.
Bir dəfə Bəhiyyə xanımın “Feysbuk”da paylaşdığı bir video diqqətimi çəkdi. O, Nizami Gəncəvinin bir qəzəlini ifa edirdi. Onun təqdimatında qəzəl sanki yeni rəng almışdı. Şeirin hər misrasını elə ustalıqla çatdırırdı ki, Nizaminin dərin fəlsəfəsi və hissləri ürəyimizə toxunurdu.
Başqa bir paylaşımında isə o, Səməd Vurğunun “Azərbaycan” şeirini səsləndirmişdi. Onun ifasında bu şeir vətənə olan sevginin ən yüksək ifadəsinə çevrilmişdi. Səsi ilə vətənimizin gözəlliklərini, tarixini və mədəniyyətini canlandırır, dinləyicilərə qürur hissi aşılayırdı.
Bəhiyyə Nağıyevanın şeir ifa etmə məharəti xüsusi vurğulanmalıdır. Musa Yaqubun “Öyrətmə özünə, öyrətmə məni” şeirini səsləndirərkən onun səsində üsyan, daxili etiraz duyulurdu. Sanki şairin qəlbindəki təlatümü bizə yaşadırdı. Nəbi Xəzrinin “Dəniz, göy, məhəbbət”, “Qəlbimdə qaldın” şeirlərini isə elə səsləndirdi ki, hər misrada dalğaların pıçıltısı, sevginin dərinliyi və göylərin ənginliyi hiss olunurdu. Sanki onun səsi dənizin səsi ilə ahəng təşkil edir, dinləyicini uzaqlara aparırdı.
Bəhiyyə Nağıyevanın İradə Əlilinin “Səninlə fəxr edir xalq, millət” şeirini səsləndirməsi, xüsusilə, yaddaqalan oldu. Bu şeirdə Ulu Öndər Heydər Əliyevə olan sonsuz sevgi və ehtiram dolğun şəkildə öz əksini tapmışdır. Bəhiyyə xanım bu şeiri elə qürur hissi ilə səsləndirdi ki, sanki Heydər Əliyevin möhtəşəm irsi, onun vətən üçün gördüyü misilsiz işlər gözlərimiz önündə canlandı. Bəhiyyə xanımın səsində dərin minnətdarlıq, vətənpərvərlik və xalqın liderinə olan ehtiramı hiss olunurdu. Şeirin hər misrasında Ulu Öndərimizin adı çəkildikcə dinləyicilərin gözlərində iftixar hissi parlayırdı. Bəhiyyə xanım şeiri səsləndirərkən, sanki onun qəlbindəki vətən sevgisi dinləyicilərin qəlbinə sirayət edirdi. Hər kəlmədə xalqın birliyi, ölkənin inkişafı və Heydər Əliyevin tarixi rolu vurğulanırdı. Bu ifa yalnız bir şeir oxunuşu deyildi, bu, bir tarix dərsi, bir vətənpərvərlik mesajı idi.
Bəhiyyə xanımın ifasında Bəxtiyar Vahabzadənin “Durna qatarı” şeiri də xüsusi rəğbət qazandı. Şairin həsrət, yurd sevgisi və keçmişə olan nostaljisini elə bir incəliklə çatdırdı ki, dinləyən hər kəsin qəlbində qəriblik duyğusu oyandı.
Şəhidlərimizin əziz xatirəsinə həsr olunmuş şeirləri səsləndirərkən, hər kəlmə və hər sətir ruhumuza dərindən toxunur, qəlbimizdə sonsuz hüzur və ehtiram oyadırdı. Bəhiyyə xanımın səsi, nəinki sadə bir oxuma tərzi ilə, həm də bir qəhrəmanın ruhuna duyulan dərin sevgi və ehtiramla dolu idi. O, sanki şəhidlərimizin ruhları ilə əlaqə quraraq onların hər birinə ölməzlik və əziz xatirə bəxş edirdi. Oxuduğu hər söz döyüş meydanında canlarını fəda edən vətən övladlarının əziz xatirəsinə olan sevgi ilə yoğrulmuşdu. Hiss olunan bu səmimi və içdən gələn səs şəhidlərin ruhlarını qanadlandırır, hər birimizə onların qəhrəmanlıqlarını bir daha xatırladırdı. O an hər birimiz Bəhiyyə xanımın oxuduğu şeirlərin köməyi ilə şəhidlərimizin varlığını daha dərindən hiss edirdik, onları bir daha yad edərək məhəbbət və ehtiramla anırdıq.
Bəhiyyə xanımın sadəliyi və səmimiyyəti onun sənətində də öz əksini tapır. O, şeirləri ifa edərkən təbii və səmimi olur, dinləyicilərlə dərhal əlaqə qurur. Onunla keçirdiyim hər an mənim üçün dəyərli xatirədir. Onun sənətinə olan sevgisi və peşəkarlığı mənə ilham verir, ədəbiyyata olan marağımı daha da artırır.
Bəhiyyə xanım ilə tanışlığım mənim üçün böyük şansdır. Onunla keçirdiyim hər an, dinlədiyim hər ifa mənim üçün unudulmazdır. Onun sənətinə olan bağlılığı və səmimiyyəti hər kəs üçün nümunə olmalıdır. Ümid edirəm ki, Bəhiyyə xanımla dostluğumuz və əməkdaşlığımız uzun illər boyu davam edəcək, birgə yeni layihələrə imza atacağıq.
Bəhiyyə Nağıyeva illərin sınağından keçmiş sənətkar qəlbinin, poeziyaya olan tükənməz sevgisinin və sözün sehri ilə yoğrulmuş bənzərsiz səsinin daşıyıcısıdır. O, təkcə şeiri səsləndirmir – o, şeiri yaşayır, yaşadır, onu bir ürək döyüntüsünə, bir xalqın nəfəsinə çevirir.
Bəhiyyə xanım, sizə ən səmimi və dərin, xoş arzularımı çatdırıram. Şeirə olan sevginizi, duyğularınızın dərinliyini və hər ifanızla bizə verdiyiniz enerjinin qiymətini sözlə ifadə etmək çox çətindir. Həyatınızdakı hər uğur, hər addım sizin daha da yüksələcəyinizə inam yaradır.
Mənə və ətrafınızdakı insanlara verdiyiniz dərin mənəvi dəstəyə görə çox minnətdaram. Həyatınızın hər anı sevgi və uğurla dolu olsun, əziz Bəhiyyə xanım! Doğum gününüz münasibətilə sizi səmimi qəlbdən təbrik edirəm! Sizə sağlam və mənalı ömür, sonsuz ilham, yeni yaradıcılıq zirvələri arzulayıram. Hər zaman dəyəriniz bilinsin, sözünüz eşidilsin, səsiniz daim qəlblərə yol tapsın!
Sizin kimi sənətkarlar zamanla yox, yaratdığı dəyərlə ölçülür: söz yaşadıqca, sənət də, sənətkar da unudulmur!
Azərbaycan xalçası — ipəkdə gizlənmiş tarix, rənglərə hopmuş tale, ilmə-ilmə toxunmuş sevgi və səbr hekayəsidir.
Nənələrimizin dua ilə başladığı, göz yaşı ilə ilmələdiyi xalçalar bu torpağın yaddaşıdır. Biz xalça toxumuruq, əslində biz duanı ilmələyirik, zamanla danışırıq. Hər bir naxış, hər bir buta bir əhvalatdır. Təkcə ayağın altına sərilən bir parça deyil xalça — o, millətin şərəfidir, kimliyidir, mədəniyyətidir.
Nənəmin ilmələri-Uşaqlığımda nənəm evin bir küncündə xalça toxuyardı. Onun barmaqları ilmə üzərində nə qədər ustalıqla gəzir, ipi çəkəndə sanki zamanı da çəkirdi özü ilə. “Bu butanı düz qoy, yadına düşəcək,” — deyirdi. Nə vaxtsa bu sözlərin mənasını anlamadım. Ta ki illər sonra Qarabağdan gələn bir qadının əli ilə toxuduğu köhnə bir xalçaya baxanda, o buta mənə nənəmin gülüşünü xatırlatdı. Xalçalar unutmurmuş…
Rənglərin sirri
Xalçanın hər rəngi danışır:
🔹 Qırmızı — qan demək deyil, sevgi və enerji deməkdir.
🔹 Göy — səmanın ümididir.
🔹 Yaşıl — həyatın, baharın nəfəsidir.
🔹 Sarı — bəzən qürbət, bəzən xatirə.
Bunlar sadəcə rəng deyil, ruh halıdır. Xalça sənəti bəzək deyil, psixoloji özünütəqdim formasıdır. Xalq öz ağrısını, sevincini, dualarını xalçaya hopdurur.
Hər bölgə bir dastan-Təbrizdə toxunan xalçalar zərifliyi ilə fransız ipəyini utandırar, Qubanın geometrik kompozisiyaları bir riyaziyyat kitabı qədər dəqiqdir. Qarabağ xalçalarında isə savaşla yanaşı, sülh, gözəllik və məğrurluq yaşayır. Bir xalça — bir millət dastanı.
Zamanı saxlamaq mümkündürmü?
Dünyada çox az sənət var ki, həm praktiki, həm estetik, həm də mənəvi anlam daşısın. Xalça bunların hamısıdır. Bu səbəbdən, UNESCO bu sənəti bəşəriyyətin qeyri-maddi mədəni irsi kimi tanıyıb.
Bu bizim üçün sadəcə status deyil. Bu, nəsildən-nəslə keçən əmanətin möhürüdür.
26 iyun 2025-ci il tarixində Bakı şəhəri Qaradağ rayonu Lökbatan qəsəbəsindəki HEYDƏR ƏLİYEV PARKINDA Bakı Şəhər Gənclər və İdman İdarəsinin Qaradağ rayon sektorunun təşkilatçılığı ilə 26 İyun Narkomaniya qarşı Mübarizə Gününə həsr olunmuş rəsm sərgisi təşkil olunub. İctimaiyyət nümayənədələrinin də qatıldığı rəsm sərgisi qəsəbə sakinləri tərəfindən böyük marağa səbəb olub.
Açıq havada müxtəlif yaş kateqoriyasına məxsus rəssamların əl işləri:
Nigar Rəfibəyli 1913-cü il iyunun 23-dəGəncə şəhərində anadan olmuşdur. Bakı Pedaqoji Texnikumunu bitirmişdir (1930). Moskvada Pedaqoji İnstitutda təhsilini davam etdirmişdir (1932–1936). Bakı kinostudiyasında ssenari şöbəsində, eyni zamanda fəhlə-gənclər məktəbində (1930–1932), “Azərnəşr”də bədii-ədəbiyyat şöbəsində tərcüməçi və redaktor (1931)[1], “Uşaqgəncnəşr”də bədii ədəbiyyat şöbəsində redaktor (1937–1939) vəzifələrində işləmişdir. Xidmətlərinə görə “Şərəf” nişanı, orden və medallarla təltif olunmuşdur.
“Çadra” adlı ilk şeri 1928-ci ildə “Dan ulduzu” jurnalında dərc edilmişdir.[2] 1934-cü ildə nəşr olunmuş ilk “Şerlər” kitabı Azərbaycan qadınlarının yeni həyat quruculuğunda iştirakından bəhs edir. “Dolores İbarruri” (1936) şeri ispan xalqının faşizmə qarşı qəhrəmanlıq mübarizəsinə həsr olunmuşdur. “Cəmilə” şeri Əlcəzair xalqının milli azadlıq mübarizəsinə həsr olunmuş qüvvətli lirik əsərlərdəndir.
Xəlil Rza Ulutürk (tam adı: Xəlil Rza oğlu Xəlilov, 21 oktyabr1932, Pirəbbə, Salyan rayonu – 22 iyun1994, Bakı) — şair, tənqidçi, ədəbiyyatşünas, tərcüməçi, 1954-cü ildən Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü, filologiya elmləri doktoru (1969), Azərbaycanın əməkdar incəsənət xadimi (1986), M. F. Axundov adına ədəbi mükafat laureatı (1991), Azərbaycan Respublikasının xalq şairi (1992).[1] Ölümündən sonra “İstiqlal” ordeni ilə təltif olunub.
1954-cü ildə Azərbaycan Dövlət Universitetinin (indiki Bakı Dövlət Universiteti) Filologiya fakültəsini bitirmişdir. Ədəbi fəaliyyətə tələbəlik illərində başlamış və ilk şeirləri mətbuatda dərc edilmişdir. Uzun müddət Azərbaycan Yazıçılar Birliyində, habelə müxtəlif mətbuat orqanlarında çalışmışdır. O, həm də ədəbiyyatşünaslıq sahəsində araşdırmalar aparmış, Azərbaycan ədəbi irsinin öyrənilməsinə töhfə vermişdir.
1980-ci illərin sonlarında Azərbaycanın milli azadlıq hərəkatında fəal iştirak etmişdir. 1990-cı ilin 20 Yanvar hadisələrindən sonra həbs edilərək bir müddət Moskvanın Lefortovo həbsxanasında saxlanılmış, 1991-ci ildə həbsdən azad edilmişdir. Həbsdən sonra fəaliyyəti davam etdirmiş və müstəqillik dövründə Azərbaycanın nüfuzlu şairlərindən biri kimi tanınmışdır. 1992-ci ildə ona “Azərbaycanın Xalq Şairi” fəxri adı verilib.
Xəlil Rza Ulutürk 1994-cü ildə Bakıda vəfat etmiş və Fəxri Xiyabanda dəfn edilmişdir. Xəlil Rza Ulutürkün yaradıcılığı Azərbaycan ədəbiyyatında milli dəyərlərin qorunması və siyasi-ictimai ideyaların poeziyada ifadəsi baxımından xüsusi yer tutur.
Xəlil Rza Ulutürk 1932-ci il oktyabrın 21-də Azərbaycanın Salyan rayonununPirəbbə kəndində dünyaya gəlmişdir. Bəzi qaynaqlarda onun doğum tarixi 1933-cü il olaraq qeyd edilib. Belə ki, onun pasportu və hərbi biletində təvəllüdü 1933-cü il yazılıb. Lakin X. Rzanın özü doğum tarixinin 1932-ci il olduğunu bildirib və özünün “Təşviqatçı” jurnalı ilə yaşıd olduğunu söyləyib.[2][3]
Xəlil Rzanın atasının adı Rza Nağıyev, anasının adı isə Xanım Nağıyevadır. Xəlil Rzanın babalarından Rüstəm bəy 1918-ci ildə erməni daşnaklarının Azərbaycanda həyata keçirdiyi etnik təmizləmə zamanı şəhid edilmişdir. Xəlil Rzaya adını verən digər babası Xəlil bəydir. Xəlil bəyin “bir az torpağı, bir cüt öküzü və bir kotanı” olduğu üçün 1933-cü ildə Sovet hökuməti tərəfindən əmlakı müsadirə edilib. Daha sonra isə millətçi fikirlərinə görə Sovet hökuməti tərəfindən 1937-ci ildə həbs edilərək Sibirə sürgün edilmişdir. Ailə əmlakını itirdikdən sonra 1939-cu ildə Salyana köçmək məcburiyyətində qalıb.[4]
Bundan sonra ailənin bütün yükü artıq 30 yaşlarında olan Xəlil Rzanın atası Rza bəyin üzərində olur. Mühasiblik və müfəttişliklə məşğul olan Rza bəy İkinci Dünya müharibəsi başlayar-başlamaz orduya çağırılmış, 1941–1942-ci illərdə Moskva yaxınlığında gedən döyüşlərdə fəal iştiral etmişdir. Salyana qayıtdıqda onun bədənində mərmi və bombalardan yaranmış 17 yara var idi. Rza bəy 1957-ci il oktyabrın 17-də bu yaralar səbəbindən vəfat etmişdir.[4][5] Xəlil Rza Ulutürkün hələ uşaq yaşlarında şahidi olduğu bu pis hadisələrin onda buraxdığı izlər sonrakı dövrlərdə onun ədəbi əsərlərində, elmi işlərində və geniş kütlələr qarşısında etdiyi çıxışlarında özünü göstərmişdir.[6]
Xəlil Rza xatirələrində atasından sevgi və həsrətlə bəhs edir, ona milli şüuru aşılamaqla yanaşı, milli ədəbiyyata və fikir dünyasına maraq oyadan şəxsin də məhz atası olduğunu qeyd edir. Belə ki, Xəlil Rza Ulutürk Füzuli, Raci, Sabir, Əli bəy Hüseynzadə, Ziya Göyalp, Tofiq Fikrət kimi şairlərin şeirlərini ilk dəfə atasının – Rza bəyin səsindən dinləmişdir.[7] O bu barədə xatirələrində yazır:
Bu şeirləri yanğılı, təsirli səslə oxuyarkən bəzən göz yaşlarını silən atam 47 yaşında vəfat etsə də, mənim gözümdə böyük, ulu keçmişin simvoludur.
Müstəqil Azərbaycanın birliyinin və mədəni irsin nəsildən-nəsilə ötürülməsinin yalnız ana dilinin qorunması ilə mümkün olduğunu vurğulayan Xəlil Rza Ulutürk, şeirlərində və elmi işlərində ana dili mövzusuna xüsusi həssaslıq göstərmişdir. O, xatirələrində Azərbaycan dilinin bütün incəliklərini və ahəngini məhz anasından öyrəndiyini xüsusilə vurğulayır. O həmçinin anasının evdar xanım olduğunu, 5 oğlan, 3 qız övlad böyütdüyünü bildirir.[7] Xəlil Rza Ulutürk kimi bacı və qardaşları Rüstəm, Tofiq, Məmməd, Böyükxanım, Ulduz, Arifə və Fərhad da poeziyaya olan meyilləri ilə tanınıblar.[8]
Xəlil Rza Ulutürk 1939-cu ildə Salyan rayonu 2 nömrəli orta məktəbdə təhsil həyatına başlamış və 1949-cu ildə orta məktəbi bitirmişdir. Ulutürkün düşüncə dünyasını şeirlə ifadə etmə meyli orta məktəb illərində formalaşıb. Onun orta məktəb illəri ədəbi yaradıcılığının hazırlıq dövrü sayılır. Müasir və klassik yazarların, eləcə də şifahi xalq ədəbiyyatının əsərləri ilə tanış olan Xəlil Rza bu illərdə özünü şeir vasitəsilə ifadə etməyə başlayır.[9]
Xəlil Rza Ulutürk 1949-cu ildə Azərbaycan Dövlət UniversitetininFilologiya fakültəsinə daxil olur. O, universitetdə oxuduğu dövrdə Cəfər Xəndan və Bəxtiyar Vahabzadənin rəhbərlik etdiyi ədəbi dərnəyə qoşulur. Daha sonra Xəlil Rza Ulutürk “Azərbaycan Yazıçılar Birliyi”nin sədri Mirzə İbrahimovun rəhbərliyi ilə təşkil olunan “Gənclər Günü” tədbirlərində iştirak edir. Ulutürkün daxil olduğu bu ədəbi mühit onun şair kimi yetişməsində və ədəbi biliklər qazanmasında mühüm rol oynayıb.[9]
Xəlil Rza Ulutürkün şeirləri 1949–1954-cü illərdə tez-tez çap olunur. Beləliklə o, ədəbi mühitdə tanınmağa başlayır. Ulutürk 1954-cü ildə universitetdən məzun olur və həmin il Azərbaycan Yazıçılar Birliyinə üzv seçilir.[10] Universitet təhsilini başa vurduqdan sonra “Azərbaycan Qadını” jurnalında işləməyə başlayır və iki il bu jurnalda fəaliyyət göstərir.[11]
1957–1958-ci dərs ilində Xəlil Rza Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının tövsiyəsi ilə Moskvaya, M. Qorki adına Ədəbiyyat İnstitutu nəzdində fəaliyyət göstərən Ali Ədəbiyyat kurslarına göndərilir.[12] N. Xəzri, Ə. Kürçaylı, Qabil, M. Araz, S. Tahir, Ə. Əylisli, Fikrət Qoca, A. Mustafazadə, S. Məmmədzadə və başqaları da həmin təhsil ocağında təhsil alıblar. Bu kurslarda müxtəlif illərdə Çingiz Aytmatov, Rəsul Həmzətov, Yevgeni Yevtuşenko, David Kuqultinov və başqaları da təhsil almış, görkəmli yazıçılar Pablo Neruda, Romen Rollan, Nazim Hikmət və başqaları ilə kursun müdavimlərinin maraqlı görüşləri keçirilmişdir. X. Rza Pavel Antokolskinin sinfində oxuyub.[11]
1959–1962-ci illərdə “Göyərçin” jurnalının redaksiyasında çalışır. 1959-cu ildə Moskva şəhərindəki təhsilini tamamladıqdan sonra Bakıya qayıdaraq Azərbaycan Dövlət Pedaqoji İnstitutunda bir müddət assistent kimi fəaliyyət göstərir. 1963-cü ildə o, “Müharibədən Sonrakı Azərbaycan Sovet Ədəbiyyatında Poema Janrı” mövzusunda dissertasiyasını müdafiə edərək “Filologiya elmləri namizədi” elmi dərəcəsini qazanır.[11]
O, Azərbaycan Sovet Ədəbiyyatını tədris edirdi. Lakin nə proqramı var idi, nə də planı. Dərsin müəyyən bir ölçüsü olmurdu. Hansı şair və yazıçı haqqında nə qədər danışacağını unudardı. Bir də baxardın ki, başını alıb gedib. Çılğın Xəlil sevdiyi şairlərdən böyük həvəslə danışır, şeirlər oxuyurdu. Buna görə də dərsləri tələbələrlə dolub-daşırdı.
Xəlil Rza Ulutürkün həyat yoldaşı Firəngiz xanım xatirələrində şairin dərslərinin, digər dərslərdən qaçaraq gələn tələbələrlə dolu olduğundan söz açır. Ulutürk dərs prosesində yaşadığı həyəcanı və tələbələrlə olan münasibətini 1964-cü ildə qələmə aldığı “Mənim tələbələrim” adlı şeirində ifadə etmişdir.[14]
Xəlil Rza Ulutürkün imzası
Ulutürk, digər həmkarlarından fərqli olaraq, dərslərində saf Azərbaycan dilinin qorunması üçün mübarizə aparmış və tələbələrinə Azərbaycan dili və vətən sevgisi aşılamağa çalışmışdır. O uzun illər Azərbaycan dilini gücləndirmək, ərəb, fars, rus dillərində söz və ifadələrdən təmizləmək üçün səy göstərib. Azərbaycan dilində “çimərlik” sözü ilk dəfə onun tərəfindən istifadə edilib. O, “doğma” sözünü “biçim”, “televizor”u “telegüzgü”, “fortoçka”nı “nəfəslik”, “istiqaməti” isə “yön” sözü ilə əvəzləmişdi.[15] Həyat yoldaşı Xəlil Rzanın bu həssalığını belə ifadə edir:[16]
Xəlil APİ-də çalışanda dilin təmizlənməsi uğrunda kəskin bir mübarizə içində idi. Kim yabançı sözlərdən istifadə etsə ona hər kəlimə üçün 5 qəpik cərimə tətbiq edər, bəzən danışığından məmnun qaldığı soydaşlarını bir manat məbləğində mükafatlandırardı. Bu vəziyyət bəzi ruslaşmış ziyalılara xoş gəlmirdi. Yazıçılar birliyi onu tənqid edirdi. Buna görə kampaniyalara məruz qalırdı.
Lakin onun ana dil mövzusundakı bu mövqeyi rəhbərlik tərəfindən narazılıqla qarşılanmış və nəticədə Ulutürk vəzifəsindən uzaqlaşdırılmışdır. Bu hadisədən sonra Xəlil Rza bir müddət işsiz qalır.[17]
Ulutürkün ana dilə olan həssaslığı Sovet rəhbərliyini də narahat etmişdir. Azərbaycan KP Mərkəzi Komitəsinin birinci katibi Axundov, Mərkəzi Komitənin 1962-ci il avqust iclasında təqdim etdiyi raportda Xəlil Rzanın “Ana dili” başda olmaqda şeirlərini tənqid edərək milli qürur hisslərinin zəbunu olmaqla günahlandırmışdır.[18]
Böyük Azərbaycan şairi Vaqifin 250 illik yubileyi münasibətilə Azərbaycana gələn Türkiyə heyəti ilə Ulutürkün görüşməsinə icazə verilməmişdir. Yubiley müddətində Dövlət Təhlükəsizlik Komitəsi tərəfindən izlənilən şair, bütün bu təzyiqlərə məhəl qoymadan Türkiyədən gələn qonaqları ilə hoteldə görüşərək onlara öz əl yazmalarını təqdim etmişdir. Ulutürk Türkiyədə dərc olunan “Ana dili” şeirinə görə, Azərbaycan Yazıçılar Birliyi tərəfindən təzyiqlərə məruz qalır. Birliyin sədri Mehdi Hüseyn 8 sentyabr 1962-ci il tarixli “Ədəbiyyat və İncəsənət” qəzetində çap olunan məqaləsində Xəlil Rzanın “zərərli milli qürur”unu tənqid edir. Ulutürk “Ana dili” şeirinin yayımlanmasından sonra 1967-ci ildə Azərbaycanlı yazıçıları təmsil edərək Türkiyəyə səfər edir. Bu vacib səfər şairin türkçülük ideyalarının əsasını qoymuşdur.[19]
Bu hadisələrdən sonra Xəlil Rza uzun müddətli təqiblərə məruz qalır. Onun telefonları izlənilir, rəsmi dairələrdə “günahkar şəxs” elan olunur. Xəlil Rza işsiz qaldığı bu müddət barədə 1990-cı il 20 yanvar hadisələrindən bir neçə gün sonra verdiyi müsahibədə danışır:[20]
Başqa heç bir dövlət işində işləmədim. Ailəmə baxmaqda, uşaqlarımı doyuzdurmaqda çətinlik çəkdim. Ailəm tam iki il işsiz qaldığımı bilmədi. Onlara bunu deyə bilmədim. Yaşaya bilmək üçün kəndbəkənd gəzib mühazirələr oxudum, şeirlər söylədim. Qısası, əsas peşəmdən kənarda olan hər işi gördüm. Çox vaxt bunlara belə mane oldular. Amma Xəlil Rza inamlarımı dəyişmədən, zülmə razı olmadan 1969-cu ilə qədər gəlib çıxdı. 1969-cu ildə nəhayət iş vermək məcburiyyətində qaldılar. İndi eyni işimə davam edirəm. Amma əsas işim xalqımın dili ilə danışmaq, onların hisslərinin tərcümanı olmaqdır.
Ulutürk, Sovet rejiminin maneələrinə baxmayaraq, nəhayət 1969-cu ildə Azərbaycan Elmlər Akademiyasının Nizami Ədəbiyyat İnstitutuna dəvət edilmiş və ədəbi fəaliyyətini baş elmi işçi kimi burada davam etdirmişdir. Ulutürk, Azərbaycan Elmlər Akademiyasının Nizami Ədəbiyyat İnstitutunda Mirzəağa Quluzadə, Əziz Mirəhmədov kimi şəxslərlə birgə çalışmış, tərcümə işləri görərək doktorluq dissertasiyasını hazırlamışdır.[17][21][22]
1970-ci ildə xüsusilə təqdim olunacaq doktorluq dissertasiyası üçün Məqsud Şeyxzadə haqqında material toplamaq məqsədilə Daşkəndə gedir. 1974-cü ildə Firəngiz xanım Daşkənddəki Təkmilləşdirmə İnstitutuna göndərilir. Oğlu Rza ilə birlikdə Xəlil Rzanın yanına yollanırlar.[23]
1983-cü ildə Əziz Mirəhmədovun rəhbərliyi ilə Akademiyada Xəlil Rzanın 50 illik yubiley tədbiri keçirilir. 1984-cü ildə M. F. Axundov Kitabxanasında Xəlil Rzaya “Uzun ömürlü gecələr” və “Qardaşlıq çələngi” kitablarına görə Dövlət Mükafatı təqdim olunması qərara alınır. Lakin edilən bu məsələ yuxarı orqanlar tərəfindən əngəllənir.[24] Uzun müddət keçmədən, bu dəfə Qorki Mərkəzi Səyyar Kitabxanası, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin Şeir bölməsi tərəfindən “Gənclik” və “Maarif” nəşrlərinə görə Xəlil Rzaya dövlət mükafatı təqdim olunması üçün tədbir təşkil edilir. Bu tədbirlərə qatılanlar və dəstək verənlər dərhal işdən uzaqlaşdırılırlar. Xəlil Rza isə onların yenidən işlərinə bərpa olunması üçün əlindən gələn bütün səyləri göstərir və az da olsa, buna nail olur. Hətta bu insanlar öz əvvəlki işlərindən daha aşağı vəzifələrdə işləmək məcburiyyətində qalırlar.[25]
1985-ci ildə “Məxsud Şeyxzadənin Bədii Yaradıcılığı və Azərbaycan-Özbək Ədəbi Əlaqələrinin Aktual Problemləri” mövzulu doktorluq dissertasiyasını müdafiə edir. Filologiya elmləri doktoru adını alır. Bir il sonra Xəlil Rzanın maaşı artır, ona “Əməkdar incəsənət xadimi” adı verilir. Daha sonra isə Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasına professor kimi təyin edilir.[26][27]
1950-ci illərdən etibarən şeirləri və ədəbi yazıları ilə tanınan Xəlil Rza Ulutürkün, 1980-ci illərdən sonra Azərbaycanın müstəqillik mübarizəsində yaxından iştirak edən və istiqlal hərəkatını alovlandıran bir ziyalı kimi siyasi fəaliyyətlərdə adı çəkilməyə başlayır.[28]
Sovet İttifaqının son illərində Xəlil Rza xəstə olmasına baxmayaraq, rəhbər vəzifələrdə çalışan ermənilərin işdən azad edilməsi üçün kampaniyaya rəhbərlik edirdi. O demək olar ki, bütün gününü meydanlarda keçirirdi. Oğlu Təbriz isə atasının şeirləri və çıxışları səbəbindən öldürüləcəyindən qorxduğu üçün həmişə onun yanında idi.[28]
1990-cı ilin yanvar ayının 20-də Sovet ordusu Bakıya daxil olur və 20 Yanvar faciəsi baş verir. Bu, Qorbaçovun əmri idi. Ordu, cinayətin izlərini gizlətmək üçün ölənləri dənizə atırdı. Xəlil Rza, bir gün sonra həmin cinayətin baş verdiyi yerdə idi. Bu hadisədən sonra, 1990-cı il yanvarın 26-da Şəhidlər xiyabanına gedərək Sovet İmperiyasının dövlət adamlarına qarşı çıxış edir. O, “Qanlı cəllad Mixail Sergeyeviç Qorbaçova” adlı şeirini səsləndirdikdən sonra bir şəxs yaxınlaşıb həbs ediləcəyini və qaçmasını söyləyir. Xəlil Rza bu sözlərə məhəl qoymur.[29] Evə dönərkən aktyor Mikayıl Mirzənin avtomobilinə minir. RAF markalı bir avtomobil onları izləyir və Gənclik Meydanına çıxar-çıxmaz yollarını kəsir. Saat 17:15-də silah gücü ilə dörd nəfər onları DTK-nə aparır. Gecə 12:00-də Mikayıl Mirzəni buraxırlar. Xəlil Rza həmin gecə təyyarə ilə Moskva Lefortovo Həbsxanasına göndərilir. Xanımı Firəngiz xanım, Xəlil Rzadan xəbər ala bilmək üçün günlərlə ərizələr yazıb Azərbaycan Dövlət Təhlükəsizlik Komitəsinə müraciət edir, amma xəbər ala bilmir. Təzyiqlərdən qorumaq üçün Xəlil Rzanın bütün gündəliklərini Xırdalan şəhərində yaşayan Lülufər xanımın evinə aparırlar. Fevral ayının ortalarında Xəlil Rzanın dəvət etdiyi bir televiziya müxbirinin etdiyi müsahibə televiziya kanallarında yayımlandıqdan sonra yaxınları ondan xəbər tutur.[30] Xəlilin söhbətindən belə məlum olur ki, o, içində ancaq bir insanın yerləşə biləcəyi kamerada bir vaqon dolusu məhbusla saxlanılır. Xəlil bu barədə yazır:[31]
Mən yaşlı olduğum üçün otururdum. Etibar isə dizlərimdə oturmuşdu. Qayıtmaq mümkün deyildi. Sonra bizi pis qoxulu bir kameraya göndərdilər. Oranı yaxşıca təmizlədim. Amma bizi yenə də qara avtomobilə mindirib qatara apardılar. Bütün zəhmətim boşa getdi. Nəhayət bizi qara avtomobildən düşürüb başqa avtomobillərə mindirdilər. Bakı küləyi bizi məst edirdi. Sonra isə DTK binasına gətirib bir otağa çıxardılar. Divarlar qan içində idi, otaq isə ağcaqanadlarla dolu idi. Orada qalmaq mümkün deyildi.
Həbsxanada olduğu müddətdə maaşı kəsilir. Onun azad edilməsi məqsədilə imza kampaniyası başlanılır. Bu kampaniya üçün Xəlil Rzanın evinin qarşısında çadır qurulur. İnsanlar “Xalq şairinə azadlıq” yazıları ilə küçə yürüşlərinə başlayırlar. Azadlıq radiosu Xəlil Rzanın neçə müddətdi həbs edilməsi barədə veriliş yayımlayır.[32]
O, “Milli nifrəti alovlandırmaq” ittihamı ilə Azərbaycan SSR Cinayət Məcəlləsinin 67-ci maddəsinə əsasən həbs edilmişdi. Ulutürk, 3 aydan 10 ilə qədər həbs cəzasına məhkum edilə bilərdi. O, Lefortovo həbsxanasına göndərilən yeganə azərbaycanlı şair idi. Şair Lefortovo həbsxanasında 8 ay 13 gün keçirmiş və burada 200-dən çox şeir, məktub və məqalədən ibarət olan “Lefortovo Gündəliyi”ni qələmə almışdır.[33]
Bakı, Moskva, Voronej, Rostov həbsxanalarında təxminən doqquz ay saxlandıqdan sonra məhkəmə keçirilir və Bakı Şəhər Məhkəməsi ictimaiyyətin və Xəlil Rza Müdafiə Komitəsinin tələbi ilə tam bəraət qərarı çıxarır.[34]
Xəlil Rza Lefortovadan qayıtdıqdan sonra Rafiq Zəka və Əhməd Elbrus ilə birlikdə “Qorqud” nəşriyyatını qurur. Onun “Addımlayan ensiklopediyamız” adlı məqalələr toplusu burada nəşr edilmişdir. 1990-cı ildə “Davam Edir-37” şeiri ilə M. F. Axundov Mükafatına layiq görülür:[35][36]
Bu dünyada otun, suyun, torpağın da yaddaşı var.Sındırılmış bir budağın,söndürülmüş ocağın da yaddaşı var.Ələk-vələk, darmadağın otağın da yaddaşı var.Bayaq isti, indi bumbuz yatağın da yaddaşı var.Nallı çəkmə altındaca qolu çıxan kuklacığın,Miz üstündə yetim qalan bir qələmin,varağın da yaddaşı var.
Parlament seçkiləri başlayanda, 10 yanvar 1990-cı ildə Bakı-Kirov rayonundan, S. Lazo 18 saylı seçki dairəsindən millət vəkilliyinə namizəd göstərilir. Ərizəsindəki bioqrafiyasından sonra təqdim etdiyi siyasi proqramı aşağıdakı kimidir:[37]
1. Milli ordumuz, əlifbamız, 28 aprel 1920 tarixinə qədər mövcud olmuş dövlət sərhədlərimiz, iqtisadi, siyasi müstəqilliyimiz bərpa edilməli, iyrənc Daşnaksütyun təcavüzü dayandırılmalıdır.2. Azərbaycan tarixi, ədəbiyyat, incəsənət, mədəniyyət və elm tariximiz tamamilə yenidən yazılmalı, türkə, vətənə, millətə və həqiqətə zidd olan hər şey aradan qaldırılmalıdır.3. Bütün qara heykəllər, büstlər və bütlər dağıdılmalı, beyinlər və ürəklər onların çirkin təsirindən təmizlənməlidir.4. Təkpartiyalı sistem və 70 illik müstəmləkəçilik dövrü ilə yalnız SSRİ Kommunist Partiyasının köləsi olmuş Azərbaycanın boynunda asılmış qanlı baltaya son qoyulmalıdır.5. 20 Yanvar 1990-cı ildən etibarən Bakıda, daha sonra dövlətin digər bölgələrində sərhədlərimizdə törədilən qanlı əməliyyatların, həbslərin və faciələrin günahkarları məhkəməyə çıxarılmalı və cəzalandırılmalıdır.6. Akademiyalar, ali məktəblər, radio, televiziya, mətbuat və digər sosial təsisatlarda fikir azadlığı və vicdan azadlığına qarşı olan hər şey diqqətə alınmalı və rədd edilməlidir.7. Ekoloji fəlakətlər baxımından dünyada birinci yerdə olan Sumqayıt və buna uyğun Bakı və Gəncə kimi şəhərlərdə ətraf mühit problemləri həll edilməlidir.8. 1905-ci ildən bəri atalarımızın tarixi yurdlarından, qədim Oğuz torpaqlarından qovulan, öldürülən bir milyon səkkiz yüz min Azərbaycan türkü ilə bağlı törədilən soyqrım dünya ictimaiyyətinin diqqətinə çatdırılmalı və bu qanlı siyasətin icraçıları rəzil edilməlidir.9. Etnik qrupların milli-mədəni inkişafı üçün yaxşı şərait yaradılmalı, fəqət Azərbaycanın ərazi bütövlüyü qorunmalıdır.10. Azərbaycan türkcəsi yalnız ad olaraq deyil, faktiki olaraq dövlət dili səviyyəsinə yüksəldilməsi təmin edilməli, məhkəmədə, hüquq mühafizə orqanlarında, tamamilə elmin, mədəniyyətin, iqtisadiyyatın və sənayenin bütün sahələrində sözlər, ifadələr və terminlər Türk ulusunun lüğətindən olmalıdır.11. Güney və Quzey Azərbaycanın milli-mənəvi birliyi təmin olunmalı, mədəniyyət və turizm inkişafı prioritet olmalıdır.12. Xalqın çətin dövrlərində milli alçaqlıq dərsi verənlər və bunun aşkar təmsilçiləri və tərəfdaşları ifşa edilməlidir.
Seçkilərdən əvvəl 79, sonra 87 səs fərqi ilə ümumilikdə 3314 səs toplamasına baxmayaraq, hökumət kifayət qədər səs çoxluğu təmin edilmədiyini əsas gətirərək onu bu vəzifədən məhrum etmişdir.[38]
1991-ci ilin yazında Əbülfəz Elçibəy Xəlil Rza və həyat yoldaşını nümayəndələrlə birlikdə Ankaraya göndərir. Oradan da İstanbula gedirlər. 6 may 1991-ci ildə Xəlil Rza Türk Kültür Dərnəyində çıxış edir. Eyni tarixlərdə Xəlil Rzaya Qərbi Trakya jurnalı tərəfindən “Qərbi Trakya və Dünya Türkləri adına “Türk milləti mükafatı laureatı” fəxri adına layiq görülür. Bir ildən sonra, 1992-ci ildə ona “Azərbaycan Respublikasının Xalq şairi” fəxri adı verilir.[39][40][36]
Xəstəliklərinə görə 1992-ci ildə Süleyman Dəmirəlin göstərişi ilə Cərrahpaşa xəstəxanasında şəkər və göz müayinəsindən keçir. Mayın 19-da isə Haseki Ürək Xəstəxanasında ürəyindən əməliyyat olunur. 1993-cü il fevralın 11-də Bakıya qayıdır lakin, ayağındakı yara sağalmadığı üçün 23 avqust 1993-cü ildə Almaniyaya göndərilir. Burada Zolenger şəhər klinikasında müalicə olunur. Onun müalicəsi Bakıda Kardiologiya İnstitutunda davam edir.[41]
Azərbaycan Prezidenti Heydər Əliyevin Fransaya səfəri zamanı nümayəndə heyətinin tərkibinə Xəlil Rza və xanımı da var idi. Şəkərli diabet şairə orada da rahatlıq vermir və ayaq barmaqlarında yaralar əmələ gəlir. Bakıya qayıtdıqdan sonra onun ayaq barmağını amputasiya etməli olurlar. Bu səfər Xəlil Rzanın son səfəri olur.[12][9] Fransadan qayıdarkən cəbhə bölgələrində, məktəblərdə və birliklərdə tez-tez çıxışları onun səhhətini pisləşdirir və bədəni müalicələrə cavab vermir. Bu illərdə Xəlil Rza həm də yeni işıq üzü görən Günay qəzetində də baş redaktor kimi çalışmağa başlayır.[42]
Xəlil Rza Ulutürk 22 iyun 1994-cü ildə vəfat edir. Ulutürkün cənazəsi Azərbaycan Dövlət Filarmoniya Orkestrinin müşayiəti ilə çiyinlərdə aparılaraq Fəxri Xiyabanda torpağa tapşırılmışdır.[43] Şairin heykəlini məşhur heykəltəraş Azad Əliyev hazırlamışdır.[44]
Firəngiz xanım 31 dekabr 1932-ci ildə Bakıda dünyaya gəlmişdir. Ziyalı bir ailədə böyüyən və sosial elmlərə maraq göstərən Firəngiz xanım, Azərbaycan Dövlət Universitetinin Tarix fakültəsində təhsil almışdır. O, 26 saylı Bakı Dövlət Mətbuat Komitəsinin mətbəəsində kadrlar şöbəsinin müdiri vəzifəsində çalışmışdır. 1969-cu ildən, hazırda Azərbaycan Dövlət Neft və Sənaye Universiteti adlanan M. Əzizbəyov adına Azərbaycan Neft-Kimya İnstitutunda baş laborant kimi fəaliyyətə başlayıb. 1970-ci ildən etibarən Fəlsəfə və Siyasi Elmlər fənlərini tədris etmiş və uzun illər müəllimlik fəaliyyətini davam etdirmişdir.[45] Firəngiz xanım və bacısı Sima xanım Xəlil Rza ilə eyni universitetdə təhsil alırdılar. O Xəlil Rza Ulutürk ilə tanışlığı barədə televiziya verilişinə verdiyi müsahibədə danışır:[12]
1954-cü ildə universitetdə birinci kurs tələbəsi idim, Xəlil isə dördüncü kursda oxuyurdu. Bacım da Xəlillə birlikdə oxuyurdu. Bacım işlədiyi üçün onun yeməyini həmişə mən aparırdım. Xəlil də məni orada gördü. Sonra arxamca gəldi, amma danışmadı, yalnız məktublar yazırdı. Xəlilin cəsarətini görəndə, istər-istəməz, ona qarşı bir meyil yarandı.
Firəngiz xanımın anası Aşurbəyov nəslinə mənsub olub və qızının öz ailəsindən biri ilə evlənməsini istəyirdi. Bu, Xəlil Rza Ulutürk və Firəngiz xanımın münasibətləri üçün müəyyən çətinliklər yaratmışdır. Onlar universitet illərində məhdud şəkildə görüşmüş və əsasən məktub yolu ilə əlaqə saxlayıblar. Bu çətinliklərə baxmayaraq, Firəngiz xanımın atasının razılığı ilə 7 dekabr 1956-cı ildə onların nikahı baş tutur.[12][46]
Firəngiz xanım təkcə Xəlil Rza Ulutürkün həyat yoldaşı kimi deyil, həm də onun irsinin qorunması və təbliği istiqamətində mühüm fəaliyyət göstərib. Şairin vəfatından sonra onun nəşr olunmamış məktublarını, şeirlərini və tərcümələrini toplamaq və nəşr etdirmək üçün böyük səylər göstərir. Bu fəaliyyətlər Azərbaycan ədəbiyyatına mühüm töhfələr verib. Firəngiz xanım Xəlil Rzanın ölümündən sonra 56 kitabını çap etdirib.[12][47] O, Azərbaycan ədəbiyyatının tanıdılmasında göstərdiyi xidmətlərə görə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin qərarı ilə Prezident təqaüdünə layiq görülmüşdür.[48][49]
Xəlil Rza və Firəngiz xanımın bu evlilikdən Təbriz Xəlilbəyli və Rza Xəlilbəyli adında iki övladı dünyaya gəlib.
Şair, 12 fevral 1964-cü ildə oğlu Təbriz Xəlilbəylini qucağına almışdır. 1981-ci ildə Bakıdakı M. Müşfiq adına 18 nömrəli məktəbi bitirən Təbriz, Azərbaycan Dövlət İncəsənət İnstitutunun Kütləvi tamaşalar üzrə rejissor fakültəsində təhsil almışdır. Sovet Ordusunda xidmət etməyi rədd edən Ulutürkün oğlu Təbriz Murmanskda hərbi xidmətdən yayınaraq Azərbaycan Radio və Televiziya Şirkətində işləməyə başlamışdır. 28 avqust 1986-cı ildə Təbriz Xəlilbəyli Sevinc xanımla ailə həyatı qurur. Onların Türkay və Gültac adında iki qız övladı var.[50]
Xəlilbəyli Təbriz 1991-ci ilin sonunda könüllü olaraq cəbhəyə yollanıb. Xromord və Naxçıvanik kəndləri uğrunda gedən döyüşlərdə iştirak edib. Döyüş şücaətinə görə DİN-nin “Boz qurd” mükafatına layiq görülüb.[51] 1992-ci il 31 yanvar Təbriz Xəlilbəylinin son döyüşü olub. O, Şuşanın mühasirədən çıxarılması üçün təşkil edilən Daşaltı əməliyyatı zamanı şəhid olmuşdur.[52] Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 8 oktyabr 1992-ci il tarixli 264 nömrəli Fərmanı ilə Təbriz Xəlilbəyliyə ölümündən sonra “Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı” fəxri adı verilmişdir. O, Bakı şəhərindəki Şəhidlər Xiyabanında torpağa tapşırılıb. Bakıda və Salyan rayonunda küçələrdən birinə onun adı verilib. Eyni zamanda, xüsusi məqsədlər üçün istifadə olunan bir gəmi də onun şərəfinə adlandırılıb. Yaşadığı evin qarşısında isə onun xatirəsinə həsr olunmuş lövhə yerləşdirilmişdir. 13 fevral 2024-cü ildə Təbriz Xəlilbəylinin 60 illik yubileyinə həsr olunmuş — anım tədbiri keçirilib.[53]
Xəlil Rza bədii yaradıcılığa XX əsrin 40-cı illərinin sonlarından başlamışdır. 1939–1949-cu illər Xəlil Rza Ulutürkün ilk romantik-yaradıcılıq şeir təcrübələrini etdiyi və onun bədii dünyasının formalaşma dövrü hesab olunur. Ulutürkün kommunizmi tənqid edən ilk şeiri olan “Kitab” 1948-ci ildə “Azərbaycan pioneri” qəzetində dərc edilmişdir. Bu şeir şairin arxiv sənədlərində də ilk mətbu əsəri kimi göstərilsə də, həmin ildə Pioner qəzetində şairin “Abşeron” şeiri də dərc edilmişdi.[54][55] Hələ 16 yaşında çap olunan bu şeir, şairin daha geniş bir ədəbi mühitlə tanış olmasına, müxtəlif dərnək və jurnallarda şeirləri ilə iştirak etməsinə şərait yaratmışdır.
X. Rzanın 50-ci illərdə “Qatar gedər” (1951), “Budapeştdə heykəl” (1951), “Müqəddəs yol” (1952), “Böyük günlər bayramı” (1953), “Radionu dinlərkən” (1954), “Həyat düşüncələri” (1954) şeirlərində poetik intonasiya azlıq edib, “Şərqin gözləri” (1956), “Şairin cavabı” (1956), “Bəzənin, a qızlar” (1961) kimi sosial-siyasi şeirlərində ənənəvi motivlər, epik-lirik təhkiyə görünən xüsusiyyət olub.[55] 1957-ci ildə şairin ilk şeir kitabı “Bahar gəlir”[3] işıq üzü görür. Bundan iki il sonra isə “Sevən gözlər” adlı şeir kitabı çapdan çıxır.[56][22]
1950-ci ildə yazılan şeirlər şairin yaradıcılığında məhəbbət, qəhrəmanlıq və azadlıq mövzularının qaynağı hesab olunur. Məsələn: “Mənim ata yurdum, ata məskənim” (1957–58), “Ata işdən gələndə” (1958), “Zəfər çələngi” (1958), “Ata əlləri” (1959), “Sırıqlı” (1959), “Miras” (1959), “Ay ana, yanımda olaydın mənim” (1959).[57]
Bu dövrdə yazılan şeirlərdə şairin müharibəyə olan münasibəti də özünü büruzə verir. “Nə gözəl yerləri qorumuşdur o” (1958), “Sizin mavzoleyiniz” (1958), “Hayıf, ata, sən görmədin” (1958), “Mən dava görməmişəm” (1967), “Atanın şer dəftərindən” (1968), “Ən qiymətli əklil” (1969) əsərləri döyüşçü ataya xatirat kimi yazılmışdır.[58]
1960-cı illərdə dünyada baş verən ictimai-siyasi hadisələr və azadlıq hərəkatları milli ədəbiyyatlarda xalq və bəşəri dəyərlərin inkişafına səbəb olmuş, poeziyada bədii keyfiyyət dəyişikliklərinə yol açmışdır. Bu dövrdə şairlərin əsərlərində ictimai-siyasi ideyalar daha qabarıq şəkildə öz əksini tapmışdır. 60-cı illərin poetik axtarışları Xəlil Rzanın yaradıcılıq idealının mənbələrini aydınlaşdırmış, türkçülük, vətənpərvərlik, azadlıq və istiqlalçılıq ideyalarını ön plana çıxarmışdır.[59][60] Xəlil Rzanın poetik manifesti sayılan Azadlıq şeiri ilk dəfə “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzetinin 24 dekabr 1960-cı il tarixli nömrəsində Afrikanın səsi adı ilə dərc edilmişdir. “Afrikanın səsi” (sonradan “Şairin səsi”, “Azərbaycanın səsi”, “Xalqımın səsi”, “Mənim səsim”) şeirində azadlıq ideyasının məna çalarları, poetik intonasiyası, ifadə vasitələri və bəşəri “Mən” anlayışı güclü şəkildə ifadə olunmuşdur:[61]
Azadlığı istəmirəm zərrə-zərrə, qram-qram!Qolumdakı zəncirləri qıram gərək, qıram, qıram!Azadlığı istəmirəm bir həb kimi, dərman kimi!İstəyirəm səma kimi, günəş kimi, cahan kimi!Çəkil, çəkil, ey qəsbkar! Mən bu əsrin gur səsiyəm!Gərək deyil sısqa bulaq! Mən ümmanlar təşnəsiyəm!
Ümumiyyətlə Xəlil Rza Ulutürkün azadlıq ideyası 1950–1960-cı illərdə daha çox mücərrəd məna daşıyırdı və romantik təxəyyülün məhsulu kimi özünü göstərirdi. Lakin 1970-ci illərdə yazdığı beynəlxalq mövzulardakı şeirlərində milli ruhu canlandıraraq bəşəri dəyərləri milli baxış prizmasından təhlil etmiş, millidə bəşəri və bəşəridə milli ideyalar axtarmağa başlamışdır. 1960–1970-ci illərdə onun istiqlal düşüncələri şeirlərində “sızmalar” şəklində, dolayısı ilə ifadə edilirdi. Amma 1970-ci illərin sonlarından və 1980-ci illərdən etibarən bu ideyalar daha güclü və açıq şəkildə özünü göstərərək, şairin milli məqsədini və azadlıq məfkurəsini aydın şəkildə ifadə etmişdir.[62]
Bu illərdə şairin 3 kitabı çap edilir. Bunlar: “Məhəbbət dastanı” (1961)[63], “Mənim günəşim”(1963) və “Qollarını geniş aç” (1965) kitablarıdır. 1960-cı illərdə qələmə alınan bəzi şeir nümunələri bunlardır: Nifrətim var” (1960), “And içirəm” (1962), “Şəlalə kimi” (1962), “Ermitaj və Avrora” (1962), “Ürək qızıl gülə bənzər” (1962), “Əyilmə” (1962), “Qonaq çağırıram bəşəriyyəti” (1963), “Vəzifə” (1967), “Mən Şərqəm” (1968).[64] Şairin bu illərdə çap olunan “Vətən, ya ölüm” (1960–1962) şeirinin mövzusu Kuba xalqının azadlıq mübarizəsindən, “Kürd şairinə məktub” (1963) şeirinin movzusu isə kürd xalqının həyatından alınmışdır. Kuba rəhbəri F. Kastronun eyniadlı fikrini (Vətən, ya ölüm!) şeirə başlıq verən şair beynəlxalq mövzu və motivlərə keçid etmiş, həyat və bədii təzadı əsas götürərək, azadlıq ideyasını, əslində milli olanı — öz inam və idealını fərdiləşdirmişdir.[65]
Xalq taleyi və xalq birliyi ideyasının ilk toxumları və kökləri Xəlil Rzanın 1960-cı illərin əsərlərində görünür. Şairin “Oğlum Təbrizə” (1964)[66][67] və “Anam layla çalır” (1966) şeirlərində real həyat lövhələri və detallara yer verilir. Xalq bayatılarına yaxın müdrik və yığcam ifadə tərzi ilə o, öz idealını və xalq taleyini mətnarası və sətiraltı mənalarda uğurla əks etdirir.[68]
Ey bala Təbrizim, gün o gün olsunAna Təbrizimə mən azad deyim,Ustad Şəhriyarla görüşüm olsun.Təbrizi Təbrizə qol-qanad deyim.
Bu şeirlərdə şairin məhəbbət, qəhrəmanlıq və azadlıq ruhunun qaynağı da ata yurdu, ata ocağıdır. “Doğma ev” (1960), “Analar” (1960–61), “Mənim övladlarım” (1962), “Anam ocaq qalayır” (1965), “Oğullar gərəkdir Azərbaycana” (1966), “Oyatmağa qıymaram” (1967), “Oğullarıma” (1967), “Atanın şer dəftərindən” (1968), “Yatır gül balalarım” (1968), “Üzü nurlu anam mənim” (1969), “Qollarım üstündə” (1969), “Sərvətim” (1969) “Balalarım” (1970), “Gizli iftixar”, “Səadətim” (1970), “Rzam üçün”, “Ata ev tikir”, “Biz gəldi-gedərik, Vətən əbədi” və başqaları həmin mövzudadır.[69]
60-cı illərin poetik nümunələrinə nəzər saldıqda, belə bir nəticəyə gəlmək mümkündür: Xəlil Rza Ulutürk təbiətə dərin sevgi və bağlılığı ilə seçilən şairdir. Onun təbiətə həsr olunmuş şeirləri həm obyektiv, həm də analitik məzmunla zəngin olub, təbiətin estetik gözəlliyini təsvir edir. 1950-ci illərin şeirlərində X. Rzanın təbiətə münasibəti onun arzu və duyğularını qidalandırıbsa, 1960-cı illərin şeirlərində (1960–1964) poetik obrazlarda, əsasən, təşbeh və metaforalarda təzahür edib:[70]
Bir Muğam zilidir – ox çinarların,Meh dəyən budaqlar – incə kamanımSən – Zərdüşt zəkalı, Babək baxışlı,Üzeyir nəfəsli Azərbaycanım!
Şairin “Bahar” (1960), “Yeni pəncərələr” (1960), “Göygöldə sübh açılır” (1961), “Mən Dneprə vurulmuşam” (1961), “Riqa körfəzində günəşin qürubu”, “Günəşin yarısı görünür ancaq” (1961), “Bir dəstə çiçək” (1961), “Bakı bağları” (1961), “Bahar kimi” (1962), “Qızıl balıq və şəlalə” (1962), “Sonsuz qüvvət” (1962), “Ömrümdə Kür çayını bu rəngdə görməmişdim” (1962), “Göyçayda payız səhəri” (1963), “Dəlidağ” (1963), “Uşaq bağçası dənizdə” (1964), “Quba bağları” (1960–1968), “Güldəstə toplayıram” (1965), “Aç qoynunu, ana torpaq” (1965), “Gül bağında düşüncələr” (1966), “Qobustan qayaları” (1966), “Bütün fəsillərdə bahar yaşayır” (1967), “Gəncənin çinarları” (1967), “Dəniz səni çağırır” (1967), “Dəniz kimi yaşamaq” (1967), “Xəzərdən ayrıla bilmirəm” (1967), “Qar altında bahar” (1968), “Çağırır Göyçay məni”, “Daşın ətri” (1968), “Sən mənə bənzəyirsən” (1969), “Babalar yatan yerdə” (1969), “Baharda” (1969) və “Həftədə bir kərə, ayda bir kərə” (1969) şeirlərində təbiət idillyası, bədii obrazlar və dərin düşüncə qatları bir arada ifadə olunmuşdur.[71][72]
Xəlil Rzanın şeirlərində milli elementlərin ön plana çıxdığı 1970–1980-ci illər onun “İstiqlal Şairi” kimi tanındığı dövr hesab olunur. 1970-ci illərin poeziyasında o, mənəvi-psixoloji olaraq milli həyata və dünyaya nüfuz edib. Şairin bu illərdə daha bir neçə şeir kitabı çapdan çıxır: “Yeni zirvələrə” (1971), “Ucalıq” (1973), “Doğmalıq” (1977).[73][19]
Xəlil Rza Ulutürk lirik-epik üslubunda tarixin və dövrün hadisələrinə diqqət yetirərək, onları lirik-psixoloji və analitik aspektlərdə dəyərləndirmişdir. Xüsusilə 1970-ci illərdəki əsərlərində ictimai etirazlar mühitin və şəraitin yaratdığı mənəvi-psixoloji və ictimai-siyasi haqsızlıqlara, beynəlxalq şovinizmə, istismara, müstəmləkəçiliyə və imperiya ambisiyalarına yönəlmişdir. Şairin ictimai etirazları öncə öz daxili dünyasından, özünü sorğulamaqdan başlayır. Bu özünüifadə nümunələrinə “İlham”, “Səməndər quşu kimi” kimi əsərləri daxil edilə bilər.[70] Daha sonra isə özünütanıma və özünüetiraf mövzuları genişlənərək “And içirəm” (1974), “Silkələnmə” (1975), “Qarşıdadır” (1979) kimi əsərlərində aydın ifadə olunur.[73]
Xəlil Rza cəmiyyətdəki etinasızlıq, ətalət və biganəliyə qarşı çıxış edərkən, bəzən satira və tənqid vasitəsilə öz mövqeyini ifadə etmişdir. Bu əsərlərdə o, M. Ə. Sabir ənənələrinə müraciət edərək, kəskin satirik yanaşmalarla dövrünün sosial problemlərini işıqlandırmışdır. “Heç olmaz ki…”, “İşsiz kişilər”, “Düşüncələr” kimi şeirlərində o, bu problemlərə qarşı poetik həssaslıq və vətəndaş mövqeyi nümayiş etdirir.[74]
Xəlil Rza Ulutürk 1980-ci illərə qədərki əsərlərində sosial-siyasi quruluşa lirik-epik üslubda yanaşmışdır. Bu dövrdə onun yaradıcılığı, bədii ifadə və emosional dərinlik baxımından diqqət çəkir. Ancaq 1980-ci illərin əsərlərində şairin cəmiyyətə qarşı üsyankar və inkarçı mövqeyi açıq şəkildə görünməyə başlayır.[74] Bu dəyişiklik, onun bədii yaradıcılığının güclü publisistika xüsusiyyətləri və patetik intonasiyaya malik olduğunu ortaya qoyur. Xəlil Rza Ulutürk, 1980-ci illərdəki poeziyasında ictimai etirazlarını əsasən rus sovet imperiyasına və beynəlxalq imperializmə qarşı yönləndirmişdir. Bu, onun ədəbiyyatında siyasi və sosial problemlərə qarşı mübarizə ruhunu əks etdirir. Bu illərdə şairin “Taparam səni” (1980), “Ömürdən uzun gecələr” (1982), “Hara gedir bu dünya” (1983), “Daşdan çıxan bulaq” (1986), “Məndən başlanır Vətən” (1988) kitabları nəşr olunur.[75]
Şairin 80-ci illərdəki əsərlərində mövzu adətən Vətən taleyi və milli idealdır. Bu şüarlar onun “Səngər azuqəsi” (1980), “Şəhriyarım” (1980), “Çətin yol” (1981), “Mənə bənzə” (1981) şeirlərində özünü daha aydın büruzə verir.[76]
Xəlil Rza Ulutürkün şeirlərində lirik qəhrəman milli ideallara xidmət edən, güclü və tərəddüdsüz bir obraz kimi təqdim olunur. 1980-ci illərin poeziyasında bu qəhrəman həm milli-mənəvi dəyərləri, həm də xalqın taleyini əks etdirən bir simvola çevrilir. Şair, milli xarakterin real obrazını yaratmaqla, həm də insanlara mərdlik, qətiyyət və mübarizə ruhu aşılamağa çalışır. Onun əsərlərində “mərd olma” ideyası mühüm yer tutur və bu, lirik qəhrəman vasitəsilə ifadə edilir:[76]
San bu döyüşlərin ön səfindəsən,Məşəl ürəklərin tərəfindəsən!Elə buna görə mərd olmalısan,Dağdan, ildırımdan, oddan, qılıncdanKəsərli, sarsılmaz, sərt olmalısan.Haqqın yox ölməyə! Mərd olmalısan.
Lirik qəhrəmanın mübarizə mövqeyi yalnız sovet antipodları ilə qarşıdurmada, antihumanizmlə mübarizədə görünür. Şair humanizminin də, vətənpərvərliyində təkcə milliliyə söykənmir, onun humanizmi başqa, beynəlxalq humanizmdir:[74][77]
Bir şair köksündə Azərbaycan var!Bir şair qəlbinin şah damarındaBütün asiman var, bütün cahan var!
Ulutürk, eyni zamanda, şəxsiyyətin mənəvi dəyərlərinə – mərdliyə, iradəyə və cəsarətə xüsusi diqqət yetirir. Onun fikrincə, bu keyfiyyətlərin qaynağı Vətəndir. Şeirlərində insanlara fəal, şərəfli və mənəvi dolğun bir həyat sürməyi tövsiyə edir. “Şairin özülü” (1980), “Mən uçuram” (1980), “Sükan dalındayam” (1980), “Təbrizli Şəhriyar yazır” (1980), “Dəmirləşən dözüm” (1980), “Qorx, qorxma” (1982), “Min bir dərdin dərmanı” (1982), “Müşfiqdənmi artığam, ya Şandor Petefidən?” (1982), “Mayakovski ilə söhbət” (1982), “Sən inanma məddahlara” (1986) şeirləri bu səpkidə yazılan şeirlərdəndir.[78]
Xəlil Rza Ulutürk 1988–1990-cı illərdə milli azadlıq hərəkatının öncül şairlərindən biri kimi siyasi çağırışçı və təbliğatçı bir sənətkar olmuşdur. Bu dövrdə onun əsərləri milli mübarizənin və azadlıq ideallarının güclü ifadəsinə çevrilmişdir. Şairin bu illərdə yazdığı əsərlər arasında “Azərbaycan-türk salamı”, “Azadlığım”, “Sarsılmazdır qüdrətimiz” (1988), “Sumqayıt dastanı” (1988), “Silahlan” (1988), “Tonqallar meydanı”, “Azərbaycan”, “Qalx ayağa, Azərbaycan”, “Azadlıq meydanı”, “Tanklar Bakıya girən gecə”, “Şuşam” (1989), “Qara tabutlar gəlir” (1989), “Yaşasın Xalq Cəbhəsi” (1989), “Müstəqillik” (1989), “Qanlı cəllada” (M. S. Qorbaçova) (1990), “Qovacağız” (1990) və başqaları yer alır. Bu şeirlər onun azadlıq mücadiləsindəki fəal mövqeyini və siyasi-ictimai çağırışlarını əks etdirir.[79][80]
Xəlil Rza Ulutürkün yaradıcılığında türkçülük ideyaları mühüm yer tutur. 1980-ci illərdə Azərbaycanda milli-demokratik hərəkatın başlanması və 1991-ci ildə müstəqilliyin bərpası ilə türkçülük ideyaları həm ideoloji, həm də mədəni baxımdan daha böyük əhəmiyyət qazandı. Bu dövrdə Xəlil Rzanın yaradıcılığı bu ideyaların poetik gücü ilə zənginləşdi. Şairin “Qalx ayağa, Azərbaycan”, “Yalnız pasportunda”, “Boz qurda öygü” və “Mən günəş ürəkli Xəlil Rzayam” kimi əsərlərində türkçülük milli kimliyin əsas göstəricisi kimi ön plana çəkilir.[80][81]
Şairin 1992-ci ildə çap etdirdiyi “Davam edir 37…” kitabı yaradıcılığının ən əhəmiyyətli nümunələrindən biridir. Kitabda şairin siyasi lirika janrında yazdığı əsərlər toplanıb. Kitabın adını daşıyan “Davam edir 37…” şeiri Xəlil Rza Ulutürkün əsas proqram xarakterli şeirlərindən biridir:[82]
Elə bilmə o dəhşətli yanğın bitdi, batdı, getdi.Hələ durur, davam edir 37!O yaşayır, qorxularda, ürkülərdə.-Bəlkə bir də qaytarıldı… bəlkələrdəVicdanları basıb yeyən ləkələrdə, kölgələrdə.
Xəlil Rza 1990-cı ildə həbsdə olarkən Lefortovo zindanında 2000 səhifədən artıq əsər qələmə alıb. Həmin əsərlər arasında A. S. Puşkin, M. Y. Lermontov və A. Blokdan etdiyi tərcümələr, eləcə də həyat yoldaşı Firəngiz xanıma həsr etdiyi şeirlər xüsusi yer tutur.[83]
Xəlil Rzanın zindanda yazdığı əsərlər Azərbaycan ədəbiyyatında Xaqani Şirvani və Fələki Şirvaninin “Həbsiyyə” adı ilə tanınan şeir ənənələrinin XX əsrə daşınmış davamı hesab olunur. Şairin həbsdən sonra yazdığı siyasi şeirləri isə hələ də şəxsi arxivində saxlanılır. Xəlil Rzanın həbsiyyə şeirləri 28 yanvar 1990-cı ildə yazdığı “Xüsusi təyyarədə” əsəri ilə başlayır və sentyabr 1990-cı ildə tamamladığı “Poeziya hökmdarı” şeiri ilə yekunlaşır. Şair bu əsərləri “Qıfılı o üzdən qapılar” başlığı altında “Davam edir 37…” kitabında dərc etdirib. Həbsiyyə şeirlərindəki fikirlərin ilkin formalarına Xəlil Rzanın həbsxana gündəliklərində rast gəlinir. “Yox, mən qaça bilməzdim”, “Dustaq”, “Təbrik, Nelson Mandela”, “Salam, Boris Pasternak!”, “Bakıdan gələn bağlama” və digər əsərlər göstərir ki, şair onu təsirləndirən hadisələri, faktları, görüşləri və xatirələri dərhal gündəliyində qeyd etmiş və sonradan bu qeydlər əsasında şeirlərini qələmə almışdır.[84]
Xəlil Rza Ulutürk əsərlərində müxtəlif təxəllüslərdən istifadə etmişdir. “X. Xəlilbəyli”, “Xəlil Rza”, “Odsevər” və “Xəlil Xəlilzadə” kimi adlarla qarşımıza çıxan Ulutürk, 1965-ci illərdə bəzi şeirlərini “Od” və “Odsevər” imzası ilə nəşr etdirmişdir. Lakin sonralar Ulutürkə “Od-Odsevər” təxəllüsündən istifadə etmək qadağan olunmuşdu. Şair əsərlərində öz əsl adından yalnız ölmədən təxminən beş il əvvəl istifadə etməyə başlamışdır. Ulutürkün ölümündən sonra isə onun əsərləri, şeirləri və tərcümələri həyat yoldaşı Firəngiz xanım tərəfindən “Xəlil Rza Ulutürk” adı ilə nəşr edilməyə davam etmişdir. Ulutürkün ölümünə dörd il, beş ay və 22 gün qalmış istifadə etməyə başladığı “Xəlil Rza Ulutürk” adı, onun bütün həyatı boyu apardığı mübarizənin nəticəsi və əsl kimliyi kimi qəbul edilir.[85]
Xəlil Rza Ulutürk Sovet dövrü Azərbaycan poeziyasının yeni ədəbi forması olan poema janrında onlarca əsər yazmışdır. Şairin fikrincə, poema mütləq ləyaqət, vətənpərvərlik, şərəfli bir həyat, qəhrəmanlıq və fədakarlıq duyğuları ilə zəngin olmalıdır. O, poemada təsvir olunan qəhrəman müsbət bir obraz olmasa belə, əsərin mütləq pozitiv bir idealı əks etdirməsinin vacibliyini vurğulamışdır. Xəlil Rza Ulutürkün poemaları epik xarakter daşıyır. Onun “Məhəbbət Dastanı”, “Atalar-Oğullar”, “Az ömürlü ağ günlər”, “Tufandan güclülər” poemaları epik təsvirlərin geniş yer aldığı ədəbi əsərlər sırasındadır.[86]
“Məhəbbət dastanı” poemasında Xəlil Rza bəşəri düşüncələrini lirik şəkildə təqdim edir. O, Çin, Polşa, Almaniya, Afrika, Macarıstan, Misir, Koreya və Cənubi Azərbaycanın inqilab hərəkatlarını xatırlayır, Xirosima dəhşətlərinə etirazını bildirir.[87][88]“Atalar-oğullar” poeması müharibə mövzusundadır və milli-bəşəri ideyaları, taleləri ifadə edir. Lirik poema olan “Bayatı-Şiraz” (1964–1972) isə şairin insanı və dünyanı milli-bəşəri dəyərlərlə mənalandırdığı bir əsərdir. Əsər torpaqşünas alim Barat Cəfərliyə, Zaqatalanın təbii gözəlliklərinə həsr edilmişdir. “Qanadlılar” poemasının mövzusu təbiətdən, Qızılağac qoruğundan bəhs edir. “Əfsanəli bir ölkə” (1977) də təbiət mövzusundadır. Əsər X. Rzanın akademik Həsən Əliyevin “Həyəcan təbili” kitabını oxuyarkən aldığı təəssürat əsasında yazılmışdır.[89]
70-ci illərdə yazılmış “Həsrət” (1971) poemasının mövzusu Güneydir.[79] Poemada Təbrizə, onun tarixi keçmişinə lirik münasibət ifadə olunmuşdur.[90] Poemada həmçinin Təbrizi özünəqayıdış, özünüdərk çağırışına qoşmaq ideyası əsas olaraq qalır. Həmin qayə “Təbrizli şairin düşüncələri” (1970) poemasında da vardır.[91]
80-ci illərdə X. R. Ulutürk “Hara gedir bu dünya”, “İki qardaşın söhbəti”, “Ağ günlərin qaraldımı”, “Çinar sınar, əyilməz”, “Məni bir dərd yandırır”, “Qalx ayağa, Vətənim”, “Məktublar gedərgələr”, “O gün gələcək”, “Vətən oğlu” və başqa poemalarını yazmışdır.[92]
Xəlil Rza Ulutürkün 1980-ci illərdə çap etdirdiyi poemalarından biri olan “Hara gedir bu dünya?” poeması Azərbaycanın milli qurtuluşu və demokratik hökumət qurulması ideallarını əks etdirir.[87] Şair bu əsərində epik-lirik üslubda Azərbaycanın milli dəyərlərini və tarixini məhv etməyə çalışan Sovet rejiminə qarşı Azərbaycan türklərinin apardığı mübarizəni təsvir etmişdir. Bu illərdə nəşr olunan “İki qardaşın söhbəti” poeması Güney mövzusunu əhatə edən lirik bir əsərdir. “İki qardaşın söhbəti”, “Qalx ayağa, Vətənim” və “Məni bir dərd yandırır” poemaları xalq şairi Söhrab Tahirə müraciətlə yazılmışdır. “Ağ günlərin qaraldımı?” — rus tanklarının Təbrizdən çıxması münasibətilə yazılmış lirik poemadır.[93][94]
Xəlil Rza Ulutürkün Lefortovo zindanında qələmə aldığı “Əlvida Azərbaycan” poeması xüsusi bir əhəmiyyətə malikdir. Bu əsərdə şair 1988-ci ildə baş vermiş hadisələri, 20 Yanvar faciəsini və Azərbaycandakı millətçilik hərəkatlarını təsvir edir. Ulutürkün bu poeması kədər və hüzn dolu duyğularla zəngin olsa da, nikbin bir sonluqla tamamlanır.[95]
“Dənə gələn toyuqlar” (1983) poemasında şair Yer kürəsini nəhəng bir tora bənzədərək “təyyarələr, qatarlar harasa dən daşıyır” ifadəsini işlədib. Dünyanın müxtəlif ölkələrində bəşərin qanı göllənir. Bu poemada dünyəvi əminamanlıq və azadlıq ideyası şairin idealı, bəşərin taleyi kimi dəyərləndirilir.[96]
X. R. Ulutürk azadlıq hərəkatına qoşulduqdan sonra, 1990-cı illərin sosial-siyasi hadisələri fonunda “Məftillə sarınmış yaralar” poemasını yazmışdır. “Qanım bayrağımdadır” poeması isə milli azadlıq mövzusundadır və 20 Yanvar şəhidlərinə həsr olunmuşdur. Bu poema 1991–1994-cü illərdə yazılmış lirik parçalar toplusundan ibarətdir. Şair çağdaş şəhidliyi 1918-ci ilin azadlıq şəhidliyinin davamı kimi qiymətləndirir.[96] “Məftillə sarınmış yaralar” poeması hipostasalar şəklində yazılmış, yoldaşı Firəngiz xanımın tərtibatında ümumiləşdirilmişdir.[97]
Xəlil Rzanın poemalarından bəziləri aşağıdakılardır:[98]
“Məktublar gedər-gələr”
“O gün gələcək…”
“Şuşa səfəri” — Şairin Şuşaya 70-ci illərdəki səfərinin təəssüratları əsasında yazılmış poema
“Adımız, soyadımız” (1965) — poeması şairin — lirik qəhrəmanın ad və soyadının mənasını aramaqla başlayır, sonra türkçülüyün təbliğində Cabbarlının xidməti xatırlanır.
“Sən mənə bir silah verdin” (1986) — lirik poeması İ. Hüseynovun “İdeal” romanını oxuyan şairin təəssüratları nəticəsində yazılmışdır.
“Ürəyimdə qalan tikan” (1985)
“Yadındamı, Səmirə” (1986)
“Eldənizə cavabım” — poemasında sənətkar baş vermiş ictimai-siyasi hadisələrə istinadən mühakimələr irəli sürür.
Xəlil Rza Ulutürk şeirləri ilə yanaşı, dünya ədəbiyyatından bədii tərcümələr həyata keçirmişdir. Ulutürkün dünya ədəbiyyatından və klassik Türk ədəbiyyatından tərcümə etdiyi əsərlərə baxıldıqda, onun tərcümə bacarığı və ədəbi dilinin zənginliyi nəzərə çarpır. Ədəbiyyatşünas, tənqidçi Əlizadə Əsgərli X. R. Ulutürkün arxivi ilə tanış olarkən 1955–1965-ci illərə aid olan seçilmiş tərcümələrdən ibarət olan qovluğa rast gəlmişdir. O, güman edir ki, Xəlil Rza tərcüməçilik fəaliyyətinə 1955-ci ildən başlamış və ömrünün sonunadək davam etdirmişdir. Şairin ilk tərcüməsi Laptevin “Balacalar” əsəridir.[99][100]
XX əsrin 70-ci illərindən başlayaraq Xəlil Rza Ulutürkün respublika mətbuatında dərc olunan tərcümələri oxucuların daim diqqətində olmuşdur. Onun poeziya tərcümələrinə göstərdiyi davamlı, ardıcıl yanaşma, sonradan bir sıra kitabların nəşri ilə nəticələnmişdir. Bunlara 1982-ci ildə “Qardaşlıq çələngi”, 1984-cü ildə “Dünyaya pəncərə”, 1992-ci ildə “Turan çələngi”, 1994-cü ildə “Qutadqu bilik”, ölümündən sonra 2000-ci ildə “Yeddi gözəl”, 2002-ci ildə “İsgəndərnamə” və 2010-cu ildə yenidən nəşr olunan “Dünyaya pəncərə” daxildir.[101]
1982-ci ildə nəşr etdirdiyi “Qardaşlıq çələngi” Xəlil Rza Ulutürkün uğurlu və yüksək ədəbi dəyərə malik tərcümə əsərlərindən biridir. Əsərdə Ulutürk 111 şairin şeirini rus dilindən Azərbaycan türkcəsinə tərcümə etmişdir. “Dünyaya pəncərə” kitabının 2010-cu il nəşri 72 çap vərəqindən və ya 1151 səhifədən ibarətdir. Kitabda yunan, macar, bolqar, çex, alman, yapon, fransız, ingilis, italyan, əfqan, hind-ümumilikdə 28 xalqın poeziya nümunələrinin tərcümələrinə yer verilmişdir.[102]
Xəlil Rza Ulutürk “Dünyanın ədəbi xəritəsi” kitabında müxtəlif dünya xalqlarının ədəbi nümunələrini təqdim etməklə yanaşı, tərcüməyə cəlb etdiyi müəlliflərin yaradıcılıq xüsusiyyətləri haqqında qısa və dolğun məlumatlar da vermişdir. Məsələn, özbək poeziyası ilə bağlı Əlişir Nəvai, M. Şeyxzadə, A. Arif, Səidə Eyni, Zülfiyyə, C. Kamal, Qafur Qulam, Abdulla Qəhhar; kalmık poeziyasında David Kuqultinov; türkmən poeziyasında Məhdimqulu; qazax ədəbiyyatında Abay Kunanbayev və M. Əvəzov; Türkiyə ədəbiyyatında Tofiq Fikrət və Cəlaləddin Rumi; fars poeziyasında Sədi və Ömər Xəyyamın adlarını çəkmişdir.[103]Slavyan xalqları ədəbiyyatından rus yazıçılar – Konstantin Simonov,Aleksandr Blok, Andrey Voznesenski, Yevgeni Yevtuşenko, Nikolay Tixonov, V. Luqovskoy, İlya Selvinski və Nikolay Nekrasov; ukraynalı T. Şevçenko; belarus yazıçıları – Y. Kolas və Yanka Kupala; Pribaltika xalqlarından isə eston ədəbiyyatında R. Rummo, U. Lant, L. Seppel və L. Koidula; latviya ədəbiyyatında İ. Auzin, V. Belşevitsa, M. Çayla və A. Skalbe; litva ədəbiyyatında Ş. Vladas, K. Donelaitis, E. Mejelaytis, J. Marcinkevičius, A. Maldonis, A. Baltakis və V. Kalinauskasın yaradıcılığına yer vermişdir.[104] Bundan əlavə, Xəlil Rza Ulutürk Avropa və Amerika xalqlarının ədəbiyyatına (Alman poeziyasından — V. Gete, H. Heyne, L. Frank, fransız poesiyasından — Pol Elyuar, Lui Araqon, italyan poeziyasından — F. Petrarka, ingilis ədəbiyyatından- Vilyam Şekspir, Bayron) cümlədən Henri Lonqfellonun “Hayavata haqqında nəğmə” əsərinə də toxunaraq, tərcümə etdiyi ədəbi şəxsiyyətlərin yaradıcılığına nəzər salmış və oxucular üçün dəyərli məlumatlar təqdim etmişdir.[101][105]
Xəlil Rza Ulutürk yalnız dünya dillərindən deyil, həm də özbək, tatar, türkmən, Türkiyə türkcəsi və qazax dillərindən etdiyi tərcümə əsərləri ilə Türk dünyasının müqayisəli ədəbiyyatlarına ədəbi və elmi baxımdan töhfələr vermişdir. Xəlil Rza özbək ədəbiyyatının görkəmli nümayəndəsi M. Şeyxzadənin iki əsərini — “Cəlaləddin Manquberdi” və “Mirzə Uluqbəy” pyeslərini azərbaycan dilinə tərcümə etmişdir.[106] Xəlil Rza Ulutürkün “Turan çələngi” (1992; 2005) kitabında Turan dünyasının bütün şair və yazarlarını vahid bir məcrada birləşdirilmişdir. X. Rza 53 türk sənətkarından: Yusif xas Hacibin “Qutadqubiliy”indən, Səkkakinin “Uluqbəyin mədhi” əsərindən, Ə. Nəvai, Babarəhim Məşrəb, Həmzə Həkimzadə Niyazi, Çolpan, Osman Nasir, Qafur Qulam, Aybək, Həmid Alımcan, Zülfiyyə, Mirmöhsün, Həmid Qulam, Əsqəd Muxtar, Şükrulla, Cüməniyaz Cabarlı, Erkin Vahid, Abdulla Arif, Yusif Şahmənsur, Həlimə Xudayberdi, Gülçöhrə Curayeva, Abdulla Şir, Rəzzaq Əbdürrəşid, Feyzi Şahismayıl, Hadirə Abdulla qızı, Rəhim Bəyniyaz, Xıdır Murad, Məqsud Şeyxzadə, Cəmal Kəmal, Tahir Qəhhar, Dilək Cürə, Əbdülkərim Əhməd, Oljas Süleyman, Ramiz Riskul, Aşıq Ömər, Bəkir Çobanzadə, Abdulla Tukay, Musa Cəlil, Həsən Tufan, Yəhya Kəmal Bəyatlı Arif Nihat Asya, Faruq Nafiz Camlıbel, Məhməd Akif Ərsoy, Dəvdək, Qətran Təbrizi, Nizami, Xaqani, Nəsirəddin Tusi, Saib Təbrizi, M. Ş. Vazeh, Şəhriyar, Q. Bəydili, Rudəkidən qəzəllər, qəsidələr, rübailər, qitələr, müxtəlif formalı şeirlər, radiopyes, faciə və s. vermişdir. Xəlil Rza Ulutürk bu poeziya nümunələrini və əsərləri ən böyük milli sərvət kimi dəyərləndirmişdir.[107][108]
Musa Cəlilin “Moabit dəftəri” adlı şeirlər silsiləsi də Xəlil Rza tərəfindən tatarcadan Azərbaycan dilinə tərcümə edilmişdir.[109]
X. R. Ulutürkün ən uğurlu tərcümələrindən biri də Yusuf Balasaqunlunun “Qutadqu bilik” (1998; 2003) poemasıdır. Türkdilli xalqların ortaq sərvəti hesab edilən bu poema, elmin və dövlətçiliyin təbliği baxımından mühüm əhəmiyyətə malikdir. Poemanın siyasi-ideoloji məzmunu Xəlil Rza Ulutürkün diqqətini xüsusilə cəlb etmişdir.[109][110]
Xəlil Rza Ulutürk fars dilini müstəqil şəkildə öyrənmişdi. Ulutürkün fars və rus dillərindən etdiyi tərcümə işlərinə tərif dolu sözlər söyləyən Hökümə Billuri, fars dilini ən yaxşı bilən qadın şairlərdən biri olmasına baxmayaraq, Xəlil Rza Ulutürkün fars dilini özündən daha yaxşı bildiyini vurğulamışdır. Hökümə Billuri, Xəlil Rza Ulutürkün tərcümələrinin ədəbi cəhətdən əhəmiyyətini bu sözlərlə ifadə etmişdir:[109]
“Xəlil Rza əsərin yalnız dilini deyil, müəllifin üslubunu, mənliyini, şairini və mədəniyyətini öyrənməyə və yenidən canlandırmağa xüsusi diqqət göstərən kamil və təcrübəli bir tərcüməçidir.”
Xəlil Rza Nizami Gəncəvinin irsinə maraqla yanaşmış, Nizami haqqında bir sıra məqalələr yazmaqla bərabər, “Sirlər xəzinəsi”, “Yeddi gözəl” və “İsgəndərnamə”ni dilimizə çevirmişdir. Xəlil Rza Ulutürk “Sirlər xəzinəsi” poemasını orijinaldan, farscadan tərcümə etmişdir, bununla belə M. Nuri Gencosmanın “Sirlər xəzinəsi”nin türkcə sətri tərcüməsindən də faydalanmışdır. Sənətkar 80-ci illərdən başlayaraq “İsgəndərnamə”nin tərcüməsi ilə məşğul olmuş, 20 min misradan artıq olan poemanı dilimizdə səsləndirmişdir.[111] Nizami Gəncəvi ilə yanaşı, Xaqani Şirvaninin Töhfətül- İraqeyn əsərinin bir hissəsini, Saib Təbrizinin qəzəllərini, Şəhriyarın bəzi şeirlərini azərbaycan dilinə tərcümə etmişdir.[105]
Xəlil Rza Ulutürk publisistik fəaliyyətinə ötən əsrin 50-ci illərində başlamışdır. 1960-cı illərdən etibarən Xəlil Rza Ulutürk Azərbaycanın milli-mənəvi dəyərlərini daha geniş şəkildə təbliğ etməyə başlamışdır. Bu dövrdə onun “Sumqayıtın günəşi”, “Rüstəmin dilindən”, “Nəğmə kimi ötən günlər”, “Gözəlliyin keşiyində”, “Bahar-bahar” və “Qızıl gül kimi” kimi məqalələri Sumqayıt, Lənkəran, Astara və Ordubad bölgələrinə həsr edilmişdir.[112]
Xəlil Rza Ulutürkün 1960-cı illərdə yazdığı məqalələrin mövzusu müxtəlifdir. Şair, insan mənəviyyatını əks etdirən yazılar qələmə almış, konkret insanları oçerkləşdirmiş, həmçinin təbiət və tarixi şəxsiyyətlərlə bağlı mövzulara toxunmuşdur. Məsələn, “Göygöl kimi saf, gözəl”, “Kəklik çolpaları”, “Bir salxım üzüm”, “Qoşqarçay axan yerdə”, “Oğurlanmış dahi” və “Qayalar kimi qüdrətli” adlı məqalələrdə təbiət və insan münasibətləri geniş şəkildə təsvir edilmişdir.[112] X. Rza 60-cı illərin qaynar əmək həyatını romantik, şairanə bir dillə təsvir etmişdir. Onun “Qeyrət vaxtıdır”, “Qızıl gül kimi” məqalələri əmək mövzusundadır.[113] Xəlil Rza Ulutürkün “Qeyrət vaxtıdır” (oktyabr 1965) adlı məqaləsi Salyan rayonunda kolxoz təsərrüfatının fəaliyyəti və əmək proseslərinin xüsusiyyətlərini əks etdirir. Məqalədə həmin dövrdə bölgənin əmək həyatı ilə bağlı məlumatlar təqdim edilmişdir. “Qızıl gül kimi” (23 may 1965-ci il) adlı məqaləsində Ordubad konserv zavodunun istehsal fəaliyyəti, işçilərin gündəlik iş rejimi və zavodun iş prinsipləri təsvir edilmişdir. “Fərhad kimi oğullar” (17 may 1965-ci il) adlı oçerkdə Naxçıvanın duz mədənlərində çalışan işçilərin ağır şəraiti və mədənçilik fəaliyyəti ilə bağlı məlumatlar verilmişdir.[114]
Xəlil Rza Ulutürkün 1960-cı illərin ikinci yarısında yazdığı ədəbi-publisistik məqalələr, əsasən, tanınmış insanlar və tarixi şəxsiyyətlərlə bağlıdır. Məsələn, “Professor Əkrəm Cəfər danışır” (1969), “Qızıl gül düşür yada” (1969) (prof. Abbas Zamanov haqqında), “Yusif Ziya Şirvanlı” (1969), “Səidə-xoşbəxt deməkdir” (1969) (M. Şeyxzadənin bacısı Səidə Şeyxzadə haqqında), “Saz və tüfəng ilə” (1967) (Laçınlı şair Səyyah Məhəmməd), “Səngərdə doğulmuş sətirlər” (1967) (müharibə veteranı, Qafqaz, Ukrayna, Belarusiya və Polşada döyüşən Əhməd Əhmədov), “Unudulmaz saatlar” (1968) (Hökümə Billuri), “Ənənə qol-budaq atır” (1968), “Vaqif sənətinə yaraşan fırça” (1968) (Əli Mina Təbrizli haqqında), “Əyyub Şirinzadə” (1969), “Öləndən sonra da yaşayır insan” (1969) və “Şairin sevgilisi” (1969) adlı məqalələrdə Əkrəm Cəfər, Abbas Zamanov, Yusif Ziya Şirvanlı, Səidə Şeyxzadə, Səyyah Məhəmməd, Əhməd Əhmədov, İlyas İbrahim, Hökumə Billuri, Söhrab Tahir, Əyyub Şəfizadə, Səkinə Şeyxzadə, Mirzə İbrahimov və Əli Mina Təbrizi kimi şəxslərin həyatı, fəaliyyəti və yaradıcılığı haqqında məlumatlar verilir.[115]
Xəlil Rza Ulutürkün elmi məqalələrində milli şeirinin fəlsəfi dərinliyi, dövrün siyasi mənzərəsi, humanizm, türkçülük, vətənpərvərlik və müstəqillik ideologiyaları araşdırılmışdır. Onun 1960-cı illərdə qələmə aldığı “Qüdrətli sənətkar”, “Fikir və məna şairi” (1962), “Dəli Kür romanı – Azərbaycan nəsrinin nailiyyəti kimi” (1962), “Səssiz güllələr” (1965), “Vətəndaş poeziyası uğrunda” (1967) adlı məqalələr Azərbaycan ədəbiyyatının ədəbi-elmi tədqiqatlarıdır. Bu yazılarda Azərbaycan ədəbiyyatının nəzəri məsələləri və dövrün ədəbi inkişaf meylləri təhlil edilmişdir.[116]
X. R. Ulutürk 6 noyabr 1968-ci ildə “Niyazi düz deyir” adlı məqalə yazmış və həmin məqaləyə görə uzun müddət təzyiqlərə məruz qalmışdır. O, məqalədə “xanım”, “bəy” sözlərinə mənəvi dəyər verir və işlədilməsini təklif edirdi. Bütün başqa soyad şəkilçilərimizə qarşı “lı, li, lu, lü” şəkilçilərini qoyurdu. Məqalədə yazır:[117]
Cəfər Cabbarlı, Firudin bəy Köçərli, Ənvər Əlibəyli, Əfrasiyab Bədəlbəyli, Şəmsi Bədəlbəyli, Fərhad Belədbəyli, Fəridə Əliyarbəyli, Mikayıl Rəfili, Nigar Rəfibəyli, Novruz Gəncəli, İslam Səfərli, Əliağa Kürçaylı kimi ad və sayadlardakı gözəlliyə, biçim səliqəsinə fikir verin. “Li” şəkilçisi fonetik maneəyə rast gələndə (Məs. Əlili demək yaxşı səslənmir), “bəyli” şəklini işlətmək xalq zövqünə və xalq dilinə tam uyğundur.
Xəlil Rza Ulutürkün 1970-ci illərdə yazdığı bədii-publisistik məqalələrdə memuar üslubu diqqətəlayiqdir. Bu dövrün yazıları milli və ümumbəşəri dəyərlərin vəhdətini əks etdirir. Məsələn, “Millilik sənətkarın şüurlu fəaliyyətindən doğmalıdır” (1971) və “Milli özəlliklər” (1971), “Böyük Axuminin sorağında” (21 fevral 1973-cü il), “Əziz, sevimli Suyimə xanım!” (8 fev-ral 1975-ci il), “Qardaşım Əli Mahmud” (23 iyun 1971-ci il), “Türkana doğru” (26 iyun 1971-ci il), “Alimin qayğıları” (18 fevral 1973-cü il tarixli) kimi məqalələri qeyd etmək olar.[118][119]“Zaqatala muzeyində” (4 iyun 1972-ci il) adlı məqalə, filologiya elmləri doktoru Qəzənfər Beqdelinin eyniadlı yazısı əsasında hazırlanmışdır. Məqalə arxivdə “X. R.” imzası ilə qeyd edilmişdir.[120]
Xəlil Rza Ulutürk, 1970–1980-ci illərdə əsasən Azərbaycanlı ziyalılar və yazıçılar haqqında elmi məqalələr qələmə almışdır. Ulutürk, Nizami, Nəsimi, Söhrab Tahir, Məmməd Araz, Sabir Rüstəmxanlı, Hüseyn Arif, Hüseyn Cavid, T. Bayram, F. Sadıq, Əli Kərim və Z. Vəfa kimi şairlərin şeirlərində vətəndaşlıq mövzularına və milli motivlərə diqqət yetirərək öz fikirlərini bildirmişdir. Ulutürkün milli və tarixi məsələlərə, Azərbaycanın müstəqillik ideallarına və bəşəri azadlıq mövzularına toxunduğu məqalələri isə bunlardır:[100]
“Cəsurluqdur, bir də…” (1988)
“Həyata məhəbbət” (1988)
“Vaxtdan uca dayanmağı bacaranlar”
“Musiqidən keçən ömür” (1988)
“Şairliyin mahiyyəti” (1976)
“Şairlik və bədii tərcümə” (1976)
“Qardaş xalqın sərvəti” (1979)
“Səadət və döyüş poeziyası” (1981)
“Ümid və məhəbbət poeziyası”
“Yaddaşa inam” (1988)
“Sanki bir dağ yıxıldı” (1988).
1980-ci illərin publisistikası ədəbi portretlər — oçerklər baxımından seçiləndir. “Qardaşlıq görüşü” (30 iyul 1980-ci il) Abbas Abdulla, “Misilsiz milli xəzinə” (16 dekabr 1984-cü il) Firudin Şuşalı, “Zeynalımızla ilk görüş” (10 ocaq 1985-ci il) Zeynal Məmmədov, “Yeganə təsəllimiz” (12 mart 1985-ci il) Əlfi Qasımov, “Kürlə Xəzər qovuşamda” (21 nisan 1986-cı il) Zabil Pərviz, “Qardaşım, qardaşım Azər İmam” (12 may 1985-ci il) Azər Turan, “Zindanda poeziya günəşi” (14 fevral 1986-cı il) Musa Cəlil, “Möcüzələr diyarında” (5 oktyabr 1986-cı il) Məstan Günər, “Poeziyaya çevrilmiş dostluq” (4 aralıq 1987-ci il) rus şairi Viadislav Şoşin, “Günəş heç bir kəsdən mükafat ummaz” (23 dekabr 1987-ci il) Firudin Şuşalı haqqındadır.[121]
Ulutürk, Nizami Gəncəvinin əsərlərini tərcümə etməklə yanaşı, onun fikir dünyasını və poeziya estetikasını öz milli və ədəbi anlayışı ilə birləşdirərək elmi məqalələr yazmışdır. Ulutürkün Nizami Gəncəvi haqqında apardığı tədqiqatlar və yazdığı elmi məqalələr aşağıdakılardır:[122]
Xəlil Rza Ulutürkün publisistikasında müsahibə janrı xüsusi yer tutur. 1970-ci illərdə onunla bir neçə müsahibə aparılmışdır. Həmin müsahibələrin məzmunu milli-mənəvi dəyərlərin təbliği baxımından əhəmiyyətlidir:[123]
“Sevimli şairimiz, ustad Bəndəroğlu həzrətlərinin sorğularına cavabım” (5 fevral 1976-cı il) adlı müsahibədə xalqlar arasında mədəni əlaqələr və qarşıda duran vəzifələr müzakirə olunmuşdur.[123]
“Əməkdaşımızın şair Xəlil Rza ilə müsahibəsini dinləyin” (1977-ci il) müsahibəsində isə ana dilinin təmizliyi, M. Ş. Vazeh, Əcəmi Naxçıvani, Nəsirəddin Tusi, M. Füzuli, Aşıq Ələsgər, Əliağa Vahid kimi klassik irsin gəncliyə təsiri və milli geyimlərə münasibət mövzuları əhatə edilmişdir.[123]
“Telegüzgü əməkdaşları Nazim bəy və Tariyel bəyin sorğularına cavab” (8 aprel 1980-ci il) adlı müsahibədə valideyn və övlad məsuliyyəti, poeziyanın mahiyyəti, “Sirlər xəzinəsi”nin tərcüməsi, azərbaycanlıların soy tərkibi, “Krasnodon qartalları” əsərinin yazılması, tatar dilinin öyrənilməsi, “Babək” əsərinin səhnədə göstərilməməsi və tərcümə işlərinə məhdud diqqət ayrılmasının səbəbləri müzakirə olunmuşdur.[124]
Bu müsahibələrdə Xəlil Rza milli dəyərlərin qorunması və inkişafı ilə bağlı aktual mövzulara toxunmuşdur.
Oğuzda “Regionun sevimli qonağı” layihəsi çərçivəsində tanınmış şair, nasir, publisist, müəllim və tərcüməçi, Azərbaycan Yazıçılar Birliyi Şəki bölməsinin sədri Vaqif Aslan ilə oxucuların görüşü keçirilib. Görüşdə çıxış edənlər qeyd edib ki, Şəki öz görkəmli şəxsiyyətləri, istedadlı ziyalıları ilə Azərbaycan mədəniyyətinin, incəsənətinin və ədəbiyyatının inkişafında mühüm rol oynayıb. Belə şəxsiyyətlərdən biri də çoxşaxəli yaradıcılığı ilə seçilən istedadlı qələm ustası Vaqif Aslandır. O, təkcə şair kimi deyil, həm də dramaturq, tədqiqatçı və tərcüməçi kimi də tanınır. Tədbirin bədii hissəsində Vaqif Aslanın poetik nümunələri səsləndirilib, iştirakçılar müəllifə suallar ünvanlayıblar. Görüş qarşılıqlı səmimi dialoq şəraitində keçib.Xatırladaq ki, Vaqif Aslanov 1950-ci il 5 iyul tarixində Şəki şəhər Kiş kəndində anadan olub.1968-1973-cü illərdə Azərbaycan Pedaqoji Xarici Dillər İnstitutunun “Fransız və Azərbaycan dilləri” fakültəsini bitirib. 1973-1993-cü illərdə Şəkinin Kiş kəndindəki orta məktəbdə öz ixtisası üzrə müəllimlik edib. 1994-1997-ci illərdə Şəki Regional Elmi Mərkəzində “Folklor və el sənətləri” laboratoriyasının rəhbəri olmuşdur. 1998-ci ildən Azərbaycan Yazıçılar Birliyi Şəki bölməsinin sədridir. Ədəbi fəaliyyətə “Vaqif Aslanov”, “Vaqif Cumayoğlu” imzaları ilə gəlmişdir. 1970-ci illərin ortalarından “Vaqif Aslan” təxəllüsü ilə tanınmağa başlayıb. Elmi-ədəbi məqalələr müəllifidir. Fransız və rus dillərindən tərcümələr edir. İlk mətbu şeiri 1967-ci ilin may ayında Şəkidə çıxan “İpəkçi” qəzetində dərc edilib. Şairin ilk kitabı isə “Aydın” poemasıdır.
Oğuz rayonunda Şəki – Zaqatala Regional Mədəniyyət idarəsinin təşkilatçılığı ilə dahi Azərbaycan şairi B.Vahabzadənin 100 illiyinə həsr olunan “Poeziyamızın parlaq sənətkarı – Bəxtiyar Vahabzadə” layihəsi çərçivəsində ədəbi-bədii gecə keçirilib.
Tədbir dahi Azərbaycan şairi Bəxtiyar Vahabzadənin yaradıcılığını əks etdirən videoçarxın nümayiş etdirilməsi ilə başlayıb.
Ədəbi-bədii gecədə Oğuz Rayon İcra Hakimiyyətinin məsul şəxsləri, mədəniyyət işçiləri və şəhər ictimaiyyəti iştirak edib.
Oğuz rayon Mədəniyyət Mərkəzində keçirilən tədbirdə dahi şair B.Vahabzadənin şeirləri fəal oxucuların ifasında dinlənilib, UGİM-nin rəqs qrupu maraqlı rəqs nömrəsi ilə çıxış edib. Eyni zamanda Mədəniyyət Mərkəzinin əməkdaşları, oğuzlu müğənnilər “Zirvə” ansamblının müşayiəti ilə şairin sözlərinə bəstələnmiş musiqi nümunələri ifa ediblər.
Çıxış edənlər B. Vahabzadə yaradılıcığı haqqında danışıblar. Sonda xatirə şəkli çəkilib.
Elm və Təhsil, Mədəniyyət Nazirliklərinin birgə təşkilatçılığı ilə həyata keçirilən “Məktəblilər üçün teatr pedaqogikası” layihəsi çərçivəsində 18 iyun tarixində Şəki Dövlət Dram Teatrında məktəblilər üçün görkəmli Azərbaycan dramaturqu Altay Məmmədovun “Dəli Domrul” əsəri əsasında hazırlanmış eyniadlı tamaşa nümayiş olunub. Səhnə əsərində yaşamaq eşqi ilə ürəyi döyünən Domrulun şər qüvvə olan Əzrayıl tərəfindən ram edilməsi, hər an onun arzularının puç olmasına çalışması ön plana çəkilir. Tamaşanın quruluşçu rejissoru Hüseyn Hüseynli, quruluşçu və geyim üzrə rəssamı Sahib Əhmədovdur. Rəqslərin quruluşu Çingiz Novruzəliyevə, musiqi tərtibatı isə Zeynəb Xəlilovaya məxsusdur. Səhnə əsərində rolları aktyorlar Xəyal Salahov, Pərviz İsmayılov, Elvin Mabudov, Günay Novruzəliyeva, Rəşid Mirizadə, Rəsul Məmmədrəhimov, Nərmin Abbasova, Qurban Rəsulov, İlkin Rüstəmov, Nuranə Mirzəliyeva, Nərmin Nəbiyeva, Azad Məmmədov, Sənubər İsrafilova, Gülxar İmamhüseynova ifa edirlər. Layihənin məqsədi uşaq və gənclər arasında estetik zövq formalaşdırmaq, onların incəsənətə marağını artırmaq, həmçinin, asudə vaxtlarını səmərəli təşkil etməkdir. Xatırladaq ki, tamaşa 19 iyun tarixində də nümayiş etdirilib.
Hüseyn Camal oğlu Hüseynzadə (Hüseyn Arif; 15 iyun1924, Yenigün, Qazax qəzası – 14 sentyabr1992, Bakı) — Azərbaycan şairi, 1949-cu ildən AYİ-nın üzvü, Azərbaycan SSR Əməkdar incəsənət xadimi (1984), Azərbaycan SSR Xalq şairi (1989), Azərbaycan SSR Dövlət mükafatı laureatı (1978).
Həyatı
Hüseyn Arif 1924-cü il iyunun 15-də Ağstafa rayonunun Yenigün kəndində anadan olub. Bakı Pedaqoji Məktəbində (1937–1940), ADU-nun Şərqşünaslıq fakültəsində (1946–1951) təhsil almışdır. MoskvadaMaksim Qorki adına Ədəbiyyat İnstitutunun aspiranturasında təhsilini davam etdirmişdir (1951–1952).
Hüseyn Arif 1992-ci il sentyabrın 14-də Bakıda vəfat etmiş, doğulduğu kənddə dəfn olunmuşdur.
Fəaliyyəti
Əmək fəaliyyəti
Xarici ölkələrlə Dostluq və Mədəni Əlaqələr Azərbaycan Cəmiyyətində şöbə müdiri (1957–1959),”Azərnəşr”in Bədii Ədəbiyyat Redaksiyasında böyük redaktor (1965–1967),”Gənclik” nəşriyyatında bədii ədəbiyyat redaksiyasının müdiri (1967–1968), Azərbaycan Aşıqlar Birliyinin sədri (1984–1992) vəzifələrində işləmişdir. 1991-ci ildə Azərbaycan Yazıçılar Birliyi Ağsaqqallar Şurasının üzvü seçilmişdir.
Ədəbi fəaliyyəti
Ədəbi fəaliyyətə İkinci Dünya müharibəsi illərində başlamışdır. Onun ribrettosu əsasında 1957-ci ildə “Azad” tamaşası M. F. Axundov adına Opera və Balet teatrında, “Yolda” poması əsasında yazdığı eyniadlı pyesi 1974-cü ildə M. Qorki adına Gənc Tamaşaçılar Teatrında tamaşaya qoyulmuşdur.
1971-ci ildə “Dağ Kəndi” poemasına görə “Qızıl Oraq” mükafatina layiq görülmüşdür. Əsərləri keçmiş SSRİ və bir sıra xarici ölkə xalqlarının dillərinə tərcümə olunmuşdur. Mahnılarına musiqi bəstələnmişdir. 1976-cı ildə Yuqoslaviyada (Sarayevo) Beynəlxalq poeziya günlərinin, 1979-cu ildə Liviyada SSRİ günlərinin iştirakçısı olmuşdur.
Şəkidə Ulu öndər Heydər Əliyev irsinin təbliği mövzusunda elmi seminar keçirilib. Tədbirdə Mədəniyyət nazirliyinin məsul şəxsləri və əməkdaşları, ziyalılar, gənclər iştirak edib.
Çıxış edənlər Heydər Əliyevin həyat və fəaliyyətinin öyrənilməsi və işıqlandırılmasının həm müasir Azərbaycanın müstəqillik və inkişaf tarixinin tədqiqi, həm də əsl liderlik xüsusiyyətlərinin, vətən-millət sevgisinin gələcək nəsillərə çatdırılması baxımından ən gözəl nümunə olduğunu bildiriblər.
Seminarda Şəki şəhər 2 nömrəli Uşaq Musiqi məktəbinin və Uşaq İncəsənət məktəbinin müəllimlərindən ibarət ansamblın ifasında milli-vətənpərvər ruhlu musiqi nömrələri təqdim edilib.
Süleyman Rüstəm 1906-cı il martın 12-də BakınınNovxanı kəndində anadan olmuşdur.[2][3] 1925-ci ildə Azərbaycan Dövlət Universitetinin Şərqşünaslıq fakültəsinə daxil olmuş, 1929-cu ildə oradan Moskva Dövlət Universitetinin ədəbiyyat və incəsənət fakültəsinə köçürülmüşdür. Zaqafqaziya Mərkəzi İcraiyyə komitəsinə üzv seçilmişdir (1935). Azərbaycan SSRİ birinci çağırış Ali Sovetinə deputat seçilmişdir (1938), bundan sonra ömrünün sonuna qədər bütün çağırışlarda deputat olmuşdur.
Yaradıcılığında siyasi lirika və sevgi şeirləri mühüm yer tutur. Heca və əruz vəznlərində yazmışdır. Ən sevilən əsərlərindən biri Təbrizim əsəridir.
Ədəbi fəaliyyətə 20-ci illərin əvvəllərində başlamış, 1922-ci ildə “Çimnaz xanım yuxudadır” birpərdəli komediyasını yazmışdır. “Unudulmuş gənc” adlı ilk mətbu şeiri 1923 ildə “Maarif və mədəniyyət” (indiki “Azərbaycan”) jurnalında dərc olunmuşdur. “Ələmdən nəşəyə” adlı ilk şeir kitabı 1927-ci ildə nəşr edilmişdir.
Sosializm ideyalarını, inqilabi əhvali-ruhiyyəni ədəbiyyata gətirmək, poeziyanı gündəlik ictimai-siyasi hadisələrin inikasına çevirmək bu kitabın başlıca xüsusiyyətləri idi. “Addımlar” (1930), “Səs”, “Atəş” (1932) şeir kitabları S.Rüstəmin siyasi lirik şair kimi formalaşmasının göstəricisi idi.
İkinci Dünya müharibəsi illərində o, xalqın qəhrəmanlıq mübarizəsini tərənnüm edən əsərlər yazmışdır. “İldırım” (1942), “Qafurun qəlbi” (1959), “Əzizlərdən əzizlərə” (1965) və s. Müharibə dövrü yaradıcılığında Cənubi Azərbaycan mövzusu xüsusi yer tuturdu: “Təbriz şeirləri silsiləsi”, “İki sahil” kitabı (1949). 1960–1980-ci illər yaradıcılığında ictimai-siyasi və məhəbbət lirikası əsas xətti təşkil etmişdir: “Günəşli sahillərdə” (1963), “Keçilməmiş yollarda” (1970), “Ürəyimin gözüylə” (1977), “Mənim günəşim” (1981) və s. kitabların, “Yanğın” (H. Nəzərli ilə birgə, 1930) pyesinin, “Qaçaq Nəbi” (1940) mənzum pyesinin, “Durna” (1948) komediyasının müəllifidir.
C.Qou. Dərin köklər (3 pərdəli drama). (İnqilab və mədəniyyət, 1948, № 7, s.50–103.) Pyesi Arnod Dyusse ilə birlikdə yazmışlar.
Nazim Hikmət. On beş yara; Həsrət; Provakator; Bəlkə mən; Yanmamış papiros; Kərəm kimi (şeir). (İnqilab və mədəniyyət, 1951, № 9, s.57–59) Qəlbim; Səni düşünürəm; Arpa çayının iki yanı; Dizə qədər qarlı bir gecə; Dəmir qəfəsdə gəzişən aslan; Xəzər dənizi (şeir). (İnqilab və mədəniyyət, 1952, № 1, s.131–136) Səs; Nəğmələrimiz; Cavab nömrə 4; XX əsrə dair; Arifəyə; Məktub; Dəvət; Sevgilimə; Mehmet; Yeriyən adam (şeir). (İnqilab və mədəniyyət, 1952, № 6, s.51–56) Səni düşünürəm; Şərqli və SSRİ; Ustamızın ölümü; On doqquz yaşım; Xəzər dənizi; Vida; Bəlkə mən; Provokator; Yanmamış papiros; Dizə qədər qarlı bir gecə; On beş yara (Onbeşlərin xatirəsinə ithaf); Həsrət; Dəmir qəfəsdə gəzişən aslan; Kərəm kimi; Qəlbim; Uşaqlara nəsihət; Şən gələcək; Bənövşə, ac dostlar və qızıl gözlü qız; Komsomol (şeir).
Nazim Hikmət. Şeirlər. Bakı: Azərbaycan Uşaq və Gənclər Ədəbiyyatı Nəşriyyatı, 1952, s.15–45.
Qaysın Quliyev. Torpaq və şeir (şeir). Azərbaycan, 1961, № 4, s.36.
İlya Selvinski. Babəkin ikinci mahnısı (şeir). (Ədəbiyyat və incəsənət, 1961, 8 aprel) Bahar dostları (RSFSR şairlərinin şeirləri) (Bakı: Azərnəşr, 1961, 248 s.)
Əbdülvahab Süleymanov. Azərbaycan (şeir) (s.193–195). Bahar dostları (RSFSR şairlərinin şeirləri). Bakı: Azərnəşr, 1961, 248 s.
Yaroslav Smelyakov. Gözəl qız Lida (şeir). Ədəbiyyət və incəsənət, 1964, 18 iyul.
Jan Pol Sartr. Lizzi (pyes). Azərbaycan, 1966, № 10, s.169–190.
Taras Şevçenko. “Siz ey fikirlərim, düşüncələrim!..” (şeir) (s.13–16); Fikirlərim, düşüncələrim (şeirlər və poemalar). Bakı: Yazıçı, 1979, 104 s.
Cahit Küləbi. İyirminci əsrin ilk yarısı; Dəfn; Yanğın; Acı zaman; Biz; Sivaş yollarında; Amerika (şeir). Ədəbiyyat və incəsənət, 1981, 13 mart.
Məhəmməd Mehdi Əl Cəvahiri. Fəhlələrin bayramında (şeir). Ağ günlərin sorağında (İraq ədəbiyyatından nümunələr). Bakı: Yazıçı, 1983, s.18–22.
Şota Rustaveli. Pələng dərisi geymiş pəhləvan (s.7–181). Dünya ədəbiyyatı kitabxanası seriyası. 19-cu cild. Ş.Rustaveli. Ə.X.Dəhləvi. Pələng dərisi geymiş pəhləvan. Şirin və Xosrov. Bakı: Yazıçı, 1988, 366 s. (Məmməd Rahim və Səməd Vurğun ilə birgə tərcümə).
Nazim Hikmət. Həsrət (s.83); Yanmış papiros (s.86); Mehmet (s.87) (şeir). Türkün 101 şairi (türk şairlərinin şeirləri). Bakı: Yazıçı, 1993, 235 s.
Nizami Gəncəvi. Yaxşı bir söz degilən, ta şəkər ərzan olsun…; Fəxr elə yar ki, barını çəkirəm…; Ey nigarım, könlümü Azərbaycan Tərcümə Ensiklopediyası 511 çaldın, füsunxan olma, gəl!.. (qəzəl). Klassik Azərbaycan ədəbiyyatı seriyası. Nizami Gəncəvi. Lirika. Bakı: Lider, 2004, s.24, 63, 64. 21.
Xamis Muradov. Kinofabrikdən başlanan yol. Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyi. C.Cabbarlı adına “Azərbaycanfilm” kinostudiyası. Aydın Kazımzadə. Bizim “Azərbaycanfilm”. 1923–2003-cü illər. Bakı: Mütərcim, 2004.- səh. 4.
Sizi müqəddəs Qurban bayramı münasibətilə ürəkdən təbrik edir, hər birinizə ən səmimi arzularımı yetirirəm.
Dünya müsəlmanlarının mənəvi birlik və vəhdət rəmzi olan Qurban bayramı Uca Yaradanın bəşəriyyət üçün hidayət yolu seçdiyi İslamın əsas bayramlarından biri kimi insanları həmişə bərabərliyə, qardaşlığa və fədakarlığa dəvət edir.
Cəmiyyətimizdə humanizmi və xeyirxahlıq duyğularını daha da gücləndirən Qurban mərasimləri hər il Azərbaycanda yüksək əhval-ruhiyyə və təntənə ilə keçirilir. Bu günlərdə dövlətimizin tərəqqisi, xalqımızın rifahı və əmin-amanlığı üçün dualar edilir, şəhidlərimizin nurlu xatirəsi ehtiramla yad olunur. Ümidvar olduğumu bildirirəm ki, saf niyyətləriniz, dua və diləkləriniz gerçəkləşəcək, Ulu Tanrının mərhəməti heç zaman xalqımızın üstündən əskik olmayacaqdır.
Əziz bacı və qardaşlarım!
Mübarək Qurban bayramı günlərində bir daha sizə və dünyanın müxtəlif guşələrində yaşayan bütün soydaşlarımıza səmimi təbriklərimi çatdırır, ailələrinizə xoşbəxtlik, süfrələrinizə bol ruzi və xeyir-bərəkət arzulayıram.
Çaykovski adına Moskva Konservatoriyasında ixtisas kursu keçib (1962–1963). Sonra Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasında fortepiano üzrə ixtisas müəllimi (1963–1971). C. Cabbarlı adına “Azərbaycanfilm” kinostudiyasında kino-aktyor teatrının ədəbi hissə müdiri vəzifəsində (1982–1985) işləyib.[3] Poeziya, teatr və dramaturgiya sahəsində də ciddi fəaliyyət göstərib. “Yeddi şeir” adlı ilk mətbu əsəri 1963-cü ildə “Azərbaycan” jurnalında dərc olunub. Bundan sonra dövri mətbuatda vaxtaşırı çıxış etmiş, “Oğuz eli” qəzetinin baş redaktoru vəzifəsində çalışmışdır (1992–1994)[4].
Azərbaycanın Milli Məclisinə deputat seçilib (2000).
Vaqif Səmədoğlu 2015-ci il yanvarın 28-i Bakıda dünyasını dəyişib. 29 yanvarda Birinci Fəxri xiyabanda dəfn olunmuşdur.
↑ Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyi. C. Cabbarlı adına “Azərbaycanfilm” kinostudiyası. Aydın Kazımzadə. Bizim “Azərbaycanfilm”. 1923–2003-cü illər. Bakı: Mütərcim, 2004.- səh. 275–277.
Azərbaycan poeziyasının inkişafında böyük rol oynamış şairlərdən biridir. Sevgi və gözəlliyi tərifləyən bir çox şeirlərin müəllifidir. Onun şeirlərində sosial və mədəni məsələlər üzrə fikirlər də dilə gətirilirdi. Stalin repressiyalarının qurbanı olub və 1938-ci ildə güllələnib. 1956-cı il mayın 23-də SSRİ Ali Məhkəməsinin Hərbi kollegiyasının qərarına əsasən ölümündən sonra bəraət almışdır.
Mikayıl Mirzə Əbdülqadir oğlu İsmayılzadə (Mikayıl Müşfiq) 1908-ci il iyun ayının 5-də Bakı şəhərində ziyalı ailəsində anadan olmuşdur.[2] Atası Mirzə Əbdülqadir İsmayılzadə (Vüsaqi) dövrünün tanınmış ziyalılarından biri idi.[3] O, müəllimlik fəaliyyəti ilə yanaşı, yaradıcılıqla məşğul olmuş, şeirlər yazmışdır.[3] Uşaq ikən valideynlərini itirən Müşfiq yaxın qohumlarının himayəsində böyümüşdür.[3][4] Ağır və fərəhsiz uşaqlıq illəri keçirən şair həyatının o illərini xatırlayaraq yazırdı:
Hələ atamın sağlığında güzaranımız ağır keçdiyi halda, lap uşaqkən anam və atam vəfat etdi. Mən bir yetim halında daşkəsən əmim və bibimin yanında qaldım. Ac, yalavac, çılpaq bir uşaqlıq keçirdim.[3]
O illərin ağrı-acısını, anasızlığını şair “Ana” (1927) şeirində ürək yanğısı ilə qələmə almışdır:
Ana dedim, ürəyimə yanar odlar saçıldı, Ana dedim, bir ürpəriş hasil oldu canımda, Ana dedim, qarşımda bir gözəl səhnə açıldı, Ana dedim, fəqət onu görməz oldum yanımda.
Müşfiqin böyüyüb boya-başa çatmasında, şair kimi yetişməsində nənəsi Qızqayıt xanımın böyük rolu olmuşdur.[3] Nənəsinin söylədiyi nağıllar, atalar sözləri, bayatılar gələcək şairin zəngin xalq yaradıcılığı ilə tanış olmasında mühüm rol oynamışdır.[3]
İbtidai təhsilini rus-Azərbaycan məktəbində alan Müşfiq humanitar elmlərə böyük maraq göstərməklə yanaşı, rus dilini də mükəmməl öyrənmişdir.[3][5] 1920–1927-ci illərdə əvvəlcə Bakı darülmüəllimində, sonra 12 nömrəli II dərəcəli məktəbdə təhsil almış, 1927–1931-ci illərdə Azərbaycan Dövlət Darülfünunun (indiki Bakı Dövlət Universiteti) dil və ədəbiyyat fakültəsini bitirərək Bakı məktəblərində müəllimlik etmişdir.[3]
1930-cu illərdə Azərnəşrdə redaktor vəzifəsində işləmişdir.[6] Onun şagirdlərindən biri Mikayıl Müşfiqi belə xatırlayır:
Müşfiq müəllim dərs deyəndə zəng səsini eşitməzdik. Dərs zamanı şagirdlərə şeir oxumağı öyrədəndə başqa müəllimlərimiz də gəlib bizim sıralarda oturardı. Çoxumuza “qızım”, “oğlum” deyə müraciət edərdi. Əslində bu ifadə onun yaşına uyğun deyildi. Ancaq mehriban olduğu qədər təvazökar olan Müşfiq müəllimə bu sözlər çox yaraşırdı…[6]
Tələbə illərində Mikayıl Müşfiq (sonuncu pillədə soldan dördüncü). 1927-ci il
Müşfiq çox gənc yaşlarından yaradıcılıq fəaliyyətinə başlamış, həyatını, taleyini şeirlə bağlamış və ömrünün sonuna kimi ondan ayrılmamışdır.[3] O, poetik yaradıcılığa 1926-cı ildə “Gənc işçi” qəzetində çap etdirdiyi “Bu gün” şeiri ilə başlamış və sonrakı illərdə dövri mətbuatda müntəzəm çıxış etmişdir.[3] 1927-ci ildən “Maarif və mədəniyyət” və “Komsomol” jurnallarında və “Gənc işçi” qəzetində dərc olunmuşdur.[3] 1930-cu ildə şairin ilk “Küləklər” adlı şeir kitabı işıq üzü görmüşdür.[3] Kitabda müəllifin əlli üç şeiri və iki tərcüməsi toplanmışdır.[3]
1932-ci il Müşfiqin həyatında məhsuldar olmuş, “Günün səsləri”, “Vuruşmalar”, “Pambıq”, “Buruqlar arasında” kitabları, daha sonra bir-birinin ardınca “Şeirlər”, “Çoban”, “Mənim dostum”, “Səhər”, “Sındırılan saz”, “Azadlıq dastanı” əsərləri nəşr edilmişdir.[3] 1934-cü ildə Azərbaycan Yazıçılar İttifaqına üzv seçilmişdir.[7]
Həqiqi bir müəllim, əsl vətənpərvər olan Müşfiq öz yaradıcılığında uşaqlar üçün də yer ayırmış, bir-birindən gözəl əsərlər yaratmışdır.[3] “Şəngül, Şüngül, Məngül”, “Kəndli və ilan” mənzum nağılları, “Vuruşmalar”, “Qaya” poemaları, “Coğrafiya”, “Məktəbli şərqisi”, “Zəhra üçün” və digər şeirləri uşaqlar arasında şairə böyük məhəbbət qazandırmışdır.[3]
1936-cı ildə Mikayıl Müşfiqin “Səhər” poeması Azərbaycanda Sovet hakimiyyətinin qurulmasının 15 illiyi münasibətilə keçirilən müsabiqədə “Yeddi yaxşı ədəbi əsər” mükafatına layiq görülmüşdür.[7] 1937-ci ildə çapa hazırladığı “Çağlayan” kitabına şair on bir illik yaradıcılığı ərzində yazmış olduğu ən qiymətli əsərlərini, o cümlədən “Səhər”, “Azadlıq dastanı”, “Sındırılan saz”, “Əbədiyyət nəğməsi”, “Şeirim”, “Yenə o bağ olaydı”, “Duyğu yarpaqları”, “Tərtərhes nəğmələri”, “Mingəçevir həsrəti” və digər şeir və poemalarını daxil etmişdir, lakin kitabı nəşr etdirmək şairə qismət olmamışdır.[3][8]
Mikayıl Müşfiqin Azərbaycan poeziyasının nadir incilərindən sayılan “Oxu, tar, oxu tar”, “Qal, sənə qurban”, “Sənin gülüşlərin”, “Maralım”, “Ana”, “Küləklər”, “Yenə o bağ olaydı” və digər şeirlərinə bəstələnən mahnılar dinləyici alqışını, rəğbətini qazanmış sənət əsərləridir.[3][9]
1934-cü ildə Müşfiq onun həyatına sevinc gətirən Yalçın adlı uşağın qəfil ölümü onu çox sarsıtmışdı.[10] Qələm dostları tez-tez yanına gələr, ona təsəlli verməklə ələmini, kədərini unutdurmağa, çalışardılar.[10] Həmin ilin yayında M. Müşfiqlə Mirmehdi Seyidzadə ailəvi Mərdəkan bağlarında ev tutub bir yerdə dincəlirdilər.[10] Həmin yay günlərində Rəsul Rza, Ənvər Əlibəyli, Ənvər Məmmədxanlı yaxınlıqdakı bağlarda dincəldikləri üçün demək olar ki, hər gün bir yerdə olurdular.[10] Buralara satirik şeirləri və meyxanaları ilə xalqın qəlbinə yol tapan Əliağa Vahiddə təşrif gətirər, Məhəmməd Füzulidən, buzovnalı Azərdən, türk şerinin görkəmli şairlərindən söhbət açar, onlardan şeirlər deyər, bəzən də yazıb, lakin hamıdan gizli saxladığı qəzəllərini bu məclisdə oxuyardı.[10] Bu kiçik məclisdə Müşfiq və onun yanındakılar Vahidin qəzəllərindən xüsusi zövq alardılar.[10] Ətraf seyrəkləşəndən sonra Müşfiq Vahidlə bir tərəfə çəkilər Ömər Xəyyamdan yenicə tərcümə etdiyi rübailəri ona oxuyardı.[10]
Bağdan köçəndən sonra Müşfiqgildə şadyanalıq ― hökm sürürdü.[10] Qəhqəhə və alqış səsləri, bir-birinin ardınca səslənən şeirlər məclisə xüsusi bir şənlik gətirirdi. Badələrin cingiltisi, alqışların səsi şeir deyənləri daha da ilhamlandırırdı.[10] Bakı Sovetindən Müşfiqin ailəsinə ayrılmış mənzilin təbrikinə yaxın qohumları ilə yanaşı qələm dostları da gəlmişdilər. Hamı gülüb-danışır, sevinc içində mənzil sahibinə gözaydınlığı verir, ona evin düşərli olmasını arzulayırdılar.[10] Gecədən keçmiş qonaqlar dağlışandan sonra sevimli müəllimi Abdulla Şaiq ayağa qalxır, əlini Müşfiqin çiyninə qoyub, küçəyə çıxmağı təklif edir.[10] Qısa söhbətdən sonra bu qarışıq zəmanədə ona ehtiyatlı olmağı məsləhət bilir və Hüseyn Cavidin aşağıdakı beytini xatırladır və bu misraları unutmamağı tövsiyə edir:
Göz, qulaq – görmək, eşitmək aləti. Daima aldatmış insaniyyəti.
Həmin görüşlərdən bir müddət sonra Yazıçılar İttifaqının plenumunda, dövrü mətbuatda Müşfiqə qarşı kəskin, qərəzli, hətta ifrat dərəcədə sərt tənqidlər təşkil olunurdu.[10] Bu tənqidlər bəzən təhqirlərə də keçirdi.[11] Haqsız hücumlara məruz qalan safqəlbli, genişürəkli, fitri istedad sahibi olan Müşfiq bu cür sərt tənqidlərə qarşı bədbinliyə qapılsa da, özünü ələ almağa çalışardı.[10] Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının yığıncaqlarının birində Seyfulla Şamilovun çıxış edərkən Müşfiqi kəskin tənqid etmişdir:
Müşfiq nə üçün Səməndər kimi əfsanəvi bir quş ilə maraqlanır, ancaq bizim sovet quruluşu ilə maraqlanmır, bizim Sovet qəhrəmanları ilə maraqlanmır. Bax bu Səməndər sizin fikrinizə haradan gəlib? Biz demirik sənin flankəsdir qohumun. Bəlkə ola bilər demişik ki, sənin qohumun müsavatın qohumudur. Ancaq sən öz yaradıcılığın haqqında danışmalısan. Sən bu gün Sovet ədəbiyyatının ifşa etməyə çalışmırsansa bəs bu Səməndəri nə üçün yazmısan, kim səni məcbur etmişdir bunu yazırsan.[10]
Yazıçılar İttifaqının başqa bir plenumunda Feyruz adlı şair bir neçə şairin ünvanına kəskin ifadələr işlətdikdən sonra Müşfiqi “Əhməd Cavadın qanadı altında yaşayan gənc şair adlandırır”.[10] Həmin plenumun səhərki iclasında çıxış üçün söz verilən şair Mikayıl Rzaquluzadə Müşfiqin Stalinə həsr etdiyi şeirin üzərində durur.[10] O, Stalinin müsbət cəhətlərindən qısa xülasə verəndən sonra dolayısı yolla əsərə, şəxsən Müşfiqə qarşı açıq hücuma keçmək qərarına gəlir.[10] O, Müşfiqi rus dilini bilməməkdə, köhnə kitablar oxumaqda və ondan istifadə etməkdə də suçlandırırdı.[10] Bəzi mütəxəssislərin fikrincə, Rzaquluzadə Müşfiqi tənqid etməyi üzərinə götürməklə, qarşıdan gələn repressiyalardan özünü sığortalamaq istəyirdi.[10] Nasir Hacıbaba Nəzərli Müşfiqi “köhnə kitabları” oxumaqda suçlandırırdı.[10]
Plenumlarda onu Hökumə Sultanova ilk dəfə müdafiə etmiş, “Müşfiqi xırda burjua adlandırmaq — onu ancaq ləkələyib bizdən ayrımaq deməkdir. Bu isə baş tutan iş deyil. Müşfiq həmişə bizimlə olub, bizimlə də olacaq.” demişdir. Bu çıxışdan sonra digər şəxslər də Müşfiqi müdafiə etmişdir. Sultanovanın bu çıxışı “Kommunist” qəzetində dərc olunmuşdur.[12]
Həmin hadisədən bir ay keçməmiş Ədəbiyyat qəzetində Mikayıl Müşfiqə həsr edilmiş “Kontrrevolyusener, kontrabantçı, oğru…” adlı ölənə qədər faizlə gənc qələm sahiblərinə pul verən, qarışıq millətdən olan ailənin başçısı olmuş şairin yazısı dərc edilir.[10] Şair və dramaturq Məmməd Rahim öz yazısında prokuror rolunu oynayaraq Müşfiqi, “zahirən sovet, lakin bütün daxili quruluşu etibarilə qəddar kontrrevolyuson ruhu ilə dolu olan əsərlərin müəllifi kimi; Müşfiq dili və şeirlərindəki kontrabanda yolu ilə gətirdiyi fikirləri etibarilə―proletariata sadiq şair olmadığını sübut kimi; Müşfiq sinfi qardaşı Çobanzadədən də oğurluq etdiyinə görə” iddiaları ilə günahlandırır.[10] Rahim Müşfiqin “Şeirlər” kitabından “Buludlar”ı oğurlayaraq “Küləklər” kitabçasına köçürməsini iddiasından əl çəkmir.[10]
1937-ci il repressiyalarıAzərbaycan ədəbiyyatının, mədəniyyətinin görkəmli siması Mikayıl Müşfiqdən də yan keçmir.[13]NKVD-nin 27 may 1937-ci ildə təhlükəsizlik kapitanı Çinmanın tərtib etdiyi arayışda qeyd olunmuşdu ki, “Mikayıl Müşfiq hal-hazırda “Müsavat gənclər təşkilatı ilə əlaqə saxlayıb, partiya və hökumətin ünvanına böhtanlar deməkdən çəkinmir”.[10] Bundan əlavə arayışda Müşfiqin “Azərbaycanın öz azadlığı yoxdur, o, Rusiyanın koloniyasında yaşayır” kimi qızışdırıcı sözləri ilə xalqın arasında narazılıq yaratmaq istəyi iddia olunurdu.[10] Həbs olunmuş müttəhimlərin “könüllü” surətdə yazdığı izahatlar da nəzərə alınmış və müstəntiq tərəfindən hazırlanan həmin arayışa əsasən Mikayıl Müşfiqin adına iyunun 3-də 508 nömrəli order yazılmış, cümə günü, iyun ayının 4-də isə evində həbs edilmişdi.[7][10]
Mikayıl Müşfiqi həbs edənlər və evində axtarış aparanlar Dövlət Təhlükəsizliyi İdarəsinin əməkdaşları M. Mustafayev, N. Petrunin və MİK-nin (Mərkəzi İcraiyyə Komitəsi) sədri Şevçenko idi. Axtarış zamanı Türkiyədə nəşr olunmuş 14 kitab, başqa nəşrdən olan 5 kitab, türk dilində 4 müxtəlif jurnal, 6 İran nəşri, 14 foto şəkil, pasport, hərbi bilet, əlyazmalar və digər əşyalar müsadirə olunmuşdu. Əlyazmaların içində Mirzə Qədir Visaqinin şeir divanı, opera librettoları, mənzum nağılları, müşfiqin yüzlərcə şeiri, türk-dram teatrının üçün işlədiyi mənzum dramın əlyazması, məktublar və Dilbər Axundzadənin “Dilbərnamə” yazılmış dəftəri də var idi. Müsadirə olunmuş əşyalar 13 oktyabr 1937-ci ildə yandırılıdı.[14]
Şairin ilk istintaqı 1937-ci il iyun ayının 5-də baş tutdu. İstintaqı aparan 4-cü şöbənin IV bölməsinin əməliyyat müvəkkili serjant Q. B. Platonov olmuşdur. İstintaq protokolunda qeyd olunmuşdur:
1937-ci il iyunun ayının 5-də, mən 4-cü şöbənin IV bölməsinin əməliyyat müvəkkili serjant Q.B.Platonov müttəhim İsmayılzadə Mikayıl Müşfiq Qadir oğlunu istintaq etdim. Doğum ili 1908-ci il, ünvanı Nijno Priyutskaya küçəsi 108, milliyyəti azərbaycanlı, pasport beşillikdir, JAA N. 543214, məşğuliyyəti Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatında redaktor və tərcüməçi, Azərbaycan Sovet Yazıçılar İttifaqının üzvüdür. Atası müəllimdi, 1914-cü ildə ölüb. İnqilabdan əvvəl və sonra təhsil alıb qulluqçudur – 1927-ci ildən. Ailənin fəaliyyətdə olan üzvləri: arvadı Dilbər Axundzadə iyimi üç yaşında, Azərbaycan Tibb İnstitutunun tələbəsidir. Qardaşı Mirzə 32 yaşındadır, hesabdardır. Ali təhsillidir, bitərəfdir. İnqilabdan qabaq və sonra heç bir istintaq və ittihama cəlb olunmayıb. 1929-cu ildən respublika ədəbiyyat müsabiqəsində 2 mükafat alıb. Qızıl Ordunun tələbə toplantısında olub.[14]
Şairdən sorğu zamanı əks-inqilabçı təşkilatın üzvü olduğu və əks-inqilabi millətçi mövqedə dayandığı barədə soruşulmuşdur, lakin şair əks-inqilabçı millətçi təşkilatın üzvü olmadığını və əks-inqilabi millətçi mövqedə dayanmadığını söyləmişdir.[14]
Həbsdə olarkən şairə işgəncələr verilirdi. Əvvəlcə əl və ayaq dırnaqları çıxardılmışdı. Daha sonra onu quyusu olan xüsusi kamerada iki gün qurşağacan içində siçovullar olan suda saxlayırlar. İki gecə yatmayandan sonra təkadamlıq kamerada yerə şüşə qırıntıları töküb onu ayaqyalın gəzməyə məcbur edirlər. M. Müşfiqə işgəncələr verib onu adamlarla üzləşdirsələr də, şair heç kəsin üzünə durmadı.[14]
“Ədəbiyyat”, “Gənc işçi”, “Yeni yol” qəzetləri, “Hücum”, “İnqilab və mədəniyyət” jurnallarında şairin əleyhinə yazılar çap olunurdu. M. Müşfiq həbsdə olarkən onun əleyhinə yazanlar olur. Onlardan biri də Ə. Əkbər idi. “Kommunist” qəzetinin 20 iyun 1937-ci il, Bazar № 141 (5069) buraxılışında “Ədəbiyyatda düşmən qalıqları axıradək ifşa edilməli” adlı sifarişli məqalə çap olunur. Məqalədə deyilir:
… M.Müşfiq uzun illər boyu sosializm quruluşumuza istər açıq, istərsə də gizli surətdə zidd olmuş və murdar işlərini davam etdirmişdir. Ədəbiyyatda xalq düşmənlərinin bütün qalıqları axıradək ifşa olunmalı, böyük sosializm quruluşumuza qarşı azğıncasına kin və ədavət bəsləyən müsavatçı və trotskist quduzlar yox edilməlidir.
“Ədəbiyyat” qəzetinin 9 iyun 1937-ci il № 25 (110) buraxılışında M. Müşfiqlə bağlı məqalələr çap olunmuşdu. “Sıralarımızı təmizləyəlim” məqaləsində deyilirdi:
Xalq düşməni Cavid, Cavad, Müşfiq, Sanılı və b. ikiüzlü siyasəti bizi daha da sayıq olmağa və bu kimi örtülü düşmənlərlə mübarizədə amansız olmağa vadar edir.
“Sıralarımızda düşmənlərə yer yoxdur” məqaləsində deyilir:
H.Cavid, M.Müşfiq, Simurq, Qantəmir kibiləri özə əsərlərində müxtəlif pərdələr, cümləpəsəndliyin altında konttrevolyusyon millətçiliyi təbliğ etmişlər.
“Amansız olmalı” adlı məqalənin müəllifi yazırdı:
Faktlar göstərir ki, biz öz cəbhəmizi düşmənlərdən və düşmən təsirlərindən təmizləməkdə çox az iş görmüşük. Uzun müddət “Yenidən qurulmaq” pərdəsi altında gizlənən, bizi aldadan, yalan və hiyləgər vədlərlə ədəbiyyat cəbhəsində yaşayan konttrevolyusyener Cavid, Cavad, və onların musavatçı şagirdi Müşfiq və başqaları sosializm işinə böyük ziyan vurmuşlar. Bu konttrevolyusyenerlər həmişə öz hərəkətlərilə, orijinal olmayan “əsər”lərilə ədəbiyyat mühitinə konttrevolyusion musavatçılıq zəhəri yaymağa çalışmışlar.
NKVD-nin rəisi Sumbatovun və SSRİ prokuronun baş köməkçisi Rozovskinin imzası ilə təsdiq olunan ittihamnamədə “1926-cı ildən 1930-cu ilə qədər əks-inqilabçıları müdafiə etmək nəticəsində Almaz İldırımzadə və Nəsir Quluzadə tərəfindən İsmayılzadə Mikayıl Müşfiq Qədir oğlu əks-inqilabi müsavat ruhlu şəkildə hazırlanmasında” ittiham olunurdu.[10] İttihamnamədə qeyd olunurdu ki, Müşfiq “1930-cu ildə Nəsirzadə tərəfindən dəvət almış və qanunsuz gənc Müsavat təşkilatına cəlb edilmiş; 1930–1935-ci illərdə Müşfiq qəddar əks-inqilabi millətçi Müsavat təşkilatının üzvü idi. 1935-ci ilin axırında Müşfiq əks-inqilabi millətçi hərəkətlərinə görə Məmmədkazım Ələkbərli tərəfindən əks-inqilabi millətçi təşkilata üzv olunmuşdur.[14] Müşfiq M. Ələkbərli tərəfindən cəlb olunduğunu, onun Sovet dövlətinə qarşı iş apardığını “boynuna almışdır”. Mikayıl Müşfiq “boynuna almışdır” ki, o əks-inqilabi təşkilatın bütün qərarlarını demək olar ki, yerinə yetirib. Buna görə də, İsmayılzadə Mikayıl Müşfiq Qədir oğlu Azərbaycan SSR cinayət məcəlləsinin 64,70,73 maddələri ilə təqsirli bilinir”.[10]
NKVD ömrünün son günlərini yaşayan şair Hacı Kərim Sanılıya təzyiq edir.[10] Sanılı ona qarşı edilən zülmlərə, məşəqqətlərə dözə bilməyərək aşağıdakı ifadəni vermək məcburiyyətində qalır:
Mikayıl Müşfiq qatı millətçi olub. Mənim iştirakımla hər dəfə həvəslə Müşfiq əksinqilabi fikirlərlə çıxış edərək deyirdi: Azərbaycan əhalisi başqa millətlərdən fərqli olaraq (rus, erməni) gözdən salınmışdır. Başqa millətlər (rus, erməni) Azərbaycana o öz mədəniyyətini inkişaf etdirməyə imkan vermədiyindən, nəticədə də xalq gözdən düşmüş sayılır.[10]
Həmin ifadədən sonra ağır işgəncələrə dözə bilməyən H. K. Sanılı dünyasını dəyişir.[10]
Müşfiqin sonuncu istintaqı 27 noyabr 1937-ci ildə baş tutdu. SSR Ali Məhkəməsi hərbi kollegiyasının səyyar sessiyası 5 yanvar 1938-ci ildə, çərşənbə günü güllələnmə qərarı çıxardı.[14]
1938-ci il yanvar ayının 5-də SSRİ Ali Məhkəməsinin 20 dəqiqəlik məhkəmə iclası Müşfiq barəsində güllələnmə qərarı verir.[15] Hökm yanvarın 6-da Nargin adasında yerinə yetirilir.[16][17][18]
1956-cı il mayın 23-də SSRİ Ali Məhkəməsinin Hərbi kollegiyasının qərarına əsasən Mikayıl Mirzə Əbdülqədir oğlu İsmayılzadə (Mikayıl Müşfiq) ölümündən sonra bəraət almışdır.[19][20]
Azərbaycan Nazirlər Soveti yanında DTK-nın rəisinə 9d-471–56 nömrəli gizli məktub gönərildi. Həmin məktubda yazılmışdı:[14]
SSRİ Daxili İşlər Nazirliyinin birinci xüsusi şöbəsi, SSRİ Nazirlər Soveti yanında DTK-nın qeydiyyat qeydiyyat-arxiv şöbəsi. 23 may 1956-cı ildə SSRİ Ali Məhkəməsi Kollegiyasının İsmayılzadə Mikayıl Müşfiq Qədir oğlunun işi haqqındakı göndərişini icra olunmaq üçün göndərirəm. İsmayılzadənin yaxın qohumlarını tapıb, göndərişin mətnin tapıb tam elan etmədən, onlara ancaq işin baxılması və tarixi barədə məlumat verilsin. Hərbi kollegiya və Baş Hərbi Prokurorluğa da məlumat verilsin. DTK Azərbaycan şöbəsi idarəsinin rəisindən xahiş edirəm ki, İsmayılzadənin qanuni varislərinə müsadirə olunmuş əmlakı və ya onun dəyərini qaytarsın. İcra barədə Hərbi kollegiyaya məlumat verilsin.
Müşfiqin qohumlarını axtarıb tapmaq işi Yazıçılar İttifaqına həvalə edilir. Qanuni varis olan Balacaxanım İsmayılzadə dövlət tərəfindən ayrılmış vəsaiti qəbul etmir və qəbz yazır:[14]
Mən İsmayılova Balacaxanım Qədir qızı həmin qəbzi ondan ötrü verirəm ki, mənim qardaşım Mikayıl Müşfiq Qədir oğlu İsmayılzadə bəraət almışdır. Bu barədə məlum edirəm ki, Mikayıl Müşfiqin heç kəsi yoxdur, ailəsindən ancaq bir mən qalmışam. Onun yoldaşı Axundova Dilbər o vaxtdan ərə getmiş, Kirovabad şəhərində yaşayır. Evdə qalan şeylər Mikayıl Müşfiqindir. Dilbərin evdə heç bir şeyi yoxdur. Qalan şeylərə mənim ehtiyacım yoxdur. İsmayılova.
Mikayıl Müşfiqin əmlakı barədə arxiv materiallarından görünür ki, “arvadı Dilbər Hacı qızı Axundzadənin həbsindən sonra onların mənzili Baksovet tərəfindən Roşevkin familiyalı vətəndaşa təhvil verilmişdi”.[14]
Mikayıl Müşfiqin qətlində ittiham olunanlar aşağıda qeyd olunmuşdur:
Yuvalian Davidoviç Sumbatov-Topuridze — Azərbaycan SSR-nin keçmiş daxili işlər üzrə xalq komissarı. İstintaq işində saxtakarlığa, həbs olunanların döyülməsinə, günahsız adamların kütləvi repressiyasına görə 1953-cü ildə həbs edilərək cinayət məsuliyyətinə cəlb olunub.
Vladimir İvanoviç Gerasimov — Azərbaycan SSR Daxili işlər üzrə xalq komissarının keçmiş müavini 16 iyun 1938-ci ildə RFFSR-CM-nin 58–2, 58–8 və 58–11 maddələrlə ittiham olunmuşdur.
Lev Abramoviç Tsinman — Azərbaycan Daxili İşlər üzrə Xalq Komissarlığı dördüncü şöbəsinin rəisi Moskva vilayəti hərbi tribunalalrının qərarı ilə 20 illik müddətə azadlıqdan məhrum edilmişdir.
İvan Petroviç Klinmençiç — Azərbaycan Daxili İşlər üzrə Xalq Komissarlığı dördüncü şöbəsinin birinci şöbə rəisi 8 may 1939-cu ildə istintaq işində saxtakarlığa görə SSRİ Ali Məhkəməsinin Hərbi kollegiyası tərəfindən 15 illik həbs cəzasına məhkum edilmişdir.
Q. B. Platonov (adı naməlumdur) — Azərbaycan Daxili İşlər üzrə Xalq Komissarlığı dördüncü şöbəsinin həbs işləri idarəsinin əməliyyat müvəkkilinin taleyi haqqında məlumat yoxdur.
14 mart 1956-cı ildə hərbi prokuror, podpolkovnik Plexanovun imzaladığı sənəddən əlavə başqa bir arayışda Vladimir Nikolayeviç Platonovun 1955-ci ilin martında DTK orqanlarından saxtakarlıq işlərinə görə, azad edildiyi barədə qeyd var.[14]
2018-ci ilə qədər şairin cəsədinin Xəzər dənizinə atılması ehtimal edilirdi.[21] Azərbaycan əsilli rusiyalı milyarder Fərhad Əhmədov atası Teymur Əhmədovun qalıqlarını axtararkən Stalin repressiyası illərində cəzalandırılanların bir çoxunun qalıqlarının da uyuduğu Qaradağ rayonununPuta qəsəbəsində Azərbaycan şairi Mikayıl Müşfiqin qalıqlarını aşkar etdiyini bildirmişdi.[21] Ərazidə partiya üzvlərinin, dövlət xadimlərinin və repressiya illərində güllələnmiş digər şəxslərin qalıqları tapılıb. 2020-ci ilin avqustuna olan məlumata görə, qalıqların üzərində DNK ekspertizası hələ də heç bir nəticə verməyib.[22]
Sovet rejimi təkcə ziyalıları deyil, onların ailə üzvlərini də cəzalandırırdı. Belə ki, şairin böyük bacısı Böyükxanımı tutmağa gələndə o, üç litrlik nefti başına tökərək özünü yandırır.[14]
İdarə işçiləri Müşfiqin kiçik bacısını və arvadını həbs etmək üçün yollar axtarırdılar. Müşfiqin həbsindən sonra ailənin növbəti qurbanı 8 saylı məktəbdə müəllim işləyən bacısı Balacaxanım Qədir qızı İsmayılzadə (Şükürlü) idi.[10][14] Əvvəlcə Balacaxanımın həbsindən ötrü fənd qurulur. Altı ayın gəlini olan Balacaxanımın həyat yoldaşı Şükür Şükürlü bir bəhanə ilə həbs olunur. Ancaq ondan dəqiq bir söz öyrənə bilməyib buraxırlar.[14]
Daha sonra M. Müşfiq 25 oktyabr 1937-ci ildə istintaqa çəkilir. İstintaq zamanı şair bacısı Balacaxanımın həyat yoldaşı Şükür Şükürlünü əks-inqilabi millətçi təşkilata cəlb etməkdə ittiham olunur, lakin Müşfiq bunu rədd edir və bildirir ki, onunla heç vaxt əks-inqilabi söhbətlər aparmayıb. İstintaqı aparan şəxs şairin nəzərinə Ələkbərlinin 1937-ci ilin 15 – 17 sentyabrında verdiyi izahatı çatdırır. Həmin izahatda Ələkbərli M. Müşfiqin cəlb etdiyi adamların arasında şairin bacısının ərini tanıdığını bildirmişdi. Ancaq şair bu ittihamların heç birini qəbul etmir.[14]
Sovet rejimi Balacaxanım müəlliməni məhz qardaşına görə şərləyib işdən xaric edir.[10] Balacaxanım Şükürlü 9 sentyabr 1937-ci ildə məktəbə dərs deməyə gedəndə dərs hissə müdiri Sultan Murad ona işdən çıxarıldığını deyir.[14]
“Göylərin lacivərd ətəklərində” adlı kitabda qeyd olunur ki, işdən çıxarıldığını öyrənən Balacaxanım Şükürlü həmin gün Voroşilov Rayon Xalq Maarif şöbəsinin müdiri Səkinə Axundovaya müraciət edir. O, Axundovadan işdən çıxarılmasının səbəbini soruşan Balacaxanım Şükürlü Axundovanın ona olan sərt reaksiyasndan qəzəblənərək stolun üstündəki mürəkkəbqabını yerə çırpır. Bundan istifadə eləyən Səkinə Axundova Balacaxanımı Voroşilov rayonunun katibi, Odessa yəhudisi olan Okinşeviçə şikayət eləyir. Şikayət eləməklə yanaşı, həm də şər ataraq söyləyir ki, xalq düşməninin bacısını işdən çıxarmışam və o da gəlib xuliqanlıq edərək mürəkkəbqabını üzərimə atmış, dövlət əmlakına ziyan vurmuşdur. Bununla da Balacaxanımı həbs edib Bayıl təcridxanasına gətirirlər. Dindirilmə zamanı Balacaxanım Şükürlüdən Okinşeviçə hansı sözləri söylədiyi soruşulur. O isə belə cavab verir:[14]
Okinşeviçə dedim, madam ki, mənim sözlərimi başa düşməyirsiniz o zaman buradan siz durun, bir azərbaycanlı otursun, çünki bura Azərbaycandır. Bura turetski şəhərdir, burda azərbaycanlı olmalıdır, nəinki siz. Eyni zamanda mənim dediyim “turetski şəhərini” raykomda mənim üzərimə “Trostki” adı qoydular. Bu sözlərin əsasında mən də hiddətlənib Okinşeviçin stolunun üstündən su qrafinkasını götürüb stolun üstünə vurdum. Mənim bütün bu sözlərim yalnız işimdən ötəri olub.Göstərmək istəyirəm ki, Okinşeviçin bir də qabinəsində söz soruşanda o, mənə dedi ki, sən xalq düşmənisən. Mən də onun sözlərindən hiddətlənib dedim ki, sən də “vraq narodasan”, çünki sizə şikayət olanda heç əhəmiyyət verməyirsiniz. Eyni zamanda azərbaycanlılara əhəmiyyət verməyirsiniz.
Səkinə Rüstəm qızı Axundova, Vasiliy Pavloviç Stepenşikov, Səməd Hüseyn oğlu Hüseynov, Çəlbi İbrahimoviç Qasımov, Mariya Yevlamovna Tarasova, Yakov İosifoviç Qolumb, Nataliya Afanasiyevna Abramova, Simon Manaroviç Yüzbaşev, Ruben Cumşudoviç Ayriyan — rus, yəhudi, erməni, türk daxil olmaqla, cəmi 9 nəfər Balacaxanımın üzünə durur, demədiyini boynuna qoyurlar.[14]
“XX əsrdə repressiyaya məruz qalanlar” adlı kitabda isə qeyd olunur ki, işdən azad olunduğunu bilən Balacaxanım Şükürlü həmin gün Voroşilov Rayon Xalq Maarif şöbəsinin müdiri olmuş Axundovaya müraciət edir, lakin ondan bir müsbət cavab ala bilməyən müəllimə Voroşilov rayon partiya komitəsinin katibi Ankişeviçə müraciət edir.[10] Ankişeviç müəllimənin Müşfiqin bacısı olduğunu bilib, onu xalq düşməni, əks-inqilabçı, antisovetçi kimi təhqir edib, kabinetindən qovur.[10] Ankişeviç bir qrup öyrədilmiş şəxsləri yanına çağırıb Balacaxanım Şükürlüyə qarşı akt tərtib edir.[10] Həmin şəxslər tərəfindən rayon milis (polis) şöbəsinə müəllimənin ― xuliqanlığı barədə müraciət edilir.[10] Akta rayon Xalq Maarif şöbəsinin müdiri Səkinə Rüstəm qızı Axundova, inşaatda fəhlə işləyən Vasiliy Pavloviç Straçennikov, 13 saylı məktəbin metodisti Sahib Hüseyn oğlu Hüseynov, 10 saylı məktəbin dərs hissə müdiri Çələbi İbrahim oğlu Qasımov, teleqrafda texnik işləyən Mariya Yevlamkovna Tarasova, rayon partiya komitəsinin təlimatçısı Yakov İosifoviç Qolumb, bölmə müdiri Natalya Afanasevna Abramova, Voroşilov rayonunda təbliğatçı işləyən, donosçu Ruben Cümşüdoviç Ayriyan imza atırlar.[10] Həmin hadisənin bilavasitə iştirakçısı olan Ankişeviç nədənsə akta imza atmır.[10] Lakin bu hadisədən heç xəbəri olmayanları akta imza atmağa cəlb edirlər. 13 sentyabr 1937-ci ildə 3 saylı şəhər milis (polis) şöbəsi Balacaxanım Şükürlünü Ankişeviçi təhqir etmiş, əks-inqilabi, anti-sovet sözlər deməklə kifayətlənməmiş, mürəkkəbqabını onlara tərəf atma iddiası ilə həbs edir.[10] Balacaxanım Şükürlünü altı il müddətində azadlıqdan məhrum edilməsi üçün qərar çıxarır.[10]
Şahverdiyanın sədrliyi ilə keçirilən məhkəmədə Balacaxanıma 72-ci maddə ilə 6 il iş kəsilir[10][14] və Arxangelskə sürgün olunur. O, 1943-cü ildə sürgündən qayıtmamaq şərtilə Plisetskaya stansiyasındakı məhbəs düşərgəsində tibb bacısı işləyir. Həbs müddəti bitəndən sonra qospitalda çalışır. Azərbaycana qayıtmağına icazə vermədiklərinə görə ÖzbəkistanınKokand şəhərində 1 may 1947-ci ilədək 4 il müddətində şəhər ticarəti şəbəkəsindəki atelyedə dərzi kimi fəaliyyət göstərir.[14]
Balacaxanım Şükürlüyə 1948-ci ildə Azərbaycan gəlməyə icazə verirlər. O, Şamaxıda iki illik tibb bacısı ixtisası verən məktəbə daxil olur. Balacaxanımı 1950-ci ildə Mərəzəyə işləməyə göndərirlər. 24 avqust 1956-cı ilədək Şamaxının müxtəlif rayonlarında tibb bacısı kimi fəaliyyət göstərən Balacaxanım həbs olunduğu şəhərə qayıtmağa icazə alır. Bakıya gəlib Ortepediya və Cərrahi bərpa İnstitutuna tibb bacısı vəzifəsinə işə düzəlir.[14]
Balacaxanım İsmayılzadə 5 iyun 1954-cü ildə 25 №-li protokolun 9-cu paraqrafı ilə (Azərbaycan SSR Ali Sovetin prezidiumunun qərarı) bəraət alır.[10][14]
Əmisi oğlu Dağlı Yunus Əbdül Cavad oğlu əslən Xızıdan, İsmayılzadələrdəndir. 1922-ci ildə doğulub. 17 yaşı tamam olmamış sürgün edilib. On bir il həbs və sürgün həyatı keçirib qayıtdı. Yunis “Dağlı” təxəllüsü ilə şeirlər yazıb. 1937-ci ilin tuthatutunda NKVD-çilərdən yayınaraq gedib Astarada hesabdar işləyirdi. 1949-cu ildə şaxtalı Sibir meşələrindən sürgündən qayıtdı. Yunis Dağlı hətta övladlarından birinin adını Əhməd Cavadın şərəfinə Cavad qoymuşdu. Bakıda adına küçə var. Uşaqları Şair Vahab İsmayılzadə və 1990-cı ilin 20 Yanvar şəhidi Cavad İsmayılzadədir.
Mikayıl Müşfiq özünün ən birinci vəzifəsini insanları təhsilə, elmə yönəltməkdə, şagirdlərdə ədəbiyyata maraq oyatmada görürdü.[6] Müşfiq nadir hafizə sahibi idi. O öz hafizəsinə arxayın olub, çox vaxt qoşduğu şeiri uzun müddət vərəqə köçürməyib, şeirlərini, eləcə də bir çox klassik şairlərin əsərlərini əzbərdən bilirdi.[6]
Sosializm quruculuğu illərində həyata keçirilən bir sıra reformalardan Müşfiq çox razı olub. Ərəb əlifbasınınlatın əlifbası ilə əvəz olunması haqda şair hətta şeir də yazıb.[6] Amma həmin illərdə tarın qadağan olunması ilə bağlı söz-söhbət Müşfiqi də, yaxın dostu tarzən Qurban Pirimovu da bərk sarsıdıb.[6][24] Müşfiq evlərinə qonaq gələn Pirimova tarın qadağan olunmasının xalqa ancaq ziyan vuracağını deyib.[6] Müşfiqin həyat yoldaşı Dilbər Axundzadə qeyd edirdi:
O, ustaddan tarı götürüb çalmasını xahiş etdi. Qurban müəllim tarı sinəsinə sıxıb “Yetim segahı” çalmağa başladı. Tar dilə gəldi, tar inildədi, tar hönkürdü… Tarın qopardığı nalələr anında Müşfiq özünü çəkdiyi papirosun dumanlarına bürümüşdü. Birdən onu gördüm ki, Müşfiqin yanıqlı səsi tarın naləsinə qarışdı və həmin günlərdə yazdığı “Oxu tar” şeirini söyləməyə başladı. Xoşbəxtlikdən, onların həyəcanı uzun sürmədi. Tar qadağan edilmədi…[6]
1931-ci ilin mayında Müşfiq Geoloji İnstitutun buraxılış gecəsində Dilbər Axundzadə ilə tanış olur.[6] Dilbər xanım Müşfiqin əmisi arvadı Fəramuşla tələbə yoldaşı olub.[6] Tanınmaqda olan gənc şairlə Dilbəri əmisi arvadı tanış edib.[6] Təsadüfi bir neçə görüşdən sonra Müşfiq Dilbər xanıma sevgi məktubları göndərib, hər görüşə yeni şeirlə gəlib. Müşfiq növbəti görüşlərin birində Dilbər xanıma elçi göndərmək və tez vaxtda nişanlanmaq istədiyini bildirib.[6] 1932-ci ilin aprel ayında cütlük nişanlanıb.[25] Onların kəbini isə təxminən bir il sonra, 1933-cü il iyun ayının 20-də kəsilib.[6] 1934-cü ilin mart ayında onların Yalçın adında oğulları anadan olmuş, lakin 2 ay sonra yüksək hərarətlə seyr edən xəstəlik nəticəsində ölmüşdür.[26]
1937-ci il noyabr ayının 1-də artıq NKVD inspektoru Kolqinanın təqdimatı ilə M. Müşfiqin həyat yoldaşı Dilbər Axundzadənin həbsi üçün rəis müavini Borşev qərar çıxarır.[10] Noyabr ayının 2-də isə Dilbər Axundzadə həbsi üçün order yazılır.[10] M. Müşfiqin güllələnməsinə dörd gün qalmış Dilbər Axundzadə vətən xainin həyat yoldaşı kimi həbs edilir.[10]
Həyat yoldaşının güllələnməsindən bir ay keçməmiş təhlükəsizlik leytenantı Q. B. Avanesov tərəfindən ilk dindirilmə aparılır.[10] Dilbər xanım iki aylıq əzab-əziyyətli ingəncələrə dözməyərək psixi gərginlik keçirir.[10] O, 28 fevral 1938-ci ildə 1 saylı Əsəb xəstəlikləri xəstəxanasına müalicəyə göndərilir.[10] Həmin xəstəxananın baş həkimi İ. İ. Antonov və qadın şöbəsinin müdiri A. A. Əsgərovun 19 fevral 1939-cu il tarixdə tərtib etdiyi aktda Dilbər Axundzadənin müalicə olunduğu zaman gəldiyləri nəticədən aydın olur ki, xəstə müalicə olunan zaman sistemsiz danışığı, suallara cavabı başa düşülməzdir.[10] Onun heç nə ilə maraqlanmadığı, suallara ötəri cavab verdiyi qeyd olunur.[10] 1938-ci ilin oktyabr ayından o sakitləşəndən sonra hallusinasiya halları keçirir.[10]
7 mart 1939-cu ildə Respublika prokurorluğunun xüsusi işlər şöbəsi D. Axundzadənin həbsdən azad olunması üçün təqdimat yazır.[10] 10 mart 1939-cu ildə NKVD-nin rəis müavini Kərimovun imza qoyduğu qərara əsasən D. Axundzadə həbsdən azad edilir və istintaq işi arxivə verilir.[10] D. Axundzadə həbsxanadan azad olandan sonra o yenə də özünü təqsirli bilməmiş və beləki növbəti sorğuda günahsız olduğını bir daha bildirmişdir.[10]
● Şəmsəddin Abbasovun nəşriyyatdan Müşfiqin sonuncu “Çağlayan” poemasının qovluğunu 1937-ci ildə xilas edib götürdüyü sonradan məlum oldu. Kitabdakı şeirlər çap edildi. 1957-ci ildə şairin bəraətdən sonra ikicildliyi çap edildi.[14]
● 1988-ci ildə Mikayıl Müşfiqin 80 illik yubileyi çərcivəsində Tofiq Novruzovun, Cabir Novruzun, Aydın Zeynalovun, Nəbi Xəzrinin təşəbbüsü ilə Xızı rayonununSayadlar kəndində şairin atası Əbdülqədirin bağ evinin yerində “Mikayıl Müşfiq ocağı” yaradılmışdır.[3] Muzeydə şairə simvolik məzar qoyulmuşdur.[3] 2004-cü ildə Azərbaycan Mədəniyyət Nazirliyinin sərəncamı ilə Xızıdakı “Mikayıl Müşfiq ocağı” “Mikayıl Müşfiqin Xatirə Muzeyi” statusu almışdır.[7] 2008-ci il iyun ayının 23-də 100 illik yubileyi ilə əlaqədar Xızı rayonunun Sayadlar kəndində şairin yeni bərpa olunmuş evinin tətənəli açılışı olmuşdur.[7]
● 1988-ci ildə Sumqayıt şəhərində şairin adını daşıyan tam orta məktəb binası istifadəyə verilmişdir.[27] Binanın önündə Mikayıl Müşviqin büstü qoyulmuşdur.[27]
● 1989-cu ildə Xızı rayonunun Sayadlar kəndində xeyriyyəçi polkovnik Əbülhəsən Əhmədovun şəxsi təşəbbüsü ilə büstü qoyulmuşdur.[7] Büst memar Münəvvər Rzayeva tərəfindən hazırlanmışdır.[7]
● 1989-cu ildə Mikayıl Müşfiqin xatirəsinin əbədiləşdirilməsi məqsədilə Bakıda yaşadığı binaya (S. Rəhimov küçəsi, 108) xatirə lövhəsi vurulmuşdur.[3]
●1993-cü ildə Bakı şəhərinin Qaradağ rayonunda adını daşıyan qəsəbədə abidəsinin açılışı olmuşdur.[7]
Mikayıl Müşfiqin 100 illik yubileyinə həsr olunan poçt markası
● 2005-ci ildə “Müşfiqli günlərim” kitabının son genişləndirilmiş nəşri “Gənclik” nəşriyyatında işıq üzü görmüşdür.
● 2007-ci il 16 apreldə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev “Mikayıl Müşfiqin 100 illik yubileyinin keçirilməsi haqqında” Sərəncam imzalamışdır.[28]
● 2008-ci il Qaradağ Rayon İcra Hakimiyyətinin və “Müşfiqsevərlər” Cəmiyyətinin təşkilatçılığı ilə görkəmli Azərbaycan şairi Mikayil Müşfiqin 100 illik yubileyi təntənə ilə qeyd edilmişdir.
● Mikayıl Müşfiqin 110 illik yubileyinin keçirilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidenti İlham Əliyev Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 109-cu maddəsinin 32-ci bəndinə əsasən 17 may 2018-ci ildə Sərəncam imzalamışdır.[28][29][30]
● 15 oktyabr 2019-cu ildə Bakı şəhəri Qaradağ rayonunun Müşfiqabad qəsəbəsində Mikayıl Müşfiqin yeni ağ mərmərdən yonulmuş abidəsinin və xatirə parkının açılışı olmuşdur.[31][32]
● Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 7 may 2019-cu il tarixli, 211 nömrəli Qərarı ilə Mikayıl Müşfiq Azərbaycan Respublikasında əsərləri dövlət varidatı elan edilən müəlliflərin siyahısına daxil edilmişdir.[33]
Mikayıl Müşfiqin Xatirə Muzeyi- Mikayıl Müşfiq ocağı 1988-ci ildə, Polis-polkovniki Əbülhəsən Əhmədov, Tofiq Novruzovun, Cabir Novruzun, Aydın Zeynalovun, Nəbi Xəzrinin təşəbbüsü ilə Müşfiqin 80 illik yubileyindən sonra Müşfiq ocağının yaradılması qərarına gələrək, Xızının Sayadlar kəndində yaradılıb. Şairin yaşadığı ev dağıldığı üçün muzey Müşfiqin 80 illik yubileyi çərcivəsində atası Əbdülqədirin bağ yerində salınır. 2004-cü il 15 sentyabr tarixində keçmiş Mədəniyyət naziri Polad Bülbüloğlunun sərəncamı ilə bura dövlət himayəsinə keçərək Mikayıl Müşfiqin Xatirə muzeyi statusunu alıb.
Muzey binası 1992-ci ildə tikilərək 1 mərtəbədən və 1 otaqdan ibarət olub, 55 kvadrat metr sahəni əhatə edir. Xatirə Muzeyində isə simvolik məzar qoyularaq, büst hazırlanır. Büstün memarı Əməkdar incəsənət xadimi, heykəltaraşMünəvvər Rzayevadır(1990) . 100 illik yubileyinə “Oxu Tar“abidəsi 2008-ci ildə M. Müşfiqin həsr olunmuşdur.
Mirzə Fətəli Axundov. A.S.Puşkinin ölümünə şərq poeması/ M.F.Axundov; öz söz və red.hey.Ş.Qurbanov; tərc.ed.Mikayıl Müşfiq; Bakı: Elm, 1988, 143,[5]s.:port.
Mixail Lermontov. Qafqaz: [şeir] /M.Lermontov; çev. Mikayıl Müşfiq., M. Rəfili //İnqilab və mədəniyyət.- 1928.- № 8.- S. 20.
Mixail Lermontov. Şairin ölümü: [şeir] /M.Lermontov; çev. Mikayıl Müşfiq //Yeni qüvvə.- 1937.- № 2.- S. 4-5; Ədəbiyyat qəzeti.- 1937.-10 fevral.
Aleksandr Puşkin. Yevgeni Onegin: [əsərindən] /A.S.Puşkin; çev. R.Rza., M.Müşfiq //Hücum.- 1932.- № 12.- S. 20-21.
Yegişe Çarens. El üçün nəğmə: [şeir] /Çarens; çev. Mikayıl Müşfiq //İnqilab və mədəniyyət.- 1933.- № 3.- S. 15-17.
Firdovsi. Rüstəm ilə İsfəndiyarın vuruşması və İsfəndiyarın ölməsi /Firdovsi; çev. M.Müşfiq., M.Seyidzadə //İnqilab və mədəniyyət.- 1934.- № 5.- S. 3-5.
Firdovsi. Sultan Mahmud haqqında həcv/ Firdovsinin yaradıcılığından bir parça /Firdovsi; çevirəni Mikayıl Müşfiq; M.Seyidzadə.-İnqilab və mədəniyyət.- 1934.-№9.-S.43-44.
Ömər Xəyyam. Rübailər / Ömər Xəyyam; farscadan çevirəni Mikayıl Müşfiq //İnqilab və mədəniyyət, 1934.-№6-7.-S.4-5.
Şeirim; Könlümün dedikləri; Yenə o bağ olaydı; Mənim beşilliyim; Sənətkar; Bəxtiyar Təzə ev; Komsomol nəğməsi /Mikayıl Müşfiq //Azərbaycan.- 1956.- № 11.- S. 3-7.
Yaşa, könül!; Qurban olduğum; Duyğu yarpaqları; Küləklər; Yenə o bağ olaydı: (ixtisarla) /Mikayıl Müşfiq //Azərbaycan.- 2005.- № 6.- S. 3-5.
Tar /Mikayıl Müşfiq // Füyuzat.-2007.-№3.-S.64.
Səninçün; Küsmərəm; Qurban olduğum; Sənə qurban; Məhəbbət; Söylə / Mikayıl Müşfiq // Qobustan.-2008.-№2(142).-S.7-8.
Mikayıl Müşfiqin 110 illiyinin qeyd edilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamı: [17 may 2018-ci il] // Azərbaycan. – 2018. – 18 may. – № 111. – S. 1.
Ələddinqızı, Nəzakət. Ürəklərdə yuva salan Mikayıl Müşfiq : Dövlət başçısının Sərəncamı ilə Mikayıl Müşfiqin 110 illiyi qeyd ediləcək / N. Ələddin -qızı // Səs. – 2018.- 22 may. – № 97. – S. 13 .
Cəmşidqızı, Lilpar. Nakam şairin yarımçıq qalan arzuları : Mikayil Müşfiq-110 / L. Cəmşidqızı // Azad Azərbaycan. – 2018. – 15 may. – S.7. – Sumqayıtda keçirilən tədbir haqqında.
İlisuda kənd məktəbində “Müşfiq xatirələrdə” mövzusunda tədbir / G. Mahmudova //Azərbaycan müəllimi. -2018. – 16 fevral. – S.10.
Cahan ki, solmayan bir bağça-bağdır,… : Mikayıl Müşfiqin xatirəsi anılıb // Azərbaycan müəllimi. – 2018. – 12 yanvar. – S.12.
Mən bir sönməz duyğuyam ki… : Mikayıl Müşfiqin xatirəsi anılıb // Mədəniyyət. – 2018. – 10 yanvar. – S.7.
Qaraoğlu, Fazil. Tarixdə iz buraxanlar: Mikayıl Müşfiq / F. Qaraoğlu // Bakı Xəbər. – 2017.- 15 dekabr. – № 227. – S. 13 .
Cəbrayıl, Qurban. Yenə o bağ olaydı…: [Mikayıl Müşfiqin yaradıcılığı haqqında] / Q. Cəbrayıl // Mədəniyyət.az. – 2017. – № 1. – S. 14-17.
Fariz. Mikayıl Müşfiqin doğum günündə abidəsi ziyarət olundu / Fariz // Mədəniyyət. -2017. – 7 iyun. – № 43. – S. 3.
Azərbaycan poeziyasının Mikayıl Müşfiq zirvəsi [Mətn] : metodik vəsait /Azərb. Resp. Mədəniyyət Nazirliyi, Azərb. Milli Kitabxanası ; tərtibçi L. Əhmədova ; elmi red. K. M. Tahirov ; red. G. Səfərəliyeva. Bakı: [Azərbaycan Milli Kitabxanası], 2018.28, [1] s.: portr., 21 sm.
XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı məsələləri /AMEA, Nizami ad. Ədəbiyyat İn-tu ; iş rəhpəri və red. Ş. Alişanlı. Kitab 3. M. Müşfiq irsi və 1920-30-cu illərdə yeni poetik fikrin formalaşması prosesi. – Bakı: Elm, 2010.- 324 s.
Açıq ədəbiyyat: [37: məqalələr toplusu] / tərt., ön söz. müəl. G. Qasımova.- Bakı: Qanun, 2013. – 88 s.
Yavuz Axundlu. Ədəbi portretlər /Y. Axundlu; tərt. H. Eyvazlı, N. Sadıqzadə; elmi red., ön söz. müəl. K. Əliyev. – Bakı: ADPU, 2008. –379 s.
Dilbər Axundzadə. Müşfiqli günlərim: xatirələr / D. Axundzadə.- Bakı: Gənclik, 2005. – 274 s.
Məmməd Arif. Seçilmiş əsərləri [Mətn] : 3 cilddə /A. Məmməd ; tərt. ed. M. Axundova ; red. Ə. Mirəhmədov ; AzSSR EA, Nizami adına Ədəbiyyat və Dil İn-tu. I cild.- Bakı: Azərb. SSR Elmlər Akademiyası Nəşriyyatı, Bakı: AzSSR EA, 1967.-619, [1] s.
Mikayıl Müşfiq / Azərbaycan sovet ədəbiyyatı. – Bakı, 1966.- S. 234
Azərbaycan uşaq ədəbiyyatı antologiyası [Mətn] : 3 cilddə /tərt. ed. Q. Namazov ; red. T. Əhmədov.-Bakı: Öndər, 2004.-XX əsr uşaq şeri 2-cild-264 s.: 22 sm.
Azərbaycan Sovet ədəbiyyatı tarixi [Mətn] : iki cilddə /Azərb. SSR EA Nizami ad. Ədəbiyyat və Dil İn-tu ; baş red. M. Arif ; red. H. Babayev, Q. Qasımzadə, B. Ə. Nəbiyev.-Bakı: AzSSR EA, 1967.1-ci Cild.-636, [4] s.: portr., 22 sm.
Zərəngiz Dəmirçi Qayalı. Qayalı [Mətn]: şeirlər və poemalar /Z. Dəmirçi; red. Ə. Xələfli, S. Əhmədli.-Bakı: UniPrint, 2008.-359, [1] s.: portr., 21 sm.
Ələkbərli, N. Üç budaq: Əhməd Cavad, Mikayıl Müşfiq, Almas İldırım/ N. Ələkbərli; red. A. Bağırov, R. Kərimova. – Bakı: Şirvannəşr, 2007. – 224 s.
Cəfər Xəndan. Ədəbi qeydlər / C. Xəndan; tərt. ed. R. Zəka Xəndan. – Bakı: Azərnəşr, 1966. – 192 s.
Kənan, Aslan. XX əsrdə repressiyaya məruz qalanlar [Mətn] /A. Kənan ; red. və ön sözün müəl. N. Şəmsizadə ; rəssam. O. Sadıqzadə.-Bakı: Azərnəşr, 2011.299, [1] s.: fotoşək., portr., 21 sm.
Firudin Qurbansoy. Göylərin lacivərd ətəklərində: sənədli povest-kollaj /F. H. Qurbansoy; red. V. Qaradağlı; Azərb. Resp. Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi. – Bakı: Qərənfil MMC, 2008. – 204 s.
Məmmədzadə, Vüsalə. Mədəni irs və Müşfiq novatorluğu [Mətn] : monoqrafiya /V. Məmmədzadə ; elmi red., [ön söz] N. Şəmsizadə.-Bakı: [s. n. ], 2017.138, [5] s.: portr., fotoşək, faks., 20 sm.
Kamran Məmmədov. Azərbaycan yazıçılarının həyatından dəqiqələr [Mətn] /K. Məmmədov ; red. Ş. Sadiq ; naşir M. XAN ; dizayn və qrafika T. Fərzi.-[Bakı]: Hədəf Nəşrləri, [2013.] -252, [4] s.: portr., ill., 16 sm.
Müasir Azərbaycan ədəbiyyatı [Mətn] : dərslik /elmi red.: C. Abdullayev, T. Hüseynoğlu, V. Sultanlı ; rəyçi H. Qasımov, T. Əhmədov; BDU.- Bakı: Bakı Universiteti, 2007.I Cild.-Fiziki xüsusiyyətləri 503 s.: portr., 20 sm.
Abbasqulu Nəcəfzadə. Müşfiqin duyğu yarpaqları [Mətn]: [şairin şeirlərinə yazılmış mahnılar] /A. İ. Nəcəfzadə; red. V. Qaradağlı; məsləhətçi. G. Hüseynoğlu; [tərc. S. Məmmədzadə, Y. Filler, V. Qafarov]; Azərb. Resp. Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi.-Bakı: Təhsil, 2009.127, [1] s.: portr., notlar, 21 sm.
Şamil Süleymanlı. Nəşriyyat işi və Azərbaycan ədəbiyyatı dünya nəşrində: “Avesta”dan Hüseyn Cavidədək: dərs vəsaiti / Ş. Süleymanlı; elmi red. X. Əli-yev; red. R. Cəmilqızı; rəy.: N. Muradəliyeva, M. Dəmirli, A. Rüstəmli. – Bakı: Təhsil, 2007. – 258 s.
Kamal Talıbzadə. Tənqid və tənqidçilər [Mətn] /Kamal Təlıbzadə; rəyçi. Ş.Salmanov.-Bakı: Yazıçı, 1989.-489,[2] s.: 1 portr., 21 sm.
Rəsul Rza. Seçilmiş əsərləri [Mətn]: 5 cilddə /Rəsul Rza; tərt.ed. Anar; red. A.Əmrahoğlu IV cild.- B.: Öndər, 2005.- 336 s
Xəlil Rza Ulutürk. Həyat, həyat deyə çırpınan könül [Mətn] /Xəlil Rza Ulutürk ; tərt. ed. F. Ulutürk ; red. və ön söz. Ə. Əsgərli.-Bakı: Çinar-Çap, 2009.291, [1] s.: portr., 21 sm.
Rafiq Yusifoğlu. Uşaq ədəbiyyatı [Mətn] : ali və orta ixtisas məktəblərinin tələbələri üçün dərslik /R. Yusifoğlu ; elmi red. Z. Xəlil ; rəyçilər M. Qasımlı, Ş. Məmmədov.-Bakı: Şirvannəşr, 2006.-268 s.: 20 sm.
Azerbaijanian poetry [Text]: classic modern traditional /edited M. Ibrahimov; compiled O. Sarybelli; designed & illust.N. Babayev. Moscow: Progress Publishers, 1971. 662, [2] p.: ill., 22 cm.
Poetry of Azerbaijan [Text]: a drop in the ocean /com. & edt. E. Madatli.-Islamabad: Leaf Publications, 2010.345 p.: 22 sm.
Azerbaycan çağdaş şiir antolojisi [Metn] /hazır. Z. Makas; kapak. Ü. Sarıaslan ; Kültür Bakanlığı.-Ankara: Kültür Bakanlığı, 1992.436 s.: harita, 24 sm.
Bin yılın yüz şairi [Metn]: Azerbaycan şiiri antolojisi /haz. Anar, Y. Akpınar; kapak. Ö. Hakan.-Ankara: Kültür Bakanlığı Yayımlar Dai. Bşk., 2000.XXX, 305 s.: 28 cm
Falter & Flamme [Text] : ein Jahrtausend aserbaidschanische Liebeslyrik /transl. N. Ateschi, J. Weinert. Berlin: Matthes & Seitz Berlin, 2008.207, [1] p.: 21 sm.
Arif, Məmməd Dadaşzadə. Müşfiqin poemaları / M. Arif. Seçilmiş əsərləri. Üç cilddə. I cild.- Bakı: Azərb. SSR Elmlər Akademiyası Nəşriyyatı, 1967.- S. 44-50.
Əlimirzəyev, Xalid. M. Müşfiq yaradıcılığında romantika / X. Əlimirzəyev. Klassiklərimizin ideal və poetik sənət dünyası. İki cilddə. II cild. – Bakı: Elm və Təhsil, 2009. – S.467 – 482.
Xəndan, Cəfər. Ədəbi qeydlər / C. Xəndan; tərt. ed. R. Zəka Xəndan. – Bakı: Azərnəşr, 1966. – 192 s.
Xəndan, Cəfər. Mikayıl Müşfiq / C. Xəndan; Bakı: Azərbaycan Universiteti nəşriyyatı, 1956.-45 s.
Rəfiq Zəka. Müşfiq incəlikləri: Mikayıl Müşfiqin anadan olmasının 70 illiyi münasibətilə / R. Zəka ; Azərb SSR “Bilik” Cəmiyyəti. – Bakı, 1978. – 88 s.
Quliyeva, Səfurə. Müşfiqin sənət aləmi / S.Quliyeva – Bakı: Yazıçı, 1988, 184 s.
Mikayıl Müşfiq / Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası. – Bakı: ASE Baş Red., 1983. – S. 141.
Mikayıl Müşfiq / Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi. Uç cilddə. III cild.- Bakı , 1967. – S.
Mikayıl Müşfiq / Müasir Azərbaycan ədəbiyyatı: Ali məktəblər üçün dərslik.- Bakı: Bakı Universiteti nəşriyyatı, 2007. – S.192-211.
Nəbiyev, Bəkir Əhməd oğlu. Ömür karvanı talan oldu / B. Nəbiyev. Hərənin öz yolu var… : məqalələr toplusu / B. Ə. Nəbiyev ; red. N. M. Cabbarlı; AMEA Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu. – Bakı : Çinar-Çap, 2008. – S.240-254.
Nəbiyev, Bəkir Əhməd oğlu. Mikayıl Müşfiq / B. Nəbiyev. Özümüzdən başlayaq. – Bakı: Elm, 1990. – S.144-159.
Nəcəfzadə, Abbasqulu. Müşfiqin duyğu yarpaqları / A. Nəcəfzadə; red. V.Qaradağlı. – Bakı: Təhsil, 2009. – 128 s.
Rza, Rəsul. Qızıl gül olmayaydı… / R. Rza; rəs. Ə. Məmmədov; red. S. Əsəd. – Bakı: Gənclik, 1968. – 64 s.
Süleymanlı, Şamil. Nəşriyyat işi və Azərbaycan ədəbiyyatı dünya nəşrində: “Avesta”dan Hüseyn Cavidədək: dərs vəsaiti / Ş. Süleymanlı; elmi red. X. Əliyev; red. R. Cəmilqızı; rəy.: N. Muradəliyeva, M. Dəmirli, A. Rüstəmli. – Bakı: Təhsil, 2007. – 258 s.[28]
“Qanun” nəşriyyatı tərəfindən “Azərbaycan poeziyası” seriyasından çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli nümayəndəsi, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü, Əməkdar incəsənət xadimi, Xalq şairi Nigar Rəfibəylinin “Seçmə şeirlər” adlı yeni kitabı işıq üzü görüb
Lirik qəlbli insan, bəşəri hisslərə könül verən, bir ana kimi yaddaşlarda yaşayan unudulmaz xalq şairi, tərcüməçi Nigar Rəfibəylinin adı, xatirəsi və yaradıcılığı yenə də sevilir və seviləcək. “Qanun” nəşriyyatının yeni layihəsi olan “Azərbaycan şairlərinin seçmə şeirləri” seriyasında sizə təqdim etdiyimiz bu kitaba Nigar xanımın müxtəlif illərdə qələmə aldığı və oxucular tərəfindən maraqla qarşılanan poetik nümunələri toplanıb.
“Qanun” nəşriyyatı tərəfindən “Azərbaycan poeziyası” seriyasından çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli nümayəndəsi, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü, Əməkdar incəsənət xadimi, Stalin mükafatı laureatı, Xalq şairi Rəsul Rzanın “Seçmə şeirlər” adlı yeni kitabı işıq üzü görüb.
Xalq şairi Rəsul Rza modern Azərbaycan şeirinin öncüllərindəndir. O, ədəbiyyatımıza həm məzmun, həm də forma yenilikləri gətirirdi. Yəni dünyəvi formaya yerli məzmun verməyi bacarırdı. Bununla da milli ədəbiyyatımızı dünya ədəbiyyatına qovuşdurmağa çalışır, onun üfüqlərini genişləndirirdi. Qanun Nəşriyyatı “Azərbaycan poeziyası. Seç-
mə şeirlər” seriyasından Rəsul Rzanın müxtəlif illərdə müxtəlif mövzularda qələmə aldığı şeirləri təqdim edir.
XX əsr dünya ədəbiyyatının ən görkəmli şairlərindən olan Nazim Hikmət təkcə türk xalqının deyil, bütün Şərq xalqlarının poeziyasına misilsiz təsir göstərib, şeirdə yeni yollar açmış novator sənətkar, əsrin klassikidir. O, özünün romantik ruhlu, coşqun pafoslu, dərin məzmunlu əsərləri ilə müasir türk ədəbiyyatının inkişafına böyük təkan verib. Nazim Hikmət həm mübariz ictimai xadim, həm də istedadlı şair və dramaturq idi. Lakin poeziya onun yaradıcılığının ana xəttini, istedadının ən qüvvətli istiqamətini təşkil edirdi.
AZƏRTAC xəbər verir ki, bu gün türk inqilabi poeziyasının banisi, şair, dramaturq, ssenarist, Beynəlxalq Sülh Mükafatı laureatı Nazim Hikmətin vəfatından 62 il ötür.
Nazim Hikmət 1902-ci il yanvarın 15-də Selamik şəhərində dünyaya göz açıb. O, 1918-ci ildə İstanbulda Hərbi Dənizçilik məktəbinə daxil olub. Həmvətənlərinin acınacaqlı həyatını kiçik yaşlarından hiss edərək Türkiyənin xarici müdaxiləçilər tərəfindən işğalı əleyhinə şeirlər yazdığı, inqilabi hərəkata qoşulduğu üçün 1919-cu ildə məktəbdən xaric edilib. Bütün yaradıcılığını xalqının azadlığı, xoşbəxt həyatı uğrunda mübarizəyə həsr etdiyi Vətənini, xalqını sevdiyinə görə şair iztirablı, tufanlı, qasırğalı bir həyat yolu keçib, fasilələrlə ömrünü məhbəslərdə keçirib, qürbətdə yaşamağa məcbur olub. Şair şeirlərinin birində bunu belə ifadə edib.
Bağlısan deyə ölkənə,
Dünyaya, insana,
Ya boğazdan asılarsan
Ya atılarsan zindana.
Şairin “Sərvlikdə” adlı ilk şeiri 1918-ci ildə “Yeni məcmuə” jurnalında dərc olunub. 1921-ci ildə Moskvaya gələrək Şərq Zəhmətkeşlərinin Kommunist Universitetində oxuyub. 1924-cü ildə Ankaraya qayıdıb və həbs edilib. Bir müddət sonra azadlığa çıxaraq qəzet və jurnalda çalışıb. 1925-ci ildə qiyabi olaraq 15 il həbsə məhkum edilən Nazim Hikmət 1927-ci ildə yenidən gizli yolla Moskvaya gəlib. Onun 1926-cı ildə yazdığı ilk poeması “Neft dünyasına səyahət” Bakı neftçilərinə həsr olunub. Bir il sonra ilk dəfə Bakıya gəlir. Bakını, Xəzəri görəndə ona elə gəlib ki, mühacirliyi yarıb öz doğma diyarına qayıda bilib. Özünə doğma bildiyi bu diyarda unudulmaz anlarını yaşayıb.
Şairin 1928-ci ildə ikinci Vətəni saydığı Azərbaycanda ilk kitabı – “Günəşi içənlərin türküsü” nəşr olunub. Nazimə həsr olunmuş ilk məqaləni də Bakıda dövrün görkəmli tənqidçisi Əli Nazim yazıb. Məqalə “Günəşi içirik… günəşlənirik” adlanırdı. Əli Nazim böyük türk şairinin çağdaş Azərbaycan şeirinə göstərdiyi təsiri xüsusi vurğulayıb.
Onun şeirləri içərisində xüsusi yer tutan “Bayram oğlu”, “Arpa çayının iki yanı”, “Xəzər”, “Neftə doğru” əsərlərinin mövzusu Azərbaycanla əlaqədardır. 1929-1932-ci illərdə yazdığı “835 misra”, “Baron-3”, “1+1=1”, “Səsini itirmiş şəhər” kitabları, “Jakonda” və “Berinci özünü niyə öldürdü” mənzum romanı ilə imperializmin müstəmləkə siyasətinə qarşı çıxıb. 1936-cı ildə yazmış olduğu “Alman faşizmi və irqçiləri” adlı məqaləsində şair faşizmin dünya azadlığı iddialarını ifşa edir, bütün mütərəqqi bəşəriyyəti insanlığın bu qəddar düşmənlərinə qarşı mübarizəyə çağırıb. Həmin il şairin Türkiyədə sonuncu şeirlər kitabı – “Şeyx Bədrəddin haqqında dastan” nəşr olunub. Dastanda orta əsrlərdə türk tarixində baş vermiş kəndli hərəkatından bəhs edir.
Nazim Hikmət 1938-ci ildə saxta bir ittihamla yenidən həbs olunub və 28 illik məhbəs cəzasına məhkum edilib. Həbsxanada məşhur “İnsan mənzərələri” epopeyasını, “Həbsxanadan məktublar” silsiləsini, “Məhəbbət əfsanəsi”, “Yusiflə Züleyxa” pyeslərini və başqa dəyərli əsərlərini yazıb. 1950-ci ildə əfv edilərək azadlığa buraxılan Nazim Moskvaya köçüb. Bu dövrlərdə “Türkiyədə”, “Qərib adam”, “İvan İvanoviç vardımı, yoxdumu” bir çox şeir və poemalarını, dramaturgiyaya dair məqalələrini qələmə alıb.
Nazim Hikmət həm də istedadlı nasir idi. “Romantika” romanı onun çox qüvvətli nəsr əsəridir. Romanda Nazim Hikmətin inqilabi fəaliyyəti, Moskvada təhsil alması, yaşamağın gözəl olduğunu bilən və onun gözəlləşməsinə can atan insanların mübarizəsi əksini tapıb. Ədibin romanı əsasında “Yaşamaq gözəldir, qardaşım” filmi çəkilib.
Böyük ədibin yaradıcılığında dram əsərləri də mühüm yer tutur. Onun pyesləri dəfələrlə Azərbaycan teatr səhnəsində tamaşaya qoyulub.
Şair ikinci dəfə Bakıya 30 il sonra gəlib. Öz məmləkətindən sonra heç bir torpaq ona Azərbaycan qədər doğma olmayıb. Nazim Türkiyənin ətrini bizə yetirən, canımız qədər doğma olan türk dilini ölümsüz şeirləri ilə bizə çatdıran milli ruhlu, qüdrətli şairdir. Şair Bakını İzmirə bənzədirdi. Ona görə də Bakı, Xəzər haqqında təsirli şeirlər yazardı. Bakı həm də şairə ona görə doğma gəlirdi ki, burada onun şeirlərini saatlarla, doymadan dinləyəcək geniş dinləyici kütləsi, qiymət verə biləcək şair, yazıçı, bəstəkar, alim dostları, bütün Azərbaycan xalqı vardı.
Görkəmli bəstəkarımız Arif Məlikovun Nazim Hikmətin librettosu əsasında yaratdığı “Məhəbbət əfsanəsi” baleti dünyanın bir çox ölkələrində tamaşaya qoyulub. Heykəltəraş Münəvvər Rzayeva şairin büstünü, Toğrul Nərimanbəyov və başqa rəssamlar portretini yaradıblar.
Şair həyatının son günlərində Vətəndə olmaq, öləndə Anadolu məzarlığında – məzar daşı da istəməyərək, uca bir çinarın altında uyumaq arzulayıb. Ancaq şair doğulduğu torpaqdan çox uzaqlarda, qürbət diyarda – Moskvada 1963-cü il iyunun 3-də Vətən həsrəti ilə əbədiyyətə qovuşub.
Məşəqqətli, qasırğalı bir həyat yolu keçmiş Nazim Hikmət insan dünyasının zənginliyini, duyğu aləminin incəliklərini, həyatın mürəkkəbliyini, dünyanın təzadlarını bütün dolğunluğu ilə əks etdirə bilən və türk şeiri tarixində əbədiyaşar qalacaq korifey bir sənətkardır.
Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyinin və Laçın rayonunda Azərbaycan Respublikası Prezidentinin xüsusi nümayəndəliyinin təşkilatçılığı ilə 2-4 iyun tarixlərində Laçın şəhərində “MDB-nin mədəniyyət paytaxtı – 2025” ilinin rəsmi açılış mərasimi keçiriləcək. Mərasimdə Azərbaycandan və Müstəqil Dövlət Birliyinə (MDB) digər üzv ölkələrdən rəsmilər, incəsənət nümayəndələri, bədii kollektivlər və media mənsubları iştirak edəcək. Qeyd edək ki, MDB Humanitar Əməkdaşlıq Şurasının 2024-cü ilin 8 oktyabr tarixli qərarına əsasən, Azərbaycanın Şərqi Zəngəzur bölgəsinin Laçın şəhəri 2025-ci ildə “MDB-nin mədəniyyət paytaxtı” elan olunub.
Xəbər verdiyimiz kimi, ölkəmiz XXVII Tbilisi Beynəlxalq Kitab Festivalında təmsil olunur. Bu münasibətlə naşir, yazar və mədəniyyət xadimlərindən ibarət Azərbaycan nümayəndə heyəti festivalda iştirak edir. Festival gedişində mayın 30-da Gürcüstan Milli Kitabxanasında daimi “Azərbaycan ədəbiyyatı guşəsi”nin açılışı olub. Tədbirdə Azərbaycanın Gürcüstandakı səfiri Faiq Quliyev, Azərbaycan mədəniyyət nazirinin müşaviri Orxan Fikrətoğlu, Azərbaycan Milli Kitabxanasının direktoru Kərim Tahirov, Gürcüstan Milli Kitabxanasının rəhbərliyi, ziyalılar və ictimaiyyət nümayəndələri iştirak ediblər. Kərim Tahirov çıxışında bildirib ki, Azərbaycan Milli Kitabxanasında “Gürcüstan ədəbiyyatı guşəsi” 2009-cu ildən fəaliyyət göstərir. Qeyd olunub ki, bu kimi təşəbbüslər xalqlarımız arasında mədəni əlaqələrin daha da möhkəmlənməsinə öz töhfəsini verir. “Azərbaycan ədəbiyyatı guşəsi”ndə ölkəmizə dair 200-dən artıq nəşr nümunəsi təqdim olunur və guşə davamlı olaraq yeni ədəbiyyatlarla zənginləşdiriləcək. Bildirilib ki, son iki il ərzində xaricdə yaradılan 6-cı daimi “Azərbaycan ədəbiyyatı guşəsi”dir və bu istiqamətdə işlər davam etdiriləcək. Digər çıxış edənlər də Azərbaycan-Gürcüstan mədəni əlaqələri haqqında söhbət açıblar.
Mayın 31-də Bakıda Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli nümayəndəsi, Xalq şairi Rəsul Rzanın ev-muzeyinin təntənəli açılış mərasimi keçirilib.
AZƏRTAC xəbər verir ki, tədbirdə əvvəlcə Rəsul Rzanın ifasında lentə alınan arxiv materialı – “Dünyanın dərdi” şeiri səsləndirilib.
Mərasimdə çıxış edən Xalq yazıçısı Anar Rzayev muzeyin yaradılması ideyasının necə formalaşdığı barədə danışıb, Rəsul Rzanın həyat və yaradıcılığından söhbət açıb.
Mədəniyyət naziri Adil Kərimli ev-muzeylərinin xalqın mədəni yaddaşının qorunmasında oynadığı rolu vurğulayıb. Bildirib ki, Rəsul Rzanın ev-muzeyinin əsası Prezident İlham Əliyevin 2022-ci il tarixli Sərəncamı ilə qoyulub, 2023-cü ildə rəsmi olaraq təsis edilib və bu gün ictimaiyyətin istifadəsinə verilib. Qeyd olunub ki, Rəsul Rzanın Göyçay şəhərindəki ev-muzeyi isə 2004-cü ildə yaradılıb.
“Bu ev-muzeyi böyük sənətkarın irsini gələcək nəsillərə daha dolğun şəkildə çatdıracaq. Rəsul Rzanın və həyat yoldaşı, tanınmış şairə Nigar Rəfibəylinin xatirələri bu münasibətlə bir daha yad edilib. Hər bir eksponatda onların nəfəsini duymaq mümkündür. Bizim üçün qürurvericidir ki, Xalq yazıçısı Anarın təqdimatında Rəsul Rzanın həyat yolunun incəliklərinə səyahət etdik”, – deyə A.Kərimli əlavə edib.
Xalq artisti, diplomat Polad Bülbüloğlu Rəsul Rza ilə bağlı xatirələrini bölüşüb. O, illər əvvəl Rəsul Rzanın sözlərinə bəstələdiyi mahnını xatırladaraq, bu evin onun üçün nostalji duyğular doğurduğunu bildirib. Polad Bülbüloğlu söyləyib ki, Azərbaycanın görkəmli sənətkarlarının xatirəsinin yaşadılması dövlət siyasətinin əvəzsiz hissəsinə çevrilib.
Xalq şairi Sabir Rüstəmxanlı ev-muzeyinin açılmasının Azərbaycan ədəbi-mədəni həyatında mühüm mərhələ olduğunu deyib: “Rəsul Rzanın yaradıcılığı dünya poeziyasında yeni nəfəs, yeni istiqamət olub və onun irsi hələ uzun illər ədəbiyyatımıza yol göstərəcək”.
Nizami Gəncəvi adına Milli Azərbaycan Ədəbiyyatı Muzeyinin direktoru, akademik Rafael Hüseynov Rəsul Rzanın yalnız şair kimi deyil, bütöv bir mənəviyyat məktəbi yaradan şəxsiyyət kimi önəmini qeyd edib. O, “Pəncərəmi açdım sabaha” şeirini xatırladaraq, evin memarlıq quruluşunun da bu şeirlə ahəng təşkil etdiyini diqqətə çatdırıb.
Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin katibi, şair Səlim Babullaoğlu Xalq yazıçısının ədəbiyyatdakı yenilikçi təfəkkürünü, klassik mövzulara yeni yanaşmalar gətirməsini xüsusi vurğulayaraq deyib: “Rəsul Rzanın mədəniyyətin digər sahələrində – kino və musiqidə də böyük xidmətləri olub. Onun təşəbbüsü və dəstəyi ilə yeni filmlər çəkilib, simfonik orkestr yaradılıb”.
Rəsul Rzanın ailə üzvləri sevinc və qürur hisslərini ifadə ediblər. Anar Rzayevin həyat yoldaşı Zemfira Səfərovanın təşəkkür məktubu nəvəsi tərəfindən oxunub.
Tədbir bədii hissə ilə davam edib. Xalq artisti Samir Cəfərov Rəsul Rzanın sözlərinə bəstələnmiş “Sənə də qalmaz”, Əməkdar artist Ramil Qasımov “Qızıl üzük” mahnılarını, Bakı şəhəri 3 nömrəli Uşaq-Gənclər İnkişaf Mərkəzinin yetirməsi isə şairin “Çinar” adlı şeirini səsləndirib.
Sonda qonaqlar ev-muzeyi ilə yaxından tanış olublar.
Mayın 30-da Qax şəhər Qaxingiloy Mədəniyyət evində Qax şəhər Uşaq İncəsənət məktəbinin “Yekun-hesabat konserti” keçirilib. Tədbirə dəvət olunan qonaqlar əvvəlcə məktəbin təsviri incəsənət şöbəsinin şaqirdlərinin əl işlərindən ibarət sərgi ilə tanış olublar. Konsertdə məktəbinin müəllim və şagirdlərindən ibarət kollektivlərin, xanəndəlik şöbəsinin şagirdlərinin ifasında müxtəlif musiqilər səsləndirilib, xareoqrafiya şöbəsinin şagirdləri tərəfindən rəqs nümunələri təqdim edilib.
Mayın 30-da Balakəndə Şəki-Zaqatala Regional Mədəniyyət İdarəsinin təşkilatçılığı ilə “1 İyun – Uşaqların Beynəlxalq Müdafiəsi Günü” münasibətilə “Balaca dünyaların böyük bayramı” adlı bayram şənliyi keçirilib.Tədbir çərçivəsində uşaq kitabxanası tərəfindən maraqlı kitab sərgisi təqdim olunub. Balakən Mədəniyyət Mərkəzinin könüllüləri müxtəlif obrazla uşaqlarla əyləncəli oyunlar keçiriblər. Təhsil sektoru tərəfindən hazırlanan musiqili nömrələri tədbirə xüsusi rəng qatıb.
Mayın 29-da Şəki şəhər Heydər Əliyev Mərkəzində “Təkəlduz” sənətkarlığı ilə məşğul olan Türkan Əhmədovanın əl işlərindən ibarət sərgi keçirilib.
Türkan Əhmədova bu sənətlə 2008-ci ildən məşğul olur. Onun əl işlərində təkcə sapla işlənmiş naxışlar deyil, illərlə yığılan sənət sevgisi, milli dəyərlərə hörmət və estetik zövq aydın görünür.
İndiyədək ölkə daxilində bir sıra sərgilərdə iştirak edən sənətkar “Diplom” və “Təşəkkürnamə” ilə təltif olunub.
29 may 2025-ci il tarixdə Şəki şəhər Mərkəzi Kitabxana Sisteminin təşkilatçılığı ilə dahi Azərbaycan şairi B.Vahabzadənin 100 illik yubileyi və “27 May – Kitabxanaçılar Günü” münasibətilə ədəbi-bədii gecə keçirilib.
Tədbir dahi Azərbaycan şairi Bəxtiyar Vahabzadənin yaradıcılığını əks etdirən videoçarxın nümayiş etdirilməsi ilə başlayıb.
Ədəbi-bədii gecədə Şəki şəhər İcra Hakimiyyətinin məsul şəxsləri, idarə və təşkilatların nümayəndələri, şəhid anaları, mədəniyyət işçiləri və şəhər ictimaiyyəti iştirak edib.
Tədbirdə dahi şair B.Vahabzadənin şeirləri, eyni zamanda Şəki şəhər 3 nömrəli Uşaq Musiqi məktəbinin müəllimlərindən ibarət ansamblın ifasında şairin sözlərinə bəstələnmiş musiqi, rəqs nümunələri təqdim edilib.
Çıxış edənlər B. Vahabzadə yaradılıcığı, həmçinin “Kitabxanaçılar Günü” ilə əlaqədar fikirlər səsləndirib, Qax rayon Mədəniyyət Mərkəzinin əməkdaşlarının hazırladığı tamaşa təqdim edilib.
Şəki-Zaqatala RMİ tərəfindən B.Vahabzadə Ev muzeyinə hədiyyə təqdim edilib. Sonda xatirə şəkli çəkilib.
ADMİU-nun rektoru professor Ceyran Mahmudovanın başçılığı ilə ADMİU-nun Beynəlxalq əlaqələr üzrə prorektor, dosent Sevil Kərimova, rektorun tədrisdə innovasiyalar üzrə müşaviri, professor Validə Məmmədova, İctimaiyyətlə əlaqələr və marketinq şöbəsinin müdiri Sitarə Abdullayeva, Dram rejissoru və səhnə plastikası kafedrasının müdiri, Əməkdar incəsənət xadimi İsrafil İsrafilov, müəllimlər Mikayıl Mikayılov, Ruslan İsmayılov və iştirakçı tələbələrdən ibarət nümayəndə heyəti 20-22 may tarixlərində keçirilən “TÜRK DÜNYASI” III Beynəlxalq Tələbə Teatrları Festivalında iştirak ediblər. Festivalın təşkilatçısı Qazaxıstan Respublikasının Temirbek Jürgenov adına Qazax Milli İncəsənət Akademiyasıdır. Tədbir Qazaxıstan Respublikasının Mədəniyyət və İnformasiya Nazirliyinin dəstəyi və TÜRKSOY-un təşəbbüsü ilə təşkil olunub.
Festivalda Azərbaycan, Qazaxıstan, Qırğızıstan, Özbəkistan, Türkiyə və Türkmənistandan olan gənc istedadlar iştirak ediblər.
Mayın 20-də öncə Abay adına Opera və Balet Teatrının Ermek Serkebayev adına Kamera Zalında KİV üçün mətbuat konfransı, sonra isə festivalın rəsmi açılış mərasimi keçirilib. Mətbuat konfransında TÜRKSOY-un Baş katibi Sultan Raev, ADMİU-nun rektoru C.Mahmudova və festivalda iştirak edən digər beş təhsil müəssisəsinin rektorları iştirak ediblər.
Səfər çərçivəsində Temirbek Jürgenov adına Qazax Milli İncəsənət Akademiyası ilə Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universiteti (ADMİU) arasında rəsmi görüş baş tutub və iki tərəfli əməkdaşlıq haqqında memorandum imzalanıb.
Memorandumu hər iki ali təhsil müəssisəsinin rektorları imzalayıblar.
Müqaviləyə əsasən, təhsil və incəsənət sahələrində birgə layihələr, akademik mobillik, ikili diplom proqramı, müəllim və tələbələrin təcrübə mübadiləsi, yaradıcılıq görüşləri və elmi əlaqələrin inkişafı nəzərdə tutulur.
“TÜRK DÜNYASI” III Beynəlxalq Tələbə Teatrları Festivalında ölkəmizi ADMİU-nun SABAH qrupları Aktyor sənəti ixtisası III kurs tələbələri təmsil ediblər. Onlar mayın 22-də Vilyam Şekspirin “Yay gecəsində yuxu” tamaşası ilə səhnəyə çıxıblar.
SABAH qrupları Aktyor sənəti ixtisası III kurs tələbəsi Rahib Allahquliyev Festivalın “Ən yaxşı kişi rolu” nominasiyasının qalibi olub. Tələbə öz sevincini və festivalla bağlı təəssüratlarını saytımızla bölüşüb: “Türk dünyası” III Beynəlxalq Tələbə Teatrları Festivalı bizim üçün ən unudulmaz hadisələrdən biri oldu. Bu günlər ərzində bir ustad dərsləri keçdik, Qazaxıstanın sənət dünyası ilə yaxından tanış olduq, müxtəlif türkdilli ölkələrdən gələn tələbələrin tamaşalarına baxdıq. Bütün bunlar bizim üçün böyük təcrübə oldu. Düşünürəm ki, burada öyrəndiklərimiz bizim həm tələbə kimi bundan sonrakı tədrisimizdə, həm də gələcək karyeramızda çox kömək olacaq.
Bizim festivalda təqdim etdiyimiz “Yay gecəsində yuxu” rok balladasında bizim bütün bacarıqlarımız- plastika, rəqs, aktyor sənəti, musiqi birləşmişdi. Mən əsərdə üç obraz canlandırırdım. Onlardan Pak obrazı daha zəngin, daha dinamik idi ki, mən bu obrazla bütün bacarıqlarımı nümayiş etdirə bilirdim. Bunun üçün kurs rəhbərim Mikayıl müəllimə və aktyor sənəti müəllimim Ruslan İsmayılova təşəkkür edirəm ki, bizim üzərimizdə çox çalışdılar, bizi yüksək səviyyədə həm tamaşaya, həm də obrazlarımıza hazırladılar. Onların zəhmətlərinin bəhrəsidir ki, mən festivalda “Ən yaxşı kişi rolu”na layiq görüldüm. Bizim üçün gözlənilməz və çox qürurlu an idi. Mükafatın təqdimatı üçün səhnəyə çıxanda Azərbaycan komandasının, xüsusən hörmətli rektorumuz Ceyran xanım Mahmudovanın gözlərindəki sevinci, həyəcanı görmək məni çox fərəhləndirdi, özümü daha da xoşbəxt hiss etdim.
Bu bütün universitetimizin, ölkəmizin uğurudur. Bu uğura görə universitetimizin rəhbərliyinə, SABAH qruplarına və müəllimlərimə təşəkkür edirəm!”
Qeyd edək ki, kurs rəhbəri Mikayıl Mikayılov, aktyor sənəti müəllimi Ruslan İsmayılovdur. Tamaşanın quruluşçu rejissoru Mikayıl Mikayılovdur. Tamaşanın plastik həlli Elnur İsmayılova məxsusdur.
Həmçinin, festival çərçivəsində ADMİU-nun nümayəndələri fəxri mükafatlara layiq görülüblər.
Belə ki, ADMİU-nun rektoru professor Ceyran Mahmudova incəsənət sahəsində mütəxəssislərin hazırlanmasında göstərdiyi böyük əməyə görə Temirbek Jurgenov adına Qazax Milli İncəsənət Akademiyası tərəfindən qızıl medala layiq görülüb.
ADMİU rektorunun tədrisdə innovasiyalar üzrə müşaviri, professor Validə Məmmədovaya Temirbek Jurgenov adına Qazax Milli İncəsənət Akademiyası tərəfindən həm qızıl medal, həm də fəxri professor attestatı verilib.
Həmçinin, Dram rejissoru və səhnə plastikası kafedrasının müdiri, Əməkdar incəsənət xadimi, professor, sözügedən festivalın münsiflər heyətinin üzvü İsrafil İsrafilov da incəsənət sahəsində mütəxəssislərin hazırlanmasında göstərdiyi böyük əməyə və festivalın münsiflər heyətində təmsil olunduğuna görə qızıl medalla təltif olunub.
Detektiv janrı sevənlər Artur Konan Doylun ədəbiyyata atdığı (bəli, məhz ovcunu açıb bilərək atdığı!) “Moriarti sindromu”ndan xəbərdardırlar. Şerlok hər hekayədə bir düşmənə qalib gəlir-cinayətkar detektivin şəxsi düşmənidir prinsipi ilə. Lakin Moriartinin uzaqdakı mövcudluğu Şerlokun xarakterini oxucuların gözündə ucaldır, onu əhəmiyyətli edir. Necə deyərlər, “sən məni də düşmənli gör!”
Aqata Kristidə isə fərdilik önə çəkildi-insan fərd olaraq dəyərləndirildi. Qadın müəllif heç bir obrazına konkret olaraq “sən pissən!”, “sən yaxşısan!” demədi. Hətta Puaronu və Marplı belə, oxucuların öhdəsinə buraxdı; zəifliklərini tapaq deyə… Ki, tapdılar da, tapdıq da…
Və sonra Hollivudda Şerloka da, Puaroya da, Marpla da ironiya edən bir nəfər tapıldı: Nil Simon (1927-2018). 1 ildə 4 əsərinin Brodveydə səhnələşdirilməsi ilə rekorda imza atan Nil həm də film ssenarisi yazıb. “Ölümlə qətl” (“Murder by Death”) məhz onun ssenarisi əsasında 1976-cı ildə çəkilib. “Columbia Pictures” studiyalarında çəkilən filmin rejissoru öz dövrünün istedadlılarından sayılan Robert Mur (1927-1984) idi.
XX əsrin sevilən aktyorlarından Peter Falk, Alec Guinness, David Niven, Peter Sellers, James Cromwell, James Coco, Eileen Brennan, Elsa Lanchester və Nancy Walker “Ölümlə qətl”də gözəl oynayıblar. Maggie Smith sevdiyim aktrisadır deyə, onun performansı barədə bircə kəlmə deyə bilərəm: “Gözəldir!” Amma ən maraqlısı “O`Henri mükafatı” laureatı, “Başqa səslər, başqa otaqlar” (“Other voices, other rooms”) əsərində dostu Harper Li`nin prototipini yaradan Truman Kapot`un (Truman Capote) da filmdə oynamasıdır… Hətta yazıçı məhz bu filmdəki performansı ilə “Altın Kürə”yə namizəd göstərilib.
“Ölümlə qətl”in janrı komediya kimi təqdim olunur. Amma yox, komediya, həm də, ürəkdən güldürməlidir axı! Bu film güldürmür-nigaran bir kədər var hər epizodunda. Xüsusilə, “Puaro tərzi”nə-“Sonda içəridəkilərdən biri mütləq qatil olmalıdır!” əminliyinə ironiya o qədər incə üslubla tamaşaçıya ötürülür ki, filmin hər epizoduna, azı, 2 dəfə baxmaq istəyirsən.
Hə, “Moriarti sindromu”ndan sonra “Puaro tərzi”ndə düşünmək detektivsevərlər üçün “göydən düşən üç alma” oldu. Artıq hamımız bilirik ki, Po`nun Düpeni də, Leblankın Lüpeni də, Doyl əminin Holmsı da, Aqata xalanın Puarosu da artıq keçmişdə qalıb… Onlar nostalgiyadır. Amma 1976-cı ildə bu nostalgiyalar yenicə cücərməyə başlayırdı.
Nil Simon və Robert Mur məhz bu cücərtilərə ironiya etdilər. Onlar artıq “Moriarti sindromu”nun Hollivudun damarlarında axdığını görürdülər-Hollivud o dövrdə bunu etiraf etməsə də… Uzağa getməyin, bir “Sümüklər” (“Bones”, 2005-2017), bir də “Qara siyahı” (“The Blacklist”, 2013-2023) seriallarına baxın; uzaqda həmişə və həmişə bir əsas düşmən var… Uzaqdakı düşmənin varlığı ilə rahat yaşamaq olarmı? Təbii, yox. İndi deyə bilərsiniz ki, bu tryuk rejissorların tamaşaçını daim gərginlikdə saxlamaq cəhdidir. Mübahisə etməyəcəyəm… Amma gəlin etiraf edək ki, əsl tamaşaçı bu tələyə düşmür. Beləcə, nə alınır?
“Ölümlə qətl”in janrı komediya olur, amma biz gülmürük…
“Qara siyahı” kriminal triller janrındadır, biz Redin nəinki sözlərinə, hətta mimikalarına belə, gülürük…
Bəli, “Ölümlə qətl”də ssenarist və rejissor, hətta aktyorlar da bizə ironiya edirlər. Bizə anlatmağa çalışırlar ki: “Hazır olun, bundan sonra incəsənət qəhrəman yaratmayacaq!” Nəticədə, biz bu gün Puaronu şəfqətlə, Harri Holl`u (Co Nesbonun əyyaş detektivi) isə hərisliklə oxuyuruq…
Sonda, nə deyim, mütəşəkkirəm Nilə də, Robertə də… Filmin mövzusundan danışmayacağam, tapın, baxın, bir az da siz üzülün. Üzülün ki, qəhrəmanların öldüyünü ekrandan söyləyənlər də qəhrəman kimi deyil, ən adi insan kimi öldülər; səhvləriylə, günahlarıyla, peşmanlıqlarıyla… Üzülün ki, insan həmişə eynidir-səhvlərinin üstünü örtməyə çalışmağı, günahını etiraf etməməyi, peşmanlığını boynuna almamağıyla…
Şəki-Zaqatala Regional Mədəniyyət İdarəsi, Şəki şəhər İcra Hakimiyyəti və Şəki şəhər Heydər Əliyev Mərkəzinin birgə təşkilatçılığı ilə Prezident İlham Əliyevin imzaladığı Sərəncam çərçivəsində Azərbaycanın görkəmli rəssamı Mirzə Qədim İrəvaninin 200 illik yubileyi münasibətilə rəsm sərgisi təşkil edilib.
Şəki şəhər Heydər Əliyev Mərkəzində təşkil edilən sərgidə Şəki-Zaqatala Regional Mədəniyyət İdarəsinin rəhbərliyi və əməkdaşları, Şəki şəhər İcra Hakimiyyətinin rəhbər şəxsləri və mədəniyyət işçiləri iştirak edib.
Çıxış edənlər qeyd edib ki, M.Q.İrəvani Azərbaycan rəngkarlığının təşəkkülündə əhəmiyyətli rol oynamış böyük sənətkarlardandır. O, bir çox sahələri əhatə edən yaradıcılığında klassik Şərq miniatürü və xalq sənətinin zəngin ənənələrini Avropa realist boyakarlığının nailiyyətləri ilə ahəngdar şəkildə birləşdirərək orijinal üslub formalaşdırıb, Azərbaycan təsviri sənəti tarixində yeni mərhələnin başlanğıcını qoyub. Rəssamın zərif koloritli naxışlarla və ornamentli şəbəkələrlə işlənmiş, dərin bədii-estetik təsir gücünə malik tabloları, monumental portret və kompozisiyaları kamil sənət nümunələri kimi bu gün də yüksək dəyərini qoruyub saxlayır.
Təşkil edilən sərgidə Şəki şəhər Uşaq İncəsənət məktəbinin rəsm şöbəsinin şagirdlərinin rəssamın əsərlərini əks etdirən rəsm əsərləri sərgilənib.
Sərgi Şəki şəhər 2 nömrəli Uşaq Musiqi məktəbinin şagirdləri tərəfindən hazırlanan musiqi kompozisiyaları ilə davam edib.
İncəsənət xadimlərinə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin mükafatlarının verilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamı
Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 109-cu maddəsinin 32-ci bəndini rəhbər tutaraq və “İncəsənət xadimləri üçün Azərbaycan Respublikası Prezidentinin mükafatlarının təsis edilməsi haqqında” Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2002‑ci il 28 may tarixli 707 nömrəli Fərmanına uyğun olaraq qərara alıram:
1. Səhnə fəaliyyəti ilə bağlı aşağıdakı aparıcı incəsənət xadimlərinə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin mükafatları verilsin:
Abbasova-Budaqova Afaq Nurəhməd qızı
Abdullayev Mətləb Fətəli oğlu
Abdullayeva Xurşud Lütvəli qızı
Abdurahmanov Yusif Fikrət oğlu
Adıgözəlov Yalçın Vasif oğlu
Ağasiyev Tural Aydın oğlu
Ağaverdiyeva Məsməxanım Aslan qızı
Ağayeva Aygül Asəf qızı
Allahverdiyeva Naibə Siyavuş qızı
Amanova Almaz Hüseyn
Aşurov Mustafa Əhməd oğlu
Atakişiyev Firdovsi Nurəddin oğlu
Babayev Allahverən Hacı oğlu
Babayeva İnarə Əhməd qızı
Bayramov Səyyad Məmiş oğlu
Bəxtiyarov Rəşad Bəhram oğlu
Cəfərov Samir Qadir oğlu
Dadaşov Ceyhun Arif oğlu
Eyvazov Anar Əli oğlu
Eyyubov Musa Eyyub oğlu
Əhmədli Bəhruz Vaqif oğlu
Əhmədov Çingiz Əli Əşrəf oğlu
Əhmədov Elşad Eldar oğlu
Əkbərov Mir Qabil Qafil oğlu
Ələkbərzadə Mehriban Zaur qızı
Əliyev Fərid Fərhad oğlu
Əliyev Samir Asəf oğlu
Əliyeva Arzu Qurban qızı
Əliyeva Münəvvər Sabir qızı
Əliyeva Nərgiz Arzu qızı
Əliyeva Ülviyyə Fərhad qızı
Əlizadə Əkbər Müzəffər oğlu
Əmirbəyova Rita Cəmil qızı
Əsədov İlham Əsəd oğlu
Əsgərov Əsgər Əkbər oğlu
Ferştandt Anton Sergeyeviç
Gözəlova İradə Vaqif qızı
Hacıyev Əli Yusif oğlu
Hacıyeva Natavan Nizami qızı
Hacıyeva Sevil İnşalla qızı
Heybətov Anar Mithət oğlu
Həsənov Kərim Abbas oğlu
Həsənov Zaman Hüseyn oğlu
Həsənova İlahə Bayraməli qızı
Həsənzadə Tuncay Ayaz oğlu
Hüseynli Anar Vaqif oğlu
Hüseynli Rauf Eyyub oğlu
Hüseynli Yeganə Tofiq qızı
Hüseynov Şövqi Ərəstun oğlu
Hüseynov Fizuli İsmət oğlu
Hüseynova Kəmalə Müzəffər qızı
Xanlarova Mehriban Aslan qızı
Xasiyev Səmədzadə Nadir oğlu
Xəlilzadə Rüfət Eldar oğlu
İbrahimov Fuad Natiq oğlu
İbrahimova Şəhla İbrahim qızı
İbrahimova Nigar Rəfael qızı
İmanov Vaxtanq Yaşar oğlu
İmanova Ləman Fuad qızı
İskəndərova Sənubər Sabir qızı
İsmayılova Gülnaz Əmir qızı
Kazımov Nicat Mirəziz oğlu
Kərimduxt Rövşən Ramazan oğlu
Kərimova Leyla Əli qızı
Kərimova Nərgiz Faiq qızı
Kuxmazova Yulizana Şəfiyevna
Qaraxanov Yalçın Ənvər oğlu
Qarayev Elnar Cəfər oğlu
Qasımov Amid Fizuli oğlu
Qasımov Sahil Ələkbər oğlu
Qədiyev Seymur Ağaddin oğlu
Qəhrəmanov Abbas Əhməd oğlu
Qubadov Ceyhun Şahbala oğlu
Qulamov Samir Ceyhun oğlu
Quliyev Cəmil Elşad oğlu
Quliyev Əyyub Ramiz oğlu
Quliyev Hafiz Məhərrəm oğlu
Quliyev Kamran Yusif oğlu
Quliyeva Qızılgül Polad qızı
Quliyeva Şəlalə Şahvələt qızı
Quliyeva Yaqut Abbasqulu qızı
Quliyeva Zümrüd Vaqif qızı
Qurbanov Cahangir Qafar oğlu
Qurbanov Rövşən Oktay oğlu
Qurbanova Gülzar Qurban qızı
Qurbanova Pərvanə Yaqub qızı
Mehdiyev Məmməd Müşfiq oğlu
Mehdiyev Oqtay Nüsrət oğlu
Mehdiyev Rasəf Varaşil oğlu
Mehmandarov Mustafa Adil oğlu
Məhərrəmov Firudin Əliməmməd oğlu
Məmmədli Şamil Kamil oğlu
Məmmədov Anar Ramiz oğlu
Məmmədov Ayşad Kamal oğlu
Məmmədov Emil Əfrasiyab oğlu
Məmmədov Xəyyam Əhrar oğlu
Məmmədov Murad Məmməd oğlu
Məmmədova Fəridə Kamal qızı
Məmmədova Lalə Mirzəli qızı
Məmmədova Tamilla Nəzər qızı
Mikayılov Mikayıl Şamil oğlu
Mir-Qasım Ayan Oqtay qızı
Mirzəyev Akif Əziz oğlu
Mirzəyev Gülağası Ağa Hüseynoviç
Mirzəyev Rafiq İsmayıl oğlu
Mirzəyev Sucəddin Qiyas oğlu
Mirzəzadə Nicat Qərib oğlu
Muradov Yadigar Məmməd oğlu
Musayeva Şükufə İmran qızı
Mustafayev Mustafa Vaqif oğlu
Mustafayev Arzu Əhməd oğlu
Mürvətova Hüsniyyə Vaqif qızı
Nağıyev Elçin Nağı oğlu
Nəsirli Uğur Asif oğlu
Nəsirova Hicran Fətəli qızı
Ocaqverdiyeva Təranə Fikrət qızı
Oduşev Timur Vladislavoviç
Orucova Naidə Mülük qızı
Osmanov Fuad Tacəddin oğlu
Ömərov Gümrah Rza oğlu
Poladov Əkrəm Nicad oğlu
Rəcəbli Məmməd Qüdrət oğlu
Rəfiyeva Aidə Fazil qızı
Rəhimov Teymur Əsgər oğlu
Rəhimov Valeh İslam oğlu
Rəhmanov Rəhman Tofiq oğlu
Rüstəmov Nurlan İbrahim oğlu
Sadıqov Anar Babalı oğlu
Salahov Əbülfət Yusif oğlu
Salamov İbrahim Salam oğlu
Salmanov Paşa Həmdulla oğlu
Səfiyev Anar Qubat oğlu
Səlimli Mirbala Seyidəsgər oğlu
Səlimov Ruslan Xanbala oğlu
Səmədov Şükür Hacıbala oğlu
Süleymanov Süleyman İman oğlu
Süleymanova Elmira Süleyman qızı
Şahbazova Esmiralda Məmmədəli qızı
Şıxaliyev Elşən Telman oğlu
Şıxəliyev Ramin Tofiq oğlu
Şirinov Aslan Adil oğlu
Tağızadə Mahir Tahir oğlu
Terequlov Zaur Rəşid oğlu
Topalaşvili Naili Varnelovna
Vəliyeva Leyli Fətulla qızı
Vəliyeva Nigar Natiq qızı
Yusifova Təranə Əbülfəz qızı
Zaliyeva Mehriban Əskəralı qızı
Zeynalov Azər Zeynalabdın oğlu
Zəki Mehriban Mürvət qızı.
2. Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabineti bu Sərəncamdan irəli gələn məsələləri həll etsin.
3. “İncəsənət xadimlərinə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin mükafatlarının verilməsi haqqında” Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2024-cü il 9 may tarixli 117 nömrəli Sərəncamının (Azərbaycan Respublikasının Qanunvericilik Toplusu, 2024, № 5 (I kitab), maddə 542) 1-ci hissəsi ləğv edilsin.
Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 109-cu maddəsinin 32-ci bəndini rəhbər tutaraq və “Azərbaycan Respublikası Prezidentinin fərdi təqaüdünün təsis edilməsi haqqında” Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2002-ci il 11 iyun tarixli 715 nömrəli Fərmanına uyğun olaraq qərara alıram:
1. Azərbaycan Respublikasında mədəniyyətin və elmin inkişafında xidmətlərinə görə aşağıdakı şəxslərə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin fərdi təqaüdü verilsin:
Axundov Elçin Əbdül oğlu
Amənzadə Raihə Barxudar qızı
Fərəcov Sərdar Fərəculla oğlu
Göyüşov Nəsib Cümşüd oğlu
Məmmədov Sabir Novruz oğlu
Rövşən Ramiz Məmmədəli oğlu
Yaqubova Ella İsmayıl qızı.
2. Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabineti bu Sərəncamdan irəli gələn məsələləri həll etsin.
Fikrət Qocanın 90 illiyinin qeyd edilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamı
2025-ci ilin avqust ayında Azərbaycanın Xalq şairi, Dövlət mükafatı laureatı Fikrət Qocanın (Fikrət Göyüş oğlu Qocayevin) anadan olmasının 90 ili tamam olur.
Fikrət Qoca milli şeir ənənələrindən və dünya bədii fikrinin nailiyyətlərindən uğurla bəhrələnərək orijinal dəst-xəttini formalaşdırmış söz ustalarındandır. Novator şair kimi o, fəal vətəndaşlıq mövqeyinin ifadəsi olan, dərin humanist məzmuna malik əsərləri ilə ötən əsrin 60-cı illərində Azərbaycan poeziyasına yeni ovqat gətirmişdir. Sənətkarın həyat və zaman haqqında lirik-fəlsəfi ümumiləşdirmələrlə zəngin yaradıcılığında müasir insanın mənəvi-əxlaqi kamillik axtarışları özünün dolğun poetik əksini tapmışdır. Fikrət Qoca ədəbi fəaliyyəti boyunca yüksək ictimai amala sadiq qalmış, doğma xalqının azadlıq ideallarının tərənnümünü daim diqqətdə saxlamış, gənc nəslin vətənpərvərlik ruhunda tərbiyəsi işinə öz töhfəsini vermişdir.
Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 109-cu maddəsinin 32-ci bəndini rəhbər tutaraq və Azərbaycan ədəbiyyatının inkişafında xidmətlərini nəzərə alaraq, Xalq şairi Fikrət Qocanın 90 illiyinin qeyd olunmasını təmin etmək məqsədilə qərara alıram:
1. Azərbaycan Respublikasının Mədəniyyət Nazirliyi Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin təkliflərini nəzərə almaqla, Xalq şairi Fikrət Qocanın 90 illiyi ilə bağlı tədbirlər planı hazırlayıb həyata keçirsin.
2. Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabineti bu Sərəncamdan irəli gələn məsələləri həll etsin.
Sizi Novruz bayramı münasibətilə ürəkdən təbrik edir, hər birinizə bahar əhval‑ruhiyyəsi, cansağlığı və uğurlar arzulayıram.
Ulu əcdadlarımızın müqəddəs yadigarı olan Novruz bayramı müdrik Azərbaycan xalqının zəngin həyat fəlsəfəsini və nikbin dünyagörüşünü günümüzədək yaşadaraq milli-mənəvi varisliyin bariz nümunəsinə çevrilmişdir. Bu böyük el bayramı təbiətə məhəbbətin, ruhi paklıq və gözəlliyin, mərhəmət və xeyirxahlığın yüksək təntənəsidir. Ali ümumbəşəri dəyərlərin daşıyıcısı olduğu üçün o, dünya mədəni irsinin qiymətli nümunələri sırasında layiqli yer tutur.
Novruz bayramı milli təfəkkürümüzün ayrılmaz parçası kimi ənənəvi dəyərlərimizin formalaşmasında müstəsna rol oynamışdır. Ölkəmizi sivilizasiyaların qovuşuğundakı qədim mərkəzlərdən biri olaraq tanıtmış misilsiz mənəviyyat xəzinəmizdə Novruz mərasimləri xüsusi mövqeyə malikdir. Baharın gəlişinin əsrlərin yaddaşında iz qoymuş adətlərə uyğun şəkildə bu gün də rəngarəng el şənlikləri ilə Vətənimizin hər bir guşəsində geniş qeyd edilməsi tarixi-mədəni irsə bağlılığımızın parlaq ifadəsidir.
Cəmiyyətdə ünsiyyəti, qarşılıqlı səmimi münasibətləri dərinləşdirən və bizi azərbaycançılıq məfkurəsi işığında sıx birləşdirən Novruz bayramı milli həmrəyliyimizi getdikcə daha da möhkəmləndirir. Əminəm ki, bu həmrəylik duyğusu yaz fəslinin yeniləşdirici ab-havası və beşinci ildönümünə hazırlaşdığımız şanlı Zəfərin verdiyi mənəvi güclə vəhdətdə ümumxalq əhəmiyyətli bütün işlərimizin lazımi səviyyədə icrasını təmin edəcəkdir. Bayram sevincini işğaldan azad olunmuş əzəli torpaqlarımızda yaşayan soydaşlarımız əbədi qayıtdıqları öz dədə-baba yurdlarında aydın səma altında əmin-amanlıq içində daim şövqlə qurub yaradacaqlar.
Üzümüzə gələn Novruz bayramının hər evə, hər ocağa firavanlıq, səadət və bol ruzi-bərəkət gətirməsini diləyirəm.
Bu gün Azərbaycanda Novruz bayramıdır. Vətən müharibəsindəki qələbədən sonra Azərbaycan xalqı Novruzu Qələbə sevinci ilə qeyd edir. Artıq suverenliyini və ərazi bütövlüyünü tam bərpa etmiş Azərbaycanın hər yerində Novruz bayramı böyük təntənə və Qələbə sevinci ilə keçirilir. Hər bir azərbaycanlı Novruzu bütövləşmiş Azərbaycanın vətəndaşları kimi qürurla, fəxarətlə, sevinclə qeyd edir. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti, Müzəffər Ali Baş Komandan İlham Əliyevin rəhbərliyi ilə suverenliyimizin tam bərpasından sonra Novruz tonqalları ölkəmizin hər yerində qalanır.
AZƏRTAC xəbər verir ki, bu il Azərbaycana yaz fəsli martın 20-si saat 13:01-də daxil olacaq. Bu zaman gecə ilə gündüz bərabərləşəcək, Günəş ekliptika üzrə hərəkət edərək ekvatoru kəsəcək və Cənub yarımkürəsindən Şimal yarımkürəsinə keçəcək. Həmin andan Şimal yarımkürəsində yaz fəsli, Cənub yarımkürəsində isə payız fəsli başlayacaq.
Türklərin ən qədim təbiət bayramı – Novruz
Azərbaycanlıların Novruz, qırğızların Nooruz, özbəklərin Növroz, başqırd türklərinin Nevruz, tatarların Navruz, çuvaşların Naurus, Krım türklərinin Nevrez, Qərbi trakiyalıların Mevris adlandırdıqları bu bayram Şimal yarımkürəsinin bir çox ölkələrində hər ilin mart ayında el bayramı kimi geniş qeyd olunur.
Novruz bayramının mənşəyi, onunla bağlı əsatirlər qədimdir. Elmdə Novruzun mənşəyinə dair iki fikir mövcuddur. Birinciyə əsasən, Novruz türklərin ən qədim təbiət bayramı hesab olunur. Çin mənbələrində hunların martın 21-də bahar şənlikləri təşkil etdikləri barədə qeydlərə rast gəlirik. Uyğur türklərinin də müasir adətlərlə eyniyyət təşkil edən yaz mərasimləri olub. Qobustan qayaüstü rəsmlərində isə daha qədim çağlara aid ilin dəyişməsi ayini təsvir olunub. Türklərin “Ərgənəkon” dastanında əski yurda dönüş yazın ilk günü ilə əlaqələndirilir.
İkinci istiqamət əsasən İran əfsanələrindən törəyən mərasimlər toplusudur. XI əsrin yazılı abidələrində, xüsusilə Firdovsinin “Şahnamə”sində “Novruz”dan bəhs edilir. Farslarda məhz bu zamandan sonrakı çağlara aid ədəbiyyatlarda ondan geniş danışılır.
Novruz bayramı Əhəmənilər dövründə eramızdan əvvəl 350-ci ildən qeyd olunsa da, tarixi kökləri zərdüştlükdən əvvələ gedib çıxır. Bayramın bütün əlamətləri — tonqal qalamaq, səməni cücərtmək, Kosa-keçəl tamaşaları, günəşi çağırış, qodu ilə qapıları döymək, umu-küsülüyə son qoymaq, dünyadan köçmüşləri yad etmək, yumurta boyamaq, yumurta döyüşdürmək, yeddi növ nemətdən xonça hazırlamaq, evdə, həyət-bacada təmizlik işləri görmək, ocaqda qazan qaynatmaq, papaq atmaq, bacadan xurcun sallamaq, ocağın başına toplaşmaq, qulaq falına çıxmaq təbiət-insan qarşılaşmasının rituallaşması və bayramlaşmasıdır.
Novruz gününə aparan yol dörd mərhələdən – çərşənbədən keçir
Novruz gününə aparan yol dörd mərhələdən – çərşənbədən keçir. Bunlar Su, Od, Yel və Torpaq çərşənbələridir. Həmin günlərdə, eləcə də bayram günündə hava qaralana yaxın tonqal qalanır, hər kəs onun üzərindən tullanır və söyləyir: “Ağırlığım, uğurluğum burada qalsın”, “Dərdim, bəlam odda yansın”.
Bu bayramın tarixindən bəhs edərkən miflərin rituallaşmasını qeyd etmək yerinə düşər. Kosa-keçəl mifi xüsusi anlam kəsb edir. Qədimdə insanlar hər şeyi kortəbii şəkildə təbiətdən hazır şəkildə götürürdü. Onlar yaz, yay, payız aylarının səmərəsini görür, qışın isə hər şeyi dondurub yoxa çıxardığı qənaətinə gəlirdilər. Deməli, qədim insanların təsəvvüründə qış təbiəti yoxsullaşdırdığı, kosalaşdırdığı üçün düşmən idi. Məhz təbiətin fəlakətlərindən xilas yolları axtarmaları onları rituallara gətirib çıxarıb.
Ritual-mifoloji sistemin aparıcı obrazlarından biri Xızırdır (Xıdır İlyas, Xızır Nəbi). Xızır dirilik, oyanma, bolluq, bərəkət, səadət, xoşbəxtlik gətirən ilahi varlıq statusunu alıb. Bu, türkdilli xalqların, o cümlədən azərbaycanlıların təfəkkürünün məhsuludur. Azərbaycan xalqı müxtəlif funksiyaların daşıyıcısı olan mifik obrazı daha çox xeyirxahlığı ilə fərqləndirib, yardımı əsirgəməyən övliya kimi yaddaşlarda saxlayıb. Lakin son nəticədə ulu ərənlərimiz nəvə-nəticələrinə üz tutub, hər kəsin ancaq özünə güvənməsini tövsiyə ediblər: “Nə dərin suya gir, nə də Xızırı çağır”.
Novruz bayramının təşəkkül tapmasında, inkişaf etməsində xalqımızın mühüm töhfəsi var. Sovet dövründə Novruz bayramının keçirilməsinə sərt qadağalar qoyulsa da, xalqımız onu həmişə qeyd etməyə can atıb. Milli adət-ənənələrimizə, o cümlədən Novruz bayramına yüksək qiymət verən Ulu Öndər deyib: “Novruz xalqımızın əsrlərdən bəri qoruyub saxladığı və bütün dövrlərdə həmişə əziz tutduğu bayramlardan biridir. Onun tarixi də Azərbaycan xalqının tarixi kimi keşməkeşli, enişli-yoxuşlu olmuşdur. Bu ulu bayramın müstəqil respublikamızda dövlət səviyyəsində qeyd edilməsi öz milli köklərimizə, adət-ənənələrimizə, tarixi keçmişimizə dərin ehtiram bəslədiyimizi və sarsılmaz tellərlə bağlı olduğumuzu nümayiş etdirir”.
Dünyada 300 milyondan artıq insan tərəfindən yeni ilin başlanğıcı kimi qəbul olunan bayram
Bolluğun, bərəkətin və xeyirxahlığın təcəssümü olan Novruz bayramı artıq UNESCO tərəfindən beynəlxalq səviyyədə qeyd olunur. Azərbaycan Respublikasının Birinci vitse-prezidenti, Heydər Əliyev Fondunun prezidenti Mehriban Əliyevanın böyük zəhməti nəticəsində bu bayram UNESCO-nun Qeyri-Maddi Mədəni İrs Siyahısına daxil edilib. 2010-cu il fevralın 23-də isə BMT Baş Məclisi martın 21-ni Beynəlxalq Novruz Günü elan edib.
Novruz bayramı bütün dünyada 300 milyondan artıq insan tərəfindən yeni ilin başlanğıcı kimi qəbul olunur. Artıq 3 min ildir ki, Novruz Balkanlarda, Qara dəniz hövzəsi regionunda, Qafqazda, Mərkəzi Asiyada, Yaxın Şərqdə və digər regionlarda qeyd edilir.
Mübaliğəsiz demək olar ki, Novruz bir çox türk xalqları ilə bərabər, Azərbaycan xalqının milli-mənəvi varlığını dolğunluğu ilə əks etdirən, ümumxalq səviyyəsində qeyd olunan, etnik təfəkkürün ayrılmaz funksional səviyyəsinə çevrilən bayramdır. Novruz xalqın ortaq duyğu və düşüncələrini dilə gətirən, türk mədəniyyətinin qorunub yaşadılmasında əhəmiyyətli yeri olan qədim el bayramımızdır.
İsmayıl Şıxlı 1919-cu il martın 22-də[1] Qazaxın İkinci Şıxlı kəndində müəllim ailəsində anadan olmuşdur. 1928-ci ildə Qazax rayonunun Kosalar kənd orta məktəbinə daxil olmuşdur. Orta məktəbi bitirdikdən sonra 1934–1936-cı illərdə Qazax Pedaqoji Texnikomunda oxumuşdur. Texnikomda təhsil alarkən 1935-ci ildə Lenin komsomolu sıralarına daxil olmuşdur. Qazax Pedaqoji Texnikomunu bitirdikdən sonra 1936–1937-ci illərdə Kosalar kənd orta məktəbində müəllimlik etmişdir. Daha sonra 1937-ci ildə V.İ.Lenin adına Azərbaycan Dövlət Pedaqoji İnstitutunun dil və ədəbiyyat fakültəsində oxumuş və 1941-ci ildə ali təhsilini bitirmişdir.
İkinci dünya müharibəsi dövründə sovet ordusu tərkibində ön cəbhələrdə (Şimali Qafqaz, Krım, III Belorusiya cəbhəsi və Şərqi Prussiya istiqamətində döyüşən orduda sıravi əsgər) olmuşdur. Tərxis edildikdən sonra altı ay Kosalar kənd məktəbində tədris hissə müdiri işləmişdir (1946). Azərbaycan Pedaqoji İnstitunun filologiya fakültəsində aspirant (1946–1949), müəllim, baş müəllim olmuş, xarici ölkələr ədəbiyyatı kafedrasının müdiri, bir müddət Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının katibi (1965–1968) kimi çalışmısdır. “Azərbaycan” jurnalında baş redaktor (1976–1978), Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının birinci katibi (1981–1987), SSRİ Yazıçılar İttifaqının katibi (1981–1987) olmuşdur. 1986-cı ildə Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının sədri seçilmişdir. Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin Ağsaqqallar Şurasının sədri seçilmişdir (1991).
İlk mətbuat əsəri “Quşlar” şeiri 1938-ci ildə “Ədəbiyyat” qəzetində dərc olunmuşdur. Ədəbi yaradıcılığa 1947-ci ildə “İnqilab və mədəniyyət” jurnalında çap etdirdiyi “Həkimin nağılı” hekayəsi ilə başlamışdır. Bundan sonra dövri mətbuatda müntəzəm çıxış etmişdir. Əsərləri keçmiş SSRİ və xarici ölkə xalqlarının dillərinə tərcümə olunmuşdur.
İctimai işlərdə fəal çalışmışdır. Bakı zəhmətkeş deputatları Sovetinin deputatı (1967–1969, 1983), Azərbaycan Respublikası Ali Sovetinin deputatı (1986–1995), Azərbaycan KP Bakı şəhər komitəsinin (1968–1970), Azərbaycan KP MK-nın (1986–1990), Azərbaycan Həmkarlar Şurası rəyasət heyətinin, SSRİ Yazıçılar İttifaqı idarə heyətinin üzvü seçilmişdir.
Xidmətlərinə görə “Qızıl Ulduz” (1945), “Şərəf nişanı” (1971), “Qırmızı əmək bayrağı” (1979), II dərəcəli “Böyük Vətən müharibəsi” (1985) ordenləri və medallarla təltif edilmişdir. Azərbaycan SSR Ali Sovetinin Fəxri Fərmanını (1973) və Azərbaycan Respublikasının “Şöhrət” ordenini almışdır (04.07.1994)[3].
Mehdi Əli oğlu Hüseynov 22 mart 1909-cu ildə Qazax qəzasında anadan olmuşdur. O, öz fəaliyyətinə hekayə ilə başlamış, ilk hekayəsi 1927-ci ildə nəşr edilmişdir. İlk iri həcmli əsərlərinə məhəbbət mövzusunda yazdığı “Kin” povesti və siyasi motivli “Daşqın” romanı aiddir. 1930-cu illərin hadisələrini əks etdirən “Tərlan” romanı da onun qələminin məhsuludur. Müharibə mövzusunda isə “Nişan üzüyü” hekayəsini, “Fəryad” və “Ürək”povestlərini yazmışdır.
1948-ci ildə Bakı neftçilərinin bədii obrazını “Abşeron” romanında əks etdirmişdir. Yazıçının tarixi mövzulu dram əsərlərində: “Cavanşir”, “Nizami”,[2] “Şamil” görkəmli şəxsiyyətlərin obrazları hazırlanmışdır. M.Hüseyn şəxsiyyətə pərəstiş dövrünün acınacaqlı təsvirini “Yeraltı çaylar dənizə axır” romanında bədii şəkildə, sənətkərlıqla əks etdirə bilmişdi.O, Azərbaycan yazıçısı, dramaturq, tənqidçi, ictimai xadim, Azərbaycan xalq yazıçısı (1964) və SSRİ Dövlət mükafatı laureatıdır(1950).Azərbaycan Dövlət Universitetinin pedaqoji fakültəsinin tarix şöbəsini (1929) və Moskvada Dövlət Kinematoqrafiya İnstitutu yanında akademiya tipli kinossenariçilər kursunu (1938) bitirmişdir. Azərbaycan Proletar Yazıçıları Cəmiyyətinin məsul katibi, Azərbaycan Sovet Yazıçıları İttifaqı Təşkilat Komitəsinin məsul katibi (1930–34), Azərbaycan Yazıçılar İttifaqı İdarə Heyətinin birinci katibi, SSRİ Yazıçılar İttifaqı İdarə Heyətinin katibi (1958–65) olmuşdur.Yaradıcılığa müxbir yazıları ilə başlamışdır. İlk tənqidi məqaləsi (“Bizdə futurizm cərəyanı”) 1926 ildə, ilk hekayəsi (“Qoyun qırxımı”) isə 1927 ildə dərc edilmişdir. “Bahar suları” (1930), “Xavər” (1930) kitablarındakı hekayələrdə Azərbaycan kəndində yeni həyat uğrunda mübarizənin səciyyəvi epizodları, dövrün koloriti əksini tapmışdır. “Tunel” (1927), “Qan intiqamı” (1928), “Kin” (1935), “Daşqın” (1933–36) romanında Mehdi Hüseyn fərdi xüsusiyyətləri ilə seçilən sujetlər yaratmışdır.Azərbaycan ədəbiyyatında ilk tarixi povest olan “Komissar”da (1942–49) pəşəkar inqilabçı M.Əzizbəyovun surəti ön plana çəkilmişdir. Ən mü¬hüm tarixi əsəri olan “Səhər” (1953), “Tərlan” (1940), “Vətən çiçəkləri” (1942), “Moskva” (1942), “Ürək” (1945), “Fəryad” (1945) əsərlərində vətənpərvərliyin qüdrəti, adamların mərdliyi və qəhrəmanlığı tərənnüm olunur. Neftçilərin həyatından bəhs edən “Abşeron” (1949), müəyyən mənada onun davamı olan “Qara daşlar” (1957–59) və ölməz “Yeraltı çaylar dənizə axır” (1965–1966) romanları ictimai, mənəvi əxlaqi problemlərə cəsarətli müdaxilə baxımından diqqətə layiqdir.Mehdi Hüseyn dramaturq kimi də tanınmışdır. O, dram yaradıcılığına “Şöhrət” (1939) pyesi ilə başlamışdır. “Nizami” (1942) və “Cavanşir” (1957) tarixi dramlarında Azərbaycan xalqının vətənpərvəliyi, qəhrəmanlıq ənənələri əks olunmuşdur. “Alov” (1961), “İntizar” (1944, İ.Əfəndiyevlə birgə), “Şamil” (1940–41) və “Qardaşlar” (1948) pyesləri, habelə xatirələri, yol qeydləri “Bir ay və bir gün” (1963), gündəlikləri var. “Şair” (1939), “Fətəli xan” (1947, Ə.Məmmədxanlı ilə birgə), “Səhər” (1958), “Qara daşlar” (1958) kino ssenarilərinin müəllifidir.Mehdi Hüseyn tənqid və publisistika sahələrində də fəaliyyət göstərmişdir. Onun əsərləri bir sıra xarici dillərə tərcümə olunmuşdur. /* Həyatı */
Görkəmli ədib Mehdi Hüseyn 10 mart 1965-ci ildə Bakıda vəfat etmişdir. Adına Bakıda küçə, Qazax rayonunda məktəb-lisey var.
↑ “Sinifdənxaric tədbirlər zamanı tarixi şəxsiyyətlərə dair materialların öyrənilməsi”. Afaq Qasımova. Yeniyetmələrin tarixi şəxsiyyətlərin nümunəsində tərbiyə edilməsi. Bakı: Nurlan, 2006. — səh. 125.
Xamis Muradov. Kinofabrikdən başlanan yol. Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyi. C.Cabbarlı adına “Azərbaycanfilm” kinostudiyası. Aydın Kazımzadə. Bizim “Azərbaycanfilm”. 1923–2003-cü illər. Bakı: Mütərcim, 2004.- səh. 4.
Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyi. C.Cabbarlı adına “Azərbaycanfilm” kinostudiyası. Aydın Kazımzadə. Bizim “Azərbaycanfilm”. 1923–2003-cü illər. Bakı: Mütərcim, 2004.- səh. 90.
Səməd Yusif oğlu Vəkilov 21 mart 1906-cı ildə Qazax qəzasınınYuxarı Salahlı kəndində bəy nəslinə mənsub ailədə anadan olmuşdur. Kosalı ağaları, sonradan isə Vəkilovlar adlanan nəslin azı 400 illik tarixi məlumdur. Şairin anası da həmin nəsildəndir. Atası Yusif ağa kənddə, ömrünün son illərini isə Qazax şəhərində yaşamışdır. Gözəl saz ifaçısı olması məlumdur. Şair uşaqlıq illərini doğma kəndində keçirmiş, ibtidai təhsilini kənddəki rus-tatar məktəbində almışdır.
Onun 6 yaşı olarkən anası Məhbub xanım 28 yaşında vəfat edir. Səməd atası Yusif ağanın və ana nənəsi Aişə xanımın himayəsində böyüyür. Şairin ana babası Mehdixan ağa Köhənsal təxəllüsü ilə tanınan el şairi idi. Şairin ana nənəsi Aişə xanım görkəmli Azərbaycan şairi və dövlət xadimi Molla Pənah Vaqifin nəslindən idi.
1918-ci ildə görkəmli ədəbiyyatşünas və Firudin bəy KöçərliQori müəllimlər seminariyasının Azərbaycan şöbəsini Qazaxa köçürərək, Qazax müəllimlər seminariyasını təşkil edir. Məktəbə qəbul olunan kənd uşaqları arasında Səməd və Mehdixan Vəkilov (1902–1975) qardaşları da var idi. Mehdixan Vəkilov Səmədin böyük və yeganə qardaşı olmuşdur. Qardaşı Hacıməmməd və bacısı Nabat isə uşaq yaşlarında vəfat etmişdilər. Firudin bəy Köçərlinin həyat yoldaşı Badisəba xanım Köçərli də şairin yaxın qohumu idi.
Səməd Vurğun seminariyanı bitirdikdən sonra (1924) Qazax, Quba və Gəncədə Azərbaycan dili və ədəbiyyatını tədris etməyə başlayır. 1920–1930 illərdə şairin səsi ciddi surətdə ədəbi mühitin və geniş oxucu kütlələrinin nəzərini cəlb edir. 1930-cu illərdə o, Aleksandr Puşkinin “Yevgeni Onegin”, Maksim Qorkinin “Qız və ölüm”, Şota Rustavelinin “Pələng dərisi geymiş pəhləvan”, Nizami Gəncəvinin “Leyli və Məcnun” əsərlərini Azərbaycan dilinə tərcümə edir.
Səməd Vəkilov gəncliyində hər şeylə maraqlanan, həssas, bununla yanaşı çox qətiyyətli, möhkəm iradəli, hazırcavab olmuşdur. Təhsilə başladığı ilk günlərdən ondakı fitri istedad özünü göstərmişdir. Bu illərdə o, Vaqif, Vidadi, Zakir və Sabir yaradıcılığı ilə yanaşı, Puşkin və Lermontovun, türk şairlərindən Tofiq Fikrət, Namiq Kamal, Mehmed Eminin əsərləri ilə də tanış olur. Məlahətli səsi olduğundan gözəl oxuyur, məharətlə saz və skripka çalır, şeir deyir, həvəskar tamaşalarda çıxış edirdi.
1922-ci ildə şairin atası Yusif ağa, bir il sonra isə nənəsi Aişə xanım vəfat edir. Bundan sonra Səmədə və qardaşı Mehdixana onların bibisi qızı pedaqoq Xanqızı (Bıjı, yəni, bacı) Vəkilova qayğı göstərir.
Poeziya get-gedə şairin bütün varlığına hakim kəsilir. Gənc şair öz xalqını, vətənini, doğma torpağının əsrarəngiz təbiətini sevdiyi üçün özünə “Vurğun” təxəllüsünü götürür. Digər bir versiyaya görə isə sevdiyi qıza ünvanladığı şeirləri “Vurğun” təxəllüsü ilə imzalamış və beləcə də davam etmiş, tanınmışdır.
1929-cu ildə Səməd Vurğun İkinci Moskva Universitetinin ədəbiyyat fakültəsinə daxil olur. Moskvadakı təhsil illərində o, fəal yaradıcılıqla da məşğul olur. Həmin illər yazdığı siyasi məzmunlu və lirik şeirlər onun 1930-cu ildə çap olunmuş “Şairin andı” adlı ilk kitabında toplanmışdır.
1930–1940-cı illər Vurğun istedadının çiçəklənməsi və yüksəlişi dövrüdür. 1934-cü ildə şairin “Könül dəftəri” və 1935-ci ildə “Şeirlər” adlı kitabları nəşr olunmuşdur. Bu dövrdə şair, Azərbaycan poeziyasının dilini bir çox əcnəbi sözlərdən təmizləyərək, Azərbaycan ədəbiyyatını və dramaturgiyasını yeni əsərlər hesabına zənginləşdirmişdir. Yalnız 1935-ci ildə Səməd Vurğun 7 poema və 100-ə yaxın şeir yazmışdır. 1933-cü ildə yazılmış “Azərbaycan” şeiri Azərbaycan ədəbiyyatının incilərindəndir. Bu şeirdə şair öz vətəninin qədim tarixi, təbii gözəlliyi, nemətləri, xalqın xeyirxahlığı, açıqürəkliyi və qonaqpərvərliyini tərənnüm etmişdir.
Elə həmin il Səməd Vurğunun şəxsi həyatında yenilik baş verir. Belə ki, o, Abdulla Şaiqin həyat yoldaşının bacısı Xavər xanım Mirzəbəyova ilə ailə həyatı qurur.
1936–1937-ci illərdə yeni əsərlər yazmaqla yanaşı tərcüməçiliklə də məşğul olaraq, Puşkinin “Yevgeni Onegin” mənzum romanını Azərbaycan dilinə tərcümə etmişdir. Bu tərcüməsinə görə şairə Puşkin komitəsinin “A.S.Puşkin medalı” təqdim olunmuşdur. Bu illər şair Şota Rustavelinin “Pələng dərisi geymiş pəhvəlan” əsərinin bir hissəsini böyük ustalıqla tərcümə etmiş, buna görə Gürcüstan SSR MİK-in fəxri fərmanı ilə təltif edilmişdir. Eləcə də şair Taras Şevçenkonun, İlya Çavçavadzenin və Cambul Cumayevin bir çox şeirlərini dilimizə tərcümə etmişdir.
1937-ci ilin ikinci yarısında Səməd Vurğun özünün ölməz dram əsərini – “Vaqif”i yazır. “Vaqif” dramını 3–4 həftə ərzində, heyrətləndirici bir sürətlə tamamlayan şair əsərdə Molla Pənah Vaqifin faciəli həyatını, şair böyüklüyünü, insanlıq kamilliyini ustalıqla, məhəbbətlə əks etdirmişdir. “Vaqif” dramına görə Səməd Vurğun 1941-ci ildə “Stalin mükafatı”na layiq görülmüşdür.
1937–1938-ci illərin qanlı repressiyaları Səməd Vurğundan yan keçməmişdi. Onun yüksək sənət qüdrəti, nüfuzu və ona olan xalq məhəbbətinə qısqanan adamlar şairi millətçilik böhtanları ilə ləkələmək və cərgədən çıxartmağa can atırdılar. Müxtəlif dairələrdə dəfələrlə “onun məsələsinə” baxılmış, böyük şair “ölüm və ya ölüm” dilemması qarşısında qalmalı olmuşdur. Şairi aidiyyəti idarələrə tez-tez çağırırdılar.
Nizami Gəncəvinin 800 illik yubileyinə hazırlıq işində fəal iştirak edən Səməd Vurğun 1939-cu ildən başlayaraq Nizami haqqında məqalələr yazmış, elmi məruzələrlə çıxış etmiş, onun “Leyli və Məcnun” poemasını məharətlə Azərbaycan dilinə çevirmişdir. 1939-cu ildə şair inqilabçı Xanlar Səfərəliyevin həyatından bəhs edən ikinci mənzum dram əsəri olan “Xanlar”ı yazmışdır. Həmin il onun “Azad ilham” kitabı nəşr edilir.
1941-ci ildə Səməd Vurğun Nizaminin “Xosrov və Şirin” poemasının motivləri əsasında mənzum dramını yazır. Müharibə dövründə yazılmış bu dram əsərində böyük vətənpərvərlik duyğularının tərənnümü xüsusi məna kəsb edirdi. Səməd Vurğun 1942-ci ildə bu əsərə görə ikinci dəfə “Stalin mükafatı”na layiq görülür.
Şairin yaradıcılığında Böyük Vətən müharibəsi dövrü xüsusi yer tutur. Müharibə illərində sənətkar 60-dan artıq şeir, bir neçə poema, o cümlədən “Bakının dastanı” poemasını yazmışdı. Bu illərdə Səməd Vurğun sənətinin şöhrət miqyası çox genişlənir. Onun yazdığı “Ukrayna partizanlarına” şeirinin mətnləri təyyarədən Ukrayna meşələrinə səpələnərək partizanlara çatdırılmışdı.
1943-cü ildə ABŞ-da keçirilən müharibə əleyhinə yazılmış ən dəyərli əsərlər müsabiqəsində şairin yazdığı “Ananın öyüdü” şeiri çox yüksək qiymətləndirilmiş və dünya ədəbiyyatında bu mövzuda yazılan ən qiymətli 20 əsərdən biri kimi Nyu-Yorkda çap etdirilərək hərbçilər arasında yayılmışdır. Müharibə illərində vətənpərvər şairin atəşli səsi ön cəbhədə, xəstəxanalarda, radioda daha əzəmətli səslənirdi. Müharibənin ağır şəraitində Səməd Vurğun Krım, Mozdok, Qroznı, Novorossiysk cəbhələrində olmuşdur. 1943-cü ildə onun təşəbbüsü ilə hərbi tədbirlər, cəbhəçilər və onların doğmaları ilə görüşlər keçirmək üçün Füzuli adına Ziyalılar evi yaranmışdır.
1945-ci ildə yazdığı fəlsəfi dram olan “İnsan”da şair gələcəyi romantik vüsətlə əks etdirməyə çalışmış, müharibənin odlu-alovlu günləri içərisində insan zəkasının qüdrətini göstərmişdir. Şairin bu əsərdə yaratdığı “Qardaşlıq şəhəri”ndə dünyanın eyni arzu və ideallarla yaşayan insanları toplaşmışdır.
Səməd Vurğun təkcə məşhur şair deyil, eyni zamanda böyük alim, əvvəzsiz təşkilatçı və nəzəriyyəçi idi. 1945-cı ildə o, Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyasının akademiki seçilmişdir. Elə həmin il Bakıda İranla Mədəni Əlaqələr Cəmiyyəti yaranır. Bu cəmiyyətin rəhbəri Səməd Vurğun təyin edilir. İlk gündən şair tərəfindən cəmiyyətin qarşısında duran vəzifələr təyin edilir. O, İran Azərbaycanı ilə Azərbaycan SSR arasında mədəni körpü yaradılması işində fəal iştirak edir. Ulu öndər Heydər Əliyev xalq şairi Səməd Vurğunun 90 illik yubileyinə həsr edilmiş gecədə nitqində S.Vurğunun akademik fəaliyyətinə toxunmuşdur: “Səməd Vurğun eyni zamanda böyük alim, filosof idi. Səməd Vurğun Azərbaycan Elmlər Akademiyasının təsisçilərindən, yaradıcılarından biridir. Səməd Vurğun Elmlər Akademiyasının yaradılmasının təşəbbüsçülərindən biridir. O, sadəcə akademik seçilmiş bir adam deyil. Səməd Vurğun və məhz onun kimi Üzeyir Hacıbəyov, Heydər Hüseynov, Yusif Məmmədəliyev, Mustafabəy Topçubaşov, Mirzə İbrahimov və başqa belə insanların təşəbbüsü nəticəsində 1945-ci ildə Azərbaycan Elmlər Akademiyası yaranıbdır. Bu, böyük tarixi hadisədir. Burada Səməd Vurğunun xidmətləri böyükdür. Ən böyük xoşbəxtlik ondadır ki, Səməd Vurğun ömrünün son illərində həmin akademiyanın vitse-prezidenti vəzifəsini daşımışdır və Azərbaycan elminin, ədəbiyyatşünaslığının inkişafında çox əvəzsiz xidmətlər göstərmişdir.”[1]
Müharibədən sonrakı illərdə Səməd Vurğun görkəmli ictimai xadim kimi dünyada sülhün bərqərar olması işində fəal iştirak etmişdir. SSRİ Ali Sovetinin deputatı kimi şair 1947-ci ildə görkəmli ədəbiyyat və mədəniyyət xadimləri ilə birgə Londona səfər etmiş, yolüstü Berlində də olmuşdur. Burada şairi böyük sevinc gözləyirdi. Onun “Vaqif” dramı Berlin teatrında səhnəyə qoyulmuşdu. Teatrın yaradıcı kollektivinə müəlliflə görüşmək, onun fikrini öyrənmək çox maraqlı olur. Alman rejissoru kiçik dəyişiklik etmiş, Ağa Məhəmməd şah Qacarın obrazında Adolf Hitlerə məxsus cizgilər vermişdi.
1948-ci ildə Səməd Vurğun Polşanın Vrotslav şəhərində keçirilən Mədəniyyət Xadimlərinin Ümumdünya Konqresinin iştirakçısı olmuş, konqresdən qayıtdıqdan sonra “Zəncinin arzuları” poemasını yazmışdır. Həmin il poema Polşada çap edilmişdir. Xarici səfərlərlə bağlı yazdığı şeirlərini Səməd Vurğun məşhur “Avropa xatirələri” adı ilə çap etdirmişdir.
1951-ci ildə şair “Bolqar-sovet dostluğu cəmiyyəti”nin xəttilə Bolqarıstanda olmuşdur.
Səməd Vurğunun müharibədən sonrakı dövr yaradıcılığı da çox məhsuldar olmuşdur. Şair bir-birinin ardınca “Muğan” (1948), “Aygün” (1950–1951) və “Zamanın bayraqdarı” (1952) poemalarını qələmə almışdır.
Həyatının son illərində yazdığı şeirləri onun yaradıcılığının yeni mərhələsini təşkil edir. Onlar rəngarəngliyi və poetikliyi ilə seçilən şeirlərdir. Bu şeirlər həyata bağlılıq, insanların dotluq və xeyirxahlıq kimi keyfiyyətlərini əks etdirməklə yanaşı, şairin vətən və xalq qarşısındakı müqəddəs borcunun ifadəsi idi.
Səməd Vurğunun bu illərdə yaradıcılıq uğurlarına baxmayaraq o, 1953-cü ildə haqsız hücumlara, təzyiqlərə məruz qalır. “Aygün” poeması tənqid edilir, şairin Moskvada çap edilmiş “Şairin hüquqları” məqaləsi ona qarşı hücumları daha da kəskinləşdirir. Respublika rəhbərliyinin göstərişi əsasında məqalə Azərbaycan Yazıçılar ittifaqında müzakirə edillir, onun əleyhinə məktub yazılıb Moskvaya göndərilir. Şair yenə də millətçilikdə təqsirləndirilir. Kitablarının kitabxanalardan, dramlarının səhnədən götürülməsinə göstəriş verilir. Şairə şəhərdən çıxmaq qadağan edilir. Lakin, həmin il Stalinin ölümündən sonra SSRİ və respublika rəhbərliyində baş verən dəyişikliklər nəticəsində bu tədbirlər baş tutmur.
1953-cü ildə ölkədə və respublikada böyük dəyişikliklər baş verir. 1954-cü ildə Səməd Vurğun Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyasının vitse-prezidenti vəzifəsinə təyin edilir. İşlədiyi dövrdə ictimai elmlər qarşısında böyük problemlər qoyur, saatlarla bu problemlərin, elmi əsərlərin müzakirələrini keçirir, problemlərin həllini təşkil edir. Həddən ziyadə xeyirxah bir insan olan Səməd Vurğun vitse-prezident vəzifəsində çalışdığı zaman da, ayrı-ayrı insanlara öz kömək əlini uzatmışdır. Akademiklərdən Sara Aşurbəyovanın, Püstəxanım Əzizbəyovanın Elmlər Akademiyasına gəlmələri Səməd Vurğunla bağlıdır. Bundan əlavə, dilçi alimlərdən Türkan Əfəndiyeva, Vaqif Aslanov, filosof Camal Mustafayev, tarixçi Mahal Məmmədov və onlarla belə insanların elmə gəlməsi Səməd Vurğunun təkidi və köməkliyi nəticəsində olub. Moskvaya oxumağa göndərdiyi aspirantların ailəsinə kömək edər, təqaüdü az olanlara maddi yardım göstərərdi.[2]
O zamanki SSRİ məkanında Səməd Vurğunun böyük nüfuzu var idi. O, müxtəlif illərdə SSRİ-nin ən yüksək orden və medalları ilə təltif edilmiş, sovet xalqlarının sevimli şairi olmuşdu.
1954-cü ildə Sovet Yazıçıların İkinci Ümumittifaq Qurultayında “Sovet poeziyası haqqında” məruzəni Səməd Vurğun etmişdi. Çoxmillətli və həmin dövr üçün təxminən 200 mln.-luq SSRİ xalqları arasından azərbaycanlı şairin Qurultayda “Sovet poeziyası haqqında” məruzəni etməsi, bütövlüklə, Azərbaycan ədəbiyyatı, onun nümayəndələrinə və şəxsən, Səməd Vurğuna verilən olduqca böyük qiymət kimi dəyərləndirilə bilər.
1955-ci ilin oktyabr ayında Səməd Vurğun SSRİ nümayəndə heyəti tərkibində Vyetnama gedərkən yolda xəstələnir və səfərini yarımçıq saxlamalı olur. Çində onu Pekin xəstəxanalarından birində müayinə edirlər. Bir neçə həftədən sonra şair vətənə qayıdır. Onun xəstəliyi şiddətlənir.
1956-cı ilin martında Səməd Vurğunun 50 yaşı tamam olur. Şairin yubileyinin keçirilməsinə hazırlıqlar çərçivəsində Azərbaycan SSR rəhbərliyi tərəfindən “Azərbaycanın xalq şairi” adı təsis edilir və ilk dəfə bu ada Səməd Vurğun layiq görülür. May ayının 12-sində opera və balet teatrında SSRİ-nin ədəbi ictimaiyyətinin və xarici qonaqların iştirakı ilə şairin təntənəli yubiley gecəsi keçirilir. Yubiley təntənəsindən iki həftə sonra 1956-cı il may ayının 27-də, saat 19:30-da şairin gözləri əbədi yumulur. May ayının 28-dən 30-na kimi şairin cənazəsi Azərbaycan Dövlət Filarmoniyasının binasında qoyulur. Şair may ayının 30-da Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı nümayəndə heyətlərinin, xarici qonaqların və Azərbaycan xalqının böyük bir izdihamı ilə Bakıda 1-ci Fəxri Xiyabanda dəfn edilir.
Şairin övladları da atalarının yolunu davam etdirmiş və ədəbiyyat sahəsində böyük uğurlara imza atmışlar. Azərbaycan mədəniyyəti qarşısındakı xidmətlərinə görə oğlu Yusif Səmədoğlu Azərbaycanın xalq yazıçısı, Vaqif Səmədoğlu Azərbaycanın xalq şairi, qızı Aybəniz Vəkilova isə əməkdar mədəniyyət işçisi fəxri adına layiq görülmüşdür.
Axşam düşür, həyətlərdə tonqallar qalanır, uşaqlar sevinc içində papaq atırlar, qapılar döyülür, qırmızı lentlər bağlanır. İnsanlar həyəcanla Novruza sayılı günlərin qaldığını hiss edir. Bütün bu gözəlliklər İlaxır çərşənbənin – Novruzun ən mühüm mərhələlərindən birinin gəlişindən xəbər verir. Bu gün təkcə ilin son çərşənbəsi deyil, həm də baharın, yeni başlanğıcın müjdəsidir.
AMEA Folklor İnstitutunun Qərbi Azərbaycan folkloru şöbəsinin aparıcı elmi işçisi, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Əpoş Vəliyev İlaxır çərşənbə ilə bağlı fikirlərini AZƏRTAC-la bölüşüb.
Folklorşünas bildirir ki, xalq arasında axır çərşənbə “İlaxır çərşənbə”, “Yer çərşənbəsi” və ya “Torpaq çərşənbəsi”də adlandırılır. Axır çərşənbə Novruz çərşənbələri arasında ən dəyərlisi, qiymətlisidir. Qədim zamanlardan axır çərşənbə xalq arasında ən əziz günlərdən hesab edilib. İlaxır çərşənbə torpağın oyanması ilə bağlıdır. Torpaq insan yaradılışının əsas maddi əsası olmaq etibarilə bu prosesdə son dərəcə əhəmiyyətli bir mövqeyə malikdir.
Adət-ənənələr və inanclar
Əpoş Vəliyevin sözlərinə görə, Azərbaycan xalqı əsrlər boyu bu çərşənbəni xüsusi adət-ənənələrlə qeyd edib. İlaxır çərşənbədə hər bir adətin arxasında bolluq, bərəkət, ruzi, sağlıq və uğurla bağlı inamlar dayanır.
Novruz bayramının ənənələrindən də biri “Yumurta boyamaq” adətidir. İnsanlar ilboyu yumurta qaynadıb yeyirlər. Lakin Novruzda qaynanmış yumurtanı həm də boyayırlar ki, bunun da bayramla bağlı xüsusi mənası vardır. İlaxır çərşənbədə və Novruz bayramı günlərində qırmızı yumurta boyamaq adəti əcdadın və torpağın dirilməsi, canlanması, bir sözlə oyanma-dirilmə ayini ilə əlaqədar olan ən qədim təsəvvürlərlə bağlı olduğunu göstərir.
İlaxır çərşənbə və Novruz bayramının əsas simvollarından biri də səmənidir. O, torpağın oyanmasını, yeni həyatın başlanmasını və məhsuldarlığı təcəssüm etdirir. Səməni əkilməsi və onun böyüməsi ilə bağlı müxtəlif inanclar var. Səməni cücərtmək baharın gəlişi və ruzi-bərəkətin rəmzidir. Əgər səməni yaxşı və yaşıllaşaraq cücərsə, ilin uğurlu keçəcəyinə inanılır. İlk cücərən səməni evin ən gözəl yerinə qoyulur və onun üstündən qırmızı lent bağlanır. Bu, ailəyə xoşbəxtlik və firavanlıq gətirir.
Bu çərşənbədə nələr etməli?
İlaxır çərşənbədə həyət-bacalarda tonqal qalanır, hər bir evdə xonçalar bəzənir, bayram süfrəsi açılır. Həmin gün küsülülər barışmalıdırlar. Qapıpusma, evdə ailə üzvlərinin hər birinin adına niyyət tutub şam yandırma, qonşularla, qohumlarla bayramlaşma və bir çox adət-ənənələr bu gün də yaşadılır.
Həmçinin bu günün başlıca özəlliyi ondan ibarətdir ki, qəbir üstünə gedilər, ölülərin ruhuna Quran oxunar, dua edilər. Axşam isə tonqalın üstündən yeddi dəfə o yan bu yana atılar, bununla da insanlar köhnə ilin azar-bezarını, dərd-bəlasını özlərindən qovub təzə ilə sağlam canla qədəm qoyacaqlarına, xəstəliklərdən qorunacaqlarına inanırlar.
İnanclara görə, İlaxır çərşənbə axşamı tonqal qalayıb onun üzərindən atlanmaq insanın ruhi və fiziki təmizlənməsi deməkdir. İnsanlar atlanarkən belə deyirlər:
“Ağırlığım, uğurluğum odda yansın!” Bu, bütün dərd-bəlanın odla yox olacağına olan inamı ifadə edir.
Rayonlarda İlaxır çərşənbə adətləri
Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində İlaxır çərşənbə fərqli adət və inanclarla qeyd edilir. Qazax, Tovuz, Şəki bölgələrində evlərə su çiləmək, bayram süfrəsinə xüsusi nemətlər – qatlama, fəsəli, qovurğa qoymaq ənənəsi var. Naxçıvanda İlaxır çərşənbə axşamı həyətlərdə tonqallar qalanır və hamı onun üzərindən atlayaraq arzu tutur. Quba və Qusar bölgələrində gənclər İlaxır çərşənbədə “qonaq getmək” adətinə əməl edirlər. Yəni, kəndin oğlanları axşam evlərə xəbərsiz gedir, ev sahibləri isə onlara şirniyyat, meyvə və hədiyyələr verirlər. Cənub bölgəsində isə İlaxır çərşənbədə həyətyanı sahədə ağacların altına qırmızı parça bağlanır ki, bu, ailənin uğurlu və bərəkətli olması üçün edilir.
Novruz falları
“Qulaq falı”, “qapıpusma”, “qulaqpusma” adları altında qeyd olunan falabaxma Azərbaycanın hər bir bölgəsində geniş yayılmışdır.
Axır çərşənbənin məşhur fallarından biri “üzüksalma” adlanır. “Bundan irəli ilaxır çərşənbədə subay qızlar bir otağa yığışıb dilək tası qurardılar. Ortalığa dərin bir mis qab qoyar, sonra hər qız öz üzüyünü həmin qabın içinə atardı. Üzükləri qabın içində iki-üç kərə qarışdırıb, balaca bir oğlan uşağını da gətirərdilər yığnağa. Uşağa başa salardılar ki: – Bax, indi biz növbə ilə bayatı oxuyacağıq. Hər dəfə bayatı oxunub başa çatanda, sən gedib tasın içindəki üzüklərdən birini götürərsən. Biz də baxıb görərik üzük kimindir. Bayatıdan sonra kimin üzüyü qabdan çıxarılsa, onun diləyi həmin bayatıdakı mətləbə yaxın bir axarda yozulardı.
Novruzun müjdəçisi – İlaxır çərşənbə
Texnologiyanın inkişafına və müasir həyat tərzinə baxmayaraq, İlaxır çərşənbə ənənələri bu gün də qorunub saxlanılır. İnsanlar ailələri ilə birlikdə bayram süfrəsinə toplaşır, şirniyyatlar bişirir, sosial şəbəkələrdə İlaxır çərşənbə ilə bağlı paylaşımlar edirlər. Xüsusilə papaq atmaq, tonqal qalamaq, fal açmaq kimi ənənələr hələ də gənclər arasında geniş yayılıb. Şəhərlərdə bayram yarmarkaları təşkil olunur, çərşənbə şənlikləri keçirilir.
Həmin axşam hər şey başqa cür görünür. Küçələrdə işıqlar daha parlaq yanır, insanların üzlərində təbəssüm var. Səməni yaşıl rəngi ilə baharın gəlişindən xəbər verir. Uşaqlar həyətdə tonqal ətrafında dövrə vurur, yaşlılar isə keçmiş illərin xatirələrini danışırlar. Qapı arxasında papaqlar görünür – içində şirniyyat, meyvə və bəzən kiçik hədiyyələr. Əlində səməni tutan bir qız isə səmimi bir arzuyla gözlərini göyə dikir: “Yeni il, yeni ümidlər, yeni başlanğıclar gətirsin…”
İlaxır çərşənbə bu gözəllikləri ilə Novruzun müjdəçisi olur. Bu bayram təkcə qədim adətlərin yaşaması deyil, həm də insanların birlikdə olmasının, sevincini bölüşməsinin ən gözəl nümunəsidir.
Xalqımızın gözəl adət-ənənələrini özündə yaşadan İlaxır çərşənbəniz mübarək olsun!
Anarın atası şair Rəsul Rza, anası şairə Nigar Rəfibəylidir. Anar anası tərəfdən Azərbaycanın məşhur ictimai və dövlət xadimi, Azərbaycan Demokratik Respublikasının ilk səhiyyə naziri və Gəncə şəhərinin general-qubernatoru olan Xudadat bəy Rəfibəylinin nəvəsidir. Atası tərəfdən isə Məmmədxanlılar nəslindəndir. Soy adları ulu babası, Çiyni və bir para kəndlərin mülkədarı Məmmədyar oğlu Məmməd xanla bağlıdır. Bayat boyundan, Şahsevən tayfasından olan Məmməd xan XIX əsrin ortalarında rus əsgərləriylə toqquşmadan sonra zindana atılır və orda zəhərlənərək öldürülür. Məmmədxanın nəticəsi, Rəsulun atası İbrahim MəmmədxanlıGöyçayda mirzəlik edər və ticarətlə məşğul olarmış. 1915-ci ildə Bakıda vəfat etmiş və Çəmbərəkənddə dəfn edilmişdir. 1913-cü il iyunun 29-da Gəncədə anadan olmuş Nigar xanım Rəfibəyli məşhur Rəfibəylilər nəslindəndir. Ata tərəfdən babası Ələkbər bəy Rəfibəyli – el ağsaqqalı, maarifçi, Azərbaycanda ilk siyası partiya olan “Difai” partiyasının yaradıcılarındandır. Ələkbər bəyin yeganə oğlu, Nigar xanımın atası Xudadat bəy ilk ali təhsilli cərrahlardandır. Xarkov Tibb Universitetini bitirdikdən sonra 17 il Gəncə xəstəxanasının baş həkimi və həkimlər cəmiyyətinin sədri kimi çalışmışdır. 1918-ci ildə Gəncədə müstəqil Azərbaycan Cümhuriyyəti qurulan zaman Xudadat bəy Rəfibəyli Fətəli xan Xoyskinin hökumətində ilk səhiyyə naziri olmuş, bir il sonra isə Gəncə general-qubernatoru vəzifəsinə təyin edilmişdir. 1920-ci il aprel bolşevik çevrilişindən sonra həbs edilmiş, Gəncə üsyanının təşkilində ittihamlandırılaraq güllələnmişdir.
Anar 1945-ci ildə 10 illik musiqi məktəbinə (indiki Bülbül adına məktəb) daxil olmuş və 1955-ci ildə həmin məktəbi gümüş medalla bitirmişdir. Birinci sinifdən onuncu sinifə qədər Zemfira Səfərovayla bir yerdə oxumuşlar. 1955-ci ildə Anar Azərbaycan Dövlət Universitetinin filologiya fakultəsinə, Zemfira konservatoriyaya daxil olsa da, yolları ayrılmamış, nişanlanmış, evlənmişlər. Toyları 1962-ci il yanvarın 27-də olmuşdur. Anar və Zemfira xanımın iki övladları var. Böyük oğulları Tural ərəbşünas və diplomatdır, Azərbaycanın Misir Ərəb Respublikasındakı səfiridir, qızları Günel isə Bakı Dövlət Universitetinin şərqşünaslıq fakültəsini bitirib.
Anar 1991-ci ilin martında Yazıçıların IX Qurultayında yekdilliklə Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin sədri seçilmişdir. 1997-ci il oktyabrın 30-da Yazıçıların X Qurultayında yekdilliklə yenidən Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin sədri seçilmişdir.
1991-ci ildə Azərbaycan Respublikası Ali Soveti Milli Şurasının ilk iclasını Anar aparmışdır. Anar 1995-ci və 2000-ci illərdə Azərbaycan Republikası Milli Məclisinin deputatı seçilmişdir. O, Milli Məclisin mədəniyyət komissiyasının sədri olmuşdur. Bu komissiyanın mədəniyyət, tarix və memarlıq abidələrinin qorunması, kinematoqrafiya haqqında və s. tərtib etdiyi qanunları parlament tərəfindən qəbul edilmişdır. 1995-ci ildə Azərbaycan Respublikası Konstitusiya Komissiyasının üzvü olmuşdur. Anar 2014-cü ildə Türkiyənin Əskişəhər şəhərində keçirilən VI Türk Dünyası Ədəbiyyat Dərgiləri Konqresinin qərarı ilə Türk Dilində Danışan Ölkələrin Yazarlar Birliyinin ilk başqanı seçilib[2].
Azərbaycanda Anar adını daşıyan ilk şəxs yazıçı Anardır. Sonralar valideynlər bu adı öz övladlarına çox vermişlər. Hazırda Anar Azərbaycanda ən çox yayılmış kişi adlarından biridir. Adın açıqlanmasında da bir-birindən fərqli 2 versiya mövcuddur. 1-ci versiyaya görə “Anar” “anmaq” (“xatırlamaq”, “yada salmaq”) feilindən düzəldilmişdir. 2-ci versiyaya görə Anası Nigar Atası Rəsul sözlərinin baş hərflərindən ad yaradılmışdır.
Kinoşünas Ayaz Salayevin iddiasına görə rejissor Nora Efronun çəkdiyi və baş rolda məşhur Hollivud kinoulduzu Tom Henksin oynadığı “Sizə məktub var” (You’ve Got Mail) filminin ssenarisi Anarın “Mən, sən, o və telefon” əsəri əsasında qurulub. Kinoşünasın bu fikrə gəlməsinə adıçəkilən hekayənin Amerikada çap olunması da əsas verib.[6]
Mənbə
Xamis Muradov. Kinofabrikdən başlanan yol. Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyi. C.Cabbarlı adına “Azərbaycanfilm” kinostudiyası. Aydın Kazımzadə. Bizim “Azərbaycanfilm”. 1923-2003-cü illər. Bakı: Mütərcim, 2004.- səh. 4.
Azərbaycan Milli Ensiklopediyası: Azərbaycan. Ramiz Məmmədov. Kino. Azərbaycan Milli Ensiklopediyası Elmi Mərkəzi, 2007.- səh. 814.
Süleyman Rüstəm 1906-cı il martın 12-də BakınınNovxanı kəndində anadan olmuşdur.[2][3] 1925-ci ildə Azərbaycan Dövlət Universitetinin Şərqşünaslıq fakültəsinə daxil olmuş, 1929-cu ildə oradan Moskva Dövlət Universitetinin ədəbiyyat və incəsənət fakültəsinə köçürülmüşdür. Zaqafqaziya Mərkəzi İcraiyyə komitəsinə üzv seçilmişdir (1935). Azərbaycan SSRİ birinci çağırış Ali Sovetinə deputat seçilmişdir (1938), bundan sonra ömrünün sonuna qədər bütün çağırışlarda deputat olmuşdur.
Yaradıcılığında siyasi lirika və sevgi şeirləri mühüm yer tutur. Heca və əruz vəznlərində yazmışdır. Ən sevilən əsərlərindən biri Təbrizim əsəridir.
Ədəbi fəaliyyətə 20-ci illərin əvvəllərində başlamış, 1922-ci ildə “Çimnaz xanım yuxudadır” birpərdəli komediyasını yazmışdır. “Unudulmuş gənc” adlı ilk mətbu şeiri 1923 ildə “Maarif və mədəniyyət” (indiki “Azərbaycan”) jurnalında dərc olunmuşdur. “Ələmdən nəşəyə” adlı ilk şeir kitabı 1927-ci ildə nəşr edilmişdir.
Sosializm ideyalarını, inqilabi əhvali-ruhiyyəni ədəbiyyata gətirmək, poeziyanı gündəlik ictimai-siyasi hadisələrin inikasına çevirmək bu kitabın başlıca xüsusiyyətləri idi. “Addımlar” (1930), “Səs”, “Atəş” (1932) şeir kitabları S.Rüstəmin siyasi lirik şair kimi formalaşmasının göstəricisi idi.
İkinci Dünya müharibəsi illərində o, xalqın qəhrəmanlıq mübarizəsini tərənnüm edən əsərlər yazmışdır. “İldırım” (1942), “Qafurun qəlbi” (1959), “Əzizlərdən əzizlərə” (1965) və s. Müharibə dövrü yaradıcılığında Cənubi Azərbaycan mövzusu xüsusi yer tuturdu: “Təbriz şeirləri silsiləsi”, “İki sahil” kitabı (1949). 1960–1980-ci illər yaradıcılığında ictimai-siyasi və məhəbbət lirikası əsas xətti təşkil etmişdir: “Günəşli sahillərdə” (1963), “Keçilməmiş yollarda” (1970), “Ürəyimin gözüylə” (1977), “Mənim günəşim” (1981) və s. kitabların, “Yanğın” (H. Nəzərli ilə birgə, 1930) pyesinin, “Qaçaq Nəbi” (1940) mənzum pyesinin, “Durna” (1948) komediyasının müəllifidir.
C.Qou. Dərin köklər (3 pərdəli drama). (İnqilab və mədəniyyət, 1948, № 7, s.50–103.) Pyesi Arnod Dyusse ilə birlikdə yazmışlar.
Nazim Hikmət. On beş yara; Həsrət; Provakator; Bəlkə mən; Yanmamış papiros; Kərəm kimi (şeir). (İnqilab və mədəniyyət, 1951, № 9, s.57–59) Qəlbim; Səni düşünürəm; Arpa çayının iki yanı; Dizə qədər qarlı bir gecə; Dəmir qəfəsdə gəzişən aslan; Xəzər dənizi (şeir). (İnqilab və mədəniyyət, 1952, № 1, s.131–136) Səs; Nəğmələrimiz; Cavab nömrə 4; XX əsrə dair; Arifəyə; Məktub; Dəvət; Sevgilimə; Mehmet; Yeriyən adam (şeir). (İnqilab və mədəniyyət, 1952, № 6, s.51–56) Səni düşünürəm; Şərqli və SSRİ; Ustamızın ölümü; On doqquz yaşım; Xəzər dənizi; Vida; Bəlkə mən; Provokator; Yanmamış papiros; Dizə qədər qarlı bir gecə; On beş yara (Onbeşlərin xatirəsinə ithaf); Həsrət; Dəmir qəfəsdə gəzişən aslan; Kərəm kimi; Qəlbim; Uşaqlara nəsihət; Şən gələcək; Bənövşə, ac dostlar və qızıl gözlü qız; Komsomol (şeir).
Nazim Hikmət. Şeirlər. Bakı: Azərbaycan Uşaq və Gənclər Ədəbiyyatı Nəşriyyatı, 1952, s.15–45.
Qaysın Quliyev. Torpaq və şeir (şeir). Azərbaycan, 1961, № 4, s.36.
İlya Selvinski. Babəkin ikinci mahnısı (şeir). (Ədəbiyyat və incəsənət, 1961, 8 aprel) Bahar dostları (RSFSR şairlərinin şeirləri) (Bakı: Azərnəşr, 1961, 248 s.)
Əbdülvahab Süleymanov. Azərbaycan (şeir) (s.193–195). Bahar dostları (RSFSR şairlərinin şeirləri). Bakı: Azərnəşr, 1961, 248 s.
Yaroslav Smelyakov. Gözəl qız Lida (şeir). Ədəbiyyət və incəsənət, 1964, 18 iyul.
Jan Pol Sartr. Lizzi (pyes). Azərbaycan, 1966, № 10, s.169–190.
Taras Şevçenko. “Siz ey fikirlərim, düşüncələrim!..” (şeir) (s.13–16); Fikirlərim, düşüncələrim (şeirlər və poemalar). Bakı: Yazıçı, 1979, 104 s.
Cahit Küləbi. İyirminci əsrin ilk yarısı; Dəfn; Yanğın; Acı zaman; Biz; Sivaş yollarında; Amerika (şeir). Ədəbiyyat və incəsənət, 1981, 13 mart.
Məhəmməd Mehdi Əl Cəvahiri. Fəhlələrin bayramında (şeir). Ağ günlərin sorağında (İraq ədəbiyyatından nümunələr). Bakı: Yazıçı, 1983, s.18–22.
Şota Rustaveli. Pələng dərisi geymiş pəhləvan (s.7–181). Dünya ədəbiyyatı kitabxanası seriyası. 19-cu cild. Ş.Rustaveli. Ə.X.Dəhləvi. Pələng dərisi geymiş pəhləvan. Şirin və Xosrov. Bakı: Yazıçı, 1988, 366 s. (Məmməd Rahim və Səməd Vurğun ilə birgə tərcümə).
Nazim Hikmət. Həsrət (s.83); Yanmış papiros (s.86); Mehmet (s.87) (şeir). Türkün 101 şairi (türk şairlərinin şeirləri). Bakı: Yazıçı, 1993, 235 s.
Nizami Gəncəvi. Yaxşı bir söz degilən, ta şəkər ərzan olsun…; Fəxr elə yar ki, barını çəkirəm…; Ey nigarım, könlümü Azərbaycan Tərcümə Ensiklopediyası 511 çaldın, füsunxan olma, gəl!.. (qəzəl). Klassik Azərbaycan ədəbiyyatı seriyası. Nizami Gəncəvi. Lirika. Bakı: Lider, 2004, s.24, 63, 64. 21.
Xamis Muradov. Kinofabrikdən başlanan yol. Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyi. C.Cabbarlı adına “Azərbaycanfilm” kinostudiyası. Aydın Kazımzadə. Bizim “Azərbaycanfilm”. 1923–2003-cü illər. Bakı: Mütərcim, 2004.- səh. 4.
Cabir Novruz — Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli nümayəndəsi, Azərbaycanın xalq şairi, Azərbaycan SSR əməkdar incəsənət xadimi (30.07.1979)[2]
Həyatı
Cabir Novruz 1933-cü il mart ayının 12-də Xızı rayonunun Upa kəndində anadan olmuşdur. O, orta məktəbi bitirdikdən sonra M.Ə.Sabir adına Bakı Pedaqoji Texnikumunda təhsil almış və 1952-ci ildə Azərbaycan Dövlət Universiteti-nin jurnalistika fakültəsinə daxil olmuşdur. Bir il sonra Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının tövsiyəsi ilə təhsilini davam etdirmək üçün Moskvaya, Maksim Qorki adına Ədəbiyyat İnstitutuna göndərilmiş və 1957-ci ildə oranı bitirmişdir.[3]
1958-ci ildə “Bakı” axşam qəzetinin ədəbiyyat şöbəsində ədəbi işçi kimi əmək fəaliyyətinə başlayan Cabir Novruz 1967-1970-ci illərdə “Azərbaycan” ədəbi-bədii jurnalının, 1991-1993-cü illərdə isə “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzetinin baş redaktoru vəzifələrində çalışmışdır. O, 1970-1997-ci illərdə Azərbaycan Yazıçılar İttifaqıİdarə Heyətinin katibi olmuşdur.
Yaradıcılığı
Cabir Novruzun poeziyası XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatının parlaq səhifələrindən birini təşkil edir. Onun əsərlərində Milli irsimizin zəngin ənənələri müasir ədəbi cərəyanların tələbləri ilə üzvi şəkildə birləşir. Ədəbiyyat aləminə gəldiyi ilk illərdən şair yüksək bəşəri-mənəvi dəyərləri tərənnüm edən şerləri ilə oxucuların dərin məhəbbətini qazanmışdır. Onun qələmindən çıxan lirik poeziya nümunələri və epik lövhəli əsərlər bədii səviyyəsi, mövzu rəngarəngliyi ilə seçilir. Şairin yüksək mənəviyyata səsləyən yaradıcılığı və vətəndaş ruhunun hakim olduğu olduğu poeziyası öz dilinin bədii gözəlliyi və rəvanlığı ilə səciyyələnir. Onun sözlərinə bəstələnmiş çoxsaylı mahnılar musiqisevərlər tərəfindən həmişə böyük rəğbət və sevinclə qarşılanmışdır.
Cabir Novruz yaradıcılığı vətənpərvərlik və mübarizlik ruhunun aşılanmasına mühüm xidmətlər göstərmişdir. Vəğənin taleyi üçün narahatlıq hissinin xas olduğu Cabir Novruz poeziyasının başlıca mövzuları azərbaycançalıq ideyaları ilə sıx bağlı olmuşdur. Şairin poetik təfəkkürü onun lirikasının tarixiliyini qüvvətləndirmiş və bu poeziyanı daha həyati etmişdir.
Şairin əsərləri dünyanın müxtəlif xalqlarının dillərinə tərcümə edilərək nəşr olunmuşdur. Onun bədii tərcümələri sayəsində isə Azərbaycan oxucusu dünya poeziyasının bir sıra qiymətli nümunələri ilə tanış olmaq imkanı qazanmışdır.
Cabir Novruzun ictimai fəaliyyəti də zəngin olmuşdur. O, həyatının bütün mərhələlərində Azərbaycanda gedən ictimai-siyasi proseslərin həmişə fəal iştirakçısı olmuş, xalqımızın həyatında baş verən təleyüklü hadisələrə düzgün qiymət verməsində əsl vətəndaşlıq mövqeyi nümayiş etdirmişdir.
Şairin ədəbi və ictimai fəaliyyəti yüksək qiymətləndirilmişdir. O, “Əməkdar incəsənət xadimi”, xalq şairi fəxri adlarına, dövlət mükafatına, orden və medallara layiq görülmüşdür. Cabir Novruz 1995-ci ildə Azərbaycan Milli Məclisinin deputatı seçilmişdir.
Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli nümayəndəsi, əməkdar incəsənət xadimi, Azərbaycan Respublikası prezidentinin fərdi təqaüdçüsü, xalq şairi Cabir Mirzəbəy oğlu Novruzov (Cabir Novruz) 2002-ci il dekabrın 12-də ömrünün 70-ci ilində vəfat etmişdir.
Şeirlərinə yazılmış mahnılar Video
Şövkət Ələkbərova – Məhəbbət – musiqi: Oqtay Kazımi Yalçın Rzazadə – Bakının qızları – musiqi: Oqtay Kazımi Yalçın Rzazadə – Mənim duyğularım – musiqi: Oqtay Kazımi Zeynəb Xanlarova – Cavanlığım – musiqi: Oqtay Kazımi Zeynəb Xanlarova – Bulaq suyu, dağ havası – musiqi: Oqtay Kazımi Yalçın Rzazadə – Dünya düzələn deyil – musiqi: İqbal Ağayev Yalçın Rzazadə – Böyüməyə tələsmə – musiqi: İqbal Ağayev Manana Caparidze – Bu nə cür məhəbbətdir – musiqi: Eldar Mansurov Aygün Kazımova – Səsim səsinə öyrəşib – musiqi: Eldar Mansurov Mübariz Tağıyev – Ömür keçir – musiqi: Eldar Mansurov Ruhəngiz Abdullayeva – Məhəbbət ölməyəcək – musiqi: Eldar Mansurov
Audio
Ağadadaş Ağayev – Gəlin gələndə – musiqi: Oqtay Kazımi Mübariz Tağıyev – Sən oldun – musiqi: Eldar Mansurov Brilliant Dadaşova – Gecikmiş məhəbbət – musiqi: Eldar Mansurov İlqar Muradov – Sən oldun – musiqi: Eldar Mansurov Heydər Anatollu – Tənhalıq – musiqi: Eldar Mansurov Abbas Əhməd – Təki sənin səsin gəlsin – musiqi: Eldar Mansurov Səbinə Cabbarzadə – Məhəbbət – musiqi: Eldar Mansurov
Bu gün Azərbaycanda Novruzun üçüncü çərşənbəsi olan Yel çərşənbəsi qeyd edilir.
AZƏRTAC AMEA Folklor İnstitutu, “Qərbi Azərbaycan folklor” şöbəsinin aparıcı elmi işçisi, Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Əpoş Vəliyevin Yel çərşənbəsi ilə bağlı qeydlərini təqdim edir.
Novruz bayramı ölkəmizdə xüsusi mərasim, adət-ənənələr və təmtəraqla qeyd edilən, xalqımızın ən qədim və milli bayramıdır. Azərbaycan xalqının mənəvi-əxlaqi dəyərlər sistemində bu bayramın xüsusi yeri var. Novruz bayramından əvvəl dünyanın yaranmasında iştirak edən dörd ünsürün adı ilə adlandırılan çərşənbələr qeyd edilir. Bu gün həmin dörd ünsürdən birini simvolizə edən “Yel çərşənbəsi”dir. Bu çərşənbə xalq arasında “Külək oyadan çərşənbə”, “Küləkli çərşənbə”, “Hava çərşənbəsi” kimi də tanınır. İnanclara görə, bu çərşənbədə yel, külək oyanmış suyu, odu hərəkətə gətirir. Daha sonra su, od və külək birlikdə torpağı oyadır. Torpaq hərəkətə gəlir, isinir.
Yel çərşənbəsi günü həyətlərdə tonqal qalanır, evlərdə plov, südlü plov, lobyalı aş, bulğur aşı və bir çox yeməklər bişirilir. Süfrəyə daha çox quru meyvələr və dənli bitkilərdən hazırlanmış nemətlər düzülür. Evlərdəki yorğan-döşək, xalça-palaz, geyimlər həyətə çıxarılır, barıların, məhəccərlərin üstünə sərilərək çırpılır, təmizlənir. İnanca görə, Yel çərşənbəsində yorğan-döşək, xalça-palaz, geyimlər havaya verilərsə, təmizlənər, paklanar.
“Yel baba” mərasimi öz kökü etibarilə əcdadlarımızın Yel Tanrısına etiqadı ilə bağlıdır. Şifahi xalq yaradıcılığında Yelin Tanrı olması ilə bağlı müxtəlif nəğmə, əfsanə, rəvayət, mif, inanc var. Azərbaycan nağıllarında da rast gəldiyimiz “yel baba” ifadəsi və onun nağıldakı rolu da diqqət çəkir. Yel Azərbaycan mifik təfəkküründə həm də yol göstərən, bələdçi rolunu yerinə yetirir. Yel baba (əksər hallarda əldən-ayaqdan düşmüş qarı obrazında peyda olur) qalın meşələrdə azıb mənzilini tapmaqda çətinlik çəkən xeyirxah insanların qarşısına çıxır, onlara bir yumaq verir və yumağı yerə atıb diyirlətməyi tələb edir. Yel babanın üfürməsi ilə yumaq açılır və yolunu azmışları mənzil başına çatdırır.
Bölgələrdə, xüsusilə də Naxçıvanda Yel çərşənbəsi qəbirüstü ziyarət, əcdadların, vəfat edən yaxın-qohum əqrabanın yada salınması günü kimi də qeyd edilir. Məzarların üstü təmizlənir, ziyarət edilir, üzərində şam yandırılır, səməni qoyulur, vəfat edənlərin ruhuna dualar oxunur. Sonra evdə ehsan hazırlanır. Ehsan yeməyi əsasən plov, halva olur. Ehsan qohum-əqrabalara, qonşulara paylanır. Qadınlar il ərzində yas düşən evləri gəzərək, vəfat edənlərin ailə üzvlərinə, yaxınlarına başsağlığı, təsəlli verir, mərhuma Allahdan rəhmət diləyirlər. Həmin gün həm də “yasdan çıxarma” sayılır. Yasdan çıxarmadan sonra yas saxlamaq məqbul sayılmaz, artıq deyərlər ki, toy, xeyir işlər etmək lazımdır.
Qədim zamanlarda hələ xırmanın mövcud olduğu vaxtlarda yellə bağlı keçirilmiş mərasimlər də var. Mərasim “Yel baba” adlanırdı və taxıl biçilib xırmana yığılandan sonra keçirilirdi. Məlumdur ki, keçmişdə kombayn olmadığından taxıl əllə biçilərək dərz bağlanar, at, öküz arabaları ilə xırmana daşınardı. Dərzlər xırmanda döyüləndən sonra buğdanın, arpanın və digər dənli bitkilərin sovrularaq samandan, çör-çöpdən, kol-kosdan təmizlənib, ayrılması üçün küləyə ehtiyac var idi. Ona görə də keçmişdə insanlar xırmanda taxılın sovrulması zamanı “Yel baba, gəl, ağ atına arpa, saman apar” deyərək küləyi, yeli müxtəlif nəğmələrlə köməyə çağırardılar:
A Yel baba, yel baba,
Tez gəl baba, gəl baba.
Sovur bizim xırmanı,
Atına ver samanı.
Dən yığılıb dağ olsun.
Yel babamız sağ olsun.
Taxılımız yerdə qaldı,
Yaxamız əldə qaldı.
A Yel baba, yel baba,
Tez gəl baba, gəl baba.
İnanclara görə, bu mərasimdən sonra yel əsər və insanlar taxılı rahat sovurardı.
Küləklə, yellə bağlı bəzi miflər, rəvayətlər də mövcuddur. Rəvayətə görə, qədim zamanlarda Fatı (Fatma nənə) qarı yeddi rəngdə ip əyirib, yumaqları dizinin altına qoyaraq, hanada toxuculuq işinə hazırlıq edirmiş. Birdən yel əsir və yumaqlardan biri diyirlənib, açılır və ip dolaşır. Fatı qarı bundan qəzəblənir, “Azarım, bezarım dəymiş Yel baba, hardan gəlib çıxdı? İplərimi dolaşdırdı” deyib yelə qarğış edir. Yel baba qarğışdan hirslənir, daha bərkdən əsir və bütün yumaqlar diyirlənərək açılır. İplər bir birinə dolaşaraq, göyə qalxır və yel yumaqları üfüqlərə kimi aparır. Fatı qarı da qəzəbindən qarğışı-qarğışa calayır, əl ağacı ilə Yel babanın arxasınca düşüb onu vurmağa çalışaraq, yumaqlarının ardınca qaçır, amma yumaqlarını tuta bilmir. Deyilənə görə, elə o vaxtdan da Fatı qarının ipləri yeddirəngli qurşağa dönərək göydən asılır. Fatı qarı da nə Yel babanı vura bilir, nə də ipləri tuta bilir. Yağışdan sonra yeddirəngli göy qurşağı görünəndə ona el arasında “Fatı qarının hanası” və ya “Fatma nənənin saçaqları” da deyirlər.
Azərbaycanda martın 19-da Novruzun ilaxır çərşənbəsi olan Torpaq çərşənbəsi qeyd olunacaq.
Bu il Azərbaycana yaz fəsli martın 20-də saat 07:06:21-də girəcək. Bu zaman gecə ilə gündüz bərabərləşəcək, Günəş ekliptika üzrə hərəkət edərək cənub yarım kürəsindən şimal yarım kürəsinə keçəcək və həmin andan şimal yarım kürəsində yaz fəsli başlayacaq. Yaz fəslinin uzunluğu 92 gün 17 saat 44 dəqiqə 35 saniyə olacaq.
Küləyin xalqımızın üzərindən hüznlü, qəmli günləri uzaqlara aparması, xoş günləri, xeyir-bərəkət, sülh və əmin-amanlıq gətirməsi diləyi ilə Yel çərşənbəniz mübarək olsun!
10 mart Milli Teatr Günüdür. Bu gün Azərbaycan teatrı yaranmasının 152-ci ildönümünü qeyd edir. Azərbaycan teatr sənəti qədim və zəngin tarixi yol keçib.
AZƏRTAC xəbər verir ki, 1873-cü il martın 10-da Bakı realnı məktəbinin teatr həvəskarları truppası tərəfindən Mirzə Fətəli Axundzadənin “Sərgüzəşti-vəziri-xani Lənkəran” komediyası nümayiş etdirilib. Bu tamaşa ilə Azərbaycanda milli teatrın əsası qoyulub.
Bu şərəfli işdə Həsən bəy Zərdabi və Nəcəf bəy Vəzirov mühüm rol oynayıblar.
Milli teatrın inkişafında məşhur xeyriyyəçi-mesenat Hacı Zeynalabdin Tağıyevin böyük xidməti olub.
O, Bakı şəhərində ilk teatr binasını inşa etdirib. Nəticədə Azərbaycan səhnəsinin Cahangir bəy Zeynalov, Hüseynqulu Sarabski, Mirzağa Əliyev, Hüseyn Ərəblinski, Ülvi Rəcəb, Abbas Mirzə Şərifzadə, Mustafa Mərdanov, Məmmədrza Şeyxzamanov, Ağasadıq Gəraybəyli, Əliağa Ağayev, Lütfəli Abdullayev, Nəsibə xanım Zeynalova, Mərziyə xanım Davudova kimi yüzlərlə siması yetişib.
Uzun və şərəfli tarixi yol keçmiş Azərbaycan teatrının inkişafında son illərdə yeni mərhələ başlayıb.
Bu inkişaf özünü, ilk növbədə, teatrların maddi-texniki bazasının müasir dünya standartlarına uyğun möhkəmləndirilməsində, kollektivlərin yaradıcılıq axtarışlarının bəhrəsi olaraq yeni maraqlı tamaşaların hazırlanmasında, nüfuzlu Qərb, o cümlədən Avropa teatrları ilə təcrübə mübadiləsinin genişləndirilməsində və s. göstərir. Şübhəsiz, teatrlarımızın yeni inkişaf yoluna çıxmasında ölkəmizə rəhbərliyinin bütün dövrlərində daim mədəniyyət və incəsənətin böyük hamisi kimi bu sahədə çalışanların sonsuz rəğbətini qazanmış Azərbaycan xalqının Ümummilli Lideri Heydər Əliyevin xidmətləri misilsizdir.
Ulu Öndər hər zaman teatra, yaradıcı insanlara çox böyük diqqət və qayğı ilə yanaşıb. Bu ənənə bu gün Prezident İlham Əliyev tərəfindən uğurla davam etdirilir. Məhz Prezident İlham Əliyevin bilavasitə təşəbbüsü ilə son illərdə ölkədə teatr sənətinin inkişafı ilə bağlı bir sıra fundamental dövlət sənədləri qəbul olunub.
2006-cı ildə Azərbaycanda “Teatr və teatr fəaliyyəti haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu qəbul edilib. Bu qədim yaradıcılıq sahəsinin çağdaş inkişaf mərhələsini əks etdirən Qanunda dövlətin teatr sənətinə xüsusi əhəmiyyət verməsi rəsmən bəyan edilib. 2007-ci ildə Prezident İlham Əliyev teatr sənəti ilə bağlı daha bir mühüm sənəd – “Azərbaycan teatr sənətinin inkişaf etdirilməsi haqqında” Sərəncam imzalayıb. 2009-cu il mayın 18-də isə dövlətimizin başçısı “Azərbaycan teatrı 2009-2019-cu illərdə” Dövlət Proqramını təsdiq edib.
Azərbaycan teatrının 10 illik inkişaf perspektivlərini müəyyənləşdirən Dövlət proqramı öz fəaliyyəti ilə milli-mədəni sərvətə çevrilən teatrımızın zəngin bədii irsinin və yaradıcılıq ənənələrinin qorunması, Avropa mədəniyyətinə inteqrasiya olunması, teatrların maddi-texniki bazalarının modernləşdirilməsi, teatr binalarının dünya standartlarına uyğun təmiri, informasiya və maliyyə resurslarından səmərəli istifadə edilməsi və repertuarın günün tələblərinə uyğun formalaşdırılması məqsədlərinə xidmət edib.
Dövlət proqramı çərçivəsində Bakıda keçirilən beynəlxalq teatr konfransları da mühüm hadisə kimi dəyərləndirilməlidir. Proqram çərçivəsində Abdulla Şaiq adına Azərbaycan Dövlət Kukla, S.Vurğun adına Azərbaycan Dövlət Rus Dram, Azərbaycan Dövlət Gənc Tamaşaçılar, Azərbaycan Dövlət Akademik Milli Dram, Mingəçevir, Ağdam və Füzuli Dövlət Dram teatrlarının binalarında yüksək səviyyədə təmir-bərpa və yenidənqurma işləri aparılıb. Daxili imkanlar hesabına Dövlət Pantomima Teatrının binasının bir hissəsi bərpa edilərək tamaşaçıların ixtiyarına verilib.
Hüseyn Ərəblinski adına Sumqayıt Dövlət Musiqili Dram Teatrının 40 il ərzində həll olunmayan bina problemi köklü şəkildə öz həllini tapıb. Görülmüş işlər nəticəsində Azərbaycan Dövlət Musiqili Teatrının binası dünya standartlarına uyğun təmir edilərək istismara verilib. Son illərdə onlarla sənət adamına dövlətimizin başçısının sərəncamları ilə yüksək fəxri adlar verilib. Hər il 100 nəfər istedadlı sənət adamı Prezident təqaüdünə layiq görülür. Yüzlərlə insanın mənzil və digər problemləri həll olunur. Hər il Azərbaycan sənəti qarşısında fövqəladə böyük xidmətləri olan şəxslər ömürlük təqaüd alanlar siyahısına daxil edilirlər.
Ötən illər ərzində Azərbaycan teatrları dünyanın bir çox ölkəsində keçirilən beynəlxalq tədbirlərdə ölkəmizi layiqincə təmsil ediblər. Həmçinin Azərbaycana xarici ölkələrdən teatr kollektivi qastrol səfərinə gəlib. Eyni zamanda, xarici dövlətlərdən 30 nəfər tanınmış rejissor, baletmeyster, xoreoqraf, teatr rəssamı tamaşa hazırlamaq üçün ölkəmizə dəvət olunub.
Teatr sənətinin inkişafı yalnız dövlət teatrları şəbəkəsi ilə izah olunmur. Bu gün artıq ölkəmizdə özəl sektor və biznes münasibətlərindən faydalanaraq, yeni prodüser mərkəzləri yaranır. Cəmiyyətdə teatra olan marağın artması yeni teatr fəaliyyəti formalarının yaranmasına səbəb olur. Bu, həm də teatrla bağlı qəbul olunmuş qanun və digər dövlət sənədlərinin işlək mexanizminə dəlalət edir. Bu baxımdan yeni teatr formalarının ən müasir nümunəsi kimi maraqlı layihələrlə çıxış edən “ÜNS” Yaradıcılıq Səhnəsinin fəaliyyətini qeyd etmək olar.
Hər zaman sənət adamlarına diqqət və qayğı ilə yanaşan Prezident İlham Əliyevin 2013-cü il 1 mart tarixli Sərəncamı ilə ölkəmizdə “Milli Teatr Günü” təsis edilib. Sərəncama əsasən milli mədəniyyətin inkişafında və ölkənin mədəni həyatında milli teatrın əhəmiyyəti və rolu nəzərə alınaraq hər il martın 10-u Azərbaycan Respublikasında “Milli Teatr Günü” kimi qeyd edilməsi qərara alınıb. Həmin tarix ölkəmizin hər yerində silsilə tədbirlərlə qeyd olunur.
Azərbaycan teatrının uğurları hələ qarşıdadır. İnanırıq ki, qarşıdakı illərdə bir-birindən maraqlı səhnə əsərləri ilə daha böyük uğurlara imza atacaq.
Qadın – həyatın, inkişafın və cəmiyyətin ayrılmaz hissəsidir. Onun əzmi, zəhməti və sevgisi dünya tarixində mühüm dəyişikliklərə səbəb olmuş, cəmiyyətlərin formalaşmasında vacib rol oynamışdır. Bu gün dünyanın hər yerində olduğu kimi, ölkəmizdə də Beynəlxalq Qadınlar Günü qeyd edilir.
Qadın hərəkatının tarixi 1857-ci ildə Nyu-Yorkda qadınların 12 saatlıq iş gününə etirazı ilə başlayıb. 1910-cu ildə alman sosialist qadın Klara Setkin 8 martın dünya qadınlar günü kimi qeyd edilməsinə nail olub. 1977-ci ildə BMT bu günü qadın günü kimi rəsmiləşdirib.
Azərbaycan qadını tarixin müxtəlif dövrlərində öz gücü, əzmkarlığı və müdrikliyi ilə seçilərək, təkcə ailənin deyil, həm də dövlətin və ictimai həyatın dayağı olmağı bacarmışdır. O, təkcə ana və övlad yetişdirən şəxs deyil, həm də elm, mədəniyyət, siyasət, incəsənət və biznes kimi sahələrdə uğurları ilə cəmiyyətin inkişafına töhfə verən bir qüvvədir. Məhz Azərbaycan qadınının iradəsi və fədakarlığı nəticəsində ölkəmizdə bir çox ilklər baş vermiş, Şərqdə qadın hüquqlarının tanınmasında mühüm addımlar atılmışdır.
AZƏRTAC qadınların ölkə və cəmiyyət həyatındakı roluna, müasir dövrdə dövlətimizin qadınlarla bağlı siyasətinin bəzi aspektlərinə nəzər salır.
Azərbaycandan 26 il sonra Fransada
Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, qadınlar Fransada 1945-ci, Lixtenşteyndə isə yalnız 1984-cü ildə səsvermə hüququndan istifadə edə biliblər. Bu baxımdan Azərbaycan qadınının 1919-cu ildə bu hüquqa yiyələnməsi cəmiyyətin həmin sahədə yüksək inkişaf etdiyini göstərir.
Bu gün isə müstəqil Azərbaycanda qadınların cəmiyyətdəki yeri və rolu həm xalqımızın öz mental ənənələrinə bəslədiyi hörmət, həm də dövlətimizin yeritdiyi siyasət sayəsində yüksək qiymətləndirilir. Çağdaş Azərbaycan qadını ana olmaqla yanaşı, həm də bacarıqlı siyasətçi, iş adamı, dövlət məmuru, xalqın inanıb səs verdiyi deputatdır. Bu fəallıq Azərbaycan qadınının malik olduğu tarixi ənənələrlə yanaşı, ölkəmizdə həyata keçirilən gender siyasətinin mahiyyətindən, qadınlara cəmiyyətin tamhüquqlu üzvü kimi bütün imkanlardan bərabər istifadə üçün zəruri şəraitin yaradılmasından irəli gəlir. Ulu Öndər Heydər Əliyevin qətiyyətli addımları nəticəsində 1993-cü ildən qadınların ictimai-siyasi həyata transformasiyası, onların dövlət idarəçiliyində təmsilçiliyi, bütün sahələrdə kişilərlə bərabər hüquqlara malik olması dövlət idarəçiliyi kursunun prioritet istiqamətlərindən birinə çevrilib.
Ulu Öndər Heydər Əliyevin Azərbaycan qadını ilə bağlı fikirləri olduqca qiymətlidir: “Azərbaycan xalqı həmişə qadına, onun cəmiyyətin həyatında oynadığı rola, tutduğu yüksək mövqeyə böyük hörmətlə yanaşmışdır. Xalqın ən əziz, qiymətli və müqəddəs hesab etdiyi vətən, torpaq, dil anlayışları ana adı ilə bərabər tutulmuşdur. Qadın adına göstərilən dərin ehtiram, sonsuz ana məhəbbəti söz və sənət abidələrimizdə öz parlaq təcəssümünü tapmışdır. Ədəbiyyatımızın və mədəniyyətimizin görkəmli nümayəndələri öz əsərlərində Azərbaycan qadınının mərdliyini, gözəlliyini, mənəvi saflığını vəsf etmişlər”.
Azərbaycan Respublikasının 1995-ci ildə qəbul olunmuş Konstitusiyası qadınların kişilərlə bərabər hüququnu təsdiq edib və demokratik dövlət quruculuğu prosesində onların fəal iştirakının hüquqi bazasını yaradıb. Qadın hüquqlarının müdafiəsinə etibarlı zəmin formalaşdıran Konstitusiyanın 25-ci maddəsində hamının qanun və məhkəmə qarşısında bərabərliyi, habelə kişi ilə qadının eyni hüquq və azadlıqlara malik olduğu birmənalı şəkildə təsbit edilib.
Azərbaycanda qadınların hüquqlarının qorunması, onların ictimai fəallığının təşkili məsələsini hər zaman diqqət mərkəzində saxlayan Ümummilli Liderin qadın siyasətinin nəticəsi idi ki, 1998-ci ildə ölkəmizdə qadınların hüquqlarını müdafiə etmək və bu sistemi mərkəzləşdirmək məqsədilə Qadın Problemləri üzrə Dövlət Komitəsi (hazırda həmin komitə 2006-cı ildən Ailə, Qadın və Uşaq Problemləri üzrə Dövlət Komitəsi adlanır) yaradıldı. 2000-ci ildə “Azərbaycan Respublikasında dövlət qadın siyasətinin həyata keçirilməsi haqqında” imzalanan Fərman ölkəmizdə qadınların imkanlarını daha da artırdı. Bu da dövlət idarəçiliyində, təhsil, səhiyyə və mədəniyyət sahələrində qadınların sayının artmasına gətirib çıxardı. Həm dövlət komitəsinin yaradılması, həm də Fərmanın imzalanması respublikamızda qadın siyasətinin həyata keçirilməsində yeni mərhələ oldu.
Respublikamızda dövlət qadın siyasəti, bu istiqamətdə Ulu Öndər Heydər Əliyevin əsasını qoyduğu ənənələr bu gün Prezidenti İlham Əliyev tərəfindən layiqincə davam etdirilir. Qadınların cəmiyyətdəki roluna və yerinə, onların dövlət idarəçiliyində təmsil olunmalarına, irəli çəkilmələrinə diqqətlə yanaşılır.
“Zəngin mənəvi-əxlaqi sərvətlərimizin qorunub saxlanılması və günümüzədək layiqincə yaşadılması analarımızın adı ilə sıx bağlıdır”
Prezident İlham Əliyevin hər il 8 Mart – Beynəlxalq Qadınlar Günü münasibətilə Azərbaycan qadınlarına ünvanladığı təbrik məktubu dövlətimizin başçısının zərif cinsin nümayəndələrinə diqqətinin və ehtiramının təcəssümüdür. Dövlətimizin başçısı 8 Mart – Beynəlxalq Qadınlar Günü münasibətilə Azərbaycan qadınlarına budəfəki təbrikində xalqımızın hər zaman qadına dərin ehtiram bəslədiyini, ana haqqını uca tutduğunu bildirib, ölkəmizdə dövlət-qadın siyasətinin başlıca prinsiplərinin bu çoxəsrlik zəmin üzərində formalaşdığını vurğulayıb: “Zəngin mənəvi-əxlaqi sərvətlərimizin qorunub saxlanılması və günümüzədək layiqincə yaşadılması analarımızın adı ilə sıx bağlıdır. Gözəlliyi, zərifliyi və nəcibliyi ilə seçilən Azərbaycan qadınları həmçinin hünər və igidlik göstərərək tariximizə parlaq səhifələr yazmışlar. Onlar taleyüklü bütün sınaq anlarında həmişə cəmiyyətimizə əsl mənəvi dayaq olmuş, 44 günlük Vətən müharibəsindəki fədakarlıqları ilə bu gerçəyi bir daha sübuta yetirmişlər.
Xalqımıza xas ənənəvi ailə dəyərlərinə sadiq qalan çağdaş Azərbaycan xanımları, eyni zamanda, güclü müasirlik duyğusuna və yenilikçi təbiətə sahibdirlər. Mədəni tərəqqi yolunda əzmlə çalışmış maarifpərvər sələflərinin yaradıcı düşüncəli davamçıları kimi onların hazırkı yüksək ictimai nüfuzu və səhiyyə, təhsil, mədəniyyət, elm sahələrindəki mühüm nailiyyətləri ölkəmizin hərtərəfli inkişafını səciyyələndirən amillərdəndir.
Biz müstəqillik dövrümüzün şərəfli və qürurverici mərhələsindəyik. İnanıram ki, Azərbaycan qadınları gənc nəslin vətənə, milli ideallarımızın təcəssümü olan dövlətçiliyimizə sədaqət ruhunda yetişməsini bundan sonra da xüsusi diqqətdə saxlayacaq, cəmiyyətin yüksəlişinə ahəngdarlıq qazandıran dolğun sosial-mədəni fəaliyyətləri ilə parlaq gələcəyimiz naminə quruculuq işlərində yaxından iştirak edəcəklər”.
Birinci vitse-prezident Mehriban xanım Əliyevanın ölkənin ictimai-siyasi həyatındakı uğurlu fəaliyyəti, dövlətimiz, dövlətçiliyimiz naminə, xalqın rifahı üçün gördüyü işlər, xeyirxah əməllər bu gün Azərbaycan qadınının nə qədər fəal olduğunu təsdiq edir. Azərbaycanın birinci xanımının hərtərəfli parlaq fəaliyyəti, xeyirxahlıq missiyası, mədəniyyətimizin bütün dünyada təbliği sahəsində gördüyü işlər əsl örnəkdir.
Heydər Əliyev Fondunun vitse-prezidenti Leyla Əliyeva da Azərbaycanın tanıdılması, Qarabağ həqiqətlərinin, Xocalı soyqırımının dünyaya çatdırılması istiqamətində geniş və məqsədyönlü fəaliyyət göstərir. Onun təşəbbüsü ilə keçirilən tədbirlər həm də Azərbaycan gənclərinin potensialından xəbər verir.
Bu gün Beynəlxalq Qadınlar Günüdür. Bu günün ölkəmizdə də geniş şəkildə qeyd olunması qadının həyatımızdakı əvəzsiz rolunun, anaya hörmət və ehtiramın, zəngin mənəvi dəyərlərimizin parlaq ifadəsidir. Cəmiyyət qarşısında öz məsuliyyətini bütün zamanlarda dərindən dərk edən Azərbaycan qadını bundan sonra da müstəqil respublikamızın tərəqqisinə böyük töhfələr verəcək.
_Mirz%C9%99_Q%C9%99dir.jpg?uselang=az)
.png)
