Fikrət Qoca yaradıcılığında milli ədəbi-bədii ənənələrdən bəhrələnərək çağdaş problemləri, qayğıları, müasir dövrü, zamanın bədii lirikasını canlandırıb. Şair, həmçinin tarixə, keçmişə, milli-mənəvi dəyərlərə, qan yaddaşının oxunmamış səhifələrinə nəzər yetirib, vətənpərvərlik və milli ruhda şeirlər, hekayələr qələmə alıb. Onun poeziyasında müqəddəs vətən torpağına sonsuz məhəbbət, vətən şəhidlərinin əziz xatirəsinə böyük ehtiram, yurdumuzun əsrarəngiz təbiət gözəllikləri, tarixi şəxsiyyətləri barədə düşüncələr əsasdır, aparıcıdır. Fikrət Qocanın əsərləri oxucunu vətən və millət haqqında düşünməyə vadar edir. Şairin vətənə həsr olunan şeirlərində bütövlükdə Azərbaycanın təkrarsız gözəllikləri, yurdumuzun igid, qəhrəman övladları, tariximizin şərəfli səhifələri poetik bir dillə vəsf olunub.
AZƏRTAC xəbər verir ki, bu gün Xalq şairi Fikrət Qocanın anadan olmasının 90-cı ildönümü tamam olur.
1935-ci il avqustun 25-də Ağdaş rayonunun Kotanarx kəndində anadan olan Fikrət Qoca ədəbi yaradıcılığa kiçik yaşlarından meyil göstərib. O, 1964-cü ildə Moskvada Maksim Qorki adına Ədəbiyyat İnstitutunu bitirib.
Əsərləri 1956-cı ildən mətbuatda çap edilir. Azərbaycan Radio və Televiziya Verilişləri Komitəsində, “Azərbaycan gəncləri” qəzetində, “Azərbaycan” jurnalında fəaliyyət göstərib, Azərbaycan Yazıçılar Birliyində beynəlxalq əlaqələr üzrə məsul katib olub.
Çap etdirdiyi şeir kitablarında vətən məhəbbəti, vətənpərvərlik duyğuları, insan və zaman haqqında düşüncələri öz əksini tapıb. Dünyanın bir çox ölkəsində yaradıcılıq səfərlərində olub, həmin ölkələrdə gedən milli azadlıq hərəkatlarına şeirlər həsr edib, o cümlədən Kubanın azadlıq mübarizi Ernesto Çe Gevara (“Ünvansız məktublar”), Qvineya-Bisaunun azadlıq hərəkatı xadimi Amilkar Kabral (“Amilkar Kabral”), Filippinin milli qəhrəmanı Xose Risal (“Xose Risal”), vyetnamlı gənc Li Vi Tom (“Li Vi Tom”) və b. haqqında poemalar yazıb. 1990-cı illərdə yazdığı “Oddan keçənlər”, “İnsan səviyyəsi”, “Adi həqiqətlər” və s. poemalarında Azərbaycanda gedən azadlıq mübarizəsindən bəhs olunur. Onun bir sıra nəsr əsərləri də var. “Ölüm ayrılıq deyil”, “Hələlik,-qiyamətədək” povestlərində 1990-cı ilin 20 Yanvar hadisələri öz əksini tapıb.
Mixail Lermontov, Taras Şevçenko, Eduard Mejelaytis, İ.Volker, X.Risal, İ.Taufer və başqalarından tərcümələri var. Əsərləri bir sıra xarici dillərə tərcümə olunub.
Şeirlərinə musiqilər bəstələnib (“Anacan, dostum evlənir”, “Könlüm”, “Günay”, “Gəl ey səhər”, “Çiçək tapa bilmədim”, “Gecə yaman uzundur”, “Payız gəldi” və s.). Onun mətni əsasında yazılan musiqi əsərləri tanınmış müğənnilərin repertuarına daxil edilib.
Gənclərin qəhrəmanlıq və fədakarlığından bəhs edən “Təkərlər geri fırlanır”, “Yaralı çiçəklər” və “Rəssam düşünür” poemalarına görə 1968-cı ildə Azərbaycan Komsomolu mükafatına, 90-cı illər yaradıcılığına görə “Humay” mükafatına (1998) layiq görülüb. Fikrət Qocanın uzunmüddətli səmərəli yaradıcılıq fəaliyyəti yüksək qiymətləndirilib. O, “Əməkdar incəsənət xadimi” və “Xalq şairi” fəxri adlarını alıb, Azərbaycan Respublikasının ali dövlət təltiflərindən olan “Şöhrət”, “Şərəf” və “İstiqlal” ordenlərinə, Dövlət mükafatına və “Azərbaycan Respublikası Prezidentinin fəxri diplomu”na layiq görülüb.
Bu günə qədər şairin “Qağayı”, “Hamıya borcluyam”, “Stixi”, “Dənizdə ay çiməndə”, “Od gəlini”, “Yatmadığım gecələrdə”, “Günlərin bir günü”, “Gül ömrü”, “İnsan xasiyyəti”, “Ömürdən səhifələr”, “Mavi dünyanın adamları”, “Taleyin ağır taleyi”, “Seçilmiş əsərləri”, “Eldən elə – dildən dilə”, “Sükutun səsi” və s. kitabları oxucuların ixtiyarına verilib.
Yaradıcılığının əsasında dayanan yeni fikir, yeni ahəng uğrunda apardığı mübarizə diqqəti cəlb edir. Bu, o deməkdir ki, onun yaradıcılığında ənənə və novatorluq ayrıca çalarlar ilə üzə çıxır. F.Qoca şeirləri heca vəznində yaratsa da, onun sərbəst düşüncələrində qafiyə axtarışı kənarda qalır. Bu keyfiyyətlər yaradıcılığında təbii və səmimi şəkildə üzə çıxdığı üçün diqqətəlayiqdir.
Xalq şairi Fikrət Qoca 2021-ci il mayın 5-də, 85 yaşında vəfat edib və Fəxri xiyabanda dəfn olunub.
Mədəniyyət Nazirliyi yanında Mədəni İrsin Qorunması, İnkişafı və Bərpası üzrə Dövlət Xidməti tarix-mədəniyyət abidələrinə məlumat lövhələrinin yerləşdirilməsi ilə bağlı yeni layihənin icrasına başlayıb.
Dövlət Xidmətindən AZƏRTAC-a bildirilib ki, layihənin əsas məqsədi abidələrin mühafizəsinin gücləndirilməsi, bu sahədə ictimai maarifləndirmənin təmin olunması, insanların diqqətinin abidələrin qorunmasına yönəldilməsi, həmçinin abidələrin təbliği ilə qanunsuz müdaxilələrin vaxtında qarşısının alınmasıdır.
Mərhələli şəkildə həyata keçiriləcək layihə çərçivəsində 2025-ci il ərzində Bakı şəhəri və bölgələrdə yerləşən 1200-dən artıq abidəyə məlumat lövhəsinin quraşdırılması planlaşdırılır.
Lövhələrdə yer alan bütün məlumatlar Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 2 avqust 2001-ci il tarixli, 132 saylı Qərarı ilə təsdiq olunmuş məlumatlar əsasında hazırlanır. Yeni lövhələrdə hər bir tarixi abidənin adı, tarixi, inventar nömrəsi və əhəmiyyət dərəcəsi barədə zəruri məlumatlar öz əksini tapır. Bu da həm yerli sakinlər, həm də ölkəmizi ziyarət edən turistlər üçün abidələrimiz haqqında aydın və etibarlı mənbə rolunu oynayacaq.
Dövlət Xidməti bir daha bütün vətəndaşları tarix-mədəniyyət abidələrinin qorunmasına dəstək göstərməyə, xalqımızın zəngin mədəni irsinin gələcək nəsillərə bütöv şəkildə çatdırılmasına həssas yanaşmağa çağırır.
Azərbaycan təsviri sənət tarixində elə şəxslər olub ki, onlar hansı dövrdə, hansı şəraitdə yaşamasından asılı olmayaraq, sənət ideallarını daha uzaq zamanlara hesablayaraq əsərlər yaradıblar. Azərbaycan təsviri sənətinin görkəmli nümayəndəsi, Xalq rəssamı, Dövlət mükafatı laureatı professor Mikayıl Abdullayevin yaradıcılığı bu qəbildəndir. Sənətkarın ilham mənbəyi, yaradıcılığının mayası doğma vətəni Azərbaycan, onun gözəllikləri idi. Rəssamın dilindən söylənən “Azərbaycan, doğma vətənim. Mən sənin doğma balan, aşiqin kimi səni, sənin gözəlliyini kətan üzərində vəsf etməkdən yorulmuram, doymuram” fikirləri də bunu təsdiqləyir.
AZƏRTAC xəbər verir ki, bu gün Xalq rəssamı Mikayıl Abdullayevin vəfatından 23 il ötür.
Bakıda 1921-ci il dekabrın 19-da fəhlə ailəsində anadan olan Mikayıl Abdullayev əvvəlcə Əzim Əzimzadə adına Azərbaycan Rəssamlıq Məktəbində oxuyub, sonra isə V.İ.Surikov adına Moskva Dövlət Rəssamlıq İnstitutunda təhsil alıb. Bu ali məktəbi vaxtında bitirə bilməyən Mikayıl Abdullayev İkinci Dünya müharibəsinin başlanması ilə əlaqədar təhsilini yarımçıq saxlayıb. O illərdə yaradıcılığının istiqamətini tamamilə dəyişib. Mikayıl Abdullayev də haqsızlığa qarşı fırçası ilə döyüşürdü. Alman faşizmini tənqid edən, sovet əsgərlərinin qələbə əzmini göstərən plakatları bu şərəfli missiyanı ləyaqətlə yerinə yetirdi. Müharibədən sonra Moskvada ali təhsil alan M.Abdullayev burada dünyaşöhrətli rəssamlardan – İ.E.Qrabar, V.V.Fakorskaya, S.V.Gerasimov və başqa görkəmli fırça ustalarından dərs alıb. 1947-ci ildə Moskvada keçirilən ümumittifaq bədii sərgisində “Axşam” əsəri ilə iştirak edib. Bu əsər gənc rəssama böyük uğur və tamaşaçı marağı gətirib. Beləliklə, 26 yaşlı Mikayılın sənət qələbələri bir-birini əvəz etməyə başlayıb. Rəssamın şöhrətinə yeni çalarlar gətirən “Mingəçevir işıqları” əsəri həm Moskvada, həm də Budapeşt şəhərində sərgilənib. Elə ilk fərdi sərgisi də Moskvada keçirilib. O, doğma Bakıya qayıdanda artıq tanınan, sevilən məşhur rəssamlardan biri idi. Yaradıcılığı getdikcə daha da püxtələşirdi. Müasirlərinin mənəvi aləmini, Azərbaycan təbiətinin gözəlliklərini, qurub-yaradan insanların fədakar əməyini tablolarında əks etdirən Mikayıl Abdullayev milli təsviri sənətimizə bədiilik gətirən rəssamlardan sayılır. Ənənəvi mövzularda maraqlı rəsmlər yaradan fırça ustası həmişə aldadıcı effektlərdən, süni mövzulardan, bir sözlə, şişirtmədən qaçıb. O, həyatı da, insanları da gördüyü və duyduğu kimi kətan üzərində əks etdirirdi. Bu səbəbdən də onun bütün əsərlərində ifadəlilik hökm sürüb.
Mikayıl Abdullayevin qəhrəmanları çox olub. Xatirələrində də bu barədə söz açılır, amma onun yaddaşında dərin iz salan böyük bəstəkar Üzeyir Hacıbəyli ilə olan görüşləridir. Teatr muzeyinin yaradılması ilə əlaqədar ekspozisiyada Üzeyir Hacıbəylinin də portreti olmalı idi. Bu şərəfli işi Mikayıl Abdullayevə tapşırıblar. O vaxta kimi Üzeyir bəy heç bir rəssama razılıq verməyib ki, onun portretini çəksin. Mikayıl Abdullayevə olan rəğbətinə görə gənc rəssamın arzusunu rədd etmədi. Beləliklə, bu xoşbəxtlik Mikayıl Abdullayevə qismət oldu ki, üç dəfə Üzeyir Hacıbəylinin portretini naturadan çəkdi.
Bu portret 1943-cü ildə yaradılıb. O vaxt V.İ.Surikov adına Moskva Rəssamlıq İnstitutunda təhsil alan gənc rəssamın 22 yaşı vardı. Azərbaycan musiqi sənətinin inkişafına əvəzsiz töhfələr verən Üzeyir bəy isə 58 yaşında idi. Sonralar qələmə aldığı “Unudulmaz obraz” adlı məqaləsində Mikayıl Abdullayev yazırdı: “Üzeyirlə görüşdüyüm, söhbət etdiyim, onun portretlərini yaratdığım günlər həyatımın ən əziz xatirələridir… Üzeyirin mənə bağışladığı fotonu göz bəbəyi kimi qoruyuram. Onun portretini işlədiyim günlərdə tənəffüsarası müğənni və solistlər tez-tez Üzeyir müəllimin yanına məsləhətə gələrdilər. Fikrət Əmirovu, Niyazini, Soltan Hacıbəyovu, Süleyman Ələsgərovu, Əşrəf Abbasovu, Hacı Xanməmmədovu mən ilk dəfə Üzeyir müəllimin yanında görmüşdüm. Böyük bəstəkarımız öz tələbələrinə ata məhəbbəti ilə yanaşır, diqqətlə dinləyir və onlara qayğıkeşlik göstərirdi. Gənc bəstəkar xanımları – Ağabacını, Ədiləni, Şəfiqəni doğma qızları kimi sevirdi”.
Fırça ustasının yaradıcılığında xarici ölkə mövzuları da geniş yer tuturdu. Müxtəlif illərdə Hindistan, Əfqanıstan, Macarıstan, Polşa, İtaliya və digər ölkələrə etdiyi səfərlərdən sonra bütün təəssüratlarını kətan üzərinə köçürürdü. Onun bu rəsmlər silsiləsində “Benqal qızları”, “Racəstan qadınları”, “Qoşa əfqan”, “C.Mansu” kimi əsərləri milli və fərdi xarakteristikası, plastikası, kolorit zənginliyi ilə seçilirdi. Əsasən tematik tablolar ustası kimi tanınan Mikayıl Abdullayev portretlər qalereyası da yaradıb. “Ü.Hacıbəyli”, “Səməd Vurğun”, “M.F.Axundzadə”, “M.F.Vaqif”, “İmadəddin Nəsimi”, “Pianoçu F.Bədəlbəyli”, “Yunis Əmrə” və s. portretlərində rəssam təsvir etdiyi şəxsiyyətlərin daxili aləminə, psixologiyasına nüfuz etməyi, onların iç dünyasını açmağı ustalıqla bacarıb.
Mikayıl Abdullayev həm də bir sıra kitablara çəkdiyi illüstrasiyaların müəllifi kimi tanınıb. Azərbaycan rəssamları arasında ikinci bir fırça ustası tapılmaz ki, o, öz yaradıcılığı ilə klassik və müasir Azərbaycan ədəbiyyatına möhkəm tellərlə bağlı olsun. Dahi Nizamidən başlayaraq ömrünün sonuna kimi tanıdığı yazıçı və nasirlərə qədər bir çox sənətkarların həm portretlərini yaradıb, həm də onların əsərlərinə illüstrasiyalar çəkib. “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanına, Nizaminin “Xəmsə”sinə, Füzulinin “Leyli və Məcnun” poemasına, Mirzə İbrahimovun “Gələcək gün”, Süleyman Rəhimovun “Şamo” romanlarına və s. verdiyi bədii tərtibat, işlədiyi rəsmlər həm əsərlərin mövzusuna uyğunluğu, həm də orijinallığı ilə fərqlənirdi.
Hələ sovet dövründə azərbaycanlı rəssamın əsərləri Paris, London, Berlin, Praqa, Budapeşt, Belqrad, Sofiya, Varşava, Dehli, Qahirə və başqa böyük şəhərlərində nümayiş edilib. Hətta Almaniyanın Berlin və Leypsiq şəhərlərində azərbaycanlı rəssamın fərdi sərgisi də keçirilib. Mikayıl Abdullayev Avropa rəssamlarının dəyər verdiyi, qiymətləndirdiyi və bütün əsərlərini heyrətlə qarşıladığı dahi sənətkar idi.
SSRİ Xalq rəssamı, SSRİ Dövlət və C.Nehru adına Beynəlxalq mükafatlar laureatı, Azərbaycanın İncəsənət xadimi professor Mikayıl Abdullayev doğma vətəni də qarış-qarış gəzməyi çox sevərdi. Onun cənub bölgəsinə olan səfərindən yadigar qalan əsərləri bu gün də rəng çalarının əlvanlığı ilə diqqət çəkir. “Masallı süitası”, “Balaca çoban”, “Məktəbli qızlar” və s. tabloları o qədər maraqlı və baxımlı idi ki, onlardan biri – “Sevinc” lövhəsi 1958-ci ildə Brüsseldə keçirilən Ümumdünya sərgisində gümüş medala layiq görülüb.
O dövrdə azərbaycanlı rəssamın yurdumuzun bir bölgəsi ilə əlaqədar işlədiyi rəsmin dünya arenasına çıxarılması böyük hadisə idi. O cümlədən “Azərbaycan çöllərində”, “Masallı qızları”, “Lənkəranlı qız”, “Çəltik becərənlər”, “Tarlada”, “Abşeronda”, “Xaçmaz qızları”, “Qarabağlı qızlar”, “Astarada çay yığımı” və s. əsərlərində də Azərbaycan qadınlarının əməksevərliyini inandırıcı boyalarla əks etdirib. Bu əsərlərindəki dinamiklik, koloritlik diqqət çəkir. Rəssam elə 1974-cü ildə layiq görüldüyü Azərbaycan Dövlət mükafatı laureatı adını da məhz bu tablolarına görə alıb. Bir neçə dəfə Azərbaycan SSR Ali Sovetinin deputatı seçilən Mikayıl Abdullayevin bu sahədəki fəaliyyəti də uğurlu olub. O, həmişə insanlar arasında olmağı çox sevərdi. Hər görüşdən, söhbətdən bir mövzu tapardı. Elə buna görə də onun rəsmləri təbii və canlı idi.
Dövlət müstəqilliyimizi qazandıqdan sonra rəssam Ümummilli Lider Heydər Əliyev tərəfindən “İstiqlal” ordeninə layiq görülüb. Ulu Öndər Heydər Əliyevin sevdiyi rəssamların sırasında Mikayıl Abdullayevin öz yeri vardı. Xalqımız həmişə bu böyük və unudulmaz rəssamla fəxr edib. Rəssamın əsərləri hazırda dünyanın bir sıra muzeylərində saxlanılır: Dehlidə, Londonda, Monrealda, Moskvada və başqa şəhərlərdə.
Mikayıl Abdullayev fırça ilə bərabər qələmə də böyük məhəbbətlə yanaşırdı. Bu unudulmaz insan ötən əsrin 70-ci illərindən başlayaraq həm yerli, həm də xarici mətbuat səhifələrində müxtəlif publisistik yazılarla çıxış edirdi. Onun bu sahədəki yaradıcılığının əsas hissəsini sənət və sənətkarlar haqqında yazdığı məqalələr təşkil edərdi. Rəsm əsərləri kimi qələm məhsulları da oxucular tərəfindən rəğbətlə qarşılanardı.
Bakı metrosunun “Nizami” stansiyasından hər gün yüzlərlə insan keçir. Onlar bu stansiyanın interyerinin tərtibatındakı gözəlliyi dəfələrlə seyr edirlər. Buradakı rəsmlər mozaika sənətinin ən gözəl nümunələri kimi zövq oxşayır. Təəssüf ki, bu həssas və zərif duyğulu insan ömrünün ahıl çağında bədnam qonşularımızın başımıza gətirdiyi fəlakətin də şahidi oldu.
20 Yanvar faciəsinin qurbanlarına həsr etdiyi “Nakamların dəfni” əsəri rənglərin dili ilə şəhidlərimizin qəhrəmanlığını əks etdirdi.
Mikayıl Abdullayev möhtəşəm fırçası ilə sənət dünyasında elə bir yol salıb ki, ardıcılları pərvanə kimi onun işığına gəlirlər. Bu sənət işığı əbədidir və Azərbaycan təsviri sənəti var olduqca yaşayacaqdır.
Onun təsviri sənətin inkişafında göstərdiyi xidmətlər, çəkdiyi cəfalar, gecə-gündüz apardığı axtarışlar, qatlaşdığı zəhmət hədər getmədi. Müxtəlif fəxri adlara, təltiflərə layiq görüldü. Ulu Öndər Heydər Əliyevin M.Abdullayevi müstəqillik illərində “İstiqlal” ordeni ilə təltif etməsi buna bariz nümunədir. Həmçinin Prezident İlham Əliyevin müvafiq Sərəncamı ilə Azərbaycan təsviri sənətinin görkəmli nümayəndəsi, Xalq rəssamı Mikayıl Abdullayevin 100 illiyi ölkəmizdə silsilə tədbirlərlə qeyd olunub.
Mikayıl Abdullayev 2002-ci il avqustun 21-də 80 yaşında vəfat edib.
O, Azərbaycan bəstəkarlarının bir çox simfonik və musiqili səhnə əsərlərinin kantata və oratoriyalarının ilk ifaçısı olmaqla yanaşı, bu əsərlərin təqdimatında özünəməxsus orijinal ifaçılıq üslubu yaradıb. Azərbaycan milli dirijorluq məktəbinin formalaşması onun adı ilə bağlıdır. Bəli, maestro Niyazinin traktirovkasında milli bəstəkarların bir çox əsərləri, o cümlədən Üzeyir Hacıbəylinin “Koroğlu” operası Azərbaycan musiqisinin qızıl fonduna daxil edilib.
AZƏRTAC xəbər verir ki, bu gün dünyaşöhrətli dirijor, bəstəkar, ictimai xadim, SSRİ Xalq artisti, Sosialist Əməyi Qəhrəmanı Niyazi Tağızadə-Hacıbəyovun anadan olmasından 113 il ötür.
Tağızadə-Hacıbəyov Niyazi Zülfüqar oğlu (Maestro Niyazi) 1912-ci il avqustun 20-də böyük musiqiçimiz Zülfüqar Hacıbəyovun ailəsində dünyaya gəlib. O, bu soyadın davamçısı kimi özünü yeni bir istiqamətdə təsdiq edə bilib. Niyazinin yeniyetməlik illəri Azərbaycanın səfalı guşələrindən olan Şuşada keçib. O, Azərbaycanın ikinci konservatoriyası, musiqi məktəbi kimi tanınan bu diyarın ab-havasında sənətə ilk addımlarını atıb. Uşaqlıq illərindən Üzeyir Hacıbəyli, Müslüm Maqomayev, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev, Cəlil Məmmədquluzadə, Nəcəf bəy Vəzirov, Hüseyn Cavid, Süleyman Sani Axundov, Abdulla Şaiq, Hüseyn Ərəblinski, Cahangir Zeynalov, Abbas Mirzə Şərifzadə, Mirzağa Əliyev, Sidqi Ruhulla kimi Azərbaycan incəsənətinin yaradıcıları arasında böyüyüb, onlardan çox mətləblər əxz edib.
Kiçik yaşlarından musiqi ilə məşğul olmasına baxmayaraq, hərbçi olmaq arzusunda idi. İlk musiqi təhsilini Y.A.Şefferlinq adına məktəbdə skripka sinfində almışdı. Sonradan atası Zülfüqar Hacıbəyov və əmisi Üzeyir Hacıbəyovun tövsiyəsi ilə təhsilini Moskvada Mixail Fabianoviç Qnessinin bəstəkarlıq sinfində davam etdirdi. Q.Popov, P.Ryazanov, L.Rudolf, S.Ştrasserin bəstəkarlıq məşğələlərində də iştirak edən Niyazi dirijorluq fəaliyyətinə 1934-35-ci illərdə başlayıb. Bu sahədə xüsusi təhsili olmayan gənc bəstəkar ilk illər Neftçilər İttifaqı Dram Teatrının, Radio Komitəsinin orkestrində çalışmağa başladı. 1935-37-ci illərdə Azərbaycan Dövlət Estrada Orkestrinə rəhbərlik edən Niyazi 26 yaşında artıq adını keçmiş SSRİ məkanında məşhur insanların siyahısına daxil edə bildi.
1937-ci ildə Opera və Balet Teatrında dirijorluq vəzifəsinə dəvət olunan maestro 1938-ci ildə Moskvada keçirilən Azərbaycan incəsənəti ongünlüyündə Müslüm Maqomayevin “Nərgiz” operasına dirijorluq edib. 1938-ci ildə Azərbaycan İncəsənətinin birinci Moskva dekadasından sonra Niyazi simfonik orkestrin baş dirijoru və bədii rəhbəri təyin olunub.
1948-ci ildən həyatının son gününə qədər simfonik orkestrin baş dirijoru və bədii rəhbəri olan sənətkarın yaradıcılığı ölkəmizin baş orkestrinin tarixində şanlı mərhələdir. Niyazinin rəhbərliyi ilə orkestr ən yüksək peşəkarlıq zirvələrinə qalxmış, neçə-neçə musiqiçilər nəslini yetişdirən əsl sənət məktəbi olmuşdur. Neçə-neçə musiqiçi Niyazini özünün ustadı və himayədarı hesab edir, onun adını milli musiqi sənətində “qızıl mərhələ”nin simvolu kimi xatırlayırlar.
O, daha çox dirijor pultu arxasında dursa da, bəstəkarlıq fəaliyyətini də unutmadı. 30-cu illərin əvvəllərində ilk əsəri olan “Od içində” fortepiano poemasını, daha sonra “Talış xalq mahnıları” mövzusunda fortepiano pyeslərini, Azərbaycanın ilk simfonik əsərlərindən olan “Zaqatala süitası”nı yazdı. Korifey sənətkar Azərbaycan mahnılarından “Kəklik”, “Qaragilə”, “Xumar oldum”, “Ay bəri bax” və digər simfonik orkestr üçün işləmiş, 1935-ci ildə “Rast” və “Şur” muğamlarını nota köçürüb.
Azərbaycan kinosu səsli filmlərə keçid aldığı dövrlərdə Niyazi bu sahəyə də öz töhfəsini verə bilib. O, bir sıra film və teatr tamaşaları üçün musiqi bəstələyib. Bunların arasında “Kəndlilər”, “Mənsur”, “Ceyhun və Ülkər” filmlərinin adını qeyd etmək olar. O, “Almaz” filminin musiqisini atası Zülfüqar Hacıbəyovla birgə işləyərək 40-cı illərdə Süleyman Rüstəmin “Təbrizim” şeirinə mahnı bəstələyib. Az sonra isə ilk dəfə “Xosrov və Şirin” operasını yazıb.
Dirijorluq fəaliyyəti Niyaziyə elə gənc yaşlarından şöhrət gətirməyə başladı. 1946-cı ildə gənc dirijorların baxış müsabiqəsinin laureatı adını qazanan maestro 1949-cu ildə ən məşhur əsərini – “Rast” simfonik muğamını nota aldı. İlk dəfə xarici ölkəyə 1951-ci ildə “Praqa baharı” festivalında iştirak etmək məqsədilə gedən Niyazi ömrünün sonunadək 23 ölkədə qastrol səfərində olub.
1961-ci ildə Leninqrad Opera və Balet Teatrının baş dirijoru təyin olunan Niyazinin SSRİ-nin ən məşhur teatrlarından birinə rəhbərlik etməyi o dövrdə onun bir musiqiçi kimi böyük nüfuzundan xəbər verirdi. O, burada A.Məlikovun “Məhəbbət əfsanəsi” baletinin ilk tamaşasını hazırlamaqla yanaşı, P.Çaykovskinin “Yatmış gözəl” və S.Prokofyevin “Daş çiçək” baletlərinin yeni quruluşuna dirijorluq etmiş, həmin baletlərlə Parisin “Qrand-Opera”, Londonun “Kovent-Qarden” teatrlarında qastrol tamaşaları vermiş və böyük uğur qazanıb.
Həmin vaxt maestro Niyazi dünyanın məşhur kollektivlərindən biri olan Londonun Kral Teatrının orkestri ilə çıxış etməli olur. Niyazi bu orkestrlə çıxış edərkən, əlbəttə, öz ustalığına tam arxayın idi. Onu bu sənət səfərinə göndərənlər də bunu yaxşı bilirdi. Maestro Niyazinin ustalığına, musiqi duyumuna bələd idilər. London Kral orkestrinin ifaçılarının, deyirlər, qəribə bir xüsusiyyəti var. Onlar orkestrə gələn bütün dirijorları, necə deyərlər, “dişlərinə vururlar”, yoxlayırlar. Hansısa zarafatsevər musiqiçi bu dəfə maestro Niyazini yoxlamaq fikrinə düşür.
Maestro Niyazi orkestrlə məşq edəndə həmin ifaçı əsərin ifa tərzi ilə uyuşmayan yad notlar vurur. Niyazi o saat həmin uyarsızlığı duyur və orkestri saxlayır. Sakitcə həmin musiqiçiyə yanaşıb qulağına pıçıldayır: “Bəlkə…” Hər şey o ifaçıya aydın olur. Orkestrin qalan üzvləri Niyazinin musiqi duyumunu görüb özlərini yığışdırırlar.
Niyazi 1961-ci ilin ayağı sayalı günlərindən birində Londona səfər etmişdi. O zaman maestronun konsert proqramında Baxın, Bethovenin, Çaykovskinin və neçə-neçə dünya sənətkarlarının əsərləri vardı. Onun bütün konsertləri uğurla keçdi. London qəzetləri Niyazinin ustalığını, ifaçılığını dəfələrlə təriflədilər. Onun haqqında məqalələr yazdılar. Bir gecədə üslubca kəskin fərqlənən musiqi əsərlərinə dirijorluq edəndə də Niyazi ifaçılığına, ustalığına həmişə sadiq qaldı.
1965-ci ildə maestro Niyazi Türkiyə səfərinə gedib. O, həmin məmləkətin ən böyük konsert birliklərindən biri olan Prezident orkestri ilə çıxış etməli olub. Böyük sənətkar Çaykovskinin “Qaratoxmaq qadın” operasına dirijorluq edib. Sonra yenə də həmin orkestrlə dünya sənətkarlarının, Azərbaycan bəstəkarlarının əsərlərini səsləndirib. Türkiyənin mərkəzi qəzetləri bu böyük sənətkarın uğurlu sənət səfəri haqda geniş məqalələr dərc ediblər.
Onun əbədiyaşar sənət naminə çəkdiyi zəhmətlər layiqincə qiymətləndirilib. Maestro ən yüksək mükafatlara layiq görülüb. O, müxtəlif vaxtlarda Dövlət mükafatlarına, SSRİ Xalq artisti, Sosialist Əməyi Qəhrəmanı adlarına layiq görülmüş, bir çox orden və medallarla təltif olunub, Tbilisinin fəxri vətəndaşı seçilib.
Bu gün Niyazinin adı dünyaşöhrətli dirijorlarla, bəstəkarlarla qoşa çəkilir. Onun yaradıcılığı əsl örnəkdir. Hələ neçə-neçə nəsillər Niyazi məktəbindən bəhrələnəcək. Hamının da ürəyindən bu fikir keçəcək – ruhun şad olsun, ustad!
Özünün yazdığı kimi, od üstündə doğulmuşdu. Ölümlər, sürgünlər, qadağalar, milli qırğınlar və milli əsarət görmüş nəslin nümayəndəsi idi Mirvarid Dilbazi. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin qurulduğu günlərin sevinci, süqutunun kədəri, kəndlərinə qəfil erməni hücumları, Qırmızı ordunun işğalı, sinfi mübarizə adı altında həbslər, repressiya tufanı bu nəsildən də yan ötməmiş, onun zərif nümayəndəsi Mirvaridin yaddaşında dərin izlər buraxmışdı. Babası, dayıları Qazaxıstanda, Türkiyədə torpağa tapşırılmış, anası, nənəsi Bakıda dəfn olunmuşdu. Beləliklə, böyük bir ailənin üzvlərindən heç birinə mənsub olduqları Dilbazilər nəslinin doğma kəndində – Qazaxın Xanlıqlar (indiki Musaköy) kəndində öz ulu babalarının yatdıqları torpaqda uyumaq qismət olmadı.
AZƏRTAC xəbər verir ki, avqustun 19-u Xalq şairi Mirvarid Dilbazinin anadan olmasının 113-cü ildönümü tamam olur.
Qazax rayonunun Xanlıqlar kəndində anadan olan Mədinə Paşa qızı Dilbazi atasını erkən itirdiyindən Daş Salahlıda babası Mustafa ağanın yanında böyüyüb. Əhatə olunduğu mühit onun şəxsiyyət kimi formalaşmasına böyük təsir göstərib. 1920-ci ildə Bakıda – darülmüəllimata daxil olan Mirvarid oranı bitirdikdən sonra Biləcəridəki onillik dəmir yolu məktəbində və digər məktəblərdə müəllim işləyib. Azərbaycan Pedaqoji İnstitutunun (indiki Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetinin) Ədəbiyyat-ictimaiyyət fakültəsində təhsil almış bu gənc qız Quba partiya məktəbində müəllim işləyib, sonra isə Bakıda “Şərq qadını” jurnalında fəaliyyətə başlayıb. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Əlyazmaları Fondunda şöbə müdiri, Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatında tərcüməçi işləyib.
Mirvarid Dilbazinin “Qadınların hürriyyəti” adlı ilk şeiri 1927-ci, “Bizim səsimiz” adlı ilk kitabı 1934-cü ildə nəşr edilib. Şairin “İlk bahar”, “Məhəbbət bizimlə qoşa doğulur”, “Həyat lövhələri”, “Xatirələr aləmində”, “Bənövşələr üşüyəndə”, “Ana qanadı”, “Yasəmən fəsli”, “Dağ çiçəyi”, üç cilddə “Seçilmiş əsərləri”, “Qar çiçəkləri”, “Durnalar ötüşəndə”, uşaqlar üçün “Nağıllar”, “Kiçik dostlarıma”, “Gülbahar”, “Yaz gəlir”, “Lalənin ağacları”, “Abşeron bağlarında” və digər kitabları çapdan çıxıb.
Mirvarid Dilbazi ədəbi irsinə lirik, ictimai məzmunlu şeirlər, “Məhsəti”, “Əlcəzairli qız”, “Partizan Aliyə”, “Avey dağla söhbət” və digər poemaları, “Xocalı fəryadı”, “Məhsəti” pyesləri daxildir. Xaqani Şirvani, Nizami Gəncəvi, Əlişir Nəvai, Aleksandr Puşkin, Taras Şevçenko, Nikolay Tixonov, Samuil Marşak və başqa şairlərin əsərlərini, Evripidin “İppolit” faciəsini dilimizə tərcümə edib. Əsərləri xarici dillərə tərcümə olunub. Bəstəkarlarımız Mirvarid Dilbazinin sözlərinə mahnılar yazıblar. Ağabacı Rzayevanın onun “Çoban Qara”, “Evimizə gəlin gəlir”, “Anam yadıma düşdü”, “Lay lay”, “Azərbaycan elləri” şeirlərinə yazdığı mahnılar bu gün də sevilə-sevilə dinlənilir.
Doğma Azərbaycanı qarış-qarış gəzmiş şair onun hər guşəsinin gözəlliyini dərindən duya-duya, mənəvi dünyasından keçirərək bədiiləşdirməyə nail olub. Təbiətən kəndə doğma hisslərlə bağlı olduğu üçün zəhmət adamlarının saf mənəviyyatını da ilhamla qələmə alıb. İkinci Dünya müharibəsi dövründə onun qəhrəmanı – sevgilisinin yolunu intizarla gözləyən gənc qız, körpə balasının taleyi üçün narahat ana, arxa cəbhədə çətinliyə qatlaşan mərd qadın olub. Daha çox lirik şair kimi tanınan və sevilən Mirvarid Dilbazinin lirik “mən”i sevən, səadətini saf, təmiz məhəbbətdə axtaran, etibar, sədaqət timsalı olan bir qadındır. Bu qəhrəman aşiqindən vəfasızlıq görəndə qürurunu itirmir, əyilmir. Mirvarid Dilbazinin poeziyasında analıq dünyasının rəngarəng məqamları dərin emosionallıqla verilib. Belə şeirlərdə həm ana və övlad duyğularının, həm də mehriban nənənin nəvaziş və qayğılarının bədii inikasına rast gəlinir. Ana olmağı əvəzsiz bir səadət bilən Mirvarid Dilbazi özü haqqında “Şair və ana – tale iki şahlıq tacını bəxş etmiş ona” yazıb. Eyni zamanda, “Kişi anası ol ana olanda”, – deyən şair gözəl insani keyfiyyətlərlə zəngin, təkcə valideynin deyil, xalqının da sabahında layiqli varis ola biləcək bir övlad böyütməyi, tərbiyə etməyi ən böyük analıq şərəfi sayıb.
Mirvarid Dilbazi Azərbaycanın ictimai-siyasi həyatında XX əsrin sonlarındakı tarixi hadisələri dərindən yaşayaraq səciyyəvi lirik lövhələr yaradıb. Bu dövrdə şairin lirik “mən”i müdrik, qayğılı el anasıdır. Vətənin, xalqın taleyi ən ağrılı enişləri ilə onun varlığından keçərək şeirə çevrilir. Yurd-yuvalarından didərgin düşmüş qaçqın və köçkünlərimizə həsr etdiyi “Ağla, kamanım, ağla”, “Qoymayın ağlayım məni”, 20 Yanvar faciəsi ilə bağlı yazdığı “Öpün bu qanlı torpağı”, “Şəhidlər qəbiristanında” və digər şeirləri bu mövzuda yazılmış çox gözəl poeziya nümunələridir.
Kədərini, sevincini kövrək misralara çevirən şair ömrünün payız çağlarında xalqımızın qələbəsini görmək arzusu ilə yazıb-yaradırdı. Ürəyində Qarabağ dərdi ilə 2001-ci il iyulun 12-də dünyadan köçən şair əbədi sənəti ilə qəlbimizdə dərin izlər qoyub.
Öz içindən yanan bir ocağam mən,
Yandıqca daha gur yanacağam mən!
– yazan Mirvarid Dilbazinin əsərləri hər zaman insanlara güc, inam verir, onları paklığa, ülvi duyğulara səsləyir.
Yaradıcılığı yüksək qiymətləndirilən Mirvarid Dilbaziyə 1979-cu ildə Azərbaycanda ilk qadın şair olaraq Xalq şairi fəxri adı verilib. O, “Şərəf nişanı”, “Qırmızı əmək bayrağı”, “İstiqlal” ordenləri və medallarla təltif edilib. Şairin dövlət səviyyəsində keçirilən 85 illik yubiley mərasimində Ümummilli Lider Heydər Əliyev şəxsən iştirak edib. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin 2012-ci il 16 may tarixli Sərəncamına əsasən Mirvarid Dilbazinin 100 illik yubileyi dövlət səviyyəsində qeyd olunub.
Bu gün Azərbaycan ədəbiyyatı və ictimai həyatında xüsusi yeri olan, milli ruhun və azad düşüncənin fədakar müdafiəçisi, görkəmli dramaturq, yazıçı, filoloq-alim, ədəbiyyatçı, dövlət və ictimai xadim, filologiya elmləri doktoru Şıxəli Qurbanovun anadan olmasının 100 illiyi tamam olur. Cəfər Cabbarlı adına Respublika Gənclər Kitabxanasında dramaturqun mənalı ömür yolundan və fədakar elmi, ictimai fəaliyyətindən bəhs edən elektron məlumat bazası hazırlanaraq istifadəçilərə təqdim edilib.
Kitabxananın rəsmi saytında yerləşdirilən elektron məlumat bazasında Şıxəli Qurbanovun həyat və fəaliyyətinin əsas tarixləri, bir sıra görkəmli şəxslərin onun haqqında söylədikləri dəyərli fikirlər, layiq görüldüyü mükafatlarla yanaşı, Azərbaycan Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü, Əməkdar elm xadimi, professor Əziz Mirəhmədovun “Şıxəli Qurbanov fenomeni” və filologiya elmlər doktoru, professor Ramin Əhmədovun “Unudulmaz şəxsiyyət: Şıxəli Qurbanov” kimi məqalələrinin tam mətni təqdim edilir.
Elektron bazada görkəmli yazıçının müəllifi, redaktoru olduğu, Azərbaycan və rus dillərində nəşr edilən kitabların, məqalələrinin eləcə də onun haqqında qələmə alınan kitabların, dövri mətbuat nümunələrinin siyahıları yer alır. Şıxəli Qurbanovun 100 illik yubileyi ilə əlaqədar hazırlanan məlumat bazasında “Filmoqrafiya”, “Notlar”, “Dissertasiya və avtoreferatlar”, “İzomateriallar”, “Elektron resurslar”, “Virtual sərgi”, “Foto və videoqalereya” kimi bölmələr də təqdim edilir.
Kitabxana əməkdaşları tərəfindən yazıçının yubileyi ilə əlaqədar videomaterial da hazırlanıb. Kitabxana əməkdaşları tərəfindən hazırlanan materialda Şıxəli Qurbanovun fəaliyyətinin təkcə ədəbiyyat, dilçilik və teatr sahəsi ilə məhdudlaşmadığı, onun milli ideyaların, milli bayramların və azərbaycançılıq düşüncəsinin dövlət səviyyəsində dirçəlişinin əsas təşkilatçılarından biri olması diqqətə çatdırılır. Materialda görkəmli dramaturqun zəngin yaradıcılığı ilə yanaşı, milli-mənəvi dəyərlərə və maarifçilik ideyalarına əsaslanan geniş ictimai fəaliyyətindən də bəhs edilir, məhz onun sayəsində 1967-ci ildə Novruz bayramının ilk dəfə rəsmi bayram kimi dövlət səviyyəsində qeyd edilməsi haqqında məlumat verilir. Materialda Şıxəli Qurbanovun Azərbaycan ədəbiyyatına, dramaturgiyasına və ictimai fikrinin inkişafına verdiyi töhfələrlə yanaşı, müxtəlif illərdə fəaliyyətini əks etdirən foto və videogörüntüləri də sərgilənir.
“Yazıçı, dramaturq Şıxəli Qurbanov 100” adlı videomaterial kitabxananın rəsmi saytında yerləşdirilib.
Yazıçı Vidadi Babanlı bu gün günorta saatlarında 98 yaşında vəfat edib.
Qeyd edək ki, Vidadi Babanlı 1927-ci il yanvarın 5-də Qazax rayonunun Birinci Şıxlı kəndində anadan olub. Azərbaycan Dövlət Universitetinin (indiki Bakı Dövlət Universiteti) fılologiya fakültəsində təhsil alıb. “Azərbaycan müəllimi” qəzeti redaksiyasında ədəbi işçi vəzifəsində, “Ədəbiyyat qəzeti” redaksiyasında ədəbi işçi, sonra şöbə müdiri işləyib.
Sonradan C. Cabbarlı adına “Azərbaycanfılm” kinostudiyasının dublyaj şöbəsində baş redaktor əvəzi, “Yazıçı” nəşriyyatında baş redaktor müavini olub. Onun ilk mətbu əsəri 1947-ci ildə “Azərbaycan gəncləri” qəzetində çıxan “Anam sən oldun” şeiridir.
Azərbaycan Respublikasının Qeyri-Hökumət Təşkilatlarına Dövlət Dəstəyi Agentliyinin maliyyə dəstəyi ilə Azərbaycan Aşıqlar Birliyində həyata keçirilən “Qərbi Azərbaycan aşıqlarının dastan repertuarı” adlı layihə uğurla davam etdirilir. Rəhbəri Azərbaycan Aşıqlar Birliyinin sədri, Əməkdar elm xadimi, professor Məhərrəm Qasımlı olan layihə çərçivəsində hazırlanan kitab çap olunması üçün artıq nəşriyyata təhvil verilib. Çap prosesinin sentyabrın əvvəllərində yekunlaşması nəzərdə tutulur.
Bu barədə AZƏRTAC-a “Qərbi Azərbaycan aşıqlarının dastan repertuarı” adlı bu kitabı nəşrə hazırlayan Əməkdar mədəniyyət işçisi Musa Nəbioğlu məlumat verib.
Bildirib ki, bu layihəni həyata keçirməkdə qarşıya qoyduğumuz əsas məqsəd Azərbaycan aşıq sənətinin inkişafında Qərbi Azərbaycan aşıq mühitlərinin mühüm rol oynamasına diqqət yönəltmək, öz dədə-baba torpaqlarından didərgin salınaraq bu gün Azərbaycanın müxtəlif guşələrində məskunlaşmış aşıqların yaradıcılıq fəaliyyətinə əlavə stimul verməkdir: “Əsas diqqəti Qərbi Azərbaycan aşıqlarının dastan repertuarına, Göyçə, Dərələyəz, Ağbaba-Amasiya, İrəvan kimi Qərbi Azərbaycan aşıq mühitlərində yaradılmış dastanlara yönəltmişik. Bu kitabla tanışlıq imkan verəcək ki, həm aşıq sənətinin inkişafında Qərbi Azərbaycan aşıq mühitlərinin nə qədər böyük rol oynadığı barədə daha geniş təsəvvür yaransın, həm də aşıqlar, xüsusilə də gənc aşıqlar dastanlarımızla yaxından tanış olmaq imkanı qazansınlar. Ustad aşıqların dastan repertuarına üstünlük verilib və kitaba əsasən Qərbi Azərbaycanla bağlı olan və günümüzdə də dastançılıq ənənəsinin yaşadılmasında böyük əhəmiyyət kəsb edən dastanlar daxil edilib. Bu dastanları söyləyən, yaşadan ustad aşıqların müəyyən hissəsi dünyasını dəyişsə də, Aşıq Fətulla Göyçəli, Ələddin Göyçəli, Faxfur Ağbabalı, Oktay Hüseynov, İmran Xəlilov kimi tanınmış sənətkarlar bu gün də dastançılıq ənənəsini uğurla yaşadırlar”.
Sentyabrın 3-dən 7-dək Bakıdakı Nizami Kino Mərkəzi, Şirvanşahlar Saray Kompleksi və Animasiya Evində VIII Beynəlxalq Animasiya Festivalı – ANIMAFILM keçiriləcək. Mədəniyyət Nazirliyi, Kino Agentliyi və “İçərişəhər” Dövlət Tarix-Memarlıq Qoruğunun dəstəyi ilə baş tutacaq tədbirin təşkilatçıları qismində Azərbaycan Animasiya Assosiasiyası və “PERI FILM” MMC çıxış edirlər.
AZƏRTAC xəbər verir ki, bu il ANIMAFILM festivalı “Pişiklər” mövzusunda keçiriləcək. Tədbirin proqramına 62 ölkədən 4 beynəlxalq və 1 yerli kateqoriya üzrə 317 filmlə bağlı müraciətlər daxil olub. Seçim komissiyası bütün müraciətləri qiymətləndirdikdən sonra 20 ölkədən 39 filmin müsabiqədə iştirakına razılıq verib. Onlardan 10-u yerli, 29-u isə beynəlxalq kateqoriyada təqdim olunacaq. Seçilmiş bütün filmlər beynəlxalq münsiflər heyəti və tamaşaçılar tərəfindən qiymətləndiriləcək və qaliblər festivalın bağlanış mərasimində mükafatlandırılacaq.
Festivalın nominasiyaları aşağıdakılardır:
– Ən yaxşı qısametrajlı cizgi filmi – QRAN PRİ (18+)
– Ən yaxşı Azərbaycan qısametrajlı cizgi filmi (8+)
– Ən yaxşı qısametrajlı tələbə animasiya filmi (16+)
– Uşaqlar üçün ən yaxşı qısametrajlı cizgi filmi (5+)
– Pişiklər haqqında ən yaxşı qısametrajlı cizgi filmi (18+)
ANIMAFİLM Beynəlxalq Animasiya Festivalının direktoru, rejissor, prodüser, Azərbaycan Animasiya Assosiasiyasının sədri Rəşid Ağamalıyev AZƏRTAC-ın müxbirinə müsahibəsində qarşıdan gələn tədbir haqqında daha ətraflı danışıb.
“Hazırda komandamız festivala fəal şəkildə hazırlaşır, təşkilati məsələləri həll edirik. Bu il çox mühüm bir yenilik gözlənilir – animasiya layihələrinin pitçinqi (müdafiə mərhələsi) keçiriləcək. VIII Beynəlxalq Animasiya Festivalının builki mövzusu pişiklərdir. Bununla əlaqədar olaraq, ANIMAFILM məktəbinin tələbələri tərəfindən yaradılan festivalın “Bu pişiklər hara gedir?” adlı rəsmi treyleri yayımlanıb. Bilet satışından əldə edilən gəlir pişiklərə qulluq üçün yerli təşəbbüslərə yönəldilib”, -deyə Rəşid Ağamalıyev qeyd edib.
VIII Beynəlxalq Animasiya Festivalı çərçivəsində animasiya filmlərinin nümayişi, tədbirlər, ustad dərsləri, xarici və azərbaycanlı mütəxəssislərlə görüşlər, təqdimatlar və viktorinalar da təşkil olunacaq.
Avqustun 12-si dünyada Beynəlxalq Gənclər Günü kimi qeyd olunur. Milli Kitabxanada bu münasibətlə “12 avqust – Beynəlxalq Gənclər Günü” adlı virtual sərgi onlayn rejimdə istifadəçilərə təqdim olunub.
Kitabxanadan AZƏRTAC-a bildirilib ki, virtual sərgidə rəsmi sənədlər, fotolar, dövri mətbuat səhifələrində dərc olunan materiallar və kitablar nümayiş olunur.
Qeyd edək ki, 1998-ci ildə hər il avqustun 12-sinin Beynəlxalq Gənclər Günü kimi qeyd olunması qərara alınıb. Həmin vaxtdan etibarən hər ilin bu günü gənclərə lazımi diqqət göstərmək, onların nailiyyətlərini təbliğ etmək, cəmiyyətin bütün sahələrində gənclərin iştirakına təkan vermək məqsədilə dünyada geniş qeyd edilir.
Avqustun 12-si çağdaş Azərbaycan poeziyasının ən görkəmli nümayəndələrindən olan Xalq şairi Qabilin doğum günüdür.
AZƏRTAC xəbər verir ki, bu gün Xalq şairinin anadan olmasının 99-cu ildönümü tamam olur.
Qabil Allahverdi oğlu İmamverdiyev 1926-cı ildə Bakıda anadan olub. Orta məktəbi başa vurduqdan sonra 1944-1948-ci illərdə Azərbaycan Dövlət Pedaqoji İnstitutunun (indiki Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti) dil və ədəbiyyat fakültəsində ali təhsil alıb və 1954-56-cı illərdə Moskvada Maksim Qorki adına Ədəbiyyat İnstitutunun ali ədəbiyyat kurslarında oxuyub.
O, müxtəlif illərdə Yardımlıda, Bakıda orta məktəb müəllimi, məzunu olduğu ali təhsil ocağında laborant, “Azərbaycan müəllimi” qəzetinin redaksiyasında şöbə müdiri, “Kommunist” qəzeti redaksiyasında tərcüməçi-redaktor, Azərbaycan Dövlət Televiziya və Radio Verilişləri Komitəsində ədəbi-dram verilişləri redaksiyasının məsul redaktoru, “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzetinin redaksiyasında poeziya şöbəsinin müdiri, “Azərbaycan” jurnalı redaksiyasında ədəbi işçi və baş redaktor vəzifələrində işləyib.
Yaradıcılığı ilə müasir Azərbaycan ədəbiyyatını daha da zənginləşdirən şairin xalqın keçmişindən, bu günündən bəhs edən, böyük təsir gücünə malik, həyat həqiqətlərinin realist təsvirini verən əsərləri vətəndaşlıq hisslərinin və mübarizlik ruhunun aşılanmasında mühüm xidmətlər göstərib. “Gəl baharım” adlı ilk şeiri 1944-cü ildə “Ədəbiyyat” qəzetində çap olunan Qabilin 1950-ci ildə “Səhər açılır” adlı kitabı işıq üzü görüb. Onun “Mənim mavi Xəzərim” (1959), “Küləkli havalarda” (1964), “Qoy danışsın təbiət” (1966), “Vətəndaş sərnişinlər” (1973) və s. kitabları oxucular tərəfindən maraqla qarşılanıb.
Qabil həmişə sevilə-sevilə oxunan, əzbərlənən “Bakılı”, “Qarışdırma”, “Çörək”, “Təmizlik”, “Gülləbaran eylədilər”, “Nəsimi bazarında”, “Beşiyimdir – məzarımdır o mənim”, “Dağlar”, “Azərbaycan torpağı” kimi qeyri-adi şeirləri və “Nəsimi” fəlsəfi-psixoloji, epik-dramatik, fundamental poeması ilə əbədiyyət qazanıb.
Onu hər zaman sevdirən şeirlərindən biri də “Səhv düşəndə yerimiz” adlanır. 1969-cu ildə yazılan bu şeir zaman keçdikcə gündən-günə müasirləşib. Nəsillər dəyişdikcə bu gün də cavanlaşmaqda davam edir.
Duman dağı dolanar,
Qiyamət olar.
Duman yola sallanar,
Müsibət olar.
Müsibət oluruq biz,
Səhv düşəndə yerimiz.
Qabilin yaradıcılıq yolu həmişə şəxsiyyəti ilə daim həmahəng olub. Eyni zamanda, həyatda mehriban, səmimi və duzlu zarafatları ilə yanaşı, onun haqqında yaradılan maraqlı lətifələr də xalqa çoxdan bəllidir. Bu, əlbəttə, şair üçün ən böyük səadətdir.
Heç bir vəzifə daşımayan Qabil azad söz sahibi olub, xalqın istək və arzularını həmişə yuxarı dairələrə çatdırıb. Bu da ondan irəli gəlib ki, Qabil yuxarıda dediyimiz kimi, həqiqəti, düzlüyü, təmizliyi, obyektivliyi əqidə, amal kimi qəbul edən, nadir vətəndaşlıq mövqeli, təəssübkeş böyük şair idi.
Daim poetik duyğularla qəlbində Vətəninə, millətinə tükənməz məhəbbəti olan Qabil böyük ictimai hisslər, duyğularla, gərgin zəhməti və yaradıcılıq axtarışları, canlı həyat müşahidələri ilə vicdanla xalqına xidmət edib.
Müstəqilliyimizin ilk illərinin ağır sınaq anlarında ürək yanğısı ilə yazdığı “Şəhid anası”, “Qeyrət, a vətəndaşlar”, “Oldu”, “Xəcalət”, “Birini elə, birini belə” və digər siyasi lirika nümunələri ilə Qabil xalqın gözündə daha da yüksəlib.
Uzun illər Azərbaycan Yazıçılar Birliyində ağsaqqallar şurasının sədri kimi fəaliyyət göstərən Qabilin ədəbi və ictimai fəaliyyəti yüksək qiymətləndirilib. Görkəmli şair bir sıra orden və medallara, o cümlədən Azərbaycan Respublikasının ali dövlət təltiflərinə – “Şöhrət” və “İstiqlal” ordenlərinə layiq görülüb.
Xalq şairi Qabilin zarafatları, duzlu-məzəli lətifələri uzun illərdir xalq arasında gəzib dolaşmaqdadır. O, daha çox güldürməyi, gülməyi sevirdi. Baş verən hadisələrə özünəməxsus yanaşma tərzi istər-istəməz dodaqlara təbəssüm qondururdu.
Qabilə bu hörməti qazandıran onun zəngin yaradıcılığı ilə yanaşı, ötkəmliyi və cəsarət sahibi olmasıdır. Xalq yazıçısı İsmayıl Şıxlı onun haqqında lətifələri toplayaraq “Dostum Qabilin qəribə əhvalatları” adı ilə nəşr etdirib. Zaman keçəndən sonra şairin 90 illik yubileyi ərəfəsində ailəsində olan qəribə hadisələrlə bağlı oğlu Mahir Qabiloğlu da “Atam Qabilin qəribə əhvalatları” adlı kitab çap etdirib və bu kitablar xalq içində sevilə-sevilə oxunur.
2007-ci il aprelin 4-də vəfat edən görkəmli şair cismən aramızdan getsə də, zəngin ədəbi irsi, nəcib əməlləri ilə Qabilsevərlərin qəlbində daim yaşayacaq.
Türkiyədəki Azərbaycan Mədəniyyət Mərkəzinin növbəti nəşr layihəsi ilə XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli nümayəndəsi, yaradıcılığı ilə milli-mənəvi dəyərlərə, gələcək nəslin maarifçi ruhda yetişməsinə xidmət etmiş, Azərbaycanın Qarabağ ədəbi məktəbinin tanınmış nümayəndəsi, dramaturq, teatr xadimi Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin pyesləri və teatr əsərləri Türkiyə türkcəsinə tərcümə edilərək Ankarada çap edilib.
AZƏRTAC xəbər verir ki, əsərlərin tərcüməçiləri türkiyəli gənc tərcüməçi Atabey Barış və azərbaycanlı-alim Təranə Həşimovadır.
Qeyd edək ki, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin pyeslərinin Türkiyə türkcəsində nəşri, həm Azərbaycan ədəbiyyatını öyrənmək arzusunda olanlar, həm də ədəbiyyatımızı tədqiq etmək istəyənlər üçün mühüm mənbə olacaq.
Bundan başqa, nəşr Türkiyə teatrlarında Azərbaycan müəlliflərinin əsərlərinin səhnələşdirilməməsi yolunda da yeni imkanlar açacaq.
“Abdurrahim bey Hakverdiyevin tiyatro eserleri” (“Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin teatr əsərləri”) adlı kitabda ədibin “Ac həriflər”, “Dağılan tifaq”, “Yeyərsən qaz ətini, görərsən ləzzətini”, “Ağac kölgəsində”, “Kimdir müqəssir”, “Ədalət qapıları” və başqa pyesləri öz əksini tapmışdır. Nəşrdə dramaturq Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin həyatı və ədəbi fəaliyyətini əks etdirəm fotolar də yer alır.
Kitabda qeyd olunur ki, Azərbaycan dramaturgiyasında XIX əsrin sonlarından başlanan maarifçiliyin növbəti mərhələsində ədəbi yaradıcılığa başlayan tanınmış Azərbaycan dramaturqu, realist ədəbiyyatımızın görkəmli nümayəndəsi Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev zəngin ədəbi fəaliyyəti, dram əsərləri, yumoristik və satirik hekayələri ilə məşhurlaşmış, ədəbiyyatımıza mühüm töhfələr vermişdir. Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin pyesləri Azərbaycanda milli dramaturgiyası, teatr mədəniyyəti, Şərqin teatr məktəbinin inkişafı və türk xalqları arasında ədəbi əlaqələrin yüksəlişində müstəsna xidmətlər göstərib.
Nəşrin Türkiyədə təqdimatı və aparıcı kitabxanalara, elm-tədris müəssisələrinə hədiyyə edilməsi nəzərdə tutulur.
Mədəniyyət Nazirliyi və Azərbaycan Respublikasının Kino Agentliyi (ARKA) 2025-ci il üzrə “Dövlət sifarişi ilə istehsal ediləcək film layihələri” müsabiqəsi elan edib.
AZƏRTAC Azərbaycan Respublikasının Kino Agentliyinin (ARKA) saytına istinadla xəbər verir ki, müsabiqəyə müraciətlərin qəbulu sentyabrın 1-dən başlayacaq.
Milli-mənəvi dəyərlərin qorunub saxlanılmasında və təbliğində, milli və vətənpərvərlik ruhunun formalaşmasında əhəmiyyətli rol oynayan, milli kimliyi bədii təsirli forma və nümunəvi obrazlarla nümayiş etdirən filmlərin istehsalının maliyyələşdirilməsi, habelə kino sənayesinin və müvafiq sahə ilə bağlı olan özəl sektor nümayəndələrinin dəstəklənməsi məqsədilə təşkil olunan müsabiqədə tammetrajlı bədii filmlərin qəbulu həyata keçiriləcəkdir.
Müsabiqə bu mövzuları əhatə edir:
• Məşhur xadim (mədəni, ədəbi, siyasi, idman və s.) haqqında;
• Tarixi Azərbaycan dövləti və ya tarixi hadisə haqqında;
• Azərbaycan nağıl və ya dastanlarının motivləri əsasında;
• Müasir innovasiya hadisələrinin qəhrəmanları haqqında;
• Azərbaycan tarixində iz qoyan qadınlar haqqında;
• Vətən Müharibəsi qəhrəmanlarının timsalında Vətən müharibəsi haqqında;
• Klassik Azərbaycan filmlərinin müasir dövrümüzə uyğunlaşdırılması;
• Qəhrəmanı uşaq olan və uşaqlara xitab edən film;
• Musiqili janrda film;
• Mozalanın 55 illiyinə həsr olunmuş aktual satirik janrda film.
Müsabiqədə Azərbaycan Respublikasında qeydiyyatdan keçmiş və kinematoqrafiya sahəsində fəaliyyət göstərən hüquqi şəxslər Azərbaycan dilində təqdim etdiyi film layihələri ilə iştirak edə bilərlər.
Müsabiqənin reqlamenti ilə ARKA-nın rəsmi internet səhifəsində tanış olmaq mümkündür.
Hər il avqustun 9-u Beynəlxalq Kitabsevərlər Günü kimi qeyd edilir.
AZƏRTAC xəbər verir ki, bu möhtəşəm gün ilk dəfə Amerika Birləşmiş Ştatlarında qeyri-rəsmi olaraq Milli Kitab günü kimi qeyd olunmağa başlanıb. Amerikada yaranan bu bayram daha sonra Beynəlxalq Kitabsevərlər Gününə çevrilib.
Bu gün bütün dünyada insanlara kitab hədiyyə etməklə qeyd edilir. Bu isə kitabsevərlər üçün ən gözəl bayramdır. Kitabı sevdirmək üçün onu hədiyyə etməkdən başlamaq lazımdır. Bu, oxucuları mütaliəyə cəlb etməyin ən gözəl yoludur. İllərdir oxuduğumuz, təkrar oxumayacağımız kitabları başqalarına, ətrafımızdakı insanlara bağışlaya, onların da faydalanmalarını təmin edə və bununla mütaliəni dəstəkləyə, onları mütaliəyə təşviq edə bilərik.
Kitabın sehri xüsusi möcüzədir. Oxumağı sevən bir insan üçün hansı ədəbi janrı üstün tutmasından asılı olmayaraq, sevimli kitabı ilə görüş xoşbəxt andır və yeni bir əsəri oxumağın başlanğıcı, insanın şüuru və təxəyyülü üçün kəşf edilməsi lazım olan bir dünyadır.
Əgər siz bu bayram münasibətilə hansısa kitabsevəri təbrik etmək istəyirsinizsə ona kitab hədiyyə edin.
Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin Sumqayıt şəhər təşkilatının sədri, Azərbaycan Respublikasının Əməkdar jurnalisti, “Həsən Bəy Zərdabi” “Qafqaz – Media” və “Qızıl qələm” mükafatları laureatı, Azərbaycanın Mədəniyyət və Portalının təsisçisi və direktoru, şair-publisist Rafiq Odayın “Ruhum göylər əmanəti” adlı yeni kitabı nəşrə hazırlanır.
Qeyd edək ki, şair-publisist Rafiq Odayın bundan öncə “Bir yol başlamışam”, “Gecələr içimə göyüzü yağar”, “Ömür gedir öz köçündə”, “Şərur folkloru – Rafiq Odayın təqdimatında”, “Qarabağ şikəstəsi”, “Xatirələr işığında”, “3 Aprel günəşi”, “Əlli min də qayğısı var əllimin”, “Ədəbi-tənqidi məqalələr”, “Həyatın yaşama düsturu” və “Qərib ruhların nəğməsi” kitabları işıq üzü görüb.
Azərbaycanın Mədəniyyət və Ədəbiyyat Portalının Mətbuat xidməti və İctimaiyyətlə əlaqələr şöbəsi.
Çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli nümayəndəsi, Azərbaycan Yazıçılar Birliyi İdarə Heytənin üzvü, Prezident təqaüdçüsü, Azərbaycanda ATATÜRK Mərkəzinin Baş redaktoru, şair Dəyanət Osmanlının 60 illik yubileyi ilə əlaqədar olaraq, “Günbatana salam” adlı yeni kitabı nəşrə hazırlanır.
Azərbaycanın Mədəniyyət və Ədəbiyyat Portalının Mətbuat xidməti və İctimaiyyətlə əlaqələr şöbəsi.
Avqustun 16-da tanınmış ədəbiyyatşünas-alim, filologiya elmləri doktoru, professor, AMEA-nın həqiqi üzvü, Xalq şairi Bəxtiyar Vahabzadənin anadan olmasının 100 illiyi tamam olur. Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev 21 fevral 2025-ci il tarixində “Bəxtiyar Vahabzadənin 100 illik yubileyinin qeyd edilməsi haqqında” Sərəncam imzalayıb. Ölkə Prezidentinin Sərəncamına uyğun olaraq paytaxtda və bölgələrdə Xalq şairinin yubileyinə həsr edilmiş silsilə tədbirlər keçirilir.
AZƏRTAC xəbər verir ki, Mahmud Kaşqari adına Beynəlxalq Fondun, Şəkidə Dövlət Turizm Agentliyinin tabeliyində fəaliyyət göstərən Şəki “Yuxarı Baş” Milli Tarix Memarlıq Qoruğun, R.Əfəndiyev adına Şəki Tarix Diyarşünaslıq muzeyin, Şəki Dövlət Rəsm Qalereyasının və Şəki Xalq Tətbiqi Sənəti Muzeyinin birgə təşəbbüsü ilə Bəxtiyar Vahabzadənin ev-muzeyində kitab, xalça və rəsm sərgisi açılıb.
Sərgidə şairin əsərləri əsasında çəkilmiş rəsmlər, Bəxtiyar Vahabzadəyə həsr olunmuş portret xalçalar, ədibin yaradıcılığına həsr edilmiş və özünün müəllifi olduğu kitablar nümayiş olunur.
Muzeyin direktoru Elşən Zəkəriyyəbəyli dövlət başçısının imzaladığı Sərəncama müvafiq olaraq keçirilən tədbirlərin Bəxtiyar Vahabzadə ruhuna, yaradıcılığına yüksək ehtiramdan qaynaqlandığını söyləyib, şairin bütün əsərlərinin ehtiva olunduğu 12 cilddən ibarət “Seçilmiş əsərləri”nin nəşrinə görə Milli Məclisin deputatı Cavanşir Feyziyevə Bəxtiyar ocağı adından minnətdarlığını bildirib.
Şəki Şəhər İcra Hakimiyyətinin başçısının müavini Xəyalə Töhrablı Bəxtiyar Vahabzadənin yubileyinin ev-muzeyində bu şəkildə əlamətdar qeyd olunmasının xüsusi əhəmiyyətini, belə görüşlərin Şəki üçün qürur mənbəyi olduğunu vurğulayıb.
Milli Məclisin deputatı, Mahmud Kaşqari adına Beynəlxalq Fondun prezidenti Cavanşir Feyziyev deyib ki, hər ilməsi böyük şairə məhəbbətlə toxunan bu xalçalar, onun həyatından müəyyən anları əks etdirən fotoetüdlər, ədibin əsərlərinə həsr olunmuş rəsm tabloları, hər sətri Bəxtiyar dünyasına ehtiramla qələmə alınan tədqiqat əsərləri təkcə yubiley ərəfəsində muzeyi ziyarətə gələn qonaqlara deyil, bütün Bəxtiyarsevərlərə, onun əsərlərinin elmi araşdırması ilə məşğul olan Bəxtiyarşünaslara qiymətli bir ərməğandır. “Bəxtiyar Vahabzadə, onun arzuları, diləkləri, bütün ideyaları təkcə Şəkiyə, öz doğulduğu şəhərə yox, bütün Azərbaycana, Türk dünyasına məxsusdur. Bu gün ona görə biz xoşbəxtik ki, Bəxtiyar Vahabzadənin ömrü boyu arzuladığı bütün ideyalar artıq həyata keçib. Azərbaycan öz müstəqilliyini əldə edib, türk dövlətləri Türk dünyası miqyasında inteqrasiya prosesinə başlayıb və çox böyük uğurlar əldə olunub. Bütün bunlar Bəxtiyar Vahabzadənin ən əziz ideyalarından, arzularından, diləklərindən idi və onların hamısı bu gün həyata keçib. Daha bir qismi də Türk dünyasının inteqrasiyası prosesində uğurla həyata keçməkdədir”, – deyə Cavanşir Feyziyev fikirlərini yekunlaşdırıb.
Görüşdə Bəxtiyar Vahabzadənin həyat yolundan və yaradıcılığından bəhs edən videoçarx nümayiş olunub.
Xalq rəssamı, Dövlət mükafatları laureatı Toğrul Nərimanbəyov bənzərsiz yaradıcılığı ilə ən yüksək zirvələri fəth edərək mənsub olduğu xalqın ürəyində özünə əbədi heykəl ucaldıb.
O, fitri istedadı və böyük zəhməti sayəsində Azərbaycan rəssamlıq məktəbində yeni yol açmaqla çoxlarının qibtə etdiyi səviyyəyə ucalıb, sənətsevərlərin rəğbətini, kiçikdən-böyüyədək müxtəlif zövqlü insanların məhəbbətini qazanıb, onlarda rəssamlığa sonsuz sevgi və maraq oyadıb. Rənglərin ahəngini qəlbinin, ruhunun ayrılmaz hissəsinə çevirən Toğrul Nərimanbəyov mənalı ömür yaşayaraq üzərinə düşən missiyanı şərəflə yerinə yetirib. Bu böyük sənətkar ömürboyu fırçanı yalnız şəkil çəkmək xatirinə əlinə götürməyib. Yaratmaq duyğusu ilə ürəyinin dərin qatlarından gələnləri kətana köçürüb. İçindəkiləri solmayan rənglər dünyasına danışıb. Dünyaya Buzovnadan, İçərişəhərdən, Abşerondan boylanıb, Göyçay narına əbədi xoşbəxtlik gətirib, harada oldusa Azərbaycanı düşünüb, Vətəni təmsil edib. Bu sevgi ilə dünyanı dolaşıb, mərd, məğrur, qürurlu bir insan ömrü yaşayıb, sənəti ilə şəxsiyyətini tamamlaya, kamillik zirvəsinə ucala bilib.
AZƏRTAC xəbər verir ki, bu gün Xalq rəssamı Toğrul Nərimanbəyovun anadan olmasının 95-ci ildönümü tamam olur.
T.Nərimanbəyovun babası şuşalı hüquqşünas Əmirbəy Nərimanbəyov çar II Nikolay dövründə mühacirətdə olub və Kiyevdə dərs deyib. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti qurulandan sonra Vətənə qayıdıb və Bakıda qubernator olub. Əmirbəyin oğlu Fərman (Toğrulun atası) da Şuşada doğulub. Tuluza Universitetinin Mühəndis–elektrik fakültəsində oxuyub. Təhsil aldığı müddətdə fransız dilini mükəmməl öyrənən, Avropa mədəni dəyərlərini mənimsəyən Fərman Nərimanbəyov İrma Lya Rude adlı fransız modelyerlə evlənib.
Fransada yaşayan ailənin ilk övladı Vidadi də elə orada dünyaya gəlib. 1929-cu ildə Fərman Nərimanbəyov xanımı və oğlu ilə birlikdə Bakıya qayıdıb. 1930-cu il avqustun 7-də Nərimanbəyovlar ailəsinin ikinci oğlu – Toğrul dünyaya gəlib.
Avropada təhsil almış valideynlərinin zəngin mənəvi aləmi Toğrulun tərbiyəsinə, erkən yaşlarından hərtərəfli, mükəmməl formalaşmasına təsir edir.
Tezliklə Nərimanbəyovlar ailəsinin başının üstünü qara buludlar alır. Toğrulun atası Avropada təhsil almış bir çox azərbaycanlılar kimi repressiyaya məruz qalır. Onu həbs edib Sibirə sürgünə göndərirlər.
1941-ci ildə Toğrulun anası, Fransa vətəndaşlığından çıxmayan İrma Lya Rude Bakıda həbs edilir, onu öz balalarından ayıraraq Səmərqəndə sürgün edirlər. Toğrulun anası 1961-ci ilədək sürgündə yaşayır.
Bu ziddiyyətli, təzadlı illərdə inamını itirməyən Nərimanbəyovlar yaşamaq uğrunda mücadiləni davam etdirirlər. Toğrul Nərimanbəyov əvvəlcə Əzim Əzimzadə adına Azərbaycan Dövlət Rəssamlıq Məktəbinə daxil olur. 1950-ci ildə isə Litva İncəsənət İnstitutunda Monumental və dəzgah rəssamlığı fakültəsində təhsil alır. Eyni vaxtda Vilnüs Konservatoriyasında klassik vokalı öyrənir. Toğrul anası ilə yalnız tələbəlik illərində Səmərqənddə görüşür. Onun müxtəlif orqanlara çoxsaylı müraciəti və gərgin mübarizəsi sayəsində anasına bəraət verilir və İrma Lya Rude Bakıya qayıtmağa müvəffəq olur.
Bir müddət sonra amnistiyaya düşən atası Fərman Nərimanbəyov da Sibir sürgünündən Vətənə qayıdır.
Uşaqlıqdan çəkdiyi əziyyətlər, rastlaşdığı ədalətsizliklər Toğrulun əzmkarlığını daha da artırır və o, yaradıcılıq yolunda ən yüksək zirvələri fəth edə bilir.
Görkəmli rəssamın mənzərə, portret, monumental boyakarlıq, illüstrasiya və teatr rəssamlığı kimi müxtəlif sahələrdə yaratdığı parlaq əsərlər mövzu və janr rəngarəngliyi, estetik kamilliyi və özünəməxsus üslubu ilə fərqlənir. T.Nərimanbəyovun iç dünyasını təcəssüm etdirən bənzərsiz lövhələri Azərbaycan müasir təsviri sənətinin simasını formalaşdıraraq mədəniyyətimizin nadir inciləri xəzinəsinə daxil olub.
Nar onun rəsmlərində Göyçaydan Bakıya, oradan da Parisə, Nyu-Yorka, İstanbula, Londona, Moskvaya və neçə-neçə uzaq şəhərlərə gedib çıxıb. Qəribə və qeyri-adi yaradıcılıq qabiliyyətinə malik Xalq rəssamı Toğrul Nərimanbəyov təkcə doğma vətənində deyil, dünyanın əksər ölkələrində yaxşı tanınır. Onun əsərləri dünyanın bir çox incəsənət muzeylərində, fondlarda saxlanılır. Çexiya, Rusiya, Hindistan, Fransa, Litva, ABŞ və digər ölkələrdə görkəmli rəssamın fərdi sərgiləri keçirilib.
Toğrul Nərimanbəyov təkcə rəssam deyil, həm də opera ifaçısı idi. Onun gözəl, məxməri bariton səsi var idi. Klassik operalardan, xüsusilə İtaliya bəstəkarlarının əsərlərindən ariyaları peşəkar səviyyədə ifa edirdi.
O, müsahibələrindən birində deyib: “Rəssam olmasaydım, yəqin ki, heykəltaraş, ya bəlkə də vokalist olardım. Rəssamlıqda hər şey əvvəldən məlumdur. Başlanğıc da, iş prosesi də, sonluq da. Vokal isə tamam başqa bir aləmdir. Mən hər səhərimi torağay kimi mahnı ilə açıram”.
T.Nərimanbəyovun zəhməti heç də hədər getməyib. O, 30 yaşında Əməkdar, 33 yaşında isə Xalq rəssamı adına layiq görülüb. 1974-cü ildə dünyaşöhrətli bəstəkar Fikrət Əmirovun “Nəsimi dastanı”, 1980-ci ildə isə “Min bir gecə” əsərlərinə verdiyi səhnə tərtibatına görə Dövlət mükafatı alıb.
Toğrul Nərimanbəyov Fransa Müasir İncəsənət Ensiklopediyasında haqqında məlumat verilən yeganə azərbaycanlıdır. Maraqlıdır ki, bu məsələdən rəssamın özünün də uzun müddət xəbəri olmayıb.
2000-ci ildə T.Nərimanbəyov Azərbaycanın “İstiqlal” ordeni, 2010-cu ildə isə “Şərəf” ordeni ilə təltif edilib. Rəssamın müstəqil Azərbaycanın bu ali mükafatlarına layiq görülməsi doğma vətənində onun sənətinə və şəxsiyyətinə ehtiramın ifadəsidir.
Prezident İlham Əliyevin 2010-cu il 22 iyun tarixli Sərəncamı ilə görkəmli rəssamın 80 illik yubileyi dövlət səviyyəsində keçirilib. Yubiley tədbirləri nəinki doğma vətənində, hətta ölkəmizin sərhədlərindən kənarda da qeyd edilib.
Dünyaşöhrətli fırça ustası 2013-cü il iyunun 2-də Parisdə vəfat edib, Passi qəbiristanlığında dəfn olunub.
Tarixən hökmdarlar, böyük dövlət xadimləri, öz əməli ilə yadda qalır, xalqın taleyində oynadığı əhəmiyyətli rola görə əbədiləşir, ölməzləşir. Bir də elm, ədəbiyyat, incəsənət xadimləri, şairlər, yazıçılar öz əsərləri ilə əbədiyaşarlıq qazanır, ölməzliyə qovuşur. Hər iki məziyyəti özündə birləşdirən belə tarixi şəxsiyyətlərdən biri də incə zövqlü, böyük ürəkli, cazibədar xanım, mütəfəkkir şair, cəsarətli dövlət xadimi, Qarabağın sonuncu hakimi Mehdiqulu xan Cavanşirin qızı Xurşidbanu Natəvandır.
AZƏRTAC xəbər verir ki, bu gün xan qızı Natəvanın anadan olmasından 193 il ötür.
O, Qarabağ xanlığının banisi İbrahimxəlil xanın nəvəsidir. 1832-ci ildə Şuşada anadan оlan bu qız ailənin yeganə övladı və Qarabağ xanlarının sоnuncu vərəsəsi оlduğu üçün onu sarayda “Dürrü yekta” (tək inci) çagırardılar. Xalq arasında isə Xan qızı adı ilə məşhur idi. 1845-ci ildə Mehdiqulu xanın vəfatından sonra onun bütün hüquqları qızı Xurşidbanuya keçir.
Xurşidbanu Azərbaycan mədəniyyəti tarixində lirik şair və rəssam kimi şöhrət qazanan nadir istedad sahibi idi. Ərəb və fars dillərini mükəmməl bilən Natəvan Nizami, Füzuli və Nəvai kimi böyük klassiklərin əsərlərini mutaliə edir və onların yaradıcılığından bəhrələnirdi. O, təkcə yazdığı şeirlərlə deyil, xeyirxahlığı ilə də ad çıxarmışdı. Natəvan kasıblara, kimsəsizlərə əl tutmaqla bərabər, Şuşaya su çəkdirmişdi. Onun çəkdirdiyi bulaq “Xan qızı bulağı” adı ilə məşhur olub. O həm də qorxmaz, məğrur bir hökmdar idi. XIX əsrin mənfur rus istilası başlayanda, onun ərazisinə girdikləri üçün rus çinovniklərini öz nökərlərinə döydürüb, ərazisindən qovdurmuşdu.
Xan qızı Şuşada “Məclisi-üns” (dostluq, ülfət məclisi) yaratmış və onun bütün xərclərini öz üzərinə götürmüşdü. O, şeirlərini “Natəvan”, yəni “kimsəsiz”, “köməksiz” təxəllüsü ilə yazırdı. Qəzəl janrında da misilsiz əsərlər yaradıb.
Şairənin ailə həyatı uğursuz alınmışdı. Cavan oğlunu itirən Natəvanın şeirləri bədbin ruhda yazılmışdı. O, “Ağlaram”, “Getmə”, “Olaydı”, “Getdi”, “Sənsiz”, “Ölürəm” şeirlərini dünyadan nakam köçmüş oğluna həsr edib.
Digər Azərbaycan klassikləri kimi Natəvanın da bir sıra şeirlərinə mahnılar bəstələnib. Mərhum bəstəkarımız Vasif Adıgözəlovun Natəvanın sözlərinə bəstələdiyi “Qərənfil” mahnı-romansı çox uğurlu alınıb. Onun şərəfinə əsərlər yazılıb, tarixi şəxsiyyət və şairə xanım obrazı bədii ədəbiyyatda canlandırılıb. Xalq şairi Məmməd Rahim “Natəvan” poemasını, Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyev “Natəvan” pyesini ona həsr ediblər.
Xurşidbanu Natəvan 1897-ci il oktyabrın 1-də vəfat edib, məzarı Ağdamın “İmarət” qəbiristanlığındadır. Onun adına küçə, klub, kitabxana və məktəb var. Əlyazmaları, şəxsi geyim və əşyaları arxiv və müzeylərimizdə saxlanılır.
Şairənin Bakıda heykəli, Şuşada büstü, Ağdamda qəbirüstü abidəsi qoyulub. Natəvanın Şuşadakı büstü bədnam qonşularımız ermənilər tərəfindən vəhşicəsinə dağıdılıb, güllələnib və tullantı metal kimi satılıb. Azərbaycanın hakimiyyət orqanlarının səyləri ilə həmin büst aşkar edilərək Bakıya gətirilib. 44 günlük tarixi Zəfərimizdən sonra 2021-ci ildə onun büstü ölkə başçısının göstərişi əsasında bərpa edilərək Şuşaya qaytarılıb.
Xurşidbanu Natəvanın 190 illik yubileyi dövlət səviyyəsində qeyd edilib. Xalqımız hökmüdar və şairə qızını həmişə ehtiramla yad edir.
Türkmənistanın Avaza Milli Turizm Zonasında keçirilən BMT-nin Dənizə Çıxışı Olmayan İnkişaf Etməkdə Olan Ölkələr üzrə III Konfransı çərçivəsində “Azərbaycan Milli Günləri” təşkil olunur.
Bu barədə AZƏRTAC-a Mədəniyyət Nazirliyindən məlumat verilib.
Bildirilib ki, tədbirlər Azərbaycanın zəngin mədəniyyətini, tarixi irsini və incəsənət ənənələrini beynəlxalq auditoriyaya təqdim edir.
Azərbaycan pavilyonu konfrans məkanında ziyarətçilərə açıq olacaq. Burada ölkəmizin tarixi və mədəni irsinə dair kitablar, broşürlər, suvenirlər, xalçalar, kəlağayılar və tətbiqi sənət nümunələri sərgilənəcək. Ziyarətçilər qədim sənətkarlıq ənənələrimizi əks etdirən əl işləri ilə də tanış ola biləcəklər.
Açıq havada təşkil olunan “Azərbaycanın milli irsinin inciləri” adlı incəsənət sərgisində Azərbaycan Milli Xalça Muzeyinin fondundan xalçalar, intarsiya, şəbəkə, zərgərlik, təkəlduz və kəlağayı nümunələri nümayiş olunacaq. Həmçinin xalça toxuma, şəbəkə sənəti, zərgərlik və kəlağayı hazırlanması üzrə ustad dərsləri keçiriləcək.
Sərgi zonasının kulinariya bölməsində milli mətbəximizin ənənəvi yeməkləri və şirniyyatları təqdim olunacaq, ölkəmizin qonaqpərvərliyi və kulinariya ənənələri nümayiş etdiriləcək.
Avqustun 5-də konfransın açılış mərasimi çərçivəsində qala-konsert təşkil ediləcək. Avqustun 6-a “Azərbaycan Milli Günü” münasibətilə möhtəşəm konsert proqramı, 8-də isə Azərbaycan incəsənət ustalarının iştirakı ilə yekun qala-konserti baş tutacaq.
Sivasda dünyaya gəlmiş Türkiyənin tanınmış şairi, azəri kökənli Yavuz Bülent Bakilər bütün qəlbiylə Azərbaycana bağlı insandır. Yazıma başlıq qoyduğum misra onun Bəxtiyar Vahabzadəyə həsr etdiyi şeirdəndir:
Türkü türkdən başqa indi kim anlar,
Yaram dərin, məlhəmim yox, vaxtım dar.
Bir dastan yazar kimi yaz məni, Anar,
Duy məni, Bəxtiyar, duy məni, Şahmar!
Türkiyədə toplantıda Qarabağ müsibətindən bir epizodu xatırladım: Xocalı qırğınından sonra qarlı meşədə sürünən körpə balasının donmuş bədənindən tikanları bir-bir çıxarıb onu dəfn edən anasından danışdığım zaman Yavuz bəyin necə sarsıldığını, kövrəldiyini, gözlərinin dolduğunu heç vaxt unutmayacam.
Tanışlığımızın uzun bir tarixçəsi var. İstanbulda, Ankarada, Bakıda, hətta Amsterdamda görüşmüşük. Hər dəfə Azərbaycanın dərdlərinə, özəlliklə Qarabağ məsələsinə necə ürək yanğısıyla yanaşdığına şahidəm.
Yavuz Bülent Bakilərin (soy adının tərkibində bir “Bakı” qismi də var) televiziya proqramlarında dil haqqında silsilə verilişlərini maraqla izləyir və söylədiyi fikirlərin çoxuyla razılaşırdım. Bu barədə bir görüşümüzdə özünə də dedim və eyni zamanda Türkiyə mediasının dil siyasətinə aid bəzi iradlarımı da bildirdim. Bir müddət sonra Yavuz bəyin “Tərcüman” qəzetində (13 aprel 2004) dərc edilmiş yazısıyla tanış oldum. Yavuz bəy yazırdı:
“Bugünkü çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatının ən dəyərli yazarlarından Anar mənə çox önəmli bir soru sordu: “Biz, – dedi, – dünənki Sovet rejimində bir sıra yanlışlıqlar yapmaq məcburiyyətində qaldıq. Çünki bağımsız (“bağımsız” sözünə diqqər edin! – A.) deyildik. Siz nədən dildə böyük yanlışlıqlar yapırsınız? Sizi kim zorlayır? Dildə zərurət və məcburiyyət olmadan kəlmələr dəyişdirirsiniz?
Məsələn, millət, hürriyyət, həyat, şərt, ehtiyac, şərəf, imkan, hekayə, ağıl, şəhər, ədəbiyyat, hakimiyyət, can kimi kəlmələrimiz həm Türkiyə türkcəsində, həm də Azərbaycan türkcəsində (! – A.) tamamən ortaq kəlmələrdir. İndi siz bu kəlmələrdən neçin vaz keçdiniz? Mən indi istəyirəm ki, Anarın sorusuna bütün “Tərcüman” oxucuları da, millətimiz də cavab verməyə çalışsın. Nədən minillik kəlmələrmizi tərk ediyoruz? Bu sorunu mən də sizə soruyuorum”.
Yavuz bəy “Sözün doğrusu” kitabının Birinci cildini mənə “Mühtərəm Anar Rəsulzadə – kardeşime türkcə sevdasıyla” sözləriylə, ikinci cildini “əsərlərini zevklə oxuduğum Anar Resulzade kardeşime varlıq səbəbimiz olan Türkcə sevgisiylə, təşəkkürlə” ithafıyla 2004-cü ildə bağışlamışdı. Elə o vaxt hər iki cildi maraqla oxumuşdum. İndi bu yazını işlərkən, bu kitablara bir daha müraciət etdim. İstər dil haqqında cildlərində, istərsə də vətənimizə həsr etdiyi “Azərbaycan ürəyimdə bir şah damardır” kitabında tam razılaşdığım fikirlər əksəriyyət təşkil etsə də, Yavuz bəyin müəyyən qənaətləriylə mübahisəyə də ehtiyac duyuram.
Əvvəla, dil məsələsi. Yavuz bəyin Türkiyə türkcəsinə çox sayda əcnəbi sözlərin daxil olunmasına etirazını yüzə yüz anlayır və paylaşıram. Doğrudan da, “hesab” əvəzinə “arifmetika”, “həndəsə” əvəzinə “geometriya” işlətməyə nə ehtiyac var? Dilə çoxdan daxil olmuş fars sözü “çardak” əvəzinə italyan sözu “perkola” işlənməsinə etirazında da haqlıdır. Yerli-yersiz “alan” sözünü işlənməsinin də əleyhinədi. “Piknik alanı”, “Çoçuq oyun alanı”nı və s. qəbul etmir. Hətta artıq dilə girmiş “hava alanı” yerinə “hava meydanı” işlənməsini tərcih edir.
Yaxud “şair” sözünün əvəzinə “ozan” sözünün işlənməsini qəbul etmir. Doğrudan da, müasir aşıqların babaları – qopuz çalıb oxuyan ozanlara şair, əsrlər boyu yazılı şeirlərin müəllifləri kimi tanınan şairlərə ozan demək düz deyil.
Coşqun millət sevdalısı olan Y.B.Bakilər ifrat millətçi “günəş dil teorisi”ni, yəni bütün dillərin guya türk dilindən törəməsi nəzəriyyəsini də yanlış sayır və əlbəttə, tamamilə haqlıdır. Dilə daxil edilən və etiraz etdiyi sözlərin siyahısını gətirir:
Nəyə görə cəmiyyət yerinə sosyete, firqə yerinə parti, heyət yerinə deleqe, ictimai yerinə sosyal, iqtisadiyyət yerinə ekonomi, mədəniyyət yerinə kültür, sənaye yerinə industri, müdir yerinə direktor, həkim yerinə doktor, aşxana yerinə lokanta işlənməlidir?
Mən bu siyahıya indiki Azərbaycan dilinə pərçim olunmuş sözləri də əlavə edərdim. Niyə dükan yox, market, kainat yox, speys, ismarış əvəzinə mesaj və s. işlətməliyik?
Yavuz bəy bizim Cümhuriyyət əvəzinə Respublika, Cümhur Başqanı əvəzinə Prezident deməyimizi düzgün saymır. Şimali Kiprdə çıxışımda mən də bu barədə danışmışdım. Türkiyə türklərinə müraciətlə: “Biz Respublika, siz Cümhuriyyət deyirsiz. Amma biz mədəniyyət, siz kültür, biz siyasət siz politika, biz iqtisadiyyat siz ekonomi deyirsiz. Dillərimizi daha da yaxınlaşdırmaq istəyiriksə, gəlin, bir prinsipə əsaslanaq (“prinsip” sözünü də “qayda” sözüylə əvəz etmək olar), ya hamımız ərəb mənşəli, ya hamımız Avropa mənşəli sözləri işlədək.
Amma hər işdə olduğu kimi, bu məsələdə də ifrata varmaq olmaz. Yavuz bəy türk dilinə girmiş, demək olar ki, bütün yeni sözləri – “öz türkcə”ni qəbul etmir. Mənim fikrimcə, tutalım, çağdaş, uçaq, örnək sözləri uğurludur. Elə bir qədər əvvəl Yavuz bəyin işlətdiyi və altını cızdığım “bağımsızlıq” sözü də fəna deyil. Hansı məntiqlə “maaləsəf”, “binaaleyn” kimi adamın dilini dolaşdıran sözlər saxlanılır, amma hamının yaxşı bildiyi “məktəb”, “müəllim” sözləri “okul”, “öyrətmən” sözlərilə əvəz olunur. Ancaq ona görəmi ki, “okul” fransızca “ekol”a bənzəyir, “öyrətmən” ingiliscə “centlmen”, “biznesmen” sözlərini xatırladır?
“Fövqəladə” – deyilişi ağır sözlərdəndir, amma “olağanüstü” asanmı tələffüz edilir? Bəlkə bu sözün ifadə etdiyi anlamı – mənanı “görünməmiş”, ya “inanılmaz” şəklində işlədək?! İllərdir deyirik ki, bizim işlətdiyimiz “qatar” sözü “tren” sözündən daha türkcədir, deyirik ki, “açar” “anahtar”dan yaxşıdır, bəli, əvət deyirlər, amma yenə də “tren”dən və “anahtar”dan əl çəkmirlər. “Xoşuma getdi” deyirlər. Nərəyə getdi? “Xoşuma gəldi” daha məntiqli deyilmi? Şəhərə nədən “kənd” deyirlər və eyni zamanda “Böyük şəhər bələdiyyəsi” işlədirlər?
Yavuz bəy “həyat” əvəzinə “yaşam”, “həqiqət” əvəzinə “gerçək”, “həsrət” əvəzinə “özləm”, “xüsusi” əvəzinə “özəl” işlənməsinin də əleyhinədir. Bu məsələdə Yavuz bəylə razılaşmıram. Demirəm ki, sabahdan “həyat” əvəzinə “yaşam” işlədək. Amma bu iki sözün hər ikisini, ümumiyyətlə, həm “gerçək”, həm “həqiqət”, həm “həsrət”, həm “özləm” kəlmələrini işlətsək, bu dilin sinonim zənginliyini artırar. Qoy bu sözlərin hamısından istifadə olunsun, yaxud Türkiyə türkcəsiylə desək, “hepsi kullanılsın”. Hansı daha çox yayılar, hansını çoxluq, çoğunluq qəbul edər, o da qalar. Yaxud ikisi də qalar.
Dillə bağlı problemləri – sorunları bitirməkçün bir məsələyə, – konuya da toxunum – deyinim. Azərbaycan və türkcə işlənən eyni mənalı – anlamlı sözləri qoşa gətirirəm ki, dillərimiz arasında bütün eyniliklərlə – oxşarlıqlarla bərabər, fərqlər – ayrılıqlar da aydın olsun.
Bu məsələni ona görə abartıram – qabardıram, şişirdirəm ki, bir çox türkiyəli qardaşlarımız kimi, Yavuz bəy də Azərbaycana böyük məhəbbətilə birlikdə dilimizi ləhcə sayır. Dəfələrlə Türkiyədə dediklərimi bir də təkrar etməliyəm: Bağımsız, müstəqil Azərbaycanın dövlət dili – ləhcə sayıla bilməz. Sovet dönəminin çətin illərində Azərbaycan xalqı, onun ziyalıları – aydınları, ilk növbədə, yazıçıları – yazarları dilimizin yaşaması uğrunda ona görə ölüm-dirim mübarizəsi aparmayıblar ki, müstəqillik dövründə onu ləhcə adlandırsınlar? Azərbaycan türkcəsi – heç bir dilin ləhcəsi deyil, müstəqil dildir, öz tarixi, özkeçmişi, öz ənənələri – gələnəkləri olan dildir. Oğuz qrupuna daxil olan Azərbaycan türkcəsinin və Türkiyə türkcəsinin qaynağı eynidir və ta XIX əsrə qədər bir-birindən çox az fərqlənmişlər. Ağız ədəbiyyatımız – şifahi ədəbiyyatımızda heç fərq yoxdur, yazılı ədəbiyyat – divan şeiri də ümumi ərəb və fars sözlərinə görə yaxındır. Amma bu gün mən Yunis Əmrəni sərbəst oxuyub anlayıramsa, onun kitabına yazılan Ön sözü mütaliə edəndə tez-tez lüğətə baxmalı oluram. Bu gün dillərimiz arasında heç bir fərq yoxdur, – deyənlər, ya həqiqətə – gerçəyə göz yumanlardı, ya da bunu müəyyən məqsədlə edənlər. Bu gün Azərbaycan türkcəsi Yavuz bəyin düşündüyü təkin – Türkiyə türkcəsinin Sivas, ya Ərzurum kimi ləhcələrindən biri deyil. Öz xüsusiyyətləri – özəllikləri, öz söz tərkibi olan ədəbi dildir. Eləcə də qazax, qırğız, özbək, tatar, türkmən, uyğur dilləri ləhcə deyil, müstəqil dildirlər. Böyük Öndərimiz Heydər Əliyevin məşhur sözlərini unutmuram: “Bir millət – iki dövlət”. Əlbəttə, elədir. Amma bir millətin də iki fərqli ləhcələri yox, ədəbi dilləri ola bilir. Hindistanda neçə fərqli dil var, amma hind xalqı vahid millətdir. Əfqan xalqı vahiddir, amma Əfqanıstanda puştu, xəzər, tacik, özbək dillərində danışırlar. O biri tərəfdən, Latın Amerikası ölkələri ispan dilində danışır, amma məgər meksikalılar və argentinalılar eyni millətdir? Yaxud eyni dildə danışan ispanlarla çililər eyni xalqdır? Amerikanlar, britaniyalılar, kanadalılar, avstraliyalılar ingilis dilində danışırlar, lakin eyni xalq deyillər. Eləcə də ingilis dilində danışan irlandlar və şotlandlar eyni millət deyil. Azərbaycan türklərilə Türkiyə türkləri iki dövləti olan eyni millətdir, amma bir-birinə çox yaxın olsa da, bir qədər fərqli dilləri var. Bu fərqlər hələ XX əsrin əvvəllərində Mirzə Cəlil Məmmədquluzadənin “Anamın kitabı”, Üzeyir Hacıbəylinin “O olmasın, bu olsun” əsərlərində parlaq şəkildə əks olunub. Qıpçaq qrupundan qazax və qırğız dilləri çox yaxındırlar. Eyni qrupdan tatar və başqırdların, hətta ümumi ədəbi klassikləri var. Amma bütün bu türk xalqları öz ana dillərini ləhcə yox, müstəqil dil sayırlar və düz edirlər. Bu məsələdə müstəqil Azərbaycan Cümhuriyyətinin qurucularından Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin də eyni fikirdə olduğunu xatırlatmaq istəyirəm.
Yavuz bəy ustadı saydığı böyük şairimiz Bəxtiyar Vahabzadəni belə səciyyələndirir: “Bizim Məhməd Akifimiz, Yəhya Kamalımız, Nəcib Fazilimiz nə isə Azərbaycanın Bəxtiyar Vahabzadəsi də odur”.
Müstəqil Azərbaycan dili (ləhcəsi yox, məhz dili) məsələsində Bəxtiyar Vahabzadənin fikrini elə Yavuz bəy də kitabında gətirir:
“Pəki (yaxşı) şimdi (indi) nə yapmalı? (nə etməli?) Türk xalqının əsrlər boyu bir-birindən ayrı düşməsi dildə də böyük fərqlər meydana gətirdi. Bu üzdən əski Sovet Birliyində türk xalqları kəndi (öz) ana dilləriylə bir-birlərini yetəri qədər anlamıyorlar. Ortaq bir dil olaraq rusca konuşmağa (danışmağa) başladılar. Bu isə bizim üçün böyük bir faciə idi. Mən bunu türk olaraq kəndimə böyük bir həqarət sayıram. Və çıxış yolu olaraq bütün türk xalqları üçün iletişim (rabitə, ünsiyyət) dili olaraq Türkiyə türkcəsinin əsas alınmasını istiyorum”.
Göründüyü kimi, Bəxtiyar müəllim çağdaş türk xalqlarının dillərinin fərqli olmasını, bir-birini anlamayacaq dərəcədə fərqliliyini və buna görə ortaq dil kimi rus dilindən istifadə olunmasını təəssüflə qeyd edir. Əlbəttə, bayaq dəmin yazdığım kimi, qıpçaq dil qrupuna daxil olanlar bir-birini anlamaqda çətinlik çəkmir, eyni cür oğuz qrupunda, özəlliklə Azərbaycan və Türkiyə türkcəsi bir-birini asan (kolay) anlayacaq dərəcədə yaxındırlar. Yaxındırlar, lakin fərqlidirlər. Əgər, bəzilərinin saydıqları kimi heç bir fərq yoxdursa, onda mən, Anar (eləcə də Bəxtiyar müəllim və öz dilimizdə yazan bütün azəri yazıçılar) əyalət ləhcəsində yazan müəlliflər sayılmalıdırlar. Bu barədə Bakilərlə fikir mübadiləsi edərkən Yavuz bəy: “Elə düşünməyin ki, biz Türkiyə türkləri sizə qarşı bir abi (ağabəy, böyük qardaş) kimi davranmaq iddiasındayıq, – dedi. – Əlbəttə, – dedim, – biz belə düşünmürük, biz eyni millətik, amma dil fərqlərimizi abartmadan-qabartmadan büsbütün danmaq da olmaz.
O ki qaldı ortaq dilə, Bəxtiyar müəllim kimi mən də türk xalqları arasında iletişim (ünsiyyət, rabitə, əlaqə) dilinin Türkiyə türkcəsi olması fikrindəyəm və bu barədə çıxışlarımda dəfələrlə demişəm.
Yavuz Bülent Bakilərin Azərbaycana sevgisi qibtə ediləcək qədər böyükdür. Sevincimiz sevinci, dərdimiz dərdidir.
44 günlük zəfər savaşımızda, torpaqlarımızın otuz illik işğaldan sonra azad edilməsində Türkiyə türklərinin, o cümlədən, əksər Türkiyə aydınlarının qəlbləri bizim qəlblərimizlə bir döyünürdü və tarixi qələbəmizlə birlikdə öyünürük.
Onu da məmnunluqla vurğulamaq istəyirəm ki, ortaq müqəddəs abidəmizi – “Kitabi Dədəm Qorqud”u Yavuz bəy də milli dəyərimiz sayır. “Dədə Qorqudu yenidən oxumaq” adlı yazısında qeyd edir:
“Azərbaycan türkləri Dədə Qorqudu kəndi dillərinin, yəni Oğuz türkcəsinin ən ölümsüz şairi – ozanı olaraq alqışlayırlar. Dədə Qorqud dastanlarından yola çıxaraq mükəmməl bir film yapmağı da ilk dəfə Azərbaycan türkləri gerçəkləşdirdilər.
Qardaş Azərbaycan Cümhuriyyəti, Kültür bakanlığı, Elmlər Akademisi, Azərbaycan Yazıçılar Birliyi Dədə Qorqud dastanlarının yazılışının 1300 il dönümü dolayısıyla Bakıda böyük bir proqram düzənlədi. Xariqə!”
Amma bunu da gizlətmək istəmirəm ki, Y.B.Bakilərin Azərbaycana böyük və səmimi məhəbbətlə qələmə alınmış kitabında bəzi mübahisəli məqamlar da var. Bunun səbəbi Yavuz bəylə Bakıda ünsiyyətdə olan adamlardan bəzilərinin onu birtərəfli məlumatlandırmalarıdır. Belə yarımçıq bilgilərin nətcəsində Yavuz bəyin bəzi şəxsiyyətlərə, elə tutalım, Nərimanova münasibəti tamamilə mənfidir, onu, hətta xain və Azərbaycanın 1920-ci ildə sovetlər tərəfindən işğal olunmasının baiskarı sayır. Guya Nərimanov olmasaydı, XI Qızıl ordu Türkiyənin qurtuluş savaşına yardım bəhanəsilə Azərbaycana soxulmayacaqdı və müstəqil hökumətimizi devirməyəcəkdi. Bolşeviklər Azərbaycanı zəbt edəndən sonra Stalinin fikri ölkəni iki əyalətə bölmək və Bakı şəhərini birbaşa Moskvaya tabe etmək idi. Beləliklə, Azərbaycan, hətta coğrafi vahid kimi xəritədən silinə bilərdi. Məhz Nərimanov Lenini inandırdığına görə, Azərbaycan formal olsa da, Bakını paytaxt kimi saxlamaqla müttəfiq respublika statusunu qoruyub saxlaya bildi.
Qarabağ məsələsində də Nərimanov bu qədim torpağımızın ermənilərə verilməsi haqda fikrə qarşı çıxdı və əyalətin Azərbaycanın tərkibində qalmasına nail oldu. Nərimanovun çətin sovet rejimində milli dəyərlərimizi, dilimizi qorumaq yolunda səyləri bolşeviklərin, o cümlədən, bəzi gənc Azərbaycan kommunistlərinin onu millətçi kimi damğalanmasına və sovet təbliğatında “nərimanovşina” (“nərimançılıq”) kimi millətçilik təmayülünə görə siyasi ittihama səbəb oldu. Nərimanovu Azərbaycandan ayırmaqçün ona Moskvada vəzifə verdilər – və onu az-çox müdafiə edən Leninin ölümündən sonra Nərimanov da müəmmalı şəkildə vəfat etdi. Adının çəkilməsi bütün Sovet İttifaqında, ilk növbədə, Azərbaycanda qadağan olundu.
Bu barədə Yavuz bəylə söhbətimizdən və ona bu məlumatlardan bəzilərini çatdırdıqdan sonra Nərimanova münasibəti məncə, müəyyən dərəcədə dəyişdi, hətta “bizim bəzi məsələlər barədə məlumatımız azmış” – dedi. Bütün bunlar Yavuz bəyin bilmədiyi faktlar idi və Nərimanova Türkiyədə (və Azərbaycanda! – A.) birtərəfli yanaşmadan qaynaqlanırdı. Amma axı Yavuz bəy özünün bildiyi faktların əsasında da Nərimanova qarşı belə münasibət bəsləməməliydi, onun Bakıdakı heykəlinin uçurulmasını, ev-muzeyinin qapanmasını istəməməliydi. Azərbaycana aid bəhs etdiyim kitabında Nərimanovun Azərbaycan hökumətinin başçısı olduğu zaman Türkiyə, Mustafa Kamal paşanın Qurtuluş savaşına yardım üçün beş yüz kilo ölçüsündə qızıl göndərildiyini qeyd edir. Bu yardımı borc sayanlara Nərimanov “qardaş qardaşa borc verməz, bu təmənnasız və qaytarılmayacaq yardımdır” – deyib.
Yavuz bəylə dartışdığımız – mübahisə etdiyimiz ən əsas, önəmli məsələ isə Nazim Hikmətlə bağlıdır. Nə yazıq ki, Yavuz bəy Türkiyədəki tüm (bütün) Nazim əleyhdarları kimi, şairi eyni faktlara – SSRİ-yə qaçmasına, Stalini öyməsinə, rus qadınıyla evlənməsinə görə suçlayır. Nazimin günahsız olaraq on beş il Türkiyə məhbəslərində ömrünün ən gözəl gənclik çağını çürütməsi heç nəzərə alınmır. İkinci Dünya hərbində Hitleri əzən qüvvələrin başında Stalinin rolunu qiymətləndirməsi – Nazimin suçumudur? Moskva hava alanında – hava meydanında Stalin haqqında dediyi sözlər təhrif olunmuş şəkildə çatdırılır və qınanılırsa, elə bircə ay sonra, Stalinin sağlığında Moskvada yaşaya-yaşaya açıq şəkildə SSRİ-də ifrat dərəcədə Stalinə pərəstişi qınamasını yada salmırlar. Sovet İttifaqında yaşaya-yaşaya bu quruluşun eybəcərliyini göstərən əsər yazması, tənqidi fikirlərini açıq söyləməsi, nəticədə mənəvi təzyiqlərə, açıq təqiblərə məruz qalması, hətta ölümlə təhdid edilməsi nəzərə alınmır.
Fəqət, Yavuz Bülent Bakilər bir fikir adamı, ideoloq olmaqla yanaşı şairdir, özü də gözəl şairdir. Və məhz şair olduğu üçün Nazimə olmazın küfrlər yağdırdıqdan sonra belə bir səmimi etiraf edir: “Bir televizion proqramında açıqca söylədim ki, Nazim Hikmətin türkcəsi mənə görə çox gözəl türkçədir”.
Başqa bir yerdə Nazimi çox kötü – pis baba (ata) adlandıran Yavuz bəy ardınca bu sözləri deyir:
“Oğlu Mehmet üçün yazdığı şeirləri bir ürək ağrısıyla oxuduğumu söyləyə bilərəm”.
Məncə, həssas ruhlu şair Yavuz Bülent bax, bu sözlərdədir. Başqa bir şairin dərdini, nisgilini, həsrətini duya bilən insan. Şairin şairi duyması bütün ideoloji ehkamlardan, siyasi əqidələrdən fərqlidir.
Bakıda vaxtilə Nazim Hikməti sürəkli alqışlayan bəzi ziyalılarımız Yavuz bəyə xoş gəlməkçün Nazimi yamanlamağa tələsəndə çox mətləblər haqqında düşünməli olursan. Bu sayaq ziyalılarımız haçan daha səmimidirlər: canlı Nazimi görəndə sevincdən yerə-göyə sığmayanda, ya Nazimin əleyhinə deyilənlərə züy tutanda?
Bakilərin sırf şair davranışını estetik baxışları, dünyagörüşü ondan çox uzaq olan Orxan Vəliyə sayğılı və sıcaq yanaşmasında da görürəm.
Azərbaycanda çox dəfə olmuş, özəlliklə Xalq Cəbhəsinin hakimiyyəti dövründə gəlmiş Bakilərlə Türkiyədə son görüşümüzdən belə nəticə çıxardım ki, ölkəmizin indiki durumu haqqında tam təsəvvürü yoxdur. Mənə Əbülfəz Elçibəyə həsr olunmuş kitabını verərkən: – “bu kitabı Azərbaycana aparmağınız sizə təhlükə törətməzmi? – deyə ehtiyatla soruşurdu. Güldüm.
– Azərbaycanda Elçibəy haqqında çıxan heç bir kitab nəinki yasaq deyil, – dedim, – onun haqqında öz müəlliflərimizin də kitabları çıxır. Əbülfəz bəy Fəxri Xiyabanda dəfn olunub. Kitabınızı Bakıya rahatca aparacam, oxuyacam, fikrimi də bildirəcəm.
Doğrudan da, Bakıda bu kitabla tanış oldum. Əbülfəz Elçibəy haqqında 2009-cu ildə yazdığım və “Əsrin əsiri” kitabımda dərc olunmuş məqaləmdə qeyd edirdim ki, Yavuz Bülent Bakilərin “Elçibəy” kitabında Türkiyə jurnalistlərinin, siyasi xadimlərinin Əbülfəz bəy haqqında yazıları, onunla görüşləri, söhbətləri barədə xatirələri daxil edilmişdir. “Kitabın sonunda Yavuz Bülent Elçibəyin vəsiyyətini verir”.
Yavuz bəyin Azərbaycan haqqında kitabında oxuduğum bir məlumat da mənimçün tam bir yenilik oldu. Ənvər Qazıyev haqqında yazdıqlarını nəzərdə tuturam. Ənvər Qazıyevin adı mənə tanışdı. Otuzuncu illərdə atam haqqında yazdığı mətni qəzetdə oxumuşdum. Atamla və dirijor Niyaziylə birgə şəkilləri durur. Bildiyimə görə, müharibə vaxtı bu adam almanlara əsir düşüb. Onun haqqında heç bir başqa məlumatım yox idi. Bakilərin kitabında Ənvər Qazıyev barəsində oxuduqlarım məni sarsıtdı. Demə, Ənvər Qazıyevi də almanlara əsir düşmüş başqa azərbaycanlılar kimi, əsasən Türkiyəyə, bir qismini isə İsveçrəyə gətiriblər. Stalinin təhdidinə baxmayaraq İsveçrə hökuməti onların SSRİ-yə verilməsinə razı olmayıb. Bakilər yazır: “Bizdə Cümhur Başqanı qoltuğunda İsmət İnönü otururdu, İnönü Stalinin təhdidlərindən qorxmağa başladı. İsveçrə dövləti Stalinin zorlamalarına rəğmən üç yüz türk və min rus əsirini Rusiyaya təslim etmədi, amma qosqoca Türkiyə Cümhuriyyəti Stalin Rusiyasının təhdidlərinə baş əydi və bir sabah 1300 kişilik (nəfərlik) Azərbaycan türkü bulunduqları kamplardan (düşərgələrdən) ayıraraq doğu sınırına sevk edildi. Bu yolculuğa çıxanlar ölümə götürüldüklərini çox iyi bilirdilər”.
Sonra kitabda sovetlərə verilərək ölümə məhkum edilmişlərdən birinin Ənvər Qazıyevin Mehmed (Məmməd) adlı dostuna yazdığı məktub verilib:
“Qardaşım Məmməd!
Sarıqamışdan Karsa gələnə qədər nələr çəkdik, Allah bilir. İntihara da bir türlü müvəffəq olamadık. Şimdi Karsdan hüduda doğru gedirik. Bu yolçuluq həyatımızın sonudur. Əlvida qardaşım, gözlərindən öpürəm”.
Labüd, qaçılmaz ölümə gedən insanın bu məktubunu həyəcansız oxumaq mümkün deyil. Doğrudan da, Sovet hökumətinə təhvil verilən əsirləri elə sərhəddəcə – Boraltan körpüsündə – qurşuna düzmüşlər – güllələmişlər. Bu olay (hadisə) tarixə Boraltan müsibəti kimi düşüb. İstedadlı gənc yazıçımız Pərvinin “Aşar, keçər Arazı” adlı pyesi bu faciəyə həsr olunub.
Əsərin adı xalq türküsündən gəlir.
Boraltan bir körpüdür,
Aşar, keçər Arazı.
Bu dəhşətli hadisədən bəhs edən Yavuz bəy daha sonra yazır:
“Əcəba, Atatürk sağ olsaydı, 1500 soydaşımızı ruslara təslim edərdimi? “Edərdi” deyənlər Atatürkü heç, amma heç tanımayanlardır”.
Türkiyəyə son səfərlərimdən birində Yavuz Bülent Bakilərin Türkiyənin millətçi kəsimindən olan arkadaşlarıyla arasının soyuduğunu eşitdim. Səbəb Yavuz bəyin Atatürkün özəlliklə din və dil siyasətinə qarşı olmasıdır. Xatırlayıram ki, Yavuz bəylə söhbətlərimizdə Osmanlı dövləti və İkinci Əbdülhəmid haqqında böyük rəğbətlə danışırdı. Düşünürəm ki, sultan Əbdülhəmid də, Atatürk də, Nərimanov da, Nazim Hikmət də, Elçibəy də indi, necə deyərlər, haqq dünyasındadırlar. Bizim dünyada bir-birini eşitmək istəməyən insanlar, bəlkə də başqa bir dünyada – əgər belə bir dünya doğrudan da, varsa – bir-biriylə anlaşacaqlar.
Azərbaycan mədəniyyətinə ağır itki üz vermişdir. Görkəmli yazıçı, nasir, dramaturq, tənqidçi, ədəbiyyatşünas, filologiya elmləri doktoru, professor, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü, Azərbaycan Respublikasının Xalq yazıçısı (1998), “İstiqlal” ordenli (2003), dövlət və ictimai xadim Elçin İlyas oğlu Əfəndiyev 2025-ci il avqustun 3-də, ömrünün 82-ci ilində vəfat etmişdir. Elçin Əfəndiyev 1943-cü il mayın 13-də Bakı şəhərində anadan olmuşdur. O, yaradıcılığa ötən əsrin 60-cı illərində başlamış və Azərbaycan ədəbiyyatında xüsusi yer tutan “60-cılar” ədəbi nəslinin ən aparıcı nümayəndələrindən biri olmuşdur. Yazıçı milli ədəbiyyata yeni ab-hava, yeni dəyərlər və bədii ifadə vasitələri gətirmiş, ədəbi mühitin inkişafında müstəsna rol oynamışdır.
Onun nəsr əsərləri, hekayə və povestləri onlarla xarici ölkədə tərcümə edilərək nəşr olunmuş, Azərbaycan ədəbiyyatının beynəlxalq səviyyədə təbliğində mühüm rol oynamışdır. Elçin Əfəndiyev milli ədəbiyyatımızı xaricdə layiqincə təmsil edən ən tanınmış simalardan biri olmuşdur.
Elçin Əfəndiyevin zəngin yaradıcılığında romanlar, povestlər, pyeslər və elmi-tənqidi əsərlər xüsusi yer tutur. Onun “Mahmud və Məryəm”, “Ağ dəvə”, “Baş”, “Bayraqdarlar” kimi əsərləri Azərbaycan ədəbiyyatının qızıl fonduna daxil olmuşdur. Dramaturgiya sahəsində də məhsuldar fəaliyyəti ilə fərqlənən yazıçının səhnə əsərləri həm ölkə, həm də xarici teatrların repertuarında geniş yer almışdır.
Elçin Əfəndiyev yalnız yazıçı kimi deyil, həm də ictimai-siyasi xadim kimi Azərbaycan dövlətçiliyinin və mədəniyyətinin inkişafında böyük xidmətlər göstərmişdir. O, 1993–2018-ci illərdə Azərbaycan Respublikası Baş Nazirinin müavini vəzifəsində çalışaraq ölkənin ictimai-siyasi və mədəni həyatında mühüm rol oynamışdır. Bununla yanaşı, 1980-ci illərin sonlarında “Vətən” cəmiyyətinin sədri kimi xaricdə yaşayan azərbaycanlıların birliyinin və tarixi vətənlə əlaqələrinin möhkəmlənməsində, diaspor hərəkatının formalaşmasında əvəzsiz xidmətlər göstərmişdir.
Azərbaycan ədəbiyyatında və mədəniyyətində müstəsna xidmətlərinə görə “İstiqlal” ordeni və digər yüksək dövlət mükafatları ilə təltif olunmuşdur.
Mədəniyyət Nazirliyi Elçin Əfəndiyevin vəfatından kədərləndiyini bildirir, mərhumun ailəsinə və yaxınlarına dərin hüznlə başsağlığı verir. Onun zəngin irsi və böyük xidmətləri xalqımızın yaddaşında əbədi yaşayacaqdır.
Cənab Prezident səfərə çıxıb, Gəzir ölkəmizi, səhərdi, səhər! O, gəlib səfalı bir yerə çıxıb, – Oxşayır ruhunu əsən küləklər. Çıxır görüşünə güllə, çiçəklə Təzə sakinləri doğma diyarın. Prezident görüşür bir ağbirçəklə Halını soruşur bir ixtiyarın. Burda qarışıbdır – gülüş, göz yaşı, Anların hökmünü Zaman sayırdı. Şəhid oğulların şanlı Başdaşı! – Prezident təmkinlə xatırlayırdı. El-oba tökülüb, şəkil çəkdirir. Əl tuta bilməzdi bu qədər insan. Kimsə, əl eləyib
sağ olun, – deyir, Öpüş göndərirdi, kimsə kənardan. Cənab Prezidentin cəsarətiydi, Vətən torpağını azad eləmək. Əsl qəhrəmanlıq tarixdə nəydi?! Sonra da xalqıyla rahat görüşmək.
Bu gün böyük Azərbaycan şairi Məhəmmədhüseyn Şəhriyarın anadan olmasının 119-cu ildönümü tamam olur.
AZƏRTAC xəbər verir ki, şeirimizi yüksək zirvələrə qaldıran, insanlara vətənpərvərlik duyğuları aşılayan, milli həmrəylik ideyası təbliğ edən, milli ruhun oyanışında böyük xidmətləri olan Şəhriyar yaradıcılığı hər zaman Azərbaycan xalqının güvənc yeri olub. O, klassik şeirin bütün şəkillərinə müraciət edib, ölməz sənət inciləri yaradıb.
Məhəmmədhüseyn Şəhriyar 1906-cı ildə Təbriz şəhərinin Bağmeşə bölgəsində, o zamanın tanınmış hüquqşünaslarından Hacı Mirağa Xoşginabinin ailəsində dünyaya gəlib. O, Təbrizdə orta təhsil alaraq Tehran Universitetinin tibb fakültəsinə daxil olub. Təhsilini yarımçıq qoysa da, dahi şair xalq təbabətinə dərindən bələd olduğu üçün həkimliklə də məşğul olub.
Şəhriyarın ilk şeir kitabı 1931-ci ildə Tehranda üç böyük şair və alimin – Məlikü-şüəra Baharın, Səid Nəfisinin və Peyman Bəxtiyarinin müqəddimələri ilə nəşr olunub.
O, XX əsrin 20-ci illərindən artıq istedadlı bir şair kimi tanınmağa başlayıb. Məhəbbət lirikasının böyük korifeyləri Hafiz və Məhəmməd Füzulinin qəzəlləri ilə müqayisəyə qadir olan sevgi şeirləri, dünya həyatının mahiyyəti barədə fəlsəfi düşüncələri əks etdirən hikmətli qəsidələri, real həyat müşahidələrinin məhsulu kimi yaranan lirik poemalar müəllifi olan sənətkarı Azərbaycan şeirinin ən yüksək zirvələri sırasına ucaldan, ilk növbədə onun vətənpərvərlik duyğuları aşılayan, milli həmrəylik ideyasını təbliğ edən əsərləri olub.
M.Şəhriyarı XX əsr Azərbaycan poeziyasının nəhəngləri sırasına ucaldan, ilk növbədə, onun ölməz “Heydərbabaya salam” poemasıdır. Şəhriyar “Heydərbabaya salam” əsəri ilə Azərbaycan türkünün milli həyatını bütün cəhətləri ilə göstərməyə müvəffəq оla bilib. Sadə bir fоrmada yazılan poema hələ əlyazma şəklində yayılaraq şöhrət tapıb və dövrün ziyalılarının diqqətini özünə cəlb edib. Şairin ata-baba yurdunun şirin xatirələri ilə yaşayan, “Heydərbabaya salam” poeması haqqında M.Rövşənzəmir yazırdı: “Heydərbaba dağı bir gün yerlə-yeksan оla bilər, yer üzərindən silinə bilər. Ancaq nə qədər ki, Azərbaycan xalqının həssas qəlbi döyünür, Şəhriyarın bu şeiri nəsildən-nəslə ötürüləcək və yaddaşda qalacaqdır”.
Məhəmmədhüseyn Şəhriyarın xatirəsi ədəbiyyatsevərlərin ürəyində əbədi yaşayır və sevilir. O, 1988-ci il sentyabrın 18-də 82 yaşında Təbrizdə vəfat etsə də, o gün hər il İranda “Milli şeir günü” kimi qeyd edilir.
Gəncə Memorial Kompleksində tikinti-quraşdırma işlərinin tamamlanması və muzey ekspozisiyasının təşkili ilə bağlı tədbirlər haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncam
Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 109-cu maddəsinin 32-ci bəndini rəhbər tutaraq, 2020-ci ildə 44 günlük Vətən müharibəsi zamanı Gəncə şəhərində və digər yaşayış məntəqələrində həlak olan sakinlərin xatirəsinin əbədiləşdirilməsi və müharibə reallıqlarının əks etdirilməsi məqsədilə qərara alıram:
1. Gəncə şəhərində inşa olunan Gəncə Memorial Kompleksində tikinti-quraşdırma işlərinin tamamlanması və muzey ekspozisiyasının təşkili məqsədilə Azərbaycan Respublikasının 2025-ci il dövlət büdcəsində nəzərdə tutulmuş Azərbaycan Respublikası Prezidentinin ehtiyat fondundan Azərbaycan Respublikasının Dövlət Şəhərsalma və Arxitektura Komitəsinə 10,5 milyon (on milyon beş yüz min) manat vəsait ayrılsın.
2. Azərbaycan Respublikasının Maliyyə Nazirliyi bu Sərəncamın 1-ci hissəsində göstərilən məbləğdə maliyyələşməni təmin etsin.
3. Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabineti bu Sərəncamdan irəli gələn məsələləri həll etsin.
Azərbaycan kino və teatr sənəti tarixində müstəsna xidmətləri olan Xalq artisti Nəcibə Məlikova yaratdığı bir sıra yaddaqalan obrazlarla ürəklərə yol tapıb və böyük tamaşaçı sevgisi qazanıb.
AZƏRTAC xəbər verir ki, bu gün Azərbaycanın Xalq artisti Nəcibə Məlikovanın vəfatından 33 il ötür. Əvvəlcə kino aktrisası kimi şöhrət qazanmış sənətkarın yaradıcılığının əsas qolu teatr sənəti ilə bağlıdır.
Kino tariximizdə bir-birindən bənzərsiz rollar ifa etmiş Nəcibə Məlikova 1921-ci il oktyabrın 25-də Bakının Buzovna kəndində anadan olub. 1943-cü ildə
Bakı Teatr Məktəbində Xalq artisti Fatma Qədrinin sinfini bitirərək istəyi ilə Gəncə Dövlət Dram Teatrında işləməyə gedib. Burada bir neçə tamaşada çıxış edərək Bakıya qayıdıb və təzə təşkil olunmuş Azərbaycan Dövlət Teatr İnstitutuna daxil olaraq 1951-ci ildə oranı bitirib.
Təhsil aldığı illərdə Akademik Milli Dram Teatrının tamaşalarında epizodik rollar oynayan aktrisa 1952-ci ildən (kinolara çəkilişlə bağlı kiçik fasilələrlə) yenə bu teatrda işləyib.
Nəcibə Məlikova Azərbaycan və dünya dramaturqlarının əsərlərinin səhnə həyatında rol alıb. Eyni zamanda, kinoda bir sıra uğurlu rollar ifaçısı kimi yadda qalıb. Onların sırasında “Ögey ana”da Dilarə, “Aygün”də Aygün, “Arşın mal alan”da Cahan xala, “Əhməd haradadır?”da Nərgiz xala rollarının ifası aktrisanın yaradıcılıq nailiyyətləri kimi dəyərlidir. Nəcibə Məlikova məlahətli, emosional, lirik-dramatik aktrisa idi. Mənən saf qəlbli qəhrəmanları, məhəbbət yolunda mürəkkəb vəziyyətlərdə gücsüz görünüb kövrələn, ancaq xeyirxah insanların köməyi ilə mətanətini qoruyub saxlayan personajları uğurla oynayıb. Aktrisanın yumorunda da həzin və kövrək lirizm üstünlük təşkil edib.
Kino və teatr sahəsində xidmətlərinə görə aktrisa 1959-cu ildə Azərbaycanın Əməkdar artisti, 1974-cü ildə isə Xalq artisti fəxri adlarına layiq görülüb. Görkəmli sənətkar 1992-ci il iyulun 27-də vəfat edib və İkinci Fəxri xiyabanda dəfn olunub.
“Ozan dünyası” Aşıq Yaradıcılığının Təbliği İctimai Birliyində yeni layihə üzərində iş uğurla davam etdirilir. Azərbaycan Respublikasının Qeyri-Hökumət Təşkilatlarına Dövlət Dəstəyi Agentliyinin maliyyə yardımı ilə həyata keçirilən layihə çərçivəsində “Aşıqlar Qərbi Azərbaycanı tərənnüm edir” adlı kitab hazırlanması nəzərdə tutulur.
Bu barədə AZƏRTAC-a məlumat verən İctimai Birliyinin sədri, Əməkdar mədəniyyət işçisi Musa Nəbioğlu bildirib ki, layihənin həyata keçirilməsində əsas məqsəd Qərbi Azərbaycana qayıdış konsepsiyasına dəstək olmaqdır. Onun sözlərinə görə, kitabda Qərbi Azərbaycanda və eləcə də digər bölgələrdə yaşayıb-yaratmış aşıqların poetik yaradıcılığından seçmələr yer alacaq: “Qərbi Azərbaycandakı yer-yurd adlarını, bu qədim torpaqlarımızda yaşamış soydaşlarımıza qarşı zaman-zaman ermənilərin törətdikləri vəhşilikləri əks etdirən şeirlərdən ibarət kitab hazırlamaqla bu tarixi yurdlarımızın aşıqların sazında-sözündə yaşadığını diqqət önünə gətirməkdir”.
M.Nəbioğlu onu da qeyd edib ki, layihənin icra planına uyğun olaraq müvafiq işlər görülməkdədir. Artıq şeirləri kitaba daxil ediləcək müəlliflər müəyyənləşdirilib, mövzuya uyğun şeirlər seçilib. Bu müəlliflər arasında XVII əsrdə yaşamış Dərdli Nəsib, Ululu Kərim (XVIII-XIX əsrlər), Ağ Aşıq (1754-1860), Aşıq Alı (1801-1911), Aşıq Ələsgər (1821-1926) kimi böyük sənətkarlarla yanaşı, günümüzdə yaşayıb-yaradan ustad aşıqlar da var. Əslən Qərbi Azərbaycandan olan ustad aşıqlarla yanaşı, digər aşıq mühitlərini təmsil edən sənətkarların layihənin tələbinə uyğun gələn şeirlərinə də yer ayrılıb. Bu şeirlərdə əsasən ermənilərin Qərbi Azərbaycanda yaşamış soydaşlarımıza qarşı zaman-zaman törətdikləri vəhşiliklər, yaşatdıqları ağrı-acılar, dədə-baba yurdlarından didərginlik həyatı, müxtəlif dövrlərdə həyata keçirilmiş deportasiya və s. öz əksini tapıb.
Kitaba daxil edilən şeirlərdə, eyni zamanda, bir gün o torpaqlara qayıdacağımıza inam, sazın-sözün beşiyi olan Qərbi Azərbaycanımıza qayıdışa çağırış var. Qərbi Azərbaycana qayıdış konsepsiyasının mahiyyətində də elə bu qənaət durur.
Son illərdə aşıq sənəti və ustad aşıqlarımızla bağlı bir sıra dəyərli kitablar nəşr etdirən Azərbaycan Aşıqlar Birliyində daha bir kitab üzərində iş uğurla davam etdirilir. Azərbaycan Respublikasının Qeyri-Hökumət Təşkilatlarına Dövlət Dəstəyi Agentliyinin maliyyə yardımı ilə həyata keçirilən layihə çərçivəsində hazırlanan bu kitab “Qərbi Azərbaycan aşıqlarının dastan repertuarı” adlanır.
Bu barədə AZƏRTAC-a məlumat verən Azərbaycan Aşıqlar Birliyinin sədr müavini, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, ustad aşıq Altay Məmmədli bildirib ki, layihənin həyata keçirilməsində əsas məqsəd Azərbaycan aşıq sənətinin inkişafında Qərbi Azərbaycan aşıq mühitlərinin mühüm rol oynamasına diqqət yönəltmək, öz dədə-baba torpaqlarından didərgin salınaraq bu gün Azərbaycanın müxtəlif guşələrində məskunlaşmış aşıqların yaradıcılıq fəaliyyətinə əlavə stimul verməkdir.
Onun sözlərinə görə, layihədə əsas diqqət Qərbi Azərbaycan aşıqlarının dastan repertuarına və bu mühitdə yaradılmış dastanlara yönəldiləcək. Qərbi Azərbaycanda yaradılmış və aşıqların repertuarında zaman-zaman mühüm yer tutmuş dastanlar kitab halında nəşr olunaraq saz-söz ictimaiyyətinə çatdırılacaq. Bu, həm aşıq sənətinin inkişafında Qərbi Azərbaycan aşıq mühitinin nə qədər böyük rol oynadığı barədə daha geniş təsəvvür yaradacaq, həm də aşıqlar, xüsusilə də gənc aşıqlara bu dastanlarla yaxından tanış olmaq imkanı qazandıracaq.
Bildirilib ki, kitaba əsasən Qərbi Azərbaycanla bağlı olan və zaman-zaman bu bölgənin aşıqlarının repertuarında yer tutmuş dastan və dastan-hekayətləri daxil ediləcək.
Kitabın sentyabr ayında geniş ictimaiyyətə təqdim edilməsi nəzərdə tutulur.
Məmmədbağır Bağırzadə xanəndə idi, əsl xanəndə. Neçə-neçə ustad sənətkarların qiymətləndirdiyi ustad xanəndə. Muğamlarımızı, xalq və bəstəkar mahnılarını elə şövqlə, elə obrazla ifa edirdi ki, hər dəfə dinləyəndə adama yeni gəlirdi. O, həm də gözəl bəstəkar və şair idi. Bəstələdiyi mahnılar sevilir, dillər əzbəri olurdu. O, Allah-taalanın sevdiyi tək-tük sənətkarlardan idi ki, səhnəyə gəldiyi ilk gündən ömrünün sonuna kimi və ölümdən sonra da populyarlığını itirmədi.
AZƏRTAC xəbər verir ki, bu gün Xalq artisti Məmmədbağır Bağırzadənin anadan olmasının 75-ci ildönümü tamam olur.
Onun sənət yolu toy və el şənliklərindən başlayıb. Adətən özünün yazdığı mahnılarını oxusa da, klassik, müasir bəstəkar və şairlərin yaradıcılığına müntəzəm müraciət edib. Məmmədbağır Bağırzadəni televiziyaya gətirən və onun yaradıcılığında xüsusi rol oynayan bəstəkar Ələkbər Tağıyev olub. Müğənninin repertuarına Oqtay Kazımovun, Nəriman Məmmədovun, Tahir Əkbərin və başqa bəstəkarların mahnıları da daxil idi.
Sözləri Sabir Rüstəmxanlıya, Məmmədbağır Bağırzadəyə aid olan “Bayram şamları”, musiqisi Ələkbər Tağıyevə, sözləri Hafiz Baxışa aid olan “Azərbaycan oğluyam” və digər nəğmələr bu gün də başqa ifaçılar tərəfindən səslənməkdədir.
İstər ifa etdiyi muğam, təsnif və mahnılar, istərsə də özünün bəstələdiyi əsərlərlə milyonların sevimlisinə çevrilən Xalq artisti Məmmədbağır Bağırzadənin Azərbaycan musiqi sənətində özünəməxsus yeri var. Hansı janrda ifa etməyindən asılı olmayaraq onun özünəməxsus ifa üslubu və ürəyəyatan səsi həmişə tamaşaçı zövqünü oxşayır. Cəmi 55 il ömür sürməyinə baxmayaraq parlaq istedadı və bənzərsiz ifa tərzi ilə seçilən istedadlı sənətkarın yazdığı və oxuduğu musiqilər zamana sığmır…
XX əsrdə Azərbaycan mədəniyyətinin bütün sahələrinin sürətli inkişafı, geniş miqyasda təbliği və böyük nailiyyətləri Ulu Öndər Heydər Əliyevin müstəsna tarixi xidmətlərinin nəticəsi idi. Onun rəhbərliyi ilə ötən əsrin 70-80-ci illərində, Azərbaycanın müstəqillik dövründə mədəni və ədəbi irsimizə, rəssamlıq və heykəltaraşlıq, teatr, musiqi və kino sənətinə qayğı əsaslı şəkildə artmışdır. Həm dövlət başçısı, həm də vətənpərvər bir insan kimi Heydər Əliyevin milli mədəniyyətə göstərdiyi diqqət, verdiyi dəyər bu sahədə yeni dövrün başlanğıcı kimi qiymətləndirilməlidir. Ulu Öndər dəfələrlə vurğulamışdır ki, azərbaycanlılar qədim mədəniyyətə, incəsənətə malik olan xalqdır: “Xalqımız qədim xalqdır, böyük tarixə, böyük mədəniyyətə, qədim ənənələrə malik olan xalqdır”.
Heydər Əliyev hakimiyyətdə olduğu bütün dövrlərdə milli-mənəvi dəyərlərimizin qorunmasına, təbliğinə xüsusi qayğı ilə yanaşırdı. “Xalq bir çox xüsusiyyətləri ilə tanınır, sayılır və dünya xalqları içərisində fərqlənir. Bu xüsusiyyətlərdən ən yüksəyi, ən böyüyü mədəniyyətdir”. Bu müdrik ifadələr də Ümummilli Lider Heydər Əliyevə məxsusdur. Dahi siyasət xadimi yaxşı bilirdi ki, milli dövlətçilik dəyərlərinin əsasını mədəniyyət təşkil edir. Sabahkı uğurlara yeganə təminat isə sağlam cəmiyyət quruculuğuna diqqəti artırmaq, köklü mənəvi dəyərləri yeni nəslə və bütün cəmiyyətə daha dərindən və əzmlə aşılamaqdır. Mədəniyyəti xalqın böyük sərvəti hesab edən Ulu Öndər rəhbərlik fəaliyyətinin bütün dövrlərində bu sahənin inkişafını diqqət mərkəzində saxlamışdır.
Bu fikirlər Yasamal rayon Heydər Əliyev Mərkəzinin elmi işçisi Lena Əzizovanın “Milli mədəniyyətimizin hamisi” sərlövhəli yazısında yer alın. AZƏRTAC yazını təqdim edir.
Mədəniyyətimizin elə bir sahəsi yoxdur ki, Heydər Əliyev qayğısından bəhrələnməsin. Musiqimiz, teatrımız, kino sənətimiz, heykəltaraşlıq və rəssamlığımız, xalça sənətimiz də bugünkü inkişafında Ulu Öndərin çox dəyərli ideyalarından bəhrələnib.
Heydər Əliyev Azərbaycan mədəniyyətinin inkişafında yeni dövrün əsasını qoydu. Mədəniyyətimiz, milli-mənəvi dəyərlərimiz beynəlxalq aləmdə tanındı. Heydər Əliyev mədəniyyətimizi yaradan, onu inkişaf etdirən insanların əməyini yüksək qiymətləndirir, daim onların qayğısına qalırdı. Heydər Əliyev bəstəkarların, kinematoqrafçıların, teatr xadimlərinin, rəssamların qurultaylarında, konfranslarında iştirak edir, dərin, məzmunlu nitqi iştirakçıların alqışları ilə qarşılanırdı. Ulu Öndərin mədəniyyət məsələləri ilə bağlı hər çıxışı həmin sahənin gələcək inkişaf proqramına çevrilirdi. Bütün sahələr haqqında o qədər məlumatlı idi ki, sanki bu sahənin mütəxəssisi, bilicisidir. Heydər Əliyev özü də incəsənət meyilli şəxsiyyət idi. Elə gəncliyində də incəsənətə gəlmək, memar olmaq istəyirdi. Amma zaman Ulu Öndəri siyasət memarına çevirdi. Çünki bu xalqın belə bir siyasət xadiminə çox böyük ehtiyacı var idi. O, müstəqil Azərbaycan kimi qüdrətli bir dövlətin memarı oldu.
Hələ sovetlər dönəmində Heydər Əliyev Azərbaycanda mədəniyyətin maddi-texniki bazasının möhkəmləndirilməsinə xüsusi diqqət yetirirdi. Nə qədər kinoteatr, teatr binaları, muzeylər inşa olundu. Mədəniyyətimizin kadr potensialı gücləndirildi. Keçmiş SSRİ-nin ən nüfuzlu incəsənət yönlü ali məktəblərində Azərbaycan gəncləri təhsil alıb Bakıya dönürdülər. Sankt-Peterburqun, Moskvanın teatr, rəssamlıq, musiqi üzrə ali təhsil ocaqlarını bitirmiş gənclər bu gün Azərbaycan mədəniyyətinin aparıcı sənətkarlarıdır. Heydər Əliyev bu kadrların hazırlanmasını gələcək müstəqil Azərbaycanımız üçün gərəkli olacaqlarını düşünərək etmişdir.
Dövlət müstəqilliyimizi qazandıqdan sonra bir müddət mədəniyyətimiz böyük çətinliklər qarşısında qalsa da, Heydər Əliyevin hakimiyyətə yenidən qayıdışı Azərbaycan mədəniyyətinin də tərəqqisinə yeni təkan verdi. Sosial problemlər ucbatından xarici ölkələrə üz tutan sənət adamları Vətənə döndülər, onlara xüsusi qayğı göstərilməyə başlandı. Bağlanmış teatrlar, kitabxanalar, muzeylər öz qapılarını yenidən tamaşaçıların üzünə açdı.
Azərbaycan kinosunun böyük bir dövr inkişafı Heydər Əliyevin adı ilə bağlıdır. Bizə yaxşı məlumdur ki, bir sıra filmlərimizin yaranmasında Ulu Öndərin şəxsi təşəbbüsü olmuşdur. “Uzaq sahillərdə”, “İstintaq”, “Bir cənub şəhərində”, “Nəsimi”, “Babək” filmlərinin yaranmasında, sovet senzurasından keçməsində Heydər Əliyevin səyləri danılmazdır.
Teatrlarımız öz fəaliyyətlərini genişləndirdi. Heydər Əliyev teatrı çox sevirdi. O, həmişə tamaşadan sonra yaradıcı kollektivlə görüşür, onlara öz tövsiyə və tapşırıqlarını verirdi. Bu görüşlər sənət adamlarının məsuliyyətini artırır, onları öz qüvvələrini səfərbər etməyə istiqamətləndirirdi. Ümumiyyətlə, Heydər Əliyevin hakimiyyətə qayıdışı ilə milli teatrımızda yenidən canlanma başlandı, teatrlarımızın repertuarı zənginləşdi, maddi-texniki bazaları möhkəmləndirildi, işçilərin sosial durumu yaxşılaşdı.
Ulu Öndərin hakimiyyəti illərində muzey və kitabxana işi, rəssamlıq, heykəltəraşlıq və memarlıq sənəti sürətlə inkişaf etmişdir. Bakıda ucaldılmış çox dəyərli heykəllər, inşa edilmiş müasir və klassik ənənələri birləşdirən əzəmətli binalar xalqımızın milli sərvətinə çevrilmişdir. Bakımız gözəlləşmiş, yeni görünüş almışdır. Elə regionlarımızda da mədəniyyətin inkişafı diqqətdən yayınmamışdır.
Azərbaycan mədəniyyətinin təbliğini həmişə diqqət mərkəzində saxlayan Ulu Öndərin hakimiyyəti illərində çox səmərəli tədbirlər reallaşdırılıb. Ümummilli Lider Azərbaycanın sivil dünyaya inteqrasiyasına, xalqların iqtisadi-siyasi, humanitar yaxınlaşmasına dövlətçiliyi möhkəmləndirən, xalqı inkişaf etdirən ən vacib vasitələrdən biri kimi baxırdı. Dünya ilə dil tapmağın ən sınanmış və optimal yollarından biri olaraq, mədəni dəyərlərin qarşılıqlı dərkini və təbliğini əsas götürürdü. Bu mənada xarici ölkələrdə keçirilən Azərbaycan mədəniyyəti və incəsənəti günləri, eyni zamanda, Azərbaycanda keçirilən belə tədbirlər mədəniyyətlərarası dialoqun inkişafına çox gözəl yol açırdı.
Ulu Öndərin fəaliyyəti incəsənətimizin bu gün ən dəyərli mövzusudur. Onun haqqında çəkilən filmlər, yaradılan musiqi əsərləri və ədəbi əsərlər xalqımızın milli-mənəvi sərvətidir və gələcək nəsillər onlardan çox şey öyrənəcəklər. “Əsl məhəbbət haqqında” (rejissor V.Mustafayev) filmi Ulu Öndərin yüksək insani keyfiyyəti haqqında həqiqətləri tamaşaçılara çatdırır. Bu film Ulu Öndərə həsr olunan on filmdən biridir. “General”, “Birinci”, “Moskva, Kreml”, “Lider”, “Tale”, “Bir həsədin tarixi”, “Professional”, “Patriot”, “Xüsusi təyinat” kimi digər filmlər də bu böyük şəxsiyyətin həyat və fəaliyyətinin çox uğurlu ekran versiyasıdır.
Heydər Əliyevin mədəniyyət siyasəti bu gün onun siyasi kursunun layiqli davamçısı Prezidentimiz İlham Əliyev tərəfindən uğurla davam etdirilir. 2003-cü ildən sonra Azərbaycanda Heydər Əliyevin mədəniyyətimizin inkişafı ilə bağlı ideyaları davamlı olaraq həyata keçirilir. Azərbaycanda mədəniyyətin müxtəlif sahələri – teatr, kino, kitabxana və muzey işinin inkişafı ilə bağlı qəbul olunan dövlət proqramları ölkəmizdə mədəniyyətin tərəqqisinə yeni stimul yaratmışdır.
Heydər Əliyevin mədəniyyət siyasətinin reallaşması işində bu gün Ulu Öndərin adını şərəflə daşıyan fondun böyük xidmətləri vardır. Milli-mənəvi dəyərlərimizə qayğı, onların qorunması və təbliğində Azərbaycanın Birinci vitse-prezidenti, Heydər Əliyev Fondunun prezidenti Mehriban xanım Əliyevanın xidmətləri əvəzsizdir. Fondun muğam sənətimizin inkişafına, Azərbaycan mədəniyyətinin dünyada tanınmasına, milli-mənəvi dəyərlərimizin təbliğinə həsr etdiyi davamlı tədbirlər olduqca əhəmiyyətlidir. İndi Bakıda Beynəlxalq Muğam Mərkəzi, müasir memarlıq üslubunda inşa edilmiş Milli Xalça Muzeyi fəaliyyət göstərir. Bunlar Heydər Əliyev ideyalarından güc alan dövlət başçımızın həyata keçirdiyi mədəniyyət siyasətinin real nəticələridir.
“Heydər Əliyev və mədəniyyət” mövzusu tükənməz xəzinədir. Çünki bugünümüzün reallıqları məhz həmin ideyalardan güc alır. Doğrudan da, bu dahi şəxsiyyətin yaratdığı fundamental mədəniyyət konsepsiyasının əhəmiyyəti olduqca böyükdür. “Biz öz milli-mənəvi dəyərlərimizlə fəxr etməliyik. Bizim milli-mənəvi dəyərlərimiz əsrlər boyu xalqımızın həyatında, yaşayışında , xalqımızın fəaliyyətində formalaşıbdır. Milli-mənəvi dəyərləri olmayan millət həqiqi millət, həqiqi xalq ola bilməz”. Ulu Öndərin bu kəlamları bir vətəndaş olaraq hər birimizi Azərbaycan mədəniyyətini qorumağa, milli-mənəvi dəyərlərimizdən ruh almağa ruhlandırır.
Mədəniyyət Nazirliyinin təşkilatçılığı ilə Vaqif Poeziya Günləri çərçivəsində ilk dəfə elan olunmuş “Vaqifə məktub” esse müsabiqəsinin qalibləri məlum olub.
Nazirlikdən AZƏRTAC-a bildirilib ki, “Şuşanın ədəbi irsi və Zəfər tariximizdə əhəmiyyəti” mövzusunda keçirilən müsabiqənin təşkilində əsas məqsəd ədəbi mühitdə Şuşanın mədəni simasının bədii ifadəsini təşviq etmək, istedadlı qələm sahiblərinin üzə çıxarılması və onların yaradıcılığını stimullaşdırmaq olub.
Müsabiqəyə ölkənin müxtəlif bölgələrindən yazarlar, eləcə də fərqli sahələrdə çalışan, sözə və ədəbiyyata xüsusi bağlılıq göstərən peşə sahibləri qatılıblar. Onlar təqdim etdikləri esselərdə Şuşanın xalqımızın tarixi yaddaşındakı mövqeyini, ədəbi-mədəni kimliyimizin formalaşmasında oynadığı rolu, eləcə də Zəfər tariximizdəki simvolik əhəmiyyətini özünəməxsus şəkildə ifadə ediblər. Müsabiqəyə ümumilikdə 175 esse təqdim olunub.
Obyektivliyi və şəffaflığı təmin etmək üçün təqdim olunan bütün əsərlər və onların müəllifləri xüsusi ştrix ilə şifrələnib. Esselər tanınmış ədəbiyyatşünas və yazarlardan ibarət komissiya tərəfindən mövzuya yanaşma, mətnin bədii-estetik tutumu, dil və ifadə zənginliyi, həmçinin üslubun orijinallığı və kompozisiya strukturu baxımından dəyərləndirilib.
Komissiya üzvləri tərəfindən mətnlərə müəyyən edilmiş cədvələ müvafiq olaraq qiymət verilib. Komissiyanın yekun qərarına uyğun olaraq aşağıdakı esselər müsabiqənin qalibləri elan edilib.
I yer – “Ruhun və tarixin qovuşduğu Şuşa”, müəllif: Təhminə Verdiyeva
II yer – “Vaqifə müraciət”, müəllif: Natəvan Bağırova
III yer – “Ömrün sıfır nöqtəsi və ya iki misraya sığan həyat”, müəllif: Elvin Əhməd
Nazirliyinin müvafiq əmrinə əsasən, müsabiqənin qalibləri diplomla təltif olunacaq, eyni zamanda I yerin sahibi 2500 manat, II yerin sahibi 1500 manat, III yerin sahibi isə 1000 manat məbləğində pul mükafatı ilə mükafatlandırılacaq.
Mükafatlandırma mərasimi iyulun 17-də Vaqif Poeziya Günləri çərçivəsində Şuşa şəhərində təşkil olunacaq.
Müsabiqədə iştirak edən bütün qələm sahiblərinə təşəkkür edir və onlara gələcək ədəbi fəaliyyətlərində uğurlar arzulayırıq.
Mədəniyyət Nazirliyinin dəstəyi, C.Cabbarlı adına “Azərbaycanfilm” kinostudiyası və Dənizkənarı Bulvar İdarəsinin birgə təşkilatçılığı ilə “Bulvarda kino axşamı” adlı layihəyə start verilir.
AZƏRTAC xəbər verir ki, ilk nümayiş iyulun 19-na planlaşdırılıb. Həmin gün bulvarda açıq havada C.Cabbarlı adına “Azərbaycanfilm” kinostudiyasının istehsalı olan “Görüş” filmi göstəriləcək.
Seans saat 20:00-da başlayacaq.
Layihənin məqsədi gənc nəslin vətənpərvərlik və milli ruhda maarifləndirilməsi, Azərbaycan kinosunu yalnız Bakı sakinlərinə deyil, şəhərimizdə qonaq olan turistlərə də tanıtmaqdır.
Qeyd edək ki, filmlərin nümayişi ilə yanaşı, “Azərbaycanfilm”in geyim və rekvizitləri, çəkiliş və texniki avadanlıqları da sərgilənəcək. Sərgini ziyarət edənlərin sevdikləri film qəhrəmanlarının onlara tanış olan qiyafələrini və aksesuarlarını, eləcə də çəkiliş vaxtı istifadə edilən avadanlıqları görmək imkanları olacaq.
8-ci ANİMAFİLM Beynəlxalq Animasiya Festivalı çərçivəsində ilk dəfə sentyabrın 3-dən 7-dək ANİMAFİLM Pitçinq Müsabiqəsi təşkil olunacaq.
Bu barədə AZƏRTAC-a “Azərbaycan Animasiya Assosiasiyası” İctimai Birliyindən məlumat verilib.
Bildirilib ki, müsabiqənin məqsədi yerli animasiya yaradıcılarını dəstəkləmək, onların ideyalarının inkişafına və beynəlxalq təqdimat imkanlarına şərait yaratmaqdır.
Müsabiqəni “Azərbaycan Animasiya Assosiasiyası” İctimai Birliyi həyata keçirir. Layihənin tərəfdaşları arasında CEE Animation, ANİMAFİLM Studiyası və Dynamic Box Studiyası yer alır. Bu əməkdaşlıq vasitəsilə təşkilatçılar yerli animatorlara daha geniş auditoriyaya çıxmaq imkanı təqdim etməyə çalışırlar.
Müsabiqədə iştirak etmək üçün təqdim olunan layihə mütləq şəkildə Azərbaycan mənşəli və ya Azərbaycanla ortaq istehsal (ko-prodakşn) olmalıdır. Layihənin ən azı 50 faizi animasiyadan ibarət olmalı, format baxımından isə qısametrajlı film, tammetrajlı film və ya serial kimi planlaşdırılmalıdır. Maraqlısı budur ki, nə animasiya texnikası, nə də mövzu üzrə hər hansı məhdudiyyət qoyulmur. Əsas şərt layihə materiallarının Azərbaycan dilində təqdim olunmasıdır.
Müraciət etmək istəyən şəxslər öz layihələrini iyulun 25-dək onlayn formada https://forms.gle/TpbL3f6wZ3GmFXDG7 linki vasitəsilə göndərə bilərlər.
Seçilmiş layihələrin siyahısı avqustun 15-də açıqlanacaq. Qalib layihələr isə xüsusi Pitçinq Münsiflər Heyəti tərəfindən müəyyən ediləcək və nəticələr 8-ci ANİMAFİLM Festivalı zamanı elan olunacaq.
Bildirilib ki, “Tovuz döyüşləri – Zəfərə gedən yolun başlanğıcı” adlı virtual kitab sərgisində bir sıra rəsmi sənədlərin, şəhid olmuş igid Azərbaycan oğullarının hərbi xidməti, keçdikləri döyüş yolu haqqında qələmə alınmış kitab və dövrü mətbuat nümunələrinin tam mətni təqdim edilib. Virtual sərgidə “Tovuz döyüşləri-iyul şəhidləri”, “Vətən uğrunda”, “Polad ömrü”, “Əfsanəvi general”, “Akula ləqəbli kəşfiyyatçı”, “Möhtəşəm zəfərin nişanəsi” kimi 10-dan çox kitabın və “Azərbaycan”, “Yeni Azərbaycan”, “Xalq”, “525-ci qəzet”, “İki sahil”, “Səs” kimi mətbu nəşrlərdə yer alan “Tovuz döyüşləri – Zəfərin başlanğıc məqamı”, “Tovuz döyüşləri: Qəhrəmanlıq salnaməmiz…”, “Tovuz döyüşləri qələbəmizin təməli oldu” kimi məqalələr sərgilənib.
“Zəfər salnaməsinin şanlı səhifəsi – Tovuz döyüşləri” adlı məlumat bülletenində şanlı Qələbəyə gedən yolun başlanğıcında duran, adını Azərbaycanın Zəfər salnaməsinə qızıl hərflərlə yazan Tovuz döyüşlərinin iştirakçıları haqqında toplanmış ətraflı məlumat, onların həyat və döyüş yolundan bəhs edən kitab və məqalələrin siyahısı təqdim edilib.
Materiallar kitabxananın rəsmi saytında yerləşdirilib.
Bəhiyyə xanımla ilk tanışlığım Bakıdan Şəkiyə gedən avtobusda baş tutdu. Bəxtiyar Vahabzadənin 98 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfransa qatılmaq üçün yola çıxmışdıq. Yol boyu onun sadəliyi və səmimiyyəti dərhal diqqətimi cəlb etdi. Avtobusda söhbət əsnasında məlum oldu ki, o, bədii qiraət ustasıdır və tədbirdə çıxış edəcək. Şəki şəhərinə çatdıqdan az sonra Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetin Şəki filialında konfrans başladı. Bəhiyyə xanımın səhnəyə çıxışı hamının marağına səbəb oldu. Şeirləri ifa edərkən onun səsindəki məlahət və duyğu dərinliyi auditoriyanı valeh etdi. Hər kəlməsi ilə sanki Bəxtiyar Vahabzadənin ruhunu canlandırır, onun poetik dünyasını bizə yenidən yaşadırdı.
Konfransdan sonra Bəxtiyar Vahabzadənin ev muzeyində keçirilən tədbirə qatıldıq. Orada da Bəhiyyə xanımın ifası xüsusi rəğbətlə qarşılandı. Muzeyin tarix yazan divarları arasında onun səsi daha da təsirli idi. Şeirləri elə bir hissiyyatla təqdim edirdi ki, sanki şairin özü bizimlə birlikdə idi.
Günün sonunda yerləşdiyimiz otelin həyətində toplaşdıq. Yorğunluğumuza baxmayaraq Bəhiyyə xanımın təklifi ilə kiçik bir ədəbi məclis qurduq. O, müxtəlif şeirlər səsləndirdi və hər bir ifası ilə bizi fərqli aləmlərə apardı. Onun səsi altında ruhumuz dincəlir, gündəlik qayğılardan uzaqlaşırdıq.
Sonrakı günlərdə Bəhiyyə xanımla əlaqəmiz davam etdi. Telefon danışıqlarımızda ədəbiyyat, poeziya və həyat haqqında dərin söhbətlər edirdik. Xüsusilə, “Feysbuk” üzərindən onun paylaşımlarını izləmək mənim üçün böyük zövq idi. Hər paylaşımı ilə yeni bir bilgi öyrənir, onun incə zövqünü və geniş dünyagörüşünü daha yaxından tanıyırdım.
Bir dəfə Bəhiyyə xanımın “Feysbuk”da paylaşdığı bir video diqqətimi çəkdi. O, Nizami Gəncəvinin bir qəzəlini ifa edirdi. Onun təqdimatında qəzəl sanki yeni rəng almışdı. Şeirin hər misrasını elə ustalıqla çatdırırdı ki, Nizaminin dərin fəlsəfəsi və hissləri ürəyimizə toxunurdu.
Başqa bir paylaşımında isə o, Səməd Vurğunun “Azərbaycan” şeirini səsləndirmişdi. Onun ifasında bu şeir vətənə olan sevginin ən yüksək ifadəsinə çevrilmişdi. Səsi ilə vətənimizin gözəlliklərini, tarixini və mədəniyyətini canlandırır, dinləyicilərə qürur hissi aşılayırdı.
Bəhiyyə Nağıyevanın şeir ifa etmə məharəti xüsusi vurğulanmalıdır. Musa Yaqubun “Öyrətmə özünə, öyrətmə məni” şeirini səsləndirərkən onun səsində üsyan, daxili etiraz duyulurdu. Sanki şairin qəlbindəki təlatümü bizə yaşadırdı. Nəbi Xəzrinin “Dəniz, göy, məhəbbət”, “Qəlbimdə qaldın” şeirlərini isə elə səsləndirdi ki, hər misrada dalğaların pıçıltısı, sevginin dərinliyi və göylərin ənginliyi hiss olunurdu. Sanki onun səsi dənizin səsi ilə ahəng təşkil edir, dinləyicini uzaqlara aparırdı.
Bəhiyyə Nağıyevanın İradə Əlilinin “Səninlə fəxr edir xalq, millət” şeirini səsləndirməsi, xüsusilə, yaddaqalan oldu. Bu şeirdə Ulu Öndər Heydər Əliyevə olan sonsuz sevgi və ehtiram dolğun şəkildə öz əksini tapmışdır. Bəhiyyə xanım bu şeiri elə qürur hissi ilə səsləndirdi ki, sanki Heydər Əliyevin möhtəşəm irsi, onun vətən üçün gördüyü misilsiz işlər gözlərimiz önündə canlandı. Bəhiyyə xanımın səsində dərin minnətdarlıq, vətənpərvərlik və xalqın liderinə olan ehtiramı hiss olunurdu. Şeirin hər misrasında Ulu Öndərimizin adı çəkildikcə dinləyicilərin gözlərində iftixar hissi parlayırdı. Bəhiyyə xanım şeiri səsləndirərkən, sanki onun qəlbindəki vətən sevgisi dinləyicilərin qəlbinə sirayət edirdi. Hər kəlmədə xalqın birliyi, ölkənin inkişafı və Heydər Əliyevin tarixi rolu vurğulanırdı. Bu ifa yalnız bir şeir oxunuşu deyildi, bu, bir tarix dərsi, bir vətənpərvərlik mesajı idi.
Bəhiyyə xanımın ifasında Bəxtiyar Vahabzadənin “Durna qatarı” şeiri də xüsusi rəğbət qazandı. Şairin həsrət, yurd sevgisi və keçmişə olan nostaljisini elə bir incəliklə çatdırdı ki, dinləyən hər kəsin qəlbində qəriblik duyğusu oyandı.
Şəhidlərimizin əziz xatirəsinə həsr olunmuş şeirləri səsləndirərkən, hər kəlmə və hər sətir ruhumuza dərindən toxunur, qəlbimizdə sonsuz hüzur və ehtiram oyadırdı. Bəhiyyə xanımın səsi, nəinki sadə bir oxuma tərzi ilə, həm də bir qəhrəmanın ruhuna duyulan dərin sevgi və ehtiramla dolu idi. O, sanki şəhidlərimizin ruhları ilə əlaqə quraraq onların hər birinə ölməzlik və əziz xatirə bəxş edirdi. Oxuduğu hər söz döyüş meydanında canlarını fəda edən vətən övladlarının əziz xatirəsinə olan sevgi ilə yoğrulmuşdu. Hiss olunan bu səmimi və içdən gələn səs şəhidlərin ruhlarını qanadlandırır, hər birimizə onların qəhrəmanlıqlarını bir daha xatırladırdı. O an hər birimiz Bəhiyyə xanımın oxuduğu şeirlərin köməyi ilə şəhidlərimizin varlığını daha dərindən hiss edirdik, onları bir daha yad edərək məhəbbət və ehtiramla anırdıq.
Bəhiyyə xanımın sadəliyi və səmimiyyəti onun sənətində də öz əksini tapır. O, şeirləri ifa edərkən təbii və səmimi olur, dinləyicilərlə dərhal əlaqə qurur. Onunla keçirdiyim hər an mənim üçün dəyərli xatirədir. Onun sənətinə olan sevgisi və peşəkarlığı mənə ilham verir, ədəbiyyata olan marağımı daha da artırır.
Bəhiyyə xanım ilə tanışlığım mənim üçün böyük şansdır. Onunla keçirdiyim hər an, dinlədiyim hər ifa mənim üçün unudulmazdır. Onun sənətinə olan bağlılığı və səmimiyyəti hər kəs üçün nümunə olmalıdır. Ümid edirəm ki, Bəhiyyə xanımla dostluğumuz və əməkdaşlığımız uzun illər boyu davam edəcək, birgə yeni layihələrə imza atacağıq.
Bəhiyyə Nağıyeva illərin sınağından keçmiş sənətkar qəlbinin, poeziyaya olan tükənməz sevgisinin və sözün sehri ilə yoğrulmuş bənzərsiz səsinin daşıyıcısıdır. O, təkcə şeiri səsləndirmir – o, şeiri yaşayır, yaşadır, onu bir ürək döyüntüsünə, bir xalqın nəfəsinə çevirir.
Bəhiyyə xanım, sizə ən səmimi və dərin, xoş arzularımı çatdırıram. Şeirə olan sevginizi, duyğularınızın dərinliyini və hər ifanızla bizə verdiyiniz enerjinin qiymətini sözlə ifadə etmək çox çətindir. Həyatınızdakı hər uğur, hər addım sizin daha da yüksələcəyinizə inam yaradır.
Mənə və ətrafınızdakı insanlara verdiyiniz dərin mənəvi dəstəyə görə çox minnətdaram. Həyatınızın hər anı sevgi və uğurla dolu olsun, əziz Bəhiyyə xanım! Doğum gününüz münasibətilə sizi səmimi qəlbdən təbrik edirəm! Sizə sağlam və mənalı ömür, sonsuz ilham, yeni yaradıcılıq zirvələri arzulayıram. Hər zaman dəyəriniz bilinsin, sözünüz eşidilsin, səsiniz daim qəlblərə yol tapsın!
Sizin kimi sənətkarlar zamanla yox, yaratdığı dəyərlə ölçülür: söz yaşadıqca, sənət də, sənətkar da unudulmur!
Azərbaycan xalçası — ipəkdə gizlənmiş tarix, rənglərə hopmuş tale, ilmə-ilmə toxunmuş sevgi və səbr hekayəsidir.
Nənələrimizin dua ilə başladığı, göz yaşı ilə ilmələdiyi xalçalar bu torpağın yaddaşıdır. Biz xalça toxumuruq, əslində biz duanı ilmələyirik, zamanla danışırıq. Hər bir naxış, hər bir buta bir əhvalatdır. Təkcə ayağın altına sərilən bir parça deyil xalça — o, millətin şərəfidir, kimliyidir, mədəniyyətidir.
Nənəmin ilmələri-Uşaqlığımda nənəm evin bir küncündə xalça toxuyardı. Onun barmaqları ilmə üzərində nə qədər ustalıqla gəzir, ipi çəkəndə sanki zamanı da çəkirdi özü ilə. “Bu butanı düz qoy, yadına düşəcək,” — deyirdi. Nə vaxtsa bu sözlərin mənasını anlamadım. Ta ki illər sonra Qarabağdan gələn bir qadının əli ilə toxuduğu köhnə bir xalçaya baxanda, o buta mənə nənəmin gülüşünü xatırlatdı. Xalçalar unutmurmuş…
Rənglərin sirri
Xalçanın hər rəngi danışır:
🔹 Qırmızı — qan demək deyil, sevgi və enerji deməkdir.
🔹 Göy — səmanın ümididir.
🔹 Yaşıl — həyatın, baharın nəfəsidir.
🔹 Sarı — bəzən qürbət, bəzən xatirə.
Bunlar sadəcə rəng deyil, ruh halıdır. Xalça sənəti bəzək deyil, psixoloji özünütəqdim formasıdır. Xalq öz ağrısını, sevincini, dualarını xalçaya hopdurur.
Hər bölgə bir dastan-Təbrizdə toxunan xalçalar zərifliyi ilə fransız ipəyini utandırar, Qubanın geometrik kompozisiyaları bir riyaziyyat kitabı qədər dəqiqdir. Qarabağ xalçalarında isə savaşla yanaşı, sülh, gözəllik və məğrurluq yaşayır. Bir xalça — bir millət dastanı.
Zamanı saxlamaq mümkündürmü?
Dünyada çox az sənət var ki, həm praktiki, həm estetik, həm də mənəvi anlam daşısın. Xalça bunların hamısıdır. Bu səbəbdən, UNESCO bu sənəti bəşəriyyətin qeyri-maddi mədəni irsi kimi tanıyıb.
Bu bizim üçün sadəcə status deyil. Bu, nəsildən-nəslə keçən əmanətin möhürüdür.
26 iyun 2025-ci il tarixində Bakı şəhəri Qaradağ rayonu Lökbatan qəsəbəsindəki HEYDƏR ƏLİYEV PARKINDA Bakı Şəhər Gənclər və İdman İdarəsinin Qaradağ rayon sektorunun təşkilatçılığı ilə 26 İyun Narkomaniya qarşı Mübarizə Gününə həsr olunmuş rəsm sərgisi təşkil olunub. İctimaiyyət nümayənədələrinin də qatıldığı rəsm sərgisi qəsəbə sakinləri tərəfindən böyük marağa səbəb olub.
Açıq havada müxtəlif yaş kateqoriyasına məxsus rəssamların əl işləri:
Nigar Rəfibəyli 1913-cü il iyunun 23-dəGəncə şəhərində anadan olmuşdur. Bakı Pedaqoji Texnikumunu bitirmişdir (1930). Moskvada Pedaqoji İnstitutda təhsilini davam etdirmişdir (1932–1936). Bakı kinostudiyasında ssenari şöbəsində, eyni zamanda fəhlə-gənclər məktəbində (1930–1932), “Azərnəşr”də bədii-ədəbiyyat şöbəsində tərcüməçi və redaktor (1931)[1], “Uşaqgəncnəşr”də bədii ədəbiyyat şöbəsində redaktor (1937–1939) vəzifələrində işləmişdir. Xidmətlərinə görə “Şərəf” nişanı, orden və medallarla təltif olunmuşdur.
“Çadra” adlı ilk şeri 1928-ci ildə “Dan ulduzu” jurnalında dərc edilmişdir.[2] 1934-cü ildə nəşr olunmuş ilk “Şerlər” kitabı Azərbaycan qadınlarının yeni həyat quruculuğunda iştirakından bəhs edir. “Dolores İbarruri” (1936) şeri ispan xalqının faşizmə qarşı qəhrəmanlıq mübarizəsinə həsr olunmuşdur. “Cəmilə” şeri Əlcəzair xalqının milli azadlıq mübarizəsinə həsr olunmuş qüvvətli lirik əsərlərdəndir.
Xəlil Rza Ulutürk (tam adı: Xəlil Rza oğlu Xəlilov, 21 oktyabr1932, Pirəbbə, Salyan rayonu – 22 iyun1994, Bakı) — şair, tənqidçi, ədəbiyyatşünas, tərcüməçi, 1954-cü ildən Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü, filologiya elmləri doktoru (1969), Azərbaycanın əməkdar incəsənət xadimi (1986), M. F. Axundov adına ədəbi mükafat laureatı (1991), Azərbaycan Respublikasının xalq şairi (1992).[1] Ölümündən sonra “İstiqlal” ordeni ilə təltif olunub.
1954-cü ildə Azərbaycan Dövlət Universitetinin (indiki Bakı Dövlət Universiteti) Filologiya fakültəsini bitirmişdir. Ədəbi fəaliyyətə tələbəlik illərində başlamış və ilk şeirləri mətbuatda dərc edilmişdir. Uzun müddət Azərbaycan Yazıçılar Birliyində, habelə müxtəlif mətbuat orqanlarında çalışmışdır. O, həm də ədəbiyyatşünaslıq sahəsində araşdırmalar aparmış, Azərbaycan ədəbi irsinin öyrənilməsinə töhfə vermişdir.
1980-ci illərin sonlarında Azərbaycanın milli azadlıq hərəkatında fəal iştirak etmişdir. 1990-cı ilin 20 Yanvar hadisələrindən sonra həbs edilərək bir müddət Moskvanın Lefortovo həbsxanasında saxlanılmış, 1991-ci ildə həbsdən azad edilmişdir. Həbsdən sonra fəaliyyəti davam etdirmiş və müstəqillik dövründə Azərbaycanın nüfuzlu şairlərindən biri kimi tanınmışdır. 1992-ci ildə ona “Azərbaycanın Xalq Şairi” fəxri adı verilib.
Xəlil Rza Ulutürk 1994-cü ildə Bakıda vəfat etmiş və Fəxri Xiyabanda dəfn edilmişdir. Xəlil Rza Ulutürkün yaradıcılığı Azərbaycan ədəbiyyatında milli dəyərlərin qorunması və siyasi-ictimai ideyaların poeziyada ifadəsi baxımından xüsusi yer tutur.
Xəlil Rza Ulutürk 1932-ci il oktyabrın 21-də Azərbaycanın Salyan rayonununPirəbbə kəndində dünyaya gəlmişdir. Bəzi qaynaqlarda onun doğum tarixi 1933-cü il olaraq qeyd edilib. Belə ki, onun pasportu və hərbi biletində təvəllüdü 1933-cü il yazılıb. Lakin X. Rzanın özü doğum tarixinin 1932-ci il olduğunu bildirib və özünün “Təşviqatçı” jurnalı ilə yaşıd olduğunu söyləyib.[2][3]
Xəlil Rzanın atasının adı Rza Nağıyev, anasının adı isə Xanım Nağıyevadır. Xəlil Rzanın babalarından Rüstəm bəy 1918-ci ildə erməni daşnaklarının Azərbaycanda həyata keçirdiyi etnik təmizləmə zamanı şəhid edilmişdir. Xəlil Rzaya adını verən digər babası Xəlil bəydir. Xəlil bəyin “bir az torpağı, bir cüt öküzü və bir kotanı” olduğu üçün 1933-cü ildə Sovet hökuməti tərəfindən əmlakı müsadirə edilib. Daha sonra isə millətçi fikirlərinə görə Sovet hökuməti tərəfindən 1937-ci ildə həbs edilərək Sibirə sürgün edilmişdir. Ailə əmlakını itirdikdən sonra 1939-cu ildə Salyana köçmək məcburiyyətində qalıb.[4]
Bundan sonra ailənin bütün yükü artıq 30 yaşlarında olan Xəlil Rzanın atası Rza bəyin üzərində olur. Mühasiblik və müfəttişliklə məşğul olan Rza bəy İkinci Dünya müharibəsi başlayar-başlamaz orduya çağırılmış, 1941–1942-ci illərdə Moskva yaxınlığında gedən döyüşlərdə fəal iştiral etmişdir. Salyana qayıtdıqda onun bədənində mərmi və bombalardan yaranmış 17 yara var idi. Rza bəy 1957-ci il oktyabrın 17-də bu yaralar səbəbindən vəfat etmişdir.[4][5] Xəlil Rza Ulutürkün hələ uşaq yaşlarında şahidi olduğu bu pis hadisələrin onda buraxdığı izlər sonrakı dövrlərdə onun ədəbi əsərlərində, elmi işlərində və geniş kütlələr qarşısında etdiyi çıxışlarında özünü göstərmişdir.[6]
Xəlil Rza xatirələrində atasından sevgi və həsrətlə bəhs edir, ona milli şüuru aşılamaqla yanaşı, milli ədəbiyyata və fikir dünyasına maraq oyadan şəxsin də məhz atası olduğunu qeyd edir. Belə ki, Xəlil Rza Ulutürk Füzuli, Raci, Sabir, Əli bəy Hüseynzadə, Ziya Göyalp, Tofiq Fikrət kimi şairlərin şeirlərini ilk dəfə atasının – Rza bəyin səsindən dinləmişdir.[7] O bu barədə xatirələrində yazır:
Bu şeirləri yanğılı, təsirli səslə oxuyarkən bəzən göz yaşlarını silən atam 47 yaşında vəfat etsə də, mənim gözümdə böyük, ulu keçmişin simvoludur.
Müstəqil Azərbaycanın birliyinin və mədəni irsin nəsildən-nəsilə ötürülməsinin yalnız ana dilinin qorunması ilə mümkün olduğunu vurğulayan Xəlil Rza Ulutürk, şeirlərində və elmi işlərində ana dili mövzusuna xüsusi həssaslıq göstərmişdir. O, xatirələrində Azərbaycan dilinin bütün incəliklərini və ahəngini məhz anasından öyrəndiyini xüsusilə vurğulayır. O həmçinin anasının evdar xanım olduğunu, 5 oğlan, 3 qız övlad böyütdüyünü bildirir.[7] Xəlil Rza Ulutürk kimi bacı və qardaşları Rüstəm, Tofiq, Məmməd, Böyükxanım, Ulduz, Arifə və Fərhad da poeziyaya olan meyilləri ilə tanınıblar.[8]
Xəlil Rza Ulutürk 1939-cu ildə Salyan rayonu 2 nömrəli orta məktəbdə təhsil həyatına başlamış və 1949-cu ildə orta məktəbi bitirmişdir. Ulutürkün düşüncə dünyasını şeirlə ifadə etmə meyli orta məktəb illərində formalaşıb. Onun orta məktəb illəri ədəbi yaradıcılığının hazırlıq dövrü sayılır. Müasir və klassik yazarların, eləcə də şifahi xalq ədəbiyyatının əsərləri ilə tanış olan Xəlil Rza bu illərdə özünü şeir vasitəsilə ifadə etməyə başlayır.[9]
Xəlil Rza Ulutürk 1949-cu ildə Azərbaycan Dövlət UniversitetininFilologiya fakültəsinə daxil olur. O, universitetdə oxuduğu dövrdə Cəfər Xəndan və Bəxtiyar Vahabzadənin rəhbərlik etdiyi ədəbi dərnəyə qoşulur. Daha sonra Xəlil Rza Ulutürk “Azərbaycan Yazıçılar Birliyi”nin sədri Mirzə İbrahimovun rəhbərliyi ilə təşkil olunan “Gənclər Günü” tədbirlərində iştirak edir. Ulutürkün daxil olduğu bu ədəbi mühit onun şair kimi yetişməsində və ədəbi biliklər qazanmasında mühüm rol oynayıb.[9]
Xəlil Rza Ulutürkün şeirləri 1949–1954-cü illərdə tez-tez çap olunur. Beləliklə o, ədəbi mühitdə tanınmağa başlayır. Ulutürk 1954-cü ildə universitetdən məzun olur və həmin il Azərbaycan Yazıçılar Birliyinə üzv seçilir.[10] Universitet təhsilini başa vurduqdan sonra “Azərbaycan Qadını” jurnalında işləməyə başlayır və iki il bu jurnalda fəaliyyət göstərir.[11]
1957–1958-ci dərs ilində Xəlil Rza Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının tövsiyəsi ilə Moskvaya, M. Qorki adına Ədəbiyyat İnstitutu nəzdində fəaliyyət göstərən Ali Ədəbiyyat kurslarına göndərilir.[12] N. Xəzri, Ə. Kürçaylı, Qabil, M. Araz, S. Tahir, Ə. Əylisli, Fikrət Qoca, A. Mustafazadə, S. Məmmədzadə və başqaları da həmin təhsil ocağında təhsil alıblar. Bu kurslarda müxtəlif illərdə Çingiz Aytmatov, Rəsul Həmzətov, Yevgeni Yevtuşenko, David Kuqultinov və başqaları da təhsil almış, görkəmli yazıçılar Pablo Neruda, Romen Rollan, Nazim Hikmət və başqaları ilə kursun müdavimlərinin maraqlı görüşləri keçirilmişdir. X. Rza Pavel Antokolskinin sinfində oxuyub.[11]
1959–1962-ci illərdə “Göyərçin” jurnalının redaksiyasında çalışır. 1959-cu ildə Moskva şəhərindəki təhsilini tamamladıqdan sonra Bakıya qayıdaraq Azərbaycan Dövlət Pedaqoji İnstitutunda bir müddət assistent kimi fəaliyyət göstərir. 1963-cü ildə o, “Müharibədən Sonrakı Azərbaycan Sovet Ədəbiyyatında Poema Janrı” mövzusunda dissertasiyasını müdafiə edərək “Filologiya elmləri namizədi” elmi dərəcəsini qazanır.[11]
O, Azərbaycan Sovet Ədəbiyyatını tədris edirdi. Lakin nə proqramı var idi, nə də planı. Dərsin müəyyən bir ölçüsü olmurdu. Hansı şair və yazıçı haqqında nə qədər danışacağını unudardı. Bir də baxardın ki, başını alıb gedib. Çılğın Xəlil sevdiyi şairlərdən böyük həvəslə danışır, şeirlər oxuyurdu. Buna görə də dərsləri tələbələrlə dolub-daşırdı.
Xəlil Rza Ulutürkün həyat yoldaşı Firəngiz xanım xatirələrində şairin dərslərinin, digər dərslərdən qaçaraq gələn tələbələrlə dolu olduğundan söz açır. Ulutürk dərs prosesində yaşadığı həyəcanı və tələbələrlə olan münasibətini 1964-cü ildə qələmə aldığı “Mənim tələbələrim” adlı şeirində ifadə etmişdir.[14]
Xəlil Rza Ulutürkün imzası
Ulutürk, digər həmkarlarından fərqli olaraq, dərslərində saf Azərbaycan dilinin qorunması üçün mübarizə aparmış və tələbələrinə Azərbaycan dili və vətən sevgisi aşılamağa çalışmışdır. O uzun illər Azərbaycan dilini gücləndirmək, ərəb, fars, rus dillərində söz və ifadələrdən təmizləmək üçün səy göstərib. Azərbaycan dilində “çimərlik” sözü ilk dəfə onun tərəfindən istifadə edilib. O, “doğma” sözünü “biçim”, “televizor”u “telegüzgü”, “fortoçka”nı “nəfəslik”, “istiqaməti” isə “yön” sözü ilə əvəzləmişdi.[15] Həyat yoldaşı Xəlil Rzanın bu həssalığını belə ifadə edir:[16]
Xəlil APİ-də çalışanda dilin təmizlənməsi uğrunda kəskin bir mübarizə içində idi. Kim yabançı sözlərdən istifadə etsə ona hər kəlimə üçün 5 qəpik cərimə tətbiq edər, bəzən danışığından məmnun qaldığı soydaşlarını bir manat məbləğində mükafatlandırardı. Bu vəziyyət bəzi ruslaşmış ziyalılara xoş gəlmirdi. Yazıçılar birliyi onu tənqid edirdi. Buna görə kampaniyalara məruz qalırdı.
Lakin onun ana dil mövzusundakı bu mövqeyi rəhbərlik tərəfindən narazılıqla qarşılanmış və nəticədə Ulutürk vəzifəsindən uzaqlaşdırılmışdır. Bu hadisədən sonra Xəlil Rza bir müddət işsiz qalır.[17]
Ulutürkün ana dilə olan həssaslığı Sovet rəhbərliyini də narahat etmişdir. Azərbaycan KP Mərkəzi Komitəsinin birinci katibi Axundov, Mərkəzi Komitənin 1962-ci il avqust iclasında təqdim etdiyi raportda Xəlil Rzanın “Ana dili” başda olmaqda şeirlərini tənqid edərək milli qürur hisslərinin zəbunu olmaqla günahlandırmışdır.[18]
Böyük Azərbaycan şairi Vaqifin 250 illik yubileyi münasibətilə Azərbaycana gələn Türkiyə heyəti ilə Ulutürkün görüşməsinə icazə verilməmişdir. Yubiley müddətində Dövlət Təhlükəsizlik Komitəsi tərəfindən izlənilən şair, bütün bu təzyiqlərə məhəl qoymadan Türkiyədən gələn qonaqları ilə hoteldə görüşərək onlara öz əl yazmalarını təqdim etmişdir. Ulutürk Türkiyədə dərc olunan “Ana dili” şeirinə görə, Azərbaycan Yazıçılar Birliyi tərəfindən təzyiqlərə məruz qalır. Birliyin sədri Mehdi Hüseyn 8 sentyabr 1962-ci il tarixli “Ədəbiyyat və İncəsənət” qəzetində çap olunan məqaləsində Xəlil Rzanın “zərərli milli qürur”unu tənqid edir. Ulutürk “Ana dili” şeirinin yayımlanmasından sonra 1967-ci ildə Azərbaycanlı yazıçıları təmsil edərək Türkiyəyə səfər edir. Bu vacib səfər şairin türkçülük ideyalarının əsasını qoymuşdur.[19]
Bu hadisələrdən sonra Xəlil Rza uzun müddətli təqiblərə məruz qalır. Onun telefonları izlənilir, rəsmi dairələrdə “günahkar şəxs” elan olunur. Xəlil Rza işsiz qaldığı bu müddət barədə 1990-cı il 20 yanvar hadisələrindən bir neçə gün sonra verdiyi müsahibədə danışır:[20]
Başqa heç bir dövlət işində işləmədim. Ailəmə baxmaqda, uşaqlarımı doyuzdurmaqda çətinlik çəkdim. Ailəm tam iki il işsiz qaldığımı bilmədi. Onlara bunu deyə bilmədim. Yaşaya bilmək üçün kəndbəkənd gəzib mühazirələr oxudum, şeirlər söylədim. Qısası, əsas peşəmdən kənarda olan hər işi gördüm. Çox vaxt bunlara belə mane oldular. Amma Xəlil Rza inamlarımı dəyişmədən, zülmə razı olmadan 1969-cu ilə qədər gəlib çıxdı. 1969-cu ildə nəhayət iş vermək məcburiyyətində qaldılar. İndi eyni işimə davam edirəm. Amma əsas işim xalqımın dili ilə danışmaq, onların hisslərinin tərcümanı olmaqdır.
Ulutürk, Sovet rejiminin maneələrinə baxmayaraq, nəhayət 1969-cu ildə Azərbaycan Elmlər Akademiyasının Nizami Ədəbiyyat İnstitutuna dəvət edilmiş və ədəbi fəaliyyətini baş elmi işçi kimi burada davam etdirmişdir. Ulutürk, Azərbaycan Elmlər Akademiyasının Nizami Ədəbiyyat İnstitutunda Mirzəağa Quluzadə, Əziz Mirəhmədov kimi şəxslərlə birgə çalışmış, tərcümə işləri görərək doktorluq dissertasiyasını hazırlamışdır.[17][21][22]
1970-ci ildə xüsusilə təqdim olunacaq doktorluq dissertasiyası üçün Məqsud Şeyxzadə haqqında material toplamaq məqsədilə Daşkəndə gedir. 1974-cü ildə Firəngiz xanım Daşkənddəki Təkmilləşdirmə İnstitutuna göndərilir. Oğlu Rza ilə birlikdə Xəlil Rzanın yanına yollanırlar.[23]
1983-cü ildə Əziz Mirəhmədovun rəhbərliyi ilə Akademiyada Xəlil Rzanın 50 illik yubiley tədbiri keçirilir. 1984-cü ildə M. F. Axundov Kitabxanasında Xəlil Rzaya “Uzun ömürlü gecələr” və “Qardaşlıq çələngi” kitablarına görə Dövlət Mükafatı təqdim olunması qərara alınır. Lakin edilən bu məsələ yuxarı orqanlar tərəfindən əngəllənir.[24] Uzun müddət keçmədən, bu dəfə Qorki Mərkəzi Səyyar Kitabxanası, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin Şeir bölməsi tərəfindən “Gənclik” və “Maarif” nəşrlərinə görə Xəlil Rzaya dövlət mükafatı təqdim olunması üçün tədbir təşkil edilir. Bu tədbirlərə qatılanlar və dəstək verənlər dərhal işdən uzaqlaşdırılırlar. Xəlil Rza isə onların yenidən işlərinə bərpa olunması üçün əlindən gələn bütün səyləri göstərir və az da olsa, buna nail olur. Hətta bu insanlar öz əvvəlki işlərindən daha aşağı vəzifələrdə işləmək məcburiyyətində qalırlar.[25]
1985-ci ildə “Məxsud Şeyxzadənin Bədii Yaradıcılığı və Azərbaycan-Özbək Ədəbi Əlaqələrinin Aktual Problemləri” mövzulu doktorluq dissertasiyasını müdafiə edir. Filologiya elmləri doktoru adını alır. Bir il sonra Xəlil Rzanın maaşı artır, ona “Əməkdar incəsənət xadimi” adı verilir. Daha sonra isə Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasına professor kimi təyin edilir.[26][27]
1950-ci illərdən etibarən şeirləri və ədəbi yazıları ilə tanınan Xəlil Rza Ulutürkün, 1980-ci illərdən sonra Azərbaycanın müstəqillik mübarizəsində yaxından iştirak edən və istiqlal hərəkatını alovlandıran bir ziyalı kimi siyasi fəaliyyətlərdə adı çəkilməyə başlayır.[28]
Sovet İttifaqının son illərində Xəlil Rza xəstə olmasına baxmayaraq, rəhbər vəzifələrdə çalışan ermənilərin işdən azad edilməsi üçün kampaniyaya rəhbərlik edirdi. O demək olar ki, bütün gününü meydanlarda keçirirdi. Oğlu Təbriz isə atasının şeirləri və çıxışları səbəbindən öldürüləcəyindən qorxduğu üçün həmişə onun yanında idi.[28]
1990-cı ilin yanvar ayının 20-də Sovet ordusu Bakıya daxil olur və 20 Yanvar faciəsi baş verir. Bu, Qorbaçovun əmri idi. Ordu, cinayətin izlərini gizlətmək üçün ölənləri dənizə atırdı. Xəlil Rza, bir gün sonra həmin cinayətin baş verdiyi yerdə idi. Bu hadisədən sonra, 1990-cı il yanvarın 26-da Şəhidlər xiyabanına gedərək Sovet İmperiyasının dövlət adamlarına qarşı çıxış edir. O, “Qanlı cəllad Mixail Sergeyeviç Qorbaçova” adlı şeirini səsləndirdikdən sonra bir şəxs yaxınlaşıb həbs ediləcəyini və qaçmasını söyləyir. Xəlil Rza bu sözlərə məhəl qoymur.[29] Evə dönərkən aktyor Mikayıl Mirzənin avtomobilinə minir. RAF markalı bir avtomobil onları izləyir və Gənclik Meydanına çıxar-çıxmaz yollarını kəsir. Saat 17:15-də silah gücü ilə dörd nəfər onları DTK-nə aparır. Gecə 12:00-də Mikayıl Mirzəni buraxırlar. Xəlil Rza həmin gecə təyyarə ilə Moskva Lefortovo Həbsxanasına göndərilir. Xanımı Firəngiz xanım, Xəlil Rzadan xəbər ala bilmək üçün günlərlə ərizələr yazıb Azərbaycan Dövlət Təhlükəsizlik Komitəsinə müraciət edir, amma xəbər ala bilmir. Təzyiqlərdən qorumaq üçün Xəlil Rzanın bütün gündəliklərini Xırdalan şəhərində yaşayan Lülufər xanımın evinə aparırlar. Fevral ayının ortalarında Xəlil Rzanın dəvət etdiyi bir televiziya müxbirinin etdiyi müsahibə televiziya kanallarında yayımlandıqdan sonra yaxınları ondan xəbər tutur.[30] Xəlilin söhbətindən belə məlum olur ki, o, içində ancaq bir insanın yerləşə biləcəyi kamerada bir vaqon dolusu məhbusla saxlanılır. Xəlil bu barədə yazır:[31]
Mən yaşlı olduğum üçün otururdum. Etibar isə dizlərimdə oturmuşdu. Qayıtmaq mümkün deyildi. Sonra bizi pis qoxulu bir kameraya göndərdilər. Oranı yaxşıca təmizlədim. Amma bizi yenə də qara avtomobilə mindirib qatara apardılar. Bütün zəhmətim boşa getdi. Nəhayət bizi qara avtomobildən düşürüb başqa avtomobillərə mindirdilər. Bakı küləyi bizi məst edirdi. Sonra isə DTK binasına gətirib bir otağa çıxardılar. Divarlar qan içində idi, otaq isə ağcaqanadlarla dolu idi. Orada qalmaq mümkün deyildi.
Həbsxanada olduğu müddətdə maaşı kəsilir. Onun azad edilməsi məqsədilə imza kampaniyası başlanılır. Bu kampaniya üçün Xəlil Rzanın evinin qarşısında çadır qurulur. İnsanlar “Xalq şairinə azadlıq” yazıları ilə küçə yürüşlərinə başlayırlar. Azadlıq radiosu Xəlil Rzanın neçə müddətdi həbs edilməsi barədə veriliş yayımlayır.[32]
O, “Milli nifrəti alovlandırmaq” ittihamı ilə Azərbaycan SSR Cinayət Məcəlləsinin 67-ci maddəsinə əsasən həbs edilmişdi. Ulutürk, 3 aydan 10 ilə qədər həbs cəzasına məhkum edilə bilərdi. O, Lefortovo həbsxanasına göndərilən yeganə azərbaycanlı şair idi. Şair Lefortovo həbsxanasında 8 ay 13 gün keçirmiş və burada 200-dən çox şeir, məktub və məqalədən ibarət olan “Lefortovo Gündəliyi”ni qələmə almışdır.[33]
Bakı, Moskva, Voronej, Rostov həbsxanalarında təxminən doqquz ay saxlandıqdan sonra məhkəmə keçirilir və Bakı Şəhər Məhkəməsi ictimaiyyətin və Xəlil Rza Müdafiə Komitəsinin tələbi ilə tam bəraət qərarı çıxarır.[34]
Xəlil Rza Lefortovadan qayıtdıqdan sonra Rafiq Zəka və Əhməd Elbrus ilə birlikdə “Qorqud” nəşriyyatını qurur. Onun “Addımlayan ensiklopediyamız” adlı məqalələr toplusu burada nəşr edilmişdir. 1990-cı ildə “Davam Edir-37” şeiri ilə M. F. Axundov Mükafatına layiq görülür:[35][36]
Bu dünyada otun, suyun, torpağın da yaddaşı var.Sındırılmış bir budağın,söndürülmüş ocağın da yaddaşı var.Ələk-vələk, darmadağın otağın da yaddaşı var.Bayaq isti, indi bumbuz yatağın da yaddaşı var.Nallı çəkmə altındaca qolu çıxan kuklacığın,Miz üstündə yetim qalan bir qələmin,varağın da yaddaşı var.
Parlament seçkiləri başlayanda, 10 yanvar 1990-cı ildə Bakı-Kirov rayonundan, S. Lazo 18 saylı seçki dairəsindən millət vəkilliyinə namizəd göstərilir. Ərizəsindəki bioqrafiyasından sonra təqdim etdiyi siyasi proqramı aşağıdakı kimidir:[37]
1. Milli ordumuz, əlifbamız, 28 aprel 1920 tarixinə qədər mövcud olmuş dövlət sərhədlərimiz, iqtisadi, siyasi müstəqilliyimiz bərpa edilməli, iyrənc Daşnaksütyun təcavüzü dayandırılmalıdır.2. Azərbaycan tarixi, ədəbiyyat, incəsənət, mədəniyyət və elm tariximiz tamamilə yenidən yazılmalı, türkə, vətənə, millətə və həqiqətə zidd olan hər şey aradan qaldırılmalıdır.3. Bütün qara heykəllər, büstlər və bütlər dağıdılmalı, beyinlər və ürəklər onların çirkin təsirindən təmizlənməlidir.4. Təkpartiyalı sistem və 70 illik müstəmləkəçilik dövrü ilə yalnız SSRİ Kommunist Partiyasının köləsi olmuş Azərbaycanın boynunda asılmış qanlı baltaya son qoyulmalıdır.5. 20 Yanvar 1990-cı ildən etibarən Bakıda, daha sonra dövlətin digər bölgələrində sərhədlərimizdə törədilən qanlı əməliyyatların, həbslərin və faciələrin günahkarları məhkəməyə çıxarılmalı və cəzalandırılmalıdır.6. Akademiyalar, ali məktəblər, radio, televiziya, mətbuat və digər sosial təsisatlarda fikir azadlığı və vicdan azadlığına qarşı olan hər şey diqqətə alınmalı və rədd edilməlidir.7. Ekoloji fəlakətlər baxımından dünyada birinci yerdə olan Sumqayıt və buna uyğun Bakı və Gəncə kimi şəhərlərdə ətraf mühit problemləri həll edilməlidir.8. 1905-ci ildən bəri atalarımızın tarixi yurdlarından, qədim Oğuz torpaqlarından qovulan, öldürülən bir milyon səkkiz yüz min Azərbaycan türkü ilə bağlı törədilən soyqrım dünya ictimaiyyətinin diqqətinə çatdırılmalı və bu qanlı siyasətin icraçıları rəzil edilməlidir.9. Etnik qrupların milli-mədəni inkişafı üçün yaxşı şərait yaradılmalı, fəqət Azərbaycanın ərazi bütövlüyü qorunmalıdır.10. Azərbaycan türkcəsi yalnız ad olaraq deyil, faktiki olaraq dövlət dili səviyyəsinə yüksəldilməsi təmin edilməli, məhkəmədə, hüquq mühafizə orqanlarında, tamamilə elmin, mədəniyyətin, iqtisadiyyatın və sənayenin bütün sahələrində sözlər, ifadələr və terminlər Türk ulusunun lüğətindən olmalıdır.11. Güney və Quzey Azərbaycanın milli-mənəvi birliyi təmin olunmalı, mədəniyyət və turizm inkişafı prioritet olmalıdır.12. Xalqın çətin dövrlərində milli alçaqlıq dərsi verənlər və bunun aşkar təmsilçiləri və tərəfdaşları ifşa edilməlidir.
Seçkilərdən əvvəl 79, sonra 87 səs fərqi ilə ümumilikdə 3314 səs toplamasına baxmayaraq, hökumət kifayət qədər səs çoxluğu təmin edilmədiyini əsas gətirərək onu bu vəzifədən məhrum etmişdir.[38]
1991-ci ilin yazında Əbülfəz Elçibəy Xəlil Rza və həyat yoldaşını nümayəndələrlə birlikdə Ankaraya göndərir. Oradan da İstanbula gedirlər. 6 may 1991-ci ildə Xəlil Rza Türk Kültür Dərnəyində çıxış edir. Eyni tarixlərdə Xəlil Rzaya Qərbi Trakya jurnalı tərəfindən “Qərbi Trakya və Dünya Türkləri adına “Türk milləti mükafatı laureatı” fəxri adına layiq görülür. Bir ildən sonra, 1992-ci ildə ona “Azərbaycan Respublikasının Xalq şairi” fəxri adı verilir.[39][40][36]
Xəstəliklərinə görə 1992-ci ildə Süleyman Dəmirəlin göstərişi ilə Cərrahpaşa xəstəxanasında şəkər və göz müayinəsindən keçir. Mayın 19-da isə Haseki Ürək Xəstəxanasında ürəyindən əməliyyat olunur. 1993-cü il fevralın 11-də Bakıya qayıdır lakin, ayağındakı yara sağalmadığı üçün 23 avqust 1993-cü ildə Almaniyaya göndərilir. Burada Zolenger şəhər klinikasında müalicə olunur. Onun müalicəsi Bakıda Kardiologiya İnstitutunda davam edir.[41]
Azərbaycan Prezidenti Heydər Əliyevin Fransaya səfəri zamanı nümayəndə heyətinin tərkibinə Xəlil Rza və xanımı da var idi. Şəkərli diabet şairə orada da rahatlıq vermir və ayaq barmaqlarında yaralar əmələ gəlir. Bakıya qayıtdıqdan sonra onun ayaq barmağını amputasiya etməli olurlar. Bu səfər Xəlil Rzanın son səfəri olur.[12][9] Fransadan qayıdarkən cəbhə bölgələrində, məktəblərdə və birliklərdə tez-tez çıxışları onun səhhətini pisləşdirir və bədəni müalicələrə cavab vermir. Bu illərdə Xəlil Rza həm də yeni işıq üzü görən Günay qəzetində də baş redaktor kimi çalışmağa başlayır.[42]
Xəlil Rza Ulutürk 22 iyun 1994-cü ildə vəfat edir. Ulutürkün cənazəsi Azərbaycan Dövlət Filarmoniya Orkestrinin müşayiəti ilə çiyinlərdə aparılaraq Fəxri Xiyabanda torpağa tapşırılmışdır.[43] Şairin heykəlini məşhur heykəltəraş Azad Əliyev hazırlamışdır.[44]
Firəngiz xanım 31 dekabr 1932-ci ildə Bakıda dünyaya gəlmişdir. Ziyalı bir ailədə böyüyən və sosial elmlərə maraq göstərən Firəngiz xanım, Azərbaycan Dövlət Universitetinin Tarix fakültəsində təhsil almışdır. O, 26 saylı Bakı Dövlət Mətbuat Komitəsinin mətbəəsində kadrlar şöbəsinin müdiri vəzifəsində çalışmışdır. 1969-cu ildən, hazırda Azərbaycan Dövlət Neft və Sənaye Universiteti adlanan M. Əzizbəyov adına Azərbaycan Neft-Kimya İnstitutunda baş laborant kimi fəaliyyətə başlayıb. 1970-ci ildən etibarən Fəlsəfə və Siyasi Elmlər fənlərini tədris etmiş və uzun illər müəllimlik fəaliyyətini davam etdirmişdir.[45] Firəngiz xanım və bacısı Sima xanım Xəlil Rza ilə eyni universitetdə təhsil alırdılar. O Xəlil Rza Ulutürk ilə tanışlığı barədə televiziya verilişinə verdiyi müsahibədə danışır:[12]
1954-cü ildə universitetdə birinci kurs tələbəsi idim, Xəlil isə dördüncü kursda oxuyurdu. Bacım da Xəlillə birlikdə oxuyurdu. Bacım işlədiyi üçün onun yeməyini həmişə mən aparırdım. Xəlil də məni orada gördü. Sonra arxamca gəldi, amma danışmadı, yalnız məktublar yazırdı. Xəlilin cəsarətini görəndə, istər-istəməz, ona qarşı bir meyil yarandı.
Firəngiz xanımın anası Aşurbəyov nəslinə mənsub olub və qızının öz ailəsindən biri ilə evlənməsini istəyirdi. Bu, Xəlil Rza Ulutürk və Firəngiz xanımın münasibətləri üçün müəyyən çətinliklər yaratmışdır. Onlar universitet illərində məhdud şəkildə görüşmüş və əsasən məktub yolu ilə əlaqə saxlayıblar. Bu çətinliklərə baxmayaraq, Firəngiz xanımın atasının razılığı ilə 7 dekabr 1956-cı ildə onların nikahı baş tutur.[12][46]
Firəngiz xanım təkcə Xəlil Rza Ulutürkün həyat yoldaşı kimi deyil, həm də onun irsinin qorunması və təbliği istiqamətində mühüm fəaliyyət göstərib. Şairin vəfatından sonra onun nəşr olunmamış məktublarını, şeirlərini və tərcümələrini toplamaq və nəşr etdirmək üçün böyük səylər göstərir. Bu fəaliyyətlər Azərbaycan ədəbiyyatına mühüm töhfələr verib. Firəngiz xanım Xəlil Rzanın ölümündən sonra 56 kitabını çap etdirib.[12][47] O, Azərbaycan ədəbiyyatının tanıdılmasında göstərdiyi xidmətlərə görə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin qərarı ilə Prezident təqaüdünə layiq görülmüşdür.[48][49]
Xəlil Rza və Firəngiz xanımın bu evlilikdən Təbriz Xəlilbəyli və Rza Xəlilbəyli adında iki övladı dünyaya gəlib.
Şair, 12 fevral 1964-cü ildə oğlu Təbriz Xəlilbəylini qucağına almışdır. 1981-ci ildə Bakıdakı M. Müşfiq adına 18 nömrəli məktəbi bitirən Təbriz, Azərbaycan Dövlət İncəsənət İnstitutunun Kütləvi tamaşalar üzrə rejissor fakültəsində təhsil almışdır. Sovet Ordusunda xidmət etməyi rədd edən Ulutürkün oğlu Təbriz Murmanskda hərbi xidmətdən yayınaraq Azərbaycan Radio və Televiziya Şirkətində işləməyə başlamışdır. 28 avqust 1986-cı ildə Təbriz Xəlilbəyli Sevinc xanımla ailə həyatı qurur. Onların Türkay və Gültac adında iki qız övladı var.[50]
Xəlilbəyli Təbriz 1991-ci ilin sonunda könüllü olaraq cəbhəyə yollanıb. Xromord və Naxçıvanik kəndləri uğrunda gedən döyüşlərdə iştirak edib. Döyüş şücaətinə görə DİN-nin “Boz qurd” mükafatına layiq görülüb.[51] 1992-ci il 31 yanvar Təbriz Xəlilbəylinin son döyüşü olub. O, Şuşanın mühasirədən çıxarılması üçün təşkil edilən Daşaltı əməliyyatı zamanı şəhid olmuşdur.[52] Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 8 oktyabr 1992-ci il tarixli 264 nömrəli Fərmanı ilə Təbriz Xəlilbəyliyə ölümündən sonra “Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı” fəxri adı verilmişdir. O, Bakı şəhərindəki Şəhidlər Xiyabanında torpağa tapşırılıb. Bakıda və Salyan rayonunda küçələrdən birinə onun adı verilib. Eyni zamanda, xüsusi məqsədlər üçün istifadə olunan bir gəmi də onun şərəfinə adlandırılıb. Yaşadığı evin qarşısında isə onun xatirəsinə həsr olunmuş lövhə yerləşdirilmişdir. 13 fevral 2024-cü ildə Təbriz Xəlilbəylinin 60 illik yubileyinə həsr olunmuş — anım tədbiri keçirilib.[53]
Xəlil Rza bədii yaradıcılığa XX əsrin 40-cı illərinin sonlarından başlamışdır. 1939–1949-cu illər Xəlil Rza Ulutürkün ilk romantik-yaradıcılıq şeir təcrübələrini etdiyi və onun bədii dünyasının formalaşma dövrü hesab olunur. Ulutürkün kommunizmi tənqid edən ilk şeiri olan “Kitab” 1948-ci ildə “Azərbaycan pioneri” qəzetində dərc edilmişdir. Bu şeir şairin arxiv sənədlərində də ilk mətbu əsəri kimi göstərilsə də, həmin ildə Pioner qəzetində şairin “Abşeron” şeiri də dərc edilmişdi.[54][55] Hələ 16 yaşında çap olunan bu şeir, şairin daha geniş bir ədəbi mühitlə tanış olmasına, müxtəlif dərnək və jurnallarda şeirləri ilə iştirak etməsinə şərait yaratmışdır.
X. Rzanın 50-ci illərdə “Qatar gedər” (1951), “Budapeştdə heykəl” (1951), “Müqəddəs yol” (1952), “Böyük günlər bayramı” (1953), “Radionu dinlərkən” (1954), “Həyat düşüncələri” (1954) şeirlərində poetik intonasiya azlıq edib, “Şərqin gözləri” (1956), “Şairin cavabı” (1956), “Bəzənin, a qızlar” (1961) kimi sosial-siyasi şeirlərində ənənəvi motivlər, epik-lirik təhkiyə görünən xüsusiyyət olub.[55] 1957-ci ildə şairin ilk şeir kitabı “Bahar gəlir”[3] işıq üzü görür. Bundan iki il sonra isə “Sevən gözlər” adlı şeir kitabı çapdan çıxır.[56][22]
1950-ci ildə yazılan şeirlər şairin yaradıcılığında məhəbbət, qəhrəmanlıq və azadlıq mövzularının qaynağı hesab olunur. Məsələn: “Mənim ata yurdum, ata məskənim” (1957–58), “Ata işdən gələndə” (1958), “Zəfər çələngi” (1958), “Ata əlləri” (1959), “Sırıqlı” (1959), “Miras” (1959), “Ay ana, yanımda olaydın mənim” (1959).[57]
Bu dövrdə yazılan şeirlərdə şairin müharibəyə olan münasibəti də özünü büruzə verir. “Nə gözəl yerləri qorumuşdur o” (1958), “Sizin mavzoleyiniz” (1958), “Hayıf, ata, sən görmədin” (1958), “Mən dava görməmişəm” (1967), “Atanın şer dəftərindən” (1968), “Ən qiymətli əklil” (1969) əsərləri döyüşçü ataya xatirat kimi yazılmışdır.[58]
1960-cı illərdə dünyada baş verən ictimai-siyasi hadisələr və azadlıq hərəkatları milli ədəbiyyatlarda xalq və bəşəri dəyərlərin inkişafına səbəb olmuş, poeziyada bədii keyfiyyət dəyişikliklərinə yol açmışdır. Bu dövrdə şairlərin əsərlərində ictimai-siyasi ideyalar daha qabarıq şəkildə öz əksini tapmışdır. 60-cı illərin poetik axtarışları Xəlil Rzanın yaradıcılıq idealının mənbələrini aydınlaşdırmış, türkçülük, vətənpərvərlik, azadlıq və istiqlalçılıq ideyalarını ön plana çıxarmışdır.[59][60] Xəlil Rzanın poetik manifesti sayılan Azadlıq şeiri ilk dəfə “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzetinin 24 dekabr 1960-cı il tarixli nömrəsində Afrikanın səsi adı ilə dərc edilmişdir. “Afrikanın səsi” (sonradan “Şairin səsi”, “Azərbaycanın səsi”, “Xalqımın səsi”, “Mənim səsim”) şeirində azadlıq ideyasının məna çalarları, poetik intonasiyası, ifadə vasitələri və bəşəri “Mən” anlayışı güclü şəkildə ifadə olunmuşdur:[61]
Azadlığı istəmirəm zərrə-zərrə, qram-qram!Qolumdakı zəncirləri qıram gərək, qıram, qıram!Azadlığı istəmirəm bir həb kimi, dərman kimi!İstəyirəm səma kimi, günəş kimi, cahan kimi!Çəkil, çəkil, ey qəsbkar! Mən bu əsrin gur səsiyəm!Gərək deyil sısqa bulaq! Mən ümmanlar təşnəsiyəm!
Ümumiyyətlə Xəlil Rza Ulutürkün azadlıq ideyası 1950–1960-cı illərdə daha çox mücərrəd məna daşıyırdı və romantik təxəyyülün məhsulu kimi özünü göstərirdi. Lakin 1970-ci illərdə yazdığı beynəlxalq mövzulardakı şeirlərində milli ruhu canlandıraraq bəşəri dəyərləri milli baxış prizmasından təhlil etmiş, millidə bəşəri və bəşəridə milli ideyalar axtarmağa başlamışdır. 1960–1970-ci illərdə onun istiqlal düşüncələri şeirlərində “sızmalar” şəklində, dolayısı ilə ifadə edilirdi. Amma 1970-ci illərin sonlarından və 1980-ci illərdən etibarən bu ideyalar daha güclü və açıq şəkildə özünü göstərərək, şairin milli məqsədini və azadlıq məfkurəsini aydın şəkildə ifadə etmişdir.[62]
Bu illərdə şairin 3 kitabı çap edilir. Bunlar: “Məhəbbət dastanı” (1961)[63], “Mənim günəşim”(1963) və “Qollarını geniş aç” (1965) kitablarıdır. 1960-cı illərdə qələmə alınan bəzi şeir nümunələri bunlardır: Nifrətim var” (1960), “And içirəm” (1962), “Şəlalə kimi” (1962), “Ermitaj və Avrora” (1962), “Ürək qızıl gülə bənzər” (1962), “Əyilmə” (1962), “Qonaq çağırıram bəşəriyyəti” (1963), “Vəzifə” (1967), “Mən Şərqəm” (1968).[64] Şairin bu illərdə çap olunan “Vətən, ya ölüm” (1960–1962) şeirinin mövzusu Kuba xalqının azadlıq mübarizəsindən, “Kürd şairinə məktub” (1963) şeirinin movzusu isə kürd xalqının həyatından alınmışdır. Kuba rəhbəri F. Kastronun eyniadlı fikrini (Vətən, ya ölüm!) şeirə başlıq verən şair beynəlxalq mövzu və motivlərə keçid etmiş, həyat və bədii təzadı əsas götürərək, azadlıq ideyasını, əslində milli olanı — öz inam və idealını fərdiləşdirmişdir.[65]
Xalq taleyi və xalq birliyi ideyasının ilk toxumları və kökləri Xəlil Rzanın 1960-cı illərin əsərlərində görünür. Şairin “Oğlum Təbrizə” (1964)[66][67] və “Anam layla çalır” (1966) şeirlərində real həyat lövhələri və detallara yer verilir. Xalq bayatılarına yaxın müdrik və yığcam ifadə tərzi ilə o, öz idealını və xalq taleyini mətnarası və sətiraltı mənalarda uğurla əks etdirir.[68]
Ey bala Təbrizim, gün o gün olsunAna Təbrizimə mən azad deyim,Ustad Şəhriyarla görüşüm olsun.Təbrizi Təbrizə qol-qanad deyim.
Bu şeirlərdə şairin məhəbbət, qəhrəmanlıq və azadlıq ruhunun qaynağı da ata yurdu, ata ocağıdır. “Doğma ev” (1960), “Analar” (1960–61), “Mənim övladlarım” (1962), “Anam ocaq qalayır” (1965), “Oğullar gərəkdir Azərbaycana” (1966), “Oyatmağa qıymaram” (1967), “Oğullarıma” (1967), “Atanın şer dəftərindən” (1968), “Yatır gül balalarım” (1968), “Üzü nurlu anam mənim” (1969), “Qollarım üstündə” (1969), “Sərvətim” (1969) “Balalarım” (1970), “Gizli iftixar”, “Səadətim” (1970), “Rzam üçün”, “Ata ev tikir”, “Biz gəldi-gedərik, Vətən əbədi” və başqaları həmin mövzudadır.[69]
60-cı illərin poetik nümunələrinə nəzər saldıqda, belə bir nəticəyə gəlmək mümkündür: Xəlil Rza Ulutürk təbiətə dərin sevgi və bağlılığı ilə seçilən şairdir. Onun təbiətə həsr olunmuş şeirləri həm obyektiv, həm də analitik məzmunla zəngin olub, təbiətin estetik gözəlliyini təsvir edir. 1950-ci illərin şeirlərində X. Rzanın təbiətə münasibəti onun arzu və duyğularını qidalandırıbsa, 1960-cı illərin şeirlərində (1960–1964) poetik obrazlarda, əsasən, təşbeh və metaforalarda təzahür edib:[70]
Bir Muğam zilidir – ox çinarların,Meh dəyən budaqlar – incə kamanımSən – Zərdüşt zəkalı, Babək baxışlı,Üzeyir nəfəsli Azərbaycanım!
Şairin “Bahar” (1960), “Yeni pəncərələr” (1960), “Göygöldə sübh açılır” (1961), “Mən Dneprə vurulmuşam” (1961), “Riqa körfəzində günəşin qürubu”, “Günəşin yarısı görünür ancaq” (1961), “Bir dəstə çiçək” (1961), “Bakı bağları” (1961), “Bahar kimi” (1962), “Qızıl balıq və şəlalə” (1962), “Sonsuz qüvvət” (1962), “Ömrümdə Kür çayını bu rəngdə görməmişdim” (1962), “Göyçayda payız səhəri” (1963), “Dəlidağ” (1963), “Uşaq bağçası dənizdə” (1964), “Quba bağları” (1960–1968), “Güldəstə toplayıram” (1965), “Aç qoynunu, ana torpaq” (1965), “Gül bağında düşüncələr” (1966), “Qobustan qayaları” (1966), “Bütün fəsillərdə bahar yaşayır” (1967), “Gəncənin çinarları” (1967), “Dəniz səni çağırır” (1967), “Dəniz kimi yaşamaq” (1967), “Xəzərdən ayrıla bilmirəm” (1967), “Qar altında bahar” (1968), “Çağırır Göyçay məni”, “Daşın ətri” (1968), “Sən mənə bənzəyirsən” (1969), “Babalar yatan yerdə” (1969), “Baharda” (1969) və “Həftədə bir kərə, ayda bir kərə” (1969) şeirlərində təbiət idillyası, bədii obrazlar və dərin düşüncə qatları bir arada ifadə olunmuşdur.[71][72]
Xəlil Rzanın şeirlərində milli elementlərin ön plana çıxdığı 1970–1980-ci illər onun “İstiqlal Şairi” kimi tanındığı dövr hesab olunur. 1970-ci illərin poeziyasında o, mənəvi-psixoloji olaraq milli həyata və dünyaya nüfuz edib. Şairin bu illərdə daha bir neçə şeir kitabı çapdan çıxır: “Yeni zirvələrə” (1971), “Ucalıq” (1973), “Doğmalıq” (1977).[73][19]
Xəlil Rza Ulutürk lirik-epik üslubunda tarixin və dövrün hadisələrinə diqqət yetirərək, onları lirik-psixoloji və analitik aspektlərdə dəyərləndirmişdir. Xüsusilə 1970-ci illərdəki əsərlərində ictimai etirazlar mühitin və şəraitin yaratdığı mənəvi-psixoloji və ictimai-siyasi haqsızlıqlara, beynəlxalq şovinizmə, istismara, müstəmləkəçiliyə və imperiya ambisiyalarına yönəlmişdir. Şairin ictimai etirazları öncə öz daxili dünyasından, özünü sorğulamaqdan başlayır. Bu özünüifadə nümunələrinə “İlham”, “Səməndər quşu kimi” kimi əsərləri daxil edilə bilər.[70] Daha sonra isə özünütanıma və özünüetiraf mövzuları genişlənərək “And içirəm” (1974), “Silkələnmə” (1975), “Qarşıdadır” (1979) kimi əsərlərində aydın ifadə olunur.[73]
Xəlil Rza cəmiyyətdəki etinasızlıq, ətalət və biganəliyə qarşı çıxış edərkən, bəzən satira və tənqid vasitəsilə öz mövqeyini ifadə etmişdir. Bu əsərlərdə o, M. Ə. Sabir ənənələrinə müraciət edərək, kəskin satirik yanaşmalarla dövrünün sosial problemlərini işıqlandırmışdır. “Heç olmaz ki…”, “İşsiz kişilər”, “Düşüncələr” kimi şeirlərində o, bu problemlərə qarşı poetik həssaslıq və vətəndaş mövqeyi nümayiş etdirir.[74]
Xəlil Rza Ulutürk 1980-ci illərə qədərki əsərlərində sosial-siyasi quruluşa lirik-epik üslubda yanaşmışdır. Bu dövrdə onun yaradıcılığı, bədii ifadə və emosional dərinlik baxımından diqqət çəkir. Ancaq 1980-ci illərin əsərlərində şairin cəmiyyətə qarşı üsyankar və inkarçı mövqeyi açıq şəkildə görünməyə başlayır.[74] Bu dəyişiklik, onun bədii yaradıcılığının güclü publisistika xüsusiyyətləri və patetik intonasiyaya malik olduğunu ortaya qoyur. Xəlil Rza Ulutürk, 1980-ci illərdəki poeziyasında ictimai etirazlarını əsasən rus sovet imperiyasına və beynəlxalq imperializmə qarşı yönləndirmişdir. Bu, onun ədəbiyyatında siyasi və sosial problemlərə qarşı mübarizə ruhunu əks etdirir. Bu illərdə şairin “Taparam səni” (1980), “Ömürdən uzun gecələr” (1982), “Hara gedir bu dünya” (1983), “Daşdan çıxan bulaq” (1986), “Məndən başlanır Vətən” (1988) kitabları nəşr olunur.[75]
Şairin 80-ci illərdəki əsərlərində mövzu adətən Vətən taleyi və milli idealdır. Bu şüarlar onun “Səngər azuqəsi” (1980), “Şəhriyarım” (1980), “Çətin yol” (1981), “Mənə bənzə” (1981) şeirlərində özünü daha aydın büruzə verir.[76]
Xəlil Rza Ulutürkün şeirlərində lirik qəhrəman milli ideallara xidmət edən, güclü və tərəddüdsüz bir obraz kimi təqdim olunur. 1980-ci illərin poeziyasında bu qəhrəman həm milli-mənəvi dəyərləri, həm də xalqın taleyini əks etdirən bir simvola çevrilir. Şair, milli xarakterin real obrazını yaratmaqla, həm də insanlara mərdlik, qətiyyət və mübarizə ruhu aşılamağa çalışır. Onun əsərlərində “mərd olma” ideyası mühüm yer tutur və bu, lirik qəhrəman vasitəsilə ifadə edilir:[76]
San bu döyüşlərin ön səfindəsən,Məşəl ürəklərin tərəfindəsən!Elə buna görə mərd olmalısan,Dağdan, ildırımdan, oddan, qılıncdanKəsərli, sarsılmaz, sərt olmalısan.Haqqın yox ölməyə! Mərd olmalısan.
Lirik qəhrəmanın mübarizə mövqeyi yalnız sovet antipodları ilə qarşıdurmada, antihumanizmlə mübarizədə görünür. Şair humanizminin də, vətənpərvərliyində təkcə milliliyə söykənmir, onun humanizmi başqa, beynəlxalq humanizmdir:[74][77]
Bir şair köksündə Azərbaycan var!Bir şair qəlbinin şah damarındaBütün asiman var, bütün cahan var!
Ulutürk, eyni zamanda, şəxsiyyətin mənəvi dəyərlərinə – mərdliyə, iradəyə və cəsarətə xüsusi diqqət yetirir. Onun fikrincə, bu keyfiyyətlərin qaynağı Vətəndir. Şeirlərində insanlara fəal, şərəfli və mənəvi dolğun bir həyat sürməyi tövsiyə edir. “Şairin özülü” (1980), “Mən uçuram” (1980), “Sükan dalındayam” (1980), “Təbrizli Şəhriyar yazır” (1980), “Dəmirləşən dözüm” (1980), “Qorx, qorxma” (1982), “Min bir dərdin dərmanı” (1982), “Müşfiqdənmi artığam, ya Şandor Petefidən?” (1982), “Mayakovski ilə söhbət” (1982), “Sən inanma məddahlara” (1986) şeirləri bu səpkidə yazılan şeirlərdəndir.[78]
Xəlil Rza Ulutürk 1988–1990-cı illərdə milli azadlıq hərəkatının öncül şairlərindən biri kimi siyasi çağırışçı və təbliğatçı bir sənətkar olmuşdur. Bu dövrdə onun əsərləri milli mübarizənin və azadlıq ideallarının güclü ifadəsinə çevrilmişdir. Şairin bu illərdə yazdığı əsərlər arasında “Azərbaycan-türk salamı”, “Azadlığım”, “Sarsılmazdır qüdrətimiz” (1988), “Sumqayıt dastanı” (1988), “Silahlan” (1988), “Tonqallar meydanı”, “Azərbaycan”, “Qalx ayağa, Azərbaycan”, “Azadlıq meydanı”, “Tanklar Bakıya girən gecə”, “Şuşam” (1989), “Qara tabutlar gəlir” (1989), “Yaşasın Xalq Cəbhəsi” (1989), “Müstəqillik” (1989), “Qanlı cəllada” (M. S. Qorbaçova) (1990), “Qovacağız” (1990) və başqaları yer alır. Bu şeirlər onun azadlıq mücadiləsindəki fəal mövqeyini və siyasi-ictimai çağırışlarını əks etdirir.[79][80]
Xəlil Rza Ulutürkün yaradıcılığında türkçülük ideyaları mühüm yer tutur. 1980-ci illərdə Azərbaycanda milli-demokratik hərəkatın başlanması və 1991-ci ildə müstəqilliyin bərpası ilə türkçülük ideyaları həm ideoloji, həm də mədəni baxımdan daha böyük əhəmiyyət qazandı. Bu dövrdə Xəlil Rzanın yaradıcılığı bu ideyaların poetik gücü ilə zənginləşdi. Şairin “Qalx ayağa, Azərbaycan”, “Yalnız pasportunda”, “Boz qurda öygü” və “Mən günəş ürəkli Xəlil Rzayam” kimi əsərlərində türkçülük milli kimliyin əsas göstəricisi kimi ön plana çəkilir.[80][81]
Şairin 1992-ci ildə çap etdirdiyi “Davam edir 37…” kitabı yaradıcılığının ən əhəmiyyətli nümunələrindən biridir. Kitabda şairin siyasi lirika janrında yazdığı əsərlər toplanıb. Kitabın adını daşıyan “Davam edir 37…” şeiri Xəlil Rza Ulutürkün əsas proqram xarakterli şeirlərindən biridir:[82]
Elə bilmə o dəhşətli yanğın bitdi, batdı, getdi.Hələ durur, davam edir 37!O yaşayır, qorxularda, ürkülərdə.-Bəlkə bir də qaytarıldı… bəlkələrdəVicdanları basıb yeyən ləkələrdə, kölgələrdə.
Xəlil Rza 1990-cı ildə həbsdə olarkən Lefortovo zindanında 2000 səhifədən artıq əsər qələmə alıb. Həmin əsərlər arasında A. S. Puşkin, M. Y. Lermontov və A. Blokdan etdiyi tərcümələr, eləcə də həyat yoldaşı Firəngiz xanıma həsr etdiyi şeirlər xüsusi yer tutur.[83]
Xəlil Rzanın zindanda yazdığı əsərlər Azərbaycan ədəbiyyatında Xaqani Şirvani və Fələki Şirvaninin “Həbsiyyə” adı ilə tanınan şeir ənənələrinin XX əsrə daşınmış davamı hesab olunur. Şairin həbsdən sonra yazdığı siyasi şeirləri isə hələ də şəxsi arxivində saxlanılır. Xəlil Rzanın həbsiyyə şeirləri 28 yanvar 1990-cı ildə yazdığı “Xüsusi təyyarədə” əsəri ilə başlayır və sentyabr 1990-cı ildə tamamladığı “Poeziya hökmdarı” şeiri ilə yekunlaşır. Şair bu əsərləri “Qıfılı o üzdən qapılar” başlığı altında “Davam edir 37…” kitabında dərc etdirib. Həbsiyyə şeirlərindəki fikirlərin ilkin formalarına Xəlil Rzanın həbsxana gündəliklərində rast gəlinir. “Yox, mən qaça bilməzdim”, “Dustaq”, “Təbrik, Nelson Mandela”, “Salam, Boris Pasternak!”, “Bakıdan gələn bağlama” və digər əsərlər göstərir ki, şair onu təsirləndirən hadisələri, faktları, görüşləri və xatirələri dərhal gündəliyində qeyd etmiş və sonradan bu qeydlər əsasında şeirlərini qələmə almışdır.[84]
Xəlil Rza Ulutürk əsərlərində müxtəlif təxəllüslərdən istifadə etmişdir. “X. Xəlilbəyli”, “Xəlil Rza”, “Odsevər” və “Xəlil Xəlilzadə” kimi adlarla qarşımıza çıxan Ulutürk, 1965-ci illərdə bəzi şeirlərini “Od” və “Odsevər” imzası ilə nəşr etdirmişdir. Lakin sonralar Ulutürkə “Od-Odsevər” təxəllüsündən istifadə etmək qadağan olunmuşdu. Şair əsərlərində öz əsl adından yalnız ölmədən təxminən beş il əvvəl istifadə etməyə başlamışdır. Ulutürkün ölümündən sonra isə onun əsərləri, şeirləri və tərcümələri həyat yoldaşı Firəngiz xanım tərəfindən “Xəlil Rza Ulutürk” adı ilə nəşr edilməyə davam etmişdir. Ulutürkün ölümünə dörd il, beş ay və 22 gün qalmış istifadə etməyə başladığı “Xəlil Rza Ulutürk” adı, onun bütün həyatı boyu apardığı mübarizənin nəticəsi və əsl kimliyi kimi qəbul edilir.[85]
Xəlil Rza Ulutürk Sovet dövrü Azərbaycan poeziyasının yeni ədəbi forması olan poema janrında onlarca əsər yazmışdır. Şairin fikrincə, poema mütləq ləyaqət, vətənpərvərlik, şərəfli bir həyat, qəhrəmanlıq və fədakarlıq duyğuları ilə zəngin olmalıdır. O, poemada təsvir olunan qəhrəman müsbət bir obraz olmasa belə, əsərin mütləq pozitiv bir idealı əks etdirməsinin vacibliyini vurğulamışdır. Xəlil Rza Ulutürkün poemaları epik xarakter daşıyır. Onun “Məhəbbət Dastanı”, “Atalar-Oğullar”, “Az ömürlü ağ günlər”, “Tufandan güclülər” poemaları epik təsvirlərin geniş yer aldığı ədəbi əsərlər sırasındadır.[86]
“Məhəbbət dastanı” poemasında Xəlil Rza bəşəri düşüncələrini lirik şəkildə təqdim edir. O, Çin, Polşa, Almaniya, Afrika, Macarıstan, Misir, Koreya və Cənubi Azərbaycanın inqilab hərəkatlarını xatırlayır, Xirosima dəhşətlərinə etirazını bildirir.[87][88]“Atalar-oğullar” poeması müharibə mövzusundadır və milli-bəşəri ideyaları, taleləri ifadə edir. Lirik poema olan “Bayatı-Şiraz” (1964–1972) isə şairin insanı və dünyanı milli-bəşəri dəyərlərlə mənalandırdığı bir əsərdir. Əsər torpaqşünas alim Barat Cəfərliyə, Zaqatalanın təbii gözəlliklərinə həsr edilmişdir. “Qanadlılar” poemasının mövzusu təbiətdən, Qızılağac qoruğundan bəhs edir. “Əfsanəli bir ölkə” (1977) də təbiət mövzusundadır. Əsər X. Rzanın akademik Həsən Əliyevin “Həyəcan təbili” kitabını oxuyarkən aldığı təəssürat əsasında yazılmışdır.[89]
70-ci illərdə yazılmış “Həsrət” (1971) poemasının mövzusu Güneydir.[79] Poemada Təbrizə, onun tarixi keçmişinə lirik münasibət ifadə olunmuşdur.[90] Poemada həmçinin Təbrizi özünəqayıdış, özünüdərk çağırışına qoşmaq ideyası əsas olaraq qalır. Həmin qayə “Təbrizli şairin düşüncələri” (1970) poemasında da vardır.[91]
80-ci illərdə X. R. Ulutürk “Hara gedir bu dünya”, “İki qardaşın söhbəti”, “Ağ günlərin qaraldımı”, “Çinar sınar, əyilməz”, “Məni bir dərd yandırır”, “Qalx ayağa, Vətənim”, “Məktublar gedərgələr”, “O gün gələcək”, “Vətən oğlu” və başqa poemalarını yazmışdır.[92]
Xəlil Rza Ulutürkün 1980-ci illərdə çap etdirdiyi poemalarından biri olan “Hara gedir bu dünya?” poeması Azərbaycanın milli qurtuluşu və demokratik hökumət qurulması ideallarını əks etdirir.[87] Şair bu əsərində epik-lirik üslubda Azərbaycanın milli dəyərlərini və tarixini məhv etməyə çalışan Sovet rejiminə qarşı Azərbaycan türklərinin apardığı mübarizəni təsvir etmişdir. Bu illərdə nəşr olunan “İki qardaşın söhbəti” poeması Güney mövzusunu əhatə edən lirik bir əsərdir. “İki qardaşın söhbəti”, “Qalx ayağa, Vətənim” və “Məni bir dərd yandırır” poemaları xalq şairi Söhrab Tahirə müraciətlə yazılmışdır. “Ağ günlərin qaraldımı?” — rus tanklarının Təbrizdən çıxması münasibətilə yazılmış lirik poemadır.[93][94]
Xəlil Rza Ulutürkün Lefortovo zindanında qələmə aldığı “Əlvida Azərbaycan” poeması xüsusi bir əhəmiyyətə malikdir. Bu əsərdə şair 1988-ci ildə baş vermiş hadisələri, 20 Yanvar faciəsini və Azərbaycandakı millətçilik hərəkatlarını təsvir edir. Ulutürkün bu poeması kədər və hüzn dolu duyğularla zəngin olsa da, nikbin bir sonluqla tamamlanır.[95]
“Dənə gələn toyuqlar” (1983) poemasında şair Yer kürəsini nəhəng bir tora bənzədərək “təyyarələr, qatarlar harasa dən daşıyır” ifadəsini işlədib. Dünyanın müxtəlif ölkələrində bəşərin qanı göllənir. Bu poemada dünyəvi əminamanlıq və azadlıq ideyası şairin idealı, bəşərin taleyi kimi dəyərləndirilir.[96]
X. R. Ulutürk azadlıq hərəkatına qoşulduqdan sonra, 1990-cı illərin sosial-siyasi hadisələri fonunda “Məftillə sarınmış yaralar” poemasını yazmışdır. “Qanım bayrağımdadır” poeması isə milli azadlıq mövzusundadır və 20 Yanvar şəhidlərinə həsr olunmuşdur. Bu poema 1991–1994-cü illərdə yazılmış lirik parçalar toplusundan ibarətdir. Şair çağdaş şəhidliyi 1918-ci ilin azadlıq şəhidliyinin davamı kimi qiymətləndirir.[96] “Məftillə sarınmış yaralar” poeması hipostasalar şəklində yazılmış, yoldaşı Firəngiz xanımın tərtibatında ümumiləşdirilmişdir.[97]
Xəlil Rzanın poemalarından bəziləri aşağıdakılardır:[98]
“Məktublar gedər-gələr”
“O gün gələcək…”
“Şuşa səfəri” — Şairin Şuşaya 70-ci illərdəki səfərinin təəssüratları əsasında yazılmış poema
“Adımız, soyadımız” (1965) — poeması şairin — lirik qəhrəmanın ad və soyadının mənasını aramaqla başlayır, sonra türkçülüyün təbliğində Cabbarlının xidməti xatırlanır.
“Sən mənə bir silah verdin” (1986) — lirik poeması İ. Hüseynovun “İdeal” romanını oxuyan şairin təəssüratları nəticəsində yazılmışdır.
“Ürəyimdə qalan tikan” (1985)
“Yadındamı, Səmirə” (1986)
“Eldənizə cavabım” — poemasında sənətkar baş vermiş ictimai-siyasi hadisələrə istinadən mühakimələr irəli sürür.
Xəlil Rza Ulutürk şeirləri ilə yanaşı, dünya ədəbiyyatından bədii tərcümələr həyata keçirmişdir. Ulutürkün dünya ədəbiyyatından və klassik Türk ədəbiyyatından tərcümə etdiyi əsərlərə baxıldıqda, onun tərcümə bacarığı və ədəbi dilinin zənginliyi nəzərə çarpır. Ədəbiyyatşünas, tənqidçi Əlizadə Əsgərli X. R. Ulutürkün arxivi ilə tanış olarkən 1955–1965-ci illərə aid olan seçilmiş tərcümələrdən ibarət olan qovluğa rast gəlmişdir. O, güman edir ki, Xəlil Rza tərcüməçilik fəaliyyətinə 1955-ci ildən başlamış və ömrünün sonunadək davam etdirmişdir. Şairin ilk tərcüməsi Laptevin “Balacalar” əsəridir.[99][100]
XX əsrin 70-ci illərindən başlayaraq Xəlil Rza Ulutürkün respublika mətbuatında dərc olunan tərcümələri oxucuların daim diqqətində olmuşdur. Onun poeziya tərcümələrinə göstərdiyi davamlı, ardıcıl yanaşma, sonradan bir sıra kitabların nəşri ilə nəticələnmişdir. Bunlara 1982-ci ildə “Qardaşlıq çələngi”, 1984-cü ildə “Dünyaya pəncərə”, 1992-ci ildə “Turan çələngi”, 1994-cü ildə “Qutadqu bilik”, ölümündən sonra 2000-ci ildə “Yeddi gözəl”, 2002-ci ildə “İsgəndərnamə” və 2010-cu ildə yenidən nəşr olunan “Dünyaya pəncərə” daxildir.[101]
1982-ci ildə nəşr etdirdiyi “Qardaşlıq çələngi” Xəlil Rza Ulutürkün uğurlu və yüksək ədəbi dəyərə malik tərcümə əsərlərindən biridir. Əsərdə Ulutürk 111 şairin şeirini rus dilindən Azərbaycan türkcəsinə tərcümə etmişdir. “Dünyaya pəncərə” kitabının 2010-cu il nəşri 72 çap vərəqindən və ya 1151 səhifədən ibarətdir. Kitabda yunan, macar, bolqar, çex, alman, yapon, fransız, ingilis, italyan, əfqan, hind-ümumilikdə 28 xalqın poeziya nümunələrinin tərcümələrinə yer verilmişdir.[102]
Xəlil Rza Ulutürk “Dünyanın ədəbi xəritəsi” kitabında müxtəlif dünya xalqlarının ədəbi nümunələrini təqdim etməklə yanaşı, tərcüməyə cəlb etdiyi müəlliflərin yaradıcılıq xüsusiyyətləri haqqında qısa və dolğun məlumatlar da vermişdir. Məsələn, özbək poeziyası ilə bağlı Əlişir Nəvai, M. Şeyxzadə, A. Arif, Səidə Eyni, Zülfiyyə, C. Kamal, Qafur Qulam, Abdulla Qəhhar; kalmık poeziyasında David Kuqultinov; türkmən poeziyasında Məhdimqulu; qazax ədəbiyyatında Abay Kunanbayev və M. Əvəzov; Türkiyə ədəbiyyatında Tofiq Fikrət və Cəlaləddin Rumi; fars poeziyasında Sədi və Ömər Xəyyamın adlarını çəkmişdir.[103]Slavyan xalqları ədəbiyyatından rus yazıçılar – Konstantin Simonov,Aleksandr Blok, Andrey Voznesenski, Yevgeni Yevtuşenko, Nikolay Tixonov, V. Luqovskoy, İlya Selvinski və Nikolay Nekrasov; ukraynalı T. Şevçenko; belarus yazıçıları – Y. Kolas və Yanka Kupala; Pribaltika xalqlarından isə eston ədəbiyyatında R. Rummo, U. Lant, L. Seppel və L. Koidula; latviya ədəbiyyatında İ. Auzin, V. Belşevitsa, M. Çayla və A. Skalbe; litva ədəbiyyatında Ş. Vladas, K. Donelaitis, E. Mejelaytis, J. Marcinkevičius, A. Maldonis, A. Baltakis və V. Kalinauskasın yaradıcılığına yer vermişdir.[104] Bundan əlavə, Xəlil Rza Ulutürk Avropa və Amerika xalqlarının ədəbiyyatına (Alman poeziyasından — V. Gete, H. Heyne, L. Frank, fransız poesiyasından — Pol Elyuar, Lui Araqon, italyan poeziyasından — F. Petrarka, ingilis ədəbiyyatından- Vilyam Şekspir, Bayron) cümlədən Henri Lonqfellonun “Hayavata haqqında nəğmə” əsərinə də toxunaraq, tərcümə etdiyi ədəbi şəxsiyyətlərin yaradıcılığına nəzər salmış və oxucular üçün dəyərli məlumatlar təqdim etmişdir.[101][105]
Xəlil Rza Ulutürk yalnız dünya dillərindən deyil, həm də özbək, tatar, türkmən, Türkiyə türkcəsi və qazax dillərindən etdiyi tərcümə əsərləri ilə Türk dünyasının müqayisəli ədəbiyyatlarına ədəbi və elmi baxımdan töhfələr vermişdir. Xəlil Rza özbək ədəbiyyatının görkəmli nümayəndəsi M. Şeyxzadənin iki əsərini — “Cəlaləddin Manquberdi” və “Mirzə Uluqbəy” pyeslərini azərbaycan dilinə tərcümə etmişdir.[106] Xəlil Rza Ulutürkün “Turan çələngi” (1992; 2005) kitabında Turan dünyasının bütün şair və yazarlarını vahid bir məcrada birləşdirilmişdir. X. Rza 53 türk sənətkarından: Yusif xas Hacibin “Qutadqubiliy”indən, Səkkakinin “Uluqbəyin mədhi” əsərindən, Ə. Nəvai, Babarəhim Məşrəb, Həmzə Həkimzadə Niyazi, Çolpan, Osman Nasir, Qafur Qulam, Aybək, Həmid Alımcan, Zülfiyyə, Mirmöhsün, Həmid Qulam, Əsqəd Muxtar, Şükrulla, Cüməniyaz Cabarlı, Erkin Vahid, Abdulla Arif, Yusif Şahmənsur, Həlimə Xudayberdi, Gülçöhrə Curayeva, Abdulla Şir, Rəzzaq Əbdürrəşid, Feyzi Şahismayıl, Hadirə Abdulla qızı, Rəhim Bəyniyaz, Xıdır Murad, Məqsud Şeyxzadə, Cəmal Kəmal, Tahir Qəhhar, Dilək Cürə, Əbdülkərim Əhməd, Oljas Süleyman, Ramiz Riskul, Aşıq Ömər, Bəkir Çobanzadə, Abdulla Tukay, Musa Cəlil, Həsən Tufan, Yəhya Kəmal Bəyatlı Arif Nihat Asya, Faruq Nafiz Camlıbel, Məhməd Akif Ərsoy, Dəvdək, Qətran Təbrizi, Nizami, Xaqani, Nəsirəddin Tusi, Saib Təbrizi, M. Ş. Vazeh, Şəhriyar, Q. Bəydili, Rudəkidən qəzəllər, qəsidələr, rübailər, qitələr, müxtəlif formalı şeirlər, radiopyes, faciə və s. vermişdir. Xəlil Rza Ulutürk bu poeziya nümunələrini və əsərləri ən böyük milli sərvət kimi dəyərləndirmişdir.[107][108]
Musa Cəlilin “Moabit dəftəri” adlı şeirlər silsiləsi də Xəlil Rza tərəfindən tatarcadan Azərbaycan dilinə tərcümə edilmişdir.[109]
X. R. Ulutürkün ən uğurlu tərcümələrindən biri də Yusuf Balasaqunlunun “Qutadqu bilik” (1998; 2003) poemasıdır. Türkdilli xalqların ortaq sərvəti hesab edilən bu poema, elmin və dövlətçiliyin təbliği baxımından mühüm əhəmiyyətə malikdir. Poemanın siyasi-ideoloji məzmunu Xəlil Rza Ulutürkün diqqətini xüsusilə cəlb etmişdir.[109][110]
Xəlil Rza Ulutürk fars dilini müstəqil şəkildə öyrənmişdi. Ulutürkün fars və rus dillərindən etdiyi tərcümə işlərinə tərif dolu sözlər söyləyən Hökümə Billuri, fars dilini ən yaxşı bilən qadın şairlərdən biri olmasına baxmayaraq, Xəlil Rza Ulutürkün fars dilini özündən daha yaxşı bildiyini vurğulamışdır. Hökümə Billuri, Xəlil Rza Ulutürkün tərcümələrinin ədəbi cəhətdən əhəmiyyətini bu sözlərlə ifadə etmişdir:[109]
“Xəlil Rza əsərin yalnız dilini deyil, müəllifin üslubunu, mənliyini, şairini və mədəniyyətini öyrənməyə və yenidən canlandırmağa xüsusi diqqət göstərən kamil və təcrübəli bir tərcüməçidir.”
Xəlil Rza Nizami Gəncəvinin irsinə maraqla yanaşmış, Nizami haqqında bir sıra məqalələr yazmaqla bərabər, “Sirlər xəzinəsi”, “Yeddi gözəl” və “İsgəndərnamə”ni dilimizə çevirmişdir. Xəlil Rza Ulutürk “Sirlər xəzinəsi” poemasını orijinaldan, farscadan tərcümə etmişdir, bununla belə M. Nuri Gencosmanın “Sirlər xəzinəsi”nin türkcə sətri tərcüməsindən də faydalanmışdır. Sənətkar 80-ci illərdən başlayaraq “İsgəndərnamə”nin tərcüməsi ilə məşğul olmuş, 20 min misradan artıq olan poemanı dilimizdə səsləndirmişdir.[111] Nizami Gəncəvi ilə yanaşı, Xaqani Şirvaninin Töhfətül- İraqeyn əsərinin bir hissəsini, Saib Təbrizinin qəzəllərini, Şəhriyarın bəzi şeirlərini azərbaycan dilinə tərcümə etmişdir.[105]
Xəlil Rza Ulutürk publisistik fəaliyyətinə ötən əsrin 50-ci illərində başlamışdır. 1960-cı illərdən etibarən Xəlil Rza Ulutürk Azərbaycanın milli-mənəvi dəyərlərini daha geniş şəkildə təbliğ etməyə başlamışdır. Bu dövrdə onun “Sumqayıtın günəşi”, “Rüstəmin dilindən”, “Nəğmə kimi ötən günlər”, “Gözəlliyin keşiyində”, “Bahar-bahar” və “Qızıl gül kimi” kimi məqalələri Sumqayıt, Lənkəran, Astara və Ordubad bölgələrinə həsr edilmişdir.[112]
Xəlil Rza Ulutürkün 1960-cı illərdə yazdığı məqalələrin mövzusu müxtəlifdir. Şair, insan mənəviyyatını əks etdirən yazılar qələmə almış, konkret insanları oçerkləşdirmiş, həmçinin təbiət və tarixi şəxsiyyətlərlə bağlı mövzulara toxunmuşdur. Məsələn, “Göygöl kimi saf, gözəl”, “Kəklik çolpaları”, “Bir salxım üzüm”, “Qoşqarçay axan yerdə”, “Oğurlanmış dahi” və “Qayalar kimi qüdrətli” adlı məqalələrdə təbiət və insan münasibətləri geniş şəkildə təsvir edilmişdir.[112] X. Rza 60-cı illərin qaynar əmək həyatını romantik, şairanə bir dillə təsvir etmişdir. Onun “Qeyrət vaxtıdır”, “Qızıl gül kimi” məqalələri əmək mövzusundadır.[113] Xəlil Rza Ulutürkün “Qeyrət vaxtıdır” (oktyabr 1965) adlı məqaləsi Salyan rayonunda kolxoz təsərrüfatının fəaliyyəti və əmək proseslərinin xüsusiyyətlərini əks etdirir. Məqalədə həmin dövrdə bölgənin əmək həyatı ilə bağlı məlumatlar təqdim edilmişdir. “Qızıl gül kimi” (23 may 1965-ci il) adlı məqaləsində Ordubad konserv zavodunun istehsal fəaliyyəti, işçilərin gündəlik iş rejimi və zavodun iş prinsipləri təsvir edilmişdir. “Fərhad kimi oğullar” (17 may 1965-ci il) adlı oçerkdə Naxçıvanın duz mədənlərində çalışan işçilərin ağır şəraiti və mədənçilik fəaliyyəti ilə bağlı məlumatlar verilmişdir.[114]
Xəlil Rza Ulutürkün 1960-cı illərin ikinci yarısında yazdığı ədəbi-publisistik məqalələr, əsasən, tanınmış insanlar və tarixi şəxsiyyətlərlə bağlıdır. Məsələn, “Professor Əkrəm Cəfər danışır” (1969), “Qızıl gül düşür yada” (1969) (prof. Abbas Zamanov haqqında), “Yusif Ziya Şirvanlı” (1969), “Səidə-xoşbəxt deməkdir” (1969) (M. Şeyxzadənin bacısı Səidə Şeyxzadə haqqında), “Saz və tüfəng ilə” (1967) (Laçınlı şair Səyyah Məhəmməd), “Səngərdə doğulmuş sətirlər” (1967) (müharibə veteranı, Qafqaz, Ukrayna, Belarusiya və Polşada döyüşən Əhməd Əhmədov), “Unudulmaz saatlar” (1968) (Hökümə Billuri), “Ənənə qol-budaq atır” (1968), “Vaqif sənətinə yaraşan fırça” (1968) (Əli Mina Təbrizli haqqında), “Əyyub Şirinzadə” (1969), “Öləndən sonra da yaşayır insan” (1969) və “Şairin sevgilisi” (1969) adlı məqalələrdə Əkrəm Cəfər, Abbas Zamanov, Yusif Ziya Şirvanlı, Səidə Şeyxzadə, Səyyah Məhəmməd, Əhməd Əhmədov, İlyas İbrahim, Hökumə Billuri, Söhrab Tahir, Əyyub Şəfizadə, Səkinə Şeyxzadə, Mirzə İbrahimov və Əli Mina Təbrizi kimi şəxslərin həyatı, fəaliyyəti və yaradıcılığı haqqında məlumatlar verilir.[115]
Xəlil Rza Ulutürkün elmi məqalələrində milli şeirinin fəlsəfi dərinliyi, dövrün siyasi mənzərəsi, humanizm, türkçülük, vətənpərvərlik və müstəqillik ideologiyaları araşdırılmışdır. Onun 1960-cı illərdə qələmə aldığı “Qüdrətli sənətkar”, “Fikir və məna şairi” (1962), “Dəli Kür romanı – Azərbaycan nəsrinin nailiyyəti kimi” (1962), “Səssiz güllələr” (1965), “Vətəndaş poeziyası uğrunda” (1967) adlı məqalələr Azərbaycan ədəbiyyatının ədəbi-elmi tədqiqatlarıdır. Bu yazılarda Azərbaycan ədəbiyyatının nəzəri məsələləri və dövrün ədəbi inkişaf meylləri təhlil edilmişdir.[116]
X. R. Ulutürk 6 noyabr 1968-ci ildə “Niyazi düz deyir” adlı məqalə yazmış və həmin məqaləyə görə uzun müddət təzyiqlərə məruz qalmışdır. O, məqalədə “xanım”, “bəy” sözlərinə mənəvi dəyər verir və işlədilməsini təklif edirdi. Bütün başqa soyad şəkilçilərimizə qarşı “lı, li, lu, lü” şəkilçilərini qoyurdu. Məqalədə yazır:[117]
Cəfər Cabbarlı, Firudin bəy Köçərli, Ənvər Əlibəyli, Əfrasiyab Bədəlbəyli, Şəmsi Bədəlbəyli, Fərhad Belədbəyli, Fəridə Əliyarbəyli, Mikayıl Rəfili, Nigar Rəfibəyli, Novruz Gəncəli, İslam Səfərli, Əliağa Kürçaylı kimi ad və sayadlardakı gözəlliyə, biçim səliqəsinə fikir verin. “Li” şəkilçisi fonetik maneəyə rast gələndə (Məs. Əlili demək yaxşı səslənmir), “bəyli” şəklini işlətmək xalq zövqünə və xalq dilinə tam uyğundur.
Xəlil Rza Ulutürkün 1970-ci illərdə yazdığı bədii-publisistik məqalələrdə memuar üslubu diqqətəlayiqdir. Bu dövrün yazıları milli və ümumbəşəri dəyərlərin vəhdətini əks etdirir. Məsələn, “Millilik sənətkarın şüurlu fəaliyyətindən doğmalıdır” (1971) və “Milli özəlliklər” (1971), “Böyük Axuminin sorağında” (21 fevral 1973-cü il), “Əziz, sevimli Suyimə xanım!” (8 fev-ral 1975-ci il), “Qardaşım Əli Mahmud” (23 iyun 1971-ci il), “Türkana doğru” (26 iyun 1971-ci il), “Alimin qayğıları” (18 fevral 1973-cü il tarixli) kimi məqalələri qeyd etmək olar.[118][119]“Zaqatala muzeyində” (4 iyun 1972-ci il) adlı məqalə, filologiya elmləri doktoru Qəzənfər Beqdelinin eyniadlı yazısı əsasında hazırlanmışdır. Məqalə arxivdə “X. R.” imzası ilə qeyd edilmişdir.[120]
Xəlil Rza Ulutürk, 1970–1980-ci illərdə əsasən Azərbaycanlı ziyalılar və yazıçılar haqqında elmi məqalələr qələmə almışdır. Ulutürk, Nizami, Nəsimi, Söhrab Tahir, Məmməd Araz, Sabir Rüstəmxanlı, Hüseyn Arif, Hüseyn Cavid, T. Bayram, F. Sadıq, Əli Kərim və Z. Vəfa kimi şairlərin şeirlərində vətəndaşlıq mövzularına və milli motivlərə diqqət yetirərək öz fikirlərini bildirmişdir. Ulutürkün milli və tarixi məsələlərə, Azərbaycanın müstəqillik ideallarına və bəşəri azadlıq mövzularına toxunduğu məqalələri isə bunlardır:[100]
“Cəsurluqdur, bir də…” (1988)
“Həyata məhəbbət” (1988)
“Vaxtdan uca dayanmağı bacaranlar”
“Musiqidən keçən ömür” (1988)
“Şairliyin mahiyyəti” (1976)
“Şairlik və bədii tərcümə” (1976)
“Qardaş xalqın sərvəti” (1979)
“Səadət və döyüş poeziyası” (1981)
“Ümid və məhəbbət poeziyası”
“Yaddaşa inam” (1988)
“Sanki bir dağ yıxıldı” (1988).
1980-ci illərin publisistikası ədəbi portretlər — oçerklər baxımından seçiləndir. “Qardaşlıq görüşü” (30 iyul 1980-ci il) Abbas Abdulla, “Misilsiz milli xəzinə” (16 dekabr 1984-cü il) Firudin Şuşalı, “Zeynalımızla ilk görüş” (10 ocaq 1985-ci il) Zeynal Məmmədov, “Yeganə təsəllimiz” (12 mart 1985-ci il) Əlfi Qasımov, “Kürlə Xəzər qovuşamda” (21 nisan 1986-cı il) Zabil Pərviz, “Qardaşım, qardaşım Azər İmam” (12 may 1985-ci il) Azər Turan, “Zindanda poeziya günəşi” (14 fevral 1986-cı il) Musa Cəlil, “Möcüzələr diyarında” (5 oktyabr 1986-cı il) Məstan Günər, “Poeziyaya çevrilmiş dostluq” (4 aralıq 1987-ci il) rus şairi Viadislav Şoşin, “Günəş heç bir kəsdən mükafat ummaz” (23 dekabr 1987-ci il) Firudin Şuşalı haqqındadır.[121]
Ulutürk, Nizami Gəncəvinin əsərlərini tərcümə etməklə yanaşı, onun fikir dünyasını və poeziya estetikasını öz milli və ədəbi anlayışı ilə birləşdirərək elmi məqalələr yazmışdır. Ulutürkün Nizami Gəncəvi haqqında apardığı tədqiqatlar və yazdığı elmi məqalələr aşağıdakılardır:[122]
Xəlil Rza Ulutürkün publisistikasında müsahibə janrı xüsusi yer tutur. 1970-ci illərdə onunla bir neçə müsahibə aparılmışdır. Həmin müsahibələrin məzmunu milli-mənəvi dəyərlərin təbliği baxımından əhəmiyyətlidir:[123]
“Sevimli şairimiz, ustad Bəndəroğlu həzrətlərinin sorğularına cavabım” (5 fevral 1976-cı il) adlı müsahibədə xalqlar arasında mədəni əlaqələr və qarşıda duran vəzifələr müzakirə olunmuşdur.[123]
“Əməkdaşımızın şair Xəlil Rza ilə müsahibəsini dinləyin” (1977-ci il) müsahibəsində isə ana dilinin təmizliyi, M. Ş. Vazeh, Əcəmi Naxçıvani, Nəsirəddin Tusi, M. Füzuli, Aşıq Ələsgər, Əliağa Vahid kimi klassik irsin gəncliyə təsiri və milli geyimlərə münasibət mövzuları əhatə edilmişdir.[123]
“Telegüzgü əməkdaşları Nazim bəy və Tariyel bəyin sorğularına cavab” (8 aprel 1980-ci il) adlı müsahibədə valideyn və övlad məsuliyyəti, poeziyanın mahiyyəti, “Sirlər xəzinəsi”nin tərcüməsi, azərbaycanlıların soy tərkibi, “Krasnodon qartalları” əsərinin yazılması, tatar dilinin öyrənilməsi, “Babək” əsərinin səhnədə göstərilməməsi və tərcümə işlərinə məhdud diqqət ayrılmasının səbəbləri müzakirə olunmuşdur.[124]
Bu müsahibələrdə Xəlil Rza milli dəyərlərin qorunması və inkişafı ilə bağlı aktual mövzulara toxunmuşdur.
Oğuzda “Regionun sevimli qonağı” layihəsi çərçivəsində tanınmış şair, nasir, publisist, müəllim və tərcüməçi, Azərbaycan Yazıçılar Birliyi Şəki bölməsinin sədri Vaqif Aslan ilə oxucuların görüşü keçirilib. Görüşdə çıxış edənlər qeyd edib ki, Şəki öz görkəmli şəxsiyyətləri, istedadlı ziyalıları ilə Azərbaycan mədəniyyətinin, incəsənətinin və ədəbiyyatının inkişafında mühüm rol oynayıb. Belə şəxsiyyətlərdən biri də çoxşaxəli yaradıcılığı ilə seçilən istedadlı qələm ustası Vaqif Aslandır. O, təkcə şair kimi deyil, həm də dramaturq, tədqiqatçı və tərcüməçi kimi də tanınır. Tədbirin bədii hissəsində Vaqif Aslanın poetik nümunələri səsləndirilib, iştirakçılar müəllifə suallar ünvanlayıblar. Görüş qarşılıqlı səmimi dialoq şəraitində keçib.Xatırladaq ki, Vaqif Aslanov 1950-ci il 5 iyul tarixində Şəki şəhər Kiş kəndində anadan olub.1968-1973-cü illərdə Azərbaycan Pedaqoji Xarici Dillər İnstitutunun “Fransız və Azərbaycan dilləri” fakültəsini bitirib. 1973-1993-cü illərdə Şəkinin Kiş kəndindəki orta məktəbdə öz ixtisası üzrə müəllimlik edib. 1994-1997-ci illərdə Şəki Regional Elmi Mərkəzində “Folklor və el sənətləri” laboratoriyasının rəhbəri olmuşdur. 1998-ci ildən Azərbaycan Yazıçılar Birliyi Şəki bölməsinin sədridir. Ədəbi fəaliyyətə “Vaqif Aslanov”, “Vaqif Cumayoğlu” imzaları ilə gəlmişdir. 1970-ci illərin ortalarından “Vaqif Aslan” təxəllüsü ilə tanınmağa başlayıb. Elmi-ədəbi məqalələr müəllifidir. Fransız və rus dillərindən tərcümələr edir. İlk mətbu şeiri 1967-ci ilin may ayında Şəkidə çıxan “İpəkçi” qəzetində dərc edilib. Şairin ilk kitabı isə “Aydın” poemasıdır.
Oğuz rayonunda Şəki – Zaqatala Regional Mədəniyyət idarəsinin təşkilatçılığı ilə dahi Azərbaycan şairi B.Vahabzadənin 100 illiyinə həsr olunan “Poeziyamızın parlaq sənətkarı – Bəxtiyar Vahabzadə” layihəsi çərçivəsində ədəbi-bədii gecə keçirilib.
Tədbir dahi Azərbaycan şairi Bəxtiyar Vahabzadənin yaradıcılığını əks etdirən videoçarxın nümayiş etdirilməsi ilə başlayıb.
Ədəbi-bədii gecədə Oğuz Rayon İcra Hakimiyyətinin məsul şəxsləri, mədəniyyət işçiləri və şəhər ictimaiyyəti iştirak edib.
Oğuz rayon Mədəniyyət Mərkəzində keçirilən tədbirdə dahi şair B.Vahabzadənin şeirləri fəal oxucuların ifasında dinlənilib, UGİM-nin rəqs qrupu maraqlı rəqs nömrəsi ilə çıxış edib. Eyni zamanda Mədəniyyət Mərkəzinin əməkdaşları, oğuzlu müğənnilər “Zirvə” ansamblının müşayiəti ilə şairin sözlərinə bəstələnmiş musiqi nümunələri ifa ediblər.
Çıxış edənlər B. Vahabzadə yaradılıcığı haqqında danışıblar. Sonda xatirə şəkli çəkilib.
Elm və Təhsil, Mədəniyyət Nazirliklərinin birgə təşkilatçılığı ilə həyata keçirilən “Məktəblilər üçün teatr pedaqogikası” layihəsi çərçivəsində 18 iyun tarixində Şəki Dövlət Dram Teatrında məktəblilər üçün görkəmli Azərbaycan dramaturqu Altay Məmmədovun “Dəli Domrul” əsəri əsasında hazırlanmış eyniadlı tamaşa nümayiş olunub. Səhnə əsərində yaşamaq eşqi ilə ürəyi döyünən Domrulun şər qüvvə olan Əzrayıl tərəfindən ram edilməsi, hər an onun arzularının puç olmasına çalışması ön plana çəkilir. Tamaşanın quruluşçu rejissoru Hüseyn Hüseynli, quruluşçu və geyim üzrə rəssamı Sahib Əhmədovdur. Rəqslərin quruluşu Çingiz Novruzəliyevə, musiqi tərtibatı isə Zeynəb Xəlilovaya məxsusdur. Səhnə əsərində rolları aktyorlar Xəyal Salahov, Pərviz İsmayılov, Elvin Mabudov, Günay Novruzəliyeva, Rəşid Mirizadə, Rəsul Məmmədrəhimov, Nərmin Abbasova, Qurban Rəsulov, İlkin Rüstəmov, Nuranə Mirzəliyeva, Nərmin Nəbiyeva, Azad Məmmədov, Sənubər İsrafilova, Gülxar İmamhüseynova ifa edirlər. Layihənin məqsədi uşaq və gənclər arasında estetik zövq formalaşdırmaq, onların incəsənətə marağını artırmaq, həmçinin, asudə vaxtlarını səmərəli təşkil etməkdir. Xatırladaq ki, tamaşa 19 iyun tarixində də nümayiş etdirilib.
Hüseyn Camal oğlu Hüseynzadə (Hüseyn Arif; 15 iyun1924, Yenigün, Qazax qəzası – 14 sentyabr1992, Bakı) — Azərbaycan şairi, 1949-cu ildən AYİ-nın üzvü, Azərbaycan SSR Əməkdar incəsənət xadimi (1984), Azərbaycan SSR Xalq şairi (1989), Azərbaycan SSR Dövlət mükafatı laureatı (1978).
Həyatı
Hüseyn Arif 1924-cü il iyunun 15-də Ağstafa rayonunun Yenigün kəndində anadan olub. Bakı Pedaqoji Məktəbində (1937–1940), ADU-nun Şərqşünaslıq fakültəsində (1946–1951) təhsil almışdır. MoskvadaMaksim Qorki adına Ədəbiyyat İnstitutunun aspiranturasında təhsilini davam etdirmişdir (1951–1952).
Hüseyn Arif 1992-ci il sentyabrın 14-də Bakıda vəfat etmiş, doğulduğu kənddə dəfn olunmuşdur.
Fəaliyyəti
Əmək fəaliyyəti
Xarici ölkələrlə Dostluq və Mədəni Əlaqələr Azərbaycan Cəmiyyətində şöbə müdiri (1957–1959),”Azərnəşr”in Bədii Ədəbiyyat Redaksiyasında böyük redaktor (1965–1967),”Gənclik” nəşriyyatında bədii ədəbiyyat redaksiyasının müdiri (1967–1968), Azərbaycan Aşıqlar Birliyinin sədri (1984–1992) vəzifələrində işləmişdir. 1991-ci ildə Azərbaycan Yazıçılar Birliyi Ağsaqqallar Şurasının üzvü seçilmişdir.
Ədəbi fəaliyyəti
Ədəbi fəaliyyətə İkinci Dünya müharibəsi illərində başlamışdır. Onun ribrettosu əsasında 1957-ci ildə “Azad” tamaşası M. F. Axundov adına Opera və Balet teatrında, “Yolda” poması əsasında yazdığı eyniadlı pyesi 1974-cü ildə M. Qorki adına Gənc Tamaşaçılar Teatrında tamaşaya qoyulmuşdur.
1971-ci ildə “Dağ Kəndi” poemasına görə “Qızıl Oraq” mükafatina layiq görülmüşdür. Əsərləri keçmiş SSRİ və bir sıra xarici ölkə xalqlarının dillərinə tərcümə olunmuşdur. Mahnılarına musiqi bəstələnmişdir. 1976-cı ildə Yuqoslaviyada (Sarayevo) Beynəlxalq poeziya günlərinin, 1979-cu ildə Liviyada SSRİ günlərinin iştirakçısı olmuşdur.
Şəkidə Ulu öndər Heydər Əliyev irsinin təbliği mövzusunda elmi seminar keçirilib. Tədbirdə Mədəniyyət nazirliyinin məsul şəxsləri və əməkdaşları, ziyalılar, gənclər iştirak edib.
Çıxış edənlər Heydər Əliyevin həyat və fəaliyyətinin öyrənilməsi və işıqlandırılmasının həm müasir Azərbaycanın müstəqillik və inkişaf tarixinin tədqiqi, həm də əsl liderlik xüsusiyyətlərinin, vətən-millət sevgisinin gələcək nəsillərə çatdırılması baxımından ən gözəl nümunə olduğunu bildiriblər.
Seminarda Şəki şəhər 2 nömrəli Uşaq Musiqi məktəbinin və Uşaq İncəsənət məktəbinin müəllimlərindən ibarət ansamblın ifasında milli-vətənpərvər ruhlu musiqi nömrələri təqdim edilib.
Süleyman Rüstəm 1906-cı il martın 12-də BakınınNovxanı kəndində anadan olmuşdur.[2][3] 1925-ci ildə Azərbaycan Dövlət Universitetinin Şərqşünaslıq fakültəsinə daxil olmuş, 1929-cu ildə oradan Moskva Dövlət Universitetinin ədəbiyyat və incəsənət fakültəsinə köçürülmüşdür. Zaqafqaziya Mərkəzi İcraiyyə komitəsinə üzv seçilmişdir (1935). Azərbaycan SSRİ birinci çağırış Ali Sovetinə deputat seçilmişdir (1938), bundan sonra ömrünün sonuna qədər bütün çağırışlarda deputat olmuşdur.
Yaradıcılığında siyasi lirika və sevgi şeirləri mühüm yer tutur. Heca və əruz vəznlərində yazmışdır. Ən sevilən əsərlərindən biri Təbrizim əsəridir.
Ədəbi fəaliyyətə 20-ci illərin əvvəllərində başlamış, 1922-ci ildə “Çimnaz xanım yuxudadır” birpərdəli komediyasını yazmışdır. “Unudulmuş gənc” adlı ilk mətbu şeiri 1923 ildə “Maarif və mədəniyyət” (indiki “Azərbaycan”) jurnalında dərc olunmuşdur. “Ələmdən nəşəyə” adlı ilk şeir kitabı 1927-ci ildə nəşr edilmişdir.
Sosializm ideyalarını, inqilabi əhvali-ruhiyyəni ədəbiyyata gətirmək, poeziyanı gündəlik ictimai-siyasi hadisələrin inikasına çevirmək bu kitabın başlıca xüsusiyyətləri idi. “Addımlar” (1930), “Səs”, “Atəş” (1932) şeir kitabları S.Rüstəmin siyasi lirik şair kimi formalaşmasının göstəricisi idi.
İkinci Dünya müharibəsi illərində o, xalqın qəhrəmanlıq mübarizəsini tərənnüm edən əsərlər yazmışdır. “İldırım” (1942), “Qafurun qəlbi” (1959), “Əzizlərdən əzizlərə” (1965) və s. Müharibə dövrü yaradıcılığında Cənubi Azərbaycan mövzusu xüsusi yer tuturdu: “Təbriz şeirləri silsiləsi”, “İki sahil” kitabı (1949). 1960–1980-ci illər yaradıcılığında ictimai-siyasi və məhəbbət lirikası əsas xətti təşkil etmişdir: “Günəşli sahillərdə” (1963), “Keçilməmiş yollarda” (1970), “Ürəyimin gözüylə” (1977), “Mənim günəşim” (1981) və s. kitabların, “Yanğın” (H. Nəzərli ilə birgə, 1930) pyesinin, “Qaçaq Nəbi” (1940) mənzum pyesinin, “Durna” (1948) komediyasının müəllifidir.
C.Qou. Dərin köklər (3 pərdəli drama). (İnqilab və mədəniyyət, 1948, № 7, s.50–103.) Pyesi Arnod Dyusse ilə birlikdə yazmışlar.
Nazim Hikmət. On beş yara; Həsrət; Provakator; Bəlkə mən; Yanmamış papiros; Kərəm kimi (şeir). (İnqilab və mədəniyyət, 1951, № 9, s.57–59) Qəlbim; Səni düşünürəm; Arpa çayının iki yanı; Dizə qədər qarlı bir gecə; Dəmir qəfəsdə gəzişən aslan; Xəzər dənizi (şeir). (İnqilab və mədəniyyət, 1952, № 1, s.131–136) Səs; Nəğmələrimiz; Cavab nömrə 4; XX əsrə dair; Arifəyə; Məktub; Dəvət; Sevgilimə; Mehmet; Yeriyən adam (şeir). (İnqilab və mədəniyyət, 1952, № 6, s.51–56) Səni düşünürəm; Şərqli və SSRİ; Ustamızın ölümü; On doqquz yaşım; Xəzər dənizi; Vida; Bəlkə mən; Provokator; Yanmamış papiros; Dizə qədər qarlı bir gecə; On beş yara (Onbeşlərin xatirəsinə ithaf); Həsrət; Dəmir qəfəsdə gəzişən aslan; Kərəm kimi; Qəlbim; Uşaqlara nəsihət; Şən gələcək; Bənövşə, ac dostlar və qızıl gözlü qız; Komsomol (şeir).
Nazim Hikmət. Şeirlər. Bakı: Azərbaycan Uşaq və Gənclər Ədəbiyyatı Nəşriyyatı, 1952, s.15–45.
Qaysın Quliyev. Torpaq və şeir (şeir). Azərbaycan, 1961, № 4, s.36.
İlya Selvinski. Babəkin ikinci mahnısı (şeir). (Ədəbiyyat və incəsənət, 1961, 8 aprel) Bahar dostları (RSFSR şairlərinin şeirləri) (Bakı: Azərnəşr, 1961, 248 s.)
Əbdülvahab Süleymanov. Azərbaycan (şeir) (s.193–195). Bahar dostları (RSFSR şairlərinin şeirləri). Bakı: Azərnəşr, 1961, 248 s.
Yaroslav Smelyakov. Gözəl qız Lida (şeir). Ədəbiyyət və incəsənət, 1964, 18 iyul.
Jan Pol Sartr. Lizzi (pyes). Azərbaycan, 1966, № 10, s.169–190.
Taras Şevçenko. “Siz ey fikirlərim, düşüncələrim!..” (şeir) (s.13–16); Fikirlərim, düşüncələrim (şeirlər və poemalar). Bakı: Yazıçı, 1979, 104 s.
Cahit Küləbi. İyirminci əsrin ilk yarısı; Dəfn; Yanğın; Acı zaman; Biz; Sivaş yollarında; Amerika (şeir). Ədəbiyyat və incəsənət, 1981, 13 mart.
Məhəmməd Mehdi Əl Cəvahiri. Fəhlələrin bayramında (şeir). Ağ günlərin sorağında (İraq ədəbiyyatından nümunələr). Bakı: Yazıçı, 1983, s.18–22.
Şota Rustaveli. Pələng dərisi geymiş pəhləvan (s.7–181). Dünya ədəbiyyatı kitabxanası seriyası. 19-cu cild. Ş.Rustaveli. Ə.X.Dəhləvi. Pələng dərisi geymiş pəhləvan. Şirin və Xosrov. Bakı: Yazıçı, 1988, 366 s. (Məmməd Rahim və Səməd Vurğun ilə birgə tərcümə).
Nazim Hikmət. Həsrət (s.83); Yanmış papiros (s.86); Mehmet (s.87) (şeir). Türkün 101 şairi (türk şairlərinin şeirləri). Bakı: Yazıçı, 1993, 235 s.
Nizami Gəncəvi. Yaxşı bir söz degilən, ta şəkər ərzan olsun…; Fəxr elə yar ki, barını çəkirəm…; Ey nigarım, könlümü Azərbaycan Tərcümə Ensiklopediyası 511 çaldın, füsunxan olma, gəl!.. (qəzəl). Klassik Azərbaycan ədəbiyyatı seriyası. Nizami Gəncəvi. Lirika. Bakı: Lider, 2004, s.24, 63, 64. 21.
Xamis Muradov. Kinofabrikdən başlanan yol. Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyi. C.Cabbarlı adına “Azərbaycanfilm” kinostudiyası. Aydın Kazımzadə. Bizim “Azərbaycanfilm”. 1923–2003-cü illər. Bakı: Mütərcim, 2004.- səh. 4.
Sizi müqəddəs Qurban bayramı münasibətilə ürəkdən təbrik edir, hər birinizə ən səmimi arzularımı yetirirəm.
Dünya müsəlmanlarının mənəvi birlik və vəhdət rəmzi olan Qurban bayramı Uca Yaradanın bəşəriyyət üçün hidayət yolu seçdiyi İslamın əsas bayramlarından biri kimi insanları həmişə bərabərliyə, qardaşlığa və fədakarlığa dəvət edir.
Cəmiyyətimizdə humanizmi və xeyirxahlıq duyğularını daha da gücləndirən Qurban mərasimləri hər il Azərbaycanda yüksək əhval-ruhiyyə və təntənə ilə keçirilir. Bu günlərdə dövlətimizin tərəqqisi, xalqımızın rifahı və əmin-amanlığı üçün dualar edilir, şəhidlərimizin nurlu xatirəsi ehtiramla yad olunur. Ümidvar olduğumu bildirirəm ki, saf niyyətləriniz, dua və diləkləriniz gerçəkləşəcək, Ulu Tanrının mərhəməti heç zaman xalqımızın üstündən əskik olmayacaqdır.
Əziz bacı və qardaşlarım!
Mübarək Qurban bayramı günlərində bir daha sizə və dünyanın müxtəlif guşələrində yaşayan bütün soydaşlarımıza səmimi təbriklərimi çatdırır, ailələrinizə xoşbəxtlik, süfrələrinizə bol ruzi və xeyir-bərəkət arzulayıram.
Çaykovski adına Moskva Konservatoriyasında ixtisas kursu keçib (1962–1963). Sonra Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasında fortepiano üzrə ixtisas müəllimi (1963–1971). C. Cabbarlı adına “Azərbaycanfilm” kinostudiyasında kino-aktyor teatrının ədəbi hissə müdiri vəzifəsində (1982–1985) işləyib.[3] Poeziya, teatr və dramaturgiya sahəsində də ciddi fəaliyyət göstərib. “Yeddi şeir” adlı ilk mətbu əsəri 1963-cü ildə “Azərbaycan” jurnalında dərc olunub. Bundan sonra dövri mətbuatda vaxtaşırı çıxış etmiş, “Oğuz eli” qəzetinin baş redaktoru vəzifəsində çalışmışdır (1992–1994)[4].
Azərbaycanın Milli Məclisinə deputat seçilib (2000).
Vaqif Səmədoğlu 2015-ci il yanvarın 28-i Bakıda dünyasını dəyişib. 29 yanvarda Birinci Fəxri xiyabanda dəfn olunmuşdur.
↑ Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyi. C. Cabbarlı adına “Azərbaycanfilm” kinostudiyası. Aydın Kazımzadə. Bizim “Azərbaycanfilm”. 1923–2003-cü illər. Bakı: Mütərcim, 2004.- səh. 275–277.
Azərbaycan poeziyasının inkişafında böyük rol oynamış şairlərdən biridir. Sevgi və gözəlliyi tərifləyən bir çox şeirlərin müəllifidir. Onun şeirlərində sosial və mədəni məsələlər üzrə fikirlər də dilə gətirilirdi. Stalin repressiyalarının qurbanı olub və 1938-ci ildə güllələnib. 1956-cı il mayın 23-də SSRİ Ali Məhkəməsinin Hərbi kollegiyasının qərarına əsasən ölümündən sonra bəraət almışdır.
Mikayıl Mirzə Əbdülqadir oğlu İsmayılzadə (Mikayıl Müşfiq) 1908-ci il iyun ayının 5-də Bakı şəhərində ziyalı ailəsində anadan olmuşdur.[2] Atası Mirzə Əbdülqadir İsmayılzadə (Vüsaqi) dövrünün tanınmış ziyalılarından biri idi.[3] O, müəllimlik fəaliyyəti ilə yanaşı, yaradıcılıqla məşğul olmuş, şeirlər yazmışdır.[3] Uşaq ikən valideynlərini itirən Müşfiq yaxın qohumlarının himayəsində böyümüşdür.[3][4] Ağır və fərəhsiz uşaqlıq illəri keçirən şair həyatının o illərini xatırlayaraq yazırdı:
Hələ atamın sağlığında güzaranımız ağır keçdiyi halda, lap uşaqkən anam və atam vəfat etdi. Mən bir yetim halında daşkəsən əmim və bibimin yanında qaldım. Ac, yalavac, çılpaq bir uşaqlıq keçirdim.[3]
O illərin ağrı-acısını, anasızlığını şair “Ana” (1927) şeirində ürək yanğısı ilə qələmə almışdır:
Ana dedim, ürəyimə yanar odlar saçıldı, Ana dedim, bir ürpəriş hasil oldu canımda, Ana dedim, qarşımda bir gözəl səhnə açıldı, Ana dedim, fəqət onu görməz oldum yanımda.
Müşfiqin böyüyüb boya-başa çatmasında, şair kimi yetişməsində nənəsi Qızqayıt xanımın böyük rolu olmuşdur.[3] Nənəsinin söylədiyi nağıllar, atalar sözləri, bayatılar gələcək şairin zəngin xalq yaradıcılığı ilə tanış olmasında mühüm rol oynamışdır.[3]
İbtidai təhsilini rus-Azərbaycan məktəbində alan Müşfiq humanitar elmlərə böyük maraq göstərməklə yanaşı, rus dilini də mükəmməl öyrənmişdir.[3][5] 1920–1927-ci illərdə əvvəlcə Bakı darülmüəllimində, sonra 12 nömrəli II dərəcəli məktəbdə təhsil almış, 1927–1931-ci illərdə Azərbaycan Dövlət Darülfünunun (indiki Bakı Dövlət Universiteti) dil və ədəbiyyat fakültəsini bitirərək Bakı məktəblərində müəllimlik etmişdir.[3]
1930-cu illərdə Azərnəşrdə redaktor vəzifəsində işləmişdir.[6] Onun şagirdlərindən biri Mikayıl Müşfiqi belə xatırlayır:
Müşfiq müəllim dərs deyəndə zəng səsini eşitməzdik. Dərs zamanı şagirdlərə şeir oxumağı öyrədəndə başqa müəllimlərimiz də gəlib bizim sıralarda oturardı. Çoxumuza “qızım”, “oğlum” deyə müraciət edərdi. Əslində bu ifadə onun yaşına uyğun deyildi. Ancaq mehriban olduğu qədər təvazökar olan Müşfiq müəllimə bu sözlər çox yaraşırdı…[6]
Tələbə illərində Mikayıl Müşfiq (sonuncu pillədə soldan dördüncü). 1927-ci il
Müşfiq çox gənc yaşlarından yaradıcılıq fəaliyyətinə başlamış, həyatını, taleyini şeirlə bağlamış və ömrünün sonuna kimi ondan ayrılmamışdır.[3] O, poetik yaradıcılığa 1926-cı ildə “Gənc işçi” qəzetində çap etdirdiyi “Bu gün” şeiri ilə başlamış və sonrakı illərdə dövri mətbuatda müntəzəm çıxış etmişdir.[3] 1927-ci ildən “Maarif və mədəniyyət” və “Komsomol” jurnallarında və “Gənc işçi” qəzetində dərc olunmuşdur.[3] 1930-cu ildə şairin ilk “Küləklər” adlı şeir kitabı işıq üzü görmüşdür.[3] Kitabda müəllifin əlli üç şeiri və iki tərcüməsi toplanmışdır.[3]
1932-ci il Müşfiqin həyatında məhsuldar olmuş, “Günün səsləri”, “Vuruşmalar”, “Pambıq”, “Buruqlar arasında” kitabları, daha sonra bir-birinin ardınca “Şeirlər”, “Çoban”, “Mənim dostum”, “Səhər”, “Sındırılan saz”, “Azadlıq dastanı” əsərləri nəşr edilmişdir.[3] 1934-cü ildə Azərbaycan Yazıçılar İttifaqına üzv seçilmişdir.[7]
Həqiqi bir müəllim, əsl vətənpərvər olan Müşfiq öz yaradıcılığında uşaqlar üçün də yer ayırmış, bir-birindən gözəl əsərlər yaratmışdır.[3] “Şəngül, Şüngül, Məngül”, “Kəndli və ilan” mənzum nağılları, “Vuruşmalar”, “Qaya” poemaları, “Coğrafiya”, “Məktəbli şərqisi”, “Zəhra üçün” və digər şeirləri uşaqlar arasında şairə böyük məhəbbət qazandırmışdır.[3]
1936-cı ildə Mikayıl Müşfiqin “Səhər” poeması Azərbaycanda Sovet hakimiyyətinin qurulmasının 15 illiyi münasibətilə keçirilən müsabiqədə “Yeddi yaxşı ədəbi əsər” mükafatına layiq görülmüşdür.[7] 1937-ci ildə çapa hazırladığı “Çağlayan” kitabına şair on bir illik yaradıcılığı ərzində yazmış olduğu ən qiymətli əsərlərini, o cümlədən “Səhər”, “Azadlıq dastanı”, “Sındırılan saz”, “Əbədiyyət nəğməsi”, “Şeirim”, “Yenə o bağ olaydı”, “Duyğu yarpaqları”, “Tərtərhes nəğmələri”, “Mingəçevir həsrəti” və digər şeir və poemalarını daxil etmişdir, lakin kitabı nəşr etdirmək şairə qismət olmamışdır.[3][8]
Mikayıl Müşfiqin Azərbaycan poeziyasının nadir incilərindən sayılan “Oxu, tar, oxu tar”, “Qal, sənə qurban”, “Sənin gülüşlərin”, “Maralım”, “Ana”, “Küləklər”, “Yenə o bağ olaydı” və digər şeirlərinə bəstələnən mahnılar dinləyici alqışını, rəğbətini qazanmış sənət əsərləridir.[3][9]
1934-cü ildə Müşfiq onun həyatına sevinc gətirən Yalçın adlı uşağın qəfil ölümü onu çox sarsıtmışdı.[10] Qələm dostları tez-tez yanına gələr, ona təsəlli verməklə ələmini, kədərini unutdurmağa, çalışardılar.[10] Həmin ilin yayında M. Müşfiqlə Mirmehdi Seyidzadə ailəvi Mərdəkan bağlarında ev tutub bir yerdə dincəlirdilər.[10] Həmin yay günlərində Rəsul Rza, Ənvər Əlibəyli, Ənvər Məmmədxanlı yaxınlıqdakı bağlarda dincəldikləri üçün demək olar ki, hər gün bir yerdə olurdular.[10] Buralara satirik şeirləri və meyxanaları ilə xalqın qəlbinə yol tapan Əliağa Vahiddə təşrif gətirər, Məhəmməd Füzulidən, buzovnalı Azərdən, türk şerinin görkəmli şairlərindən söhbət açar, onlardan şeirlər deyər, bəzən də yazıb, lakin hamıdan gizli saxladığı qəzəllərini bu məclisdə oxuyardı.[10] Bu kiçik məclisdə Müşfiq və onun yanındakılar Vahidin qəzəllərindən xüsusi zövq alardılar.[10] Ətraf seyrəkləşəndən sonra Müşfiq Vahidlə bir tərəfə çəkilər Ömər Xəyyamdan yenicə tərcümə etdiyi rübailəri ona oxuyardı.[10]
Bağdan köçəndən sonra Müşfiqgildə şadyanalıq ― hökm sürürdü.[10] Qəhqəhə və alqış səsləri, bir-birinin ardınca səslənən şeirlər məclisə xüsusi bir şənlik gətirirdi. Badələrin cingiltisi, alqışların səsi şeir deyənləri daha da ilhamlandırırdı.[10] Bakı Sovetindən Müşfiqin ailəsinə ayrılmış mənzilin təbrikinə yaxın qohumları ilə yanaşı qələm dostları da gəlmişdilər. Hamı gülüb-danışır, sevinc içində mənzil sahibinə gözaydınlığı verir, ona evin düşərli olmasını arzulayırdılar.[10] Gecədən keçmiş qonaqlar dağlışandan sonra sevimli müəllimi Abdulla Şaiq ayağa qalxır, əlini Müşfiqin çiyninə qoyub, küçəyə çıxmağı təklif edir.[10] Qısa söhbətdən sonra bu qarışıq zəmanədə ona ehtiyatlı olmağı məsləhət bilir və Hüseyn Cavidin aşağıdakı beytini xatırladır və bu misraları unutmamağı tövsiyə edir:
Göz, qulaq – görmək, eşitmək aləti. Daima aldatmış insaniyyəti.
Həmin görüşlərdən bir müddət sonra Yazıçılar İttifaqının plenumunda, dövrü mətbuatda Müşfiqə qarşı kəskin, qərəzli, hətta ifrat dərəcədə sərt tənqidlər təşkil olunurdu.[10] Bu tənqidlər bəzən təhqirlərə də keçirdi.[11] Haqsız hücumlara məruz qalan safqəlbli, genişürəkli, fitri istedad sahibi olan Müşfiq bu cür sərt tənqidlərə qarşı bədbinliyə qapılsa da, özünü ələ almağa çalışardı.[10] Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının yığıncaqlarının birində Seyfulla Şamilovun çıxış edərkən Müşfiqi kəskin tənqid etmişdir:
Müşfiq nə üçün Səməndər kimi əfsanəvi bir quş ilə maraqlanır, ancaq bizim sovet quruluşu ilə maraqlanmır, bizim Sovet qəhrəmanları ilə maraqlanmır. Bax bu Səməndər sizin fikrinizə haradan gəlib? Biz demirik sənin flankəsdir qohumun. Bəlkə ola bilər demişik ki, sənin qohumun müsavatın qohumudur. Ancaq sən öz yaradıcılığın haqqında danışmalısan. Sən bu gün Sovet ədəbiyyatının ifşa etməyə çalışmırsansa bəs bu Səməndəri nə üçün yazmısan, kim səni məcbur etmişdir bunu yazırsan.[10]
Yazıçılar İttifaqının başqa bir plenumunda Feyruz adlı şair bir neçə şairin ünvanına kəskin ifadələr işlətdikdən sonra Müşfiqi “Əhməd Cavadın qanadı altında yaşayan gənc şair adlandırır”.[10] Həmin plenumun səhərki iclasında çıxış üçün söz verilən şair Mikayıl Rzaquluzadə Müşfiqin Stalinə həsr etdiyi şeirin üzərində durur.[10] O, Stalinin müsbət cəhətlərindən qısa xülasə verəndən sonra dolayısı yolla əsərə, şəxsən Müşfiqə qarşı açıq hücuma keçmək qərarına gəlir.[10] O, Müşfiqi rus dilini bilməməkdə, köhnə kitablar oxumaqda və ondan istifadə etməkdə də suçlandırırdı.[10] Bəzi mütəxəssislərin fikrincə, Rzaquluzadə Müşfiqi tənqid etməyi üzərinə götürməklə, qarşıdan gələn repressiyalardan özünü sığortalamaq istəyirdi.[10] Nasir Hacıbaba Nəzərli Müşfiqi “köhnə kitabları” oxumaqda suçlandırırdı.[10]
Plenumlarda onu Hökumə Sultanova ilk dəfə müdafiə etmiş, “Müşfiqi xırda burjua adlandırmaq — onu ancaq ləkələyib bizdən ayrımaq deməkdir. Bu isə baş tutan iş deyil. Müşfiq həmişə bizimlə olub, bizimlə də olacaq.” demişdir. Bu çıxışdan sonra digər şəxslər də Müşfiqi müdafiə etmişdir. Sultanovanın bu çıxışı “Kommunist” qəzetində dərc olunmuşdur.[12]
Həmin hadisədən bir ay keçməmiş Ədəbiyyat qəzetində Mikayıl Müşfiqə həsr edilmiş “Kontrrevolyusener, kontrabantçı, oğru…” adlı ölənə qədər faizlə gənc qələm sahiblərinə pul verən, qarışıq millətdən olan ailənin başçısı olmuş şairin yazısı dərc edilir.[10] Şair və dramaturq Məmməd Rahim öz yazısında prokuror rolunu oynayaraq Müşfiqi, “zahirən sovet, lakin bütün daxili quruluşu etibarilə qəddar kontrrevolyuson ruhu ilə dolu olan əsərlərin müəllifi kimi; Müşfiq dili və şeirlərindəki kontrabanda yolu ilə gətirdiyi fikirləri etibarilə―proletariata sadiq şair olmadığını sübut kimi; Müşfiq sinfi qardaşı Çobanzadədən də oğurluq etdiyinə görə” iddiaları ilə günahlandırır.[10] Rahim Müşfiqin “Şeirlər” kitabından “Buludlar”ı oğurlayaraq “Küləklər” kitabçasına köçürməsini iddiasından əl çəkmir.[10]
1937-ci il repressiyalarıAzərbaycan ədəbiyyatının, mədəniyyətinin görkəmli siması Mikayıl Müşfiqdən də yan keçmir.[13]NKVD-nin 27 may 1937-ci ildə təhlükəsizlik kapitanı Çinmanın tərtib etdiyi arayışda qeyd olunmuşdu ki, “Mikayıl Müşfiq hal-hazırda “Müsavat gənclər təşkilatı ilə əlaqə saxlayıb, partiya və hökumətin ünvanına böhtanlar deməkdən çəkinmir”.[10] Bundan əlavə arayışda Müşfiqin “Azərbaycanın öz azadlığı yoxdur, o, Rusiyanın koloniyasında yaşayır” kimi qızışdırıcı sözləri ilə xalqın arasında narazılıq yaratmaq istəyi iddia olunurdu.[10] Həbs olunmuş müttəhimlərin “könüllü” surətdə yazdığı izahatlar da nəzərə alınmış və müstəntiq tərəfindən hazırlanan həmin arayışa əsasən Mikayıl Müşfiqin adına iyunun 3-də 508 nömrəli order yazılmış, cümə günü, iyun ayının 4-də isə evində həbs edilmişdi.[7][10]
Mikayıl Müşfiqi həbs edənlər və evində axtarış aparanlar Dövlət Təhlükəsizliyi İdarəsinin əməkdaşları M. Mustafayev, N. Petrunin və MİK-nin (Mərkəzi İcraiyyə Komitəsi) sədri Şevçenko idi. Axtarış zamanı Türkiyədə nəşr olunmuş 14 kitab, başqa nəşrdən olan 5 kitab, türk dilində 4 müxtəlif jurnal, 6 İran nəşri, 14 foto şəkil, pasport, hərbi bilet, əlyazmalar və digər əşyalar müsadirə olunmuşdu. Əlyazmaların içində Mirzə Qədir Visaqinin şeir divanı, opera librettoları, mənzum nağılları, müşfiqin yüzlərcə şeiri, türk-dram teatrının üçün işlədiyi mənzum dramın əlyazması, məktublar və Dilbər Axundzadənin “Dilbərnamə” yazılmış dəftəri də var idi. Müsadirə olunmuş əşyalar 13 oktyabr 1937-ci ildə yandırılıdı.[14]
Şairin ilk istintaqı 1937-ci il iyun ayının 5-də baş tutdu. İstintaqı aparan 4-cü şöbənin IV bölməsinin əməliyyat müvəkkili serjant Q. B. Platonov olmuşdur. İstintaq protokolunda qeyd olunmuşdur:
1937-ci il iyunun ayının 5-də, mən 4-cü şöbənin IV bölməsinin əməliyyat müvəkkili serjant Q.B.Platonov müttəhim İsmayılzadə Mikayıl Müşfiq Qadir oğlunu istintaq etdim. Doğum ili 1908-ci il, ünvanı Nijno Priyutskaya küçəsi 108, milliyyəti azərbaycanlı, pasport beşillikdir, JAA N. 543214, məşğuliyyəti Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatında redaktor və tərcüməçi, Azərbaycan Sovet Yazıçılar İttifaqının üzvüdür. Atası müəllimdi, 1914-cü ildə ölüb. İnqilabdan əvvəl və sonra təhsil alıb qulluqçudur – 1927-ci ildən. Ailənin fəaliyyətdə olan üzvləri: arvadı Dilbər Axundzadə iyimi üç yaşında, Azərbaycan Tibb İnstitutunun tələbəsidir. Qardaşı Mirzə 32 yaşındadır, hesabdardır. Ali təhsillidir, bitərəfdir. İnqilabdan qabaq və sonra heç bir istintaq və ittihama cəlb olunmayıb. 1929-cu ildən respublika ədəbiyyat müsabiqəsində 2 mükafat alıb. Qızıl Ordunun tələbə toplantısında olub.[14]
Şairdən sorğu zamanı əks-inqilabçı təşkilatın üzvü olduğu və əks-inqilabi millətçi mövqedə dayandığı barədə soruşulmuşdur, lakin şair əks-inqilabçı millətçi təşkilatın üzvü olmadığını və əks-inqilabi millətçi mövqedə dayanmadığını söyləmişdir.[14]
Həbsdə olarkən şairə işgəncələr verilirdi. Əvvəlcə əl və ayaq dırnaqları çıxardılmışdı. Daha sonra onu quyusu olan xüsusi kamerada iki gün qurşağacan içində siçovullar olan suda saxlayırlar. İki gecə yatmayandan sonra təkadamlıq kamerada yerə şüşə qırıntıları töküb onu ayaqyalın gəzməyə məcbur edirlər. M. Müşfiqə işgəncələr verib onu adamlarla üzləşdirsələr də, şair heç kəsin üzünə durmadı.[14]
“Ədəbiyyat”, “Gənc işçi”, “Yeni yol” qəzetləri, “Hücum”, “İnqilab və mədəniyyət” jurnallarında şairin əleyhinə yazılar çap olunurdu. M. Müşfiq həbsdə olarkən onun əleyhinə yazanlar olur. Onlardan biri də Ə. Əkbər idi. “Kommunist” qəzetinin 20 iyun 1937-ci il, Bazar № 141 (5069) buraxılışında “Ədəbiyyatda düşmən qalıqları axıradək ifşa edilməli” adlı sifarişli məqalə çap olunur. Məqalədə deyilir:
… M.Müşfiq uzun illər boyu sosializm quruluşumuza istər açıq, istərsə də gizli surətdə zidd olmuş və murdar işlərini davam etdirmişdir. Ədəbiyyatda xalq düşmənlərinin bütün qalıqları axıradək ifşa olunmalı, böyük sosializm quruluşumuza qarşı azğıncasına kin və ədavət bəsləyən müsavatçı və trotskist quduzlar yox edilməlidir.
“Ədəbiyyat” qəzetinin 9 iyun 1937-ci il № 25 (110) buraxılışında M. Müşfiqlə bağlı məqalələr çap olunmuşdu. “Sıralarımızı təmizləyəlim” məqaləsində deyilirdi:
Xalq düşməni Cavid, Cavad, Müşfiq, Sanılı və b. ikiüzlü siyasəti bizi daha da sayıq olmağa və bu kimi örtülü düşmənlərlə mübarizədə amansız olmağa vadar edir.
“Sıralarımızda düşmənlərə yer yoxdur” məqaləsində deyilir:
H.Cavid, M.Müşfiq, Simurq, Qantəmir kibiləri özə əsərlərində müxtəlif pərdələr, cümləpəsəndliyin altında konttrevolyusyon millətçiliyi təbliğ etmişlər.
“Amansız olmalı” adlı məqalənin müəllifi yazırdı:
Faktlar göstərir ki, biz öz cəbhəmizi düşmənlərdən və düşmən təsirlərindən təmizləməkdə çox az iş görmüşük. Uzun müddət “Yenidən qurulmaq” pərdəsi altında gizlənən, bizi aldadan, yalan və hiyləgər vədlərlə ədəbiyyat cəbhəsində yaşayan konttrevolyusyener Cavid, Cavad, və onların musavatçı şagirdi Müşfiq və başqaları sosializm işinə böyük ziyan vurmuşlar. Bu konttrevolyusyenerlər həmişə öz hərəkətlərilə, orijinal olmayan “əsər”lərilə ədəbiyyat mühitinə konttrevolyusion musavatçılıq zəhəri yaymağa çalışmışlar.
NKVD-nin rəisi Sumbatovun və SSRİ prokuronun baş köməkçisi Rozovskinin imzası ilə təsdiq olunan ittihamnamədə “1926-cı ildən 1930-cu ilə qədər əks-inqilabçıları müdafiə etmək nəticəsində Almaz İldırımzadə və Nəsir Quluzadə tərəfindən İsmayılzadə Mikayıl Müşfiq Qədir oğlu əks-inqilabi müsavat ruhlu şəkildə hazırlanmasında” ittiham olunurdu.[10] İttihamnamədə qeyd olunurdu ki, Müşfiq “1930-cu ildə Nəsirzadə tərəfindən dəvət almış və qanunsuz gənc Müsavat təşkilatına cəlb edilmiş; 1930–1935-ci illərdə Müşfiq qəddar əks-inqilabi millətçi Müsavat təşkilatının üzvü idi. 1935-ci ilin axırında Müşfiq əks-inqilabi millətçi hərəkətlərinə görə Məmmədkazım Ələkbərli tərəfindən əks-inqilabi millətçi təşkilata üzv olunmuşdur.[14] Müşfiq M. Ələkbərli tərəfindən cəlb olunduğunu, onun Sovet dövlətinə qarşı iş apardığını “boynuna almışdır”. Mikayıl Müşfiq “boynuna almışdır” ki, o əks-inqilabi təşkilatın bütün qərarlarını demək olar ki, yerinə yetirib. Buna görə də, İsmayılzadə Mikayıl Müşfiq Qədir oğlu Azərbaycan SSR cinayət məcəlləsinin 64,70,73 maddələri ilə təqsirli bilinir”.[10]
NKVD ömrünün son günlərini yaşayan şair Hacı Kərim Sanılıya təzyiq edir.[10] Sanılı ona qarşı edilən zülmlərə, məşəqqətlərə dözə bilməyərək aşağıdakı ifadəni vermək məcburiyyətində qalır:
Mikayıl Müşfiq qatı millətçi olub. Mənim iştirakımla hər dəfə həvəslə Müşfiq əksinqilabi fikirlərlə çıxış edərək deyirdi: Azərbaycan əhalisi başqa millətlərdən fərqli olaraq (rus, erməni) gözdən salınmışdır. Başqa millətlər (rus, erməni) Azərbaycana o öz mədəniyyətini inkişaf etdirməyə imkan vermədiyindən, nəticədə də xalq gözdən düşmüş sayılır.[10]
Həmin ifadədən sonra ağır işgəncələrə dözə bilməyən H. K. Sanılı dünyasını dəyişir.[10]
Müşfiqin sonuncu istintaqı 27 noyabr 1937-ci ildə baş tutdu. SSR Ali Məhkəməsi hərbi kollegiyasının səyyar sessiyası 5 yanvar 1938-ci ildə, çərşənbə günü güllələnmə qərarı çıxardı.[14]
1938-ci il yanvar ayının 5-də SSRİ Ali Məhkəməsinin 20 dəqiqəlik məhkəmə iclası Müşfiq barəsində güllələnmə qərarı verir.[15] Hökm yanvarın 6-da Nargin adasında yerinə yetirilir.[16][17][18]
1956-cı il mayın 23-də SSRİ Ali Məhkəməsinin Hərbi kollegiyasının qərarına əsasən Mikayıl Mirzə Əbdülqədir oğlu İsmayılzadə (Mikayıl Müşfiq) ölümündən sonra bəraət almışdır.[19][20]
Azərbaycan Nazirlər Soveti yanında DTK-nın rəisinə 9d-471–56 nömrəli gizli məktub gönərildi. Həmin məktubda yazılmışdı:[14]
SSRİ Daxili İşlər Nazirliyinin birinci xüsusi şöbəsi, SSRİ Nazirlər Soveti yanında DTK-nın qeydiyyat qeydiyyat-arxiv şöbəsi. 23 may 1956-cı ildə SSRİ Ali Məhkəməsi Kollegiyasının İsmayılzadə Mikayıl Müşfiq Qədir oğlunun işi haqqındakı göndərişini icra olunmaq üçün göndərirəm. İsmayılzadənin yaxın qohumlarını tapıb, göndərişin mətnin tapıb tam elan etmədən, onlara ancaq işin baxılması və tarixi barədə məlumat verilsin. Hərbi kollegiya və Baş Hərbi Prokurorluğa da məlumat verilsin. DTK Azərbaycan şöbəsi idarəsinin rəisindən xahiş edirəm ki, İsmayılzadənin qanuni varislərinə müsadirə olunmuş əmlakı və ya onun dəyərini qaytarsın. İcra barədə Hərbi kollegiyaya məlumat verilsin.
Müşfiqin qohumlarını axtarıb tapmaq işi Yazıçılar İttifaqına həvalə edilir. Qanuni varis olan Balacaxanım İsmayılzadə dövlət tərəfindən ayrılmış vəsaiti qəbul etmir və qəbz yazır:[14]
Mən İsmayılova Balacaxanım Qədir qızı həmin qəbzi ondan ötrü verirəm ki, mənim qardaşım Mikayıl Müşfiq Qədir oğlu İsmayılzadə bəraət almışdır. Bu barədə məlum edirəm ki, Mikayıl Müşfiqin heç kəsi yoxdur, ailəsindən ancaq bir mən qalmışam. Onun yoldaşı Axundova Dilbər o vaxtdan ərə getmiş, Kirovabad şəhərində yaşayır. Evdə qalan şeylər Mikayıl Müşfiqindir. Dilbərin evdə heç bir şeyi yoxdur. Qalan şeylərə mənim ehtiyacım yoxdur. İsmayılova.
Mikayıl Müşfiqin əmlakı barədə arxiv materiallarından görünür ki, “arvadı Dilbər Hacı qızı Axundzadənin həbsindən sonra onların mənzili Baksovet tərəfindən Roşevkin familiyalı vətəndaşa təhvil verilmişdi”.[14]
Mikayıl Müşfiqin qətlində ittiham olunanlar aşağıda qeyd olunmuşdur:
Yuvalian Davidoviç Sumbatov-Topuridze — Azərbaycan SSR-nin keçmiş daxili işlər üzrə xalq komissarı. İstintaq işində saxtakarlığa, həbs olunanların döyülməsinə, günahsız adamların kütləvi repressiyasına görə 1953-cü ildə həbs edilərək cinayət məsuliyyətinə cəlb olunub.
Vladimir İvanoviç Gerasimov — Azərbaycan SSR Daxili işlər üzrə xalq komissarının keçmiş müavini 16 iyun 1938-ci ildə RFFSR-CM-nin 58–2, 58–8 və 58–11 maddələrlə ittiham olunmuşdur.
Lev Abramoviç Tsinman — Azərbaycan Daxili İşlər üzrə Xalq Komissarlığı dördüncü şöbəsinin rəisi Moskva vilayəti hərbi tribunalalrının qərarı ilə 20 illik müddətə azadlıqdan məhrum edilmişdir.
İvan Petroviç Klinmençiç — Azərbaycan Daxili İşlər üzrə Xalq Komissarlığı dördüncü şöbəsinin birinci şöbə rəisi 8 may 1939-cu ildə istintaq işində saxtakarlığa görə SSRİ Ali Məhkəməsinin Hərbi kollegiyası tərəfindən 15 illik həbs cəzasına məhkum edilmişdir.
Q. B. Platonov (adı naməlumdur) — Azərbaycan Daxili İşlər üzrə Xalq Komissarlığı dördüncü şöbəsinin həbs işləri idarəsinin əməliyyat müvəkkilinin taleyi haqqında məlumat yoxdur.
14 mart 1956-cı ildə hərbi prokuror, podpolkovnik Plexanovun imzaladığı sənəddən əlavə başqa bir arayışda Vladimir Nikolayeviç Platonovun 1955-ci ilin martında DTK orqanlarından saxtakarlıq işlərinə görə, azad edildiyi barədə qeyd var.[14]
2018-ci ilə qədər şairin cəsədinin Xəzər dənizinə atılması ehtimal edilirdi.[21] Azərbaycan əsilli rusiyalı milyarder Fərhad Əhmədov atası Teymur Əhmədovun qalıqlarını axtararkən Stalin repressiyası illərində cəzalandırılanların bir çoxunun qalıqlarının da uyuduğu Qaradağ rayonununPuta qəsəbəsində Azərbaycan şairi Mikayıl Müşfiqin qalıqlarını aşkar etdiyini bildirmişdi.[21] Ərazidə partiya üzvlərinin, dövlət xadimlərinin və repressiya illərində güllələnmiş digər şəxslərin qalıqları tapılıb. 2020-ci ilin avqustuna olan məlumata görə, qalıqların üzərində DNK ekspertizası hələ də heç bir nəticə verməyib.[22]
Sovet rejimi təkcə ziyalıları deyil, onların ailə üzvlərini də cəzalandırırdı. Belə ki, şairin böyük bacısı Böyükxanımı tutmağa gələndə o, üç litrlik nefti başına tökərək özünü yandırır.[14]
İdarə işçiləri Müşfiqin kiçik bacısını və arvadını həbs etmək üçün yollar axtarırdılar. Müşfiqin həbsindən sonra ailənin növbəti qurbanı 8 saylı məktəbdə müəllim işləyən bacısı Balacaxanım Qədir qızı İsmayılzadə (Şükürlü) idi.[10][14] Əvvəlcə Balacaxanımın həbsindən ötrü fənd qurulur. Altı ayın gəlini olan Balacaxanımın həyat yoldaşı Şükür Şükürlü bir bəhanə ilə həbs olunur. Ancaq ondan dəqiq bir söz öyrənə bilməyib buraxırlar.[14]
Daha sonra M. Müşfiq 25 oktyabr 1937-ci ildə istintaqa çəkilir. İstintaq zamanı şair bacısı Balacaxanımın həyat yoldaşı Şükür Şükürlünü əks-inqilabi millətçi təşkilata cəlb etməkdə ittiham olunur, lakin Müşfiq bunu rədd edir və bildirir ki, onunla heç vaxt əks-inqilabi söhbətlər aparmayıb. İstintaqı aparan şəxs şairin nəzərinə Ələkbərlinin 1937-ci ilin 15 – 17 sentyabrında verdiyi izahatı çatdırır. Həmin izahatda Ələkbərli M. Müşfiqin cəlb etdiyi adamların arasında şairin bacısının ərini tanıdığını bildirmişdi. Ancaq şair bu ittihamların heç birini qəbul etmir.[14]
Sovet rejimi Balacaxanım müəlliməni məhz qardaşına görə şərləyib işdən xaric edir.[10] Balacaxanım Şükürlü 9 sentyabr 1937-ci ildə məktəbə dərs deməyə gedəndə dərs hissə müdiri Sultan Murad ona işdən çıxarıldığını deyir.[14]
“Göylərin lacivərd ətəklərində” adlı kitabda qeyd olunur ki, işdən çıxarıldığını öyrənən Balacaxanım Şükürlü həmin gün Voroşilov Rayon Xalq Maarif şöbəsinin müdiri Səkinə Axundovaya müraciət edir. O, Axundovadan işdən çıxarılmasının səbəbini soruşan Balacaxanım Şükürlü Axundovanın ona olan sərt reaksiyasndan qəzəblənərək stolun üstündəki mürəkkəbqabını yerə çırpır. Bundan istifadə eləyən Səkinə Axundova Balacaxanımı Voroşilov rayonunun katibi, Odessa yəhudisi olan Okinşeviçə şikayət eləyir. Şikayət eləməklə yanaşı, həm də şər ataraq söyləyir ki, xalq düşməninin bacısını işdən çıxarmışam və o da gəlib xuliqanlıq edərək mürəkkəbqabını üzərimə atmış, dövlət əmlakına ziyan vurmuşdur. Bununla da Balacaxanımı həbs edib Bayıl təcridxanasına gətirirlər. Dindirilmə zamanı Balacaxanım Şükürlüdən Okinşeviçə hansı sözləri söylədiyi soruşulur. O isə belə cavab verir:[14]
Okinşeviçə dedim, madam ki, mənim sözlərimi başa düşməyirsiniz o zaman buradan siz durun, bir azərbaycanlı otursun, çünki bura Azərbaycandır. Bura turetski şəhərdir, burda azərbaycanlı olmalıdır, nəinki siz. Eyni zamanda mənim dediyim “turetski şəhərini” raykomda mənim üzərimə “Trostki” adı qoydular. Bu sözlərin əsasında mən də hiddətlənib Okinşeviçin stolunun üstündən su qrafinkasını götürüb stolun üstünə vurdum. Mənim bütün bu sözlərim yalnız işimdən ötəri olub.Göstərmək istəyirəm ki, Okinşeviçin bir də qabinəsində söz soruşanda o, mənə dedi ki, sən xalq düşmənisən. Mən də onun sözlərindən hiddətlənib dedim ki, sən də “vraq narodasan”, çünki sizə şikayət olanda heç əhəmiyyət verməyirsiniz. Eyni zamanda azərbaycanlılara əhəmiyyət verməyirsiniz.
Səkinə Rüstəm qızı Axundova, Vasiliy Pavloviç Stepenşikov, Səməd Hüseyn oğlu Hüseynov, Çəlbi İbrahimoviç Qasımov, Mariya Yevlamovna Tarasova, Yakov İosifoviç Qolumb, Nataliya Afanasiyevna Abramova, Simon Manaroviç Yüzbaşev, Ruben Cumşudoviç Ayriyan — rus, yəhudi, erməni, türk daxil olmaqla, cəmi 9 nəfər Balacaxanımın üzünə durur, demədiyini boynuna qoyurlar.[14]
“XX əsrdə repressiyaya məruz qalanlar” adlı kitabda isə qeyd olunur ki, işdən azad olunduğunu bilən Balacaxanım Şükürlü həmin gün Voroşilov Rayon Xalq Maarif şöbəsinin müdiri olmuş Axundovaya müraciət edir, lakin ondan bir müsbət cavab ala bilməyən müəllimə Voroşilov rayon partiya komitəsinin katibi Ankişeviçə müraciət edir.[10] Ankişeviç müəllimənin Müşfiqin bacısı olduğunu bilib, onu xalq düşməni, əks-inqilabçı, antisovetçi kimi təhqir edib, kabinetindən qovur.[10] Ankişeviç bir qrup öyrədilmiş şəxsləri yanına çağırıb Balacaxanım Şükürlüyə qarşı akt tərtib edir.[10] Həmin şəxslər tərəfindən rayon milis (polis) şöbəsinə müəllimənin ― xuliqanlığı barədə müraciət edilir.[10] Akta rayon Xalq Maarif şöbəsinin müdiri Səkinə Rüstəm qızı Axundova, inşaatda fəhlə işləyən Vasiliy Pavloviç Straçennikov, 13 saylı məktəbin metodisti Sahib Hüseyn oğlu Hüseynov, 10 saylı məktəbin dərs hissə müdiri Çələbi İbrahim oğlu Qasımov, teleqrafda texnik işləyən Mariya Yevlamkovna Tarasova, rayon partiya komitəsinin təlimatçısı Yakov İosifoviç Qolumb, bölmə müdiri Natalya Afanasevna Abramova, Voroşilov rayonunda təbliğatçı işləyən, donosçu Ruben Cümşüdoviç Ayriyan imza atırlar.[10] Həmin hadisənin bilavasitə iştirakçısı olan Ankişeviç nədənsə akta imza atmır.[10] Lakin bu hadisədən heç xəbəri olmayanları akta imza atmağa cəlb edirlər. 13 sentyabr 1937-ci ildə 3 saylı şəhər milis (polis) şöbəsi Balacaxanım Şükürlünü Ankişeviçi təhqir etmiş, əks-inqilabi, anti-sovet sözlər deməklə kifayətlənməmiş, mürəkkəbqabını onlara tərəf atma iddiası ilə həbs edir.[10] Balacaxanım Şükürlünü altı il müddətində azadlıqdan məhrum edilməsi üçün qərar çıxarır.[10]
Şahverdiyanın sədrliyi ilə keçirilən məhkəmədə Balacaxanıma 72-ci maddə ilə 6 il iş kəsilir[10][14] və Arxangelskə sürgün olunur. O, 1943-cü ildə sürgündən qayıtmamaq şərtilə Plisetskaya stansiyasındakı məhbəs düşərgəsində tibb bacısı işləyir. Həbs müddəti bitəndən sonra qospitalda çalışır. Azərbaycana qayıtmağına icazə vermədiklərinə görə ÖzbəkistanınKokand şəhərində 1 may 1947-ci ilədək 4 il müddətində şəhər ticarəti şəbəkəsindəki atelyedə dərzi kimi fəaliyyət göstərir.[14]
Balacaxanım Şükürlüyə 1948-ci ildə Azərbaycan gəlməyə icazə verirlər. O, Şamaxıda iki illik tibb bacısı ixtisası verən məktəbə daxil olur. Balacaxanımı 1950-ci ildə Mərəzəyə işləməyə göndərirlər. 24 avqust 1956-cı ilədək Şamaxının müxtəlif rayonlarında tibb bacısı kimi fəaliyyət göstərən Balacaxanım həbs olunduğu şəhərə qayıtmağa icazə alır. Bakıya gəlib Ortepediya və Cərrahi bərpa İnstitutuna tibb bacısı vəzifəsinə işə düzəlir.[14]
Balacaxanım İsmayılzadə 5 iyun 1954-cü ildə 25 №-li protokolun 9-cu paraqrafı ilə (Azərbaycan SSR Ali Sovetin prezidiumunun qərarı) bəraət alır.[10][14]
Əmisi oğlu Dağlı Yunus Əbdül Cavad oğlu əslən Xızıdan, İsmayılzadələrdəndir. 1922-ci ildə doğulub. 17 yaşı tamam olmamış sürgün edilib. On bir il həbs və sürgün həyatı keçirib qayıtdı. Yunis “Dağlı” təxəllüsü ilə şeirlər yazıb. 1937-ci ilin tuthatutunda NKVD-çilərdən yayınaraq gedib Astarada hesabdar işləyirdi. 1949-cu ildə şaxtalı Sibir meşələrindən sürgündən qayıtdı. Yunis Dağlı hətta övladlarından birinin adını Əhməd Cavadın şərəfinə Cavad qoymuşdu. Bakıda adına küçə var. Uşaqları Şair Vahab İsmayılzadə və 1990-cı ilin 20 Yanvar şəhidi Cavad İsmayılzadədir.
Mikayıl Müşfiq özünün ən birinci vəzifəsini insanları təhsilə, elmə yönəltməkdə, şagirdlərdə ədəbiyyata maraq oyatmada görürdü.[6] Müşfiq nadir hafizə sahibi idi. O öz hafizəsinə arxayın olub, çox vaxt qoşduğu şeiri uzun müddət vərəqə köçürməyib, şeirlərini, eləcə də bir çox klassik şairlərin əsərlərini əzbərdən bilirdi.[6]
Sosializm quruculuğu illərində həyata keçirilən bir sıra reformalardan Müşfiq çox razı olub. Ərəb əlifbasınınlatın əlifbası ilə əvəz olunması haqda şair hətta şeir də yazıb.[6] Amma həmin illərdə tarın qadağan olunması ilə bağlı söz-söhbət Müşfiqi də, yaxın dostu tarzən Qurban Pirimovu da bərk sarsıdıb.[6][24] Müşfiq evlərinə qonaq gələn Pirimova tarın qadağan olunmasının xalqa ancaq ziyan vuracağını deyib.[6] Müşfiqin həyat yoldaşı Dilbər Axundzadə qeyd edirdi:
O, ustaddan tarı götürüb çalmasını xahiş etdi. Qurban müəllim tarı sinəsinə sıxıb “Yetim segahı” çalmağa başladı. Tar dilə gəldi, tar inildədi, tar hönkürdü… Tarın qopardığı nalələr anında Müşfiq özünü çəkdiyi papirosun dumanlarına bürümüşdü. Birdən onu gördüm ki, Müşfiqin yanıqlı səsi tarın naləsinə qarışdı və həmin günlərdə yazdığı “Oxu tar” şeirini söyləməyə başladı. Xoşbəxtlikdən, onların həyəcanı uzun sürmədi. Tar qadağan edilmədi…[6]
1931-ci ilin mayında Müşfiq Geoloji İnstitutun buraxılış gecəsində Dilbər Axundzadə ilə tanış olur.[6] Dilbər xanım Müşfiqin əmisi arvadı Fəramuşla tələbə yoldaşı olub.[6] Tanınmaqda olan gənc şairlə Dilbəri əmisi arvadı tanış edib.[6] Təsadüfi bir neçə görüşdən sonra Müşfiq Dilbər xanıma sevgi məktubları göndərib, hər görüşə yeni şeirlə gəlib. Müşfiq növbəti görüşlərin birində Dilbər xanıma elçi göndərmək və tez vaxtda nişanlanmaq istədiyini bildirib.[6] 1932-ci ilin aprel ayında cütlük nişanlanıb.[25] Onların kəbini isə təxminən bir il sonra, 1933-cü il iyun ayının 20-də kəsilib.[6] 1934-cü ilin mart ayında onların Yalçın adında oğulları anadan olmuş, lakin 2 ay sonra yüksək hərarətlə seyr edən xəstəlik nəticəsində ölmüşdür.[26]
1937-ci il noyabr ayının 1-də artıq NKVD inspektoru Kolqinanın təqdimatı ilə M. Müşfiqin həyat yoldaşı Dilbər Axundzadənin həbsi üçün rəis müavini Borşev qərar çıxarır.[10] Noyabr ayının 2-də isə Dilbər Axundzadə həbsi üçün order yazılır.[10] M. Müşfiqin güllələnməsinə dörd gün qalmış Dilbər Axundzadə vətən xainin həyat yoldaşı kimi həbs edilir.[10]
Həyat yoldaşının güllələnməsindən bir ay keçməmiş təhlükəsizlik leytenantı Q. B. Avanesov tərəfindən ilk dindirilmə aparılır.[10] Dilbər xanım iki aylıq əzab-əziyyətli ingəncələrə dözməyərək psixi gərginlik keçirir.[10] O, 28 fevral 1938-ci ildə 1 saylı Əsəb xəstəlikləri xəstəxanasına müalicəyə göndərilir.[10] Həmin xəstəxananın baş həkimi İ. İ. Antonov və qadın şöbəsinin müdiri A. A. Əsgərovun 19 fevral 1939-cu il tarixdə tərtib etdiyi aktda Dilbər Axundzadənin müalicə olunduğu zaman gəldiyləri nəticədən aydın olur ki, xəstə müalicə olunan zaman sistemsiz danışığı, suallara cavabı başa düşülməzdir.[10] Onun heç nə ilə maraqlanmadığı, suallara ötəri cavab verdiyi qeyd olunur.[10] 1938-ci ilin oktyabr ayından o sakitləşəndən sonra hallusinasiya halları keçirir.[10]
7 mart 1939-cu ildə Respublika prokurorluğunun xüsusi işlər şöbəsi D. Axundzadənin həbsdən azad olunması üçün təqdimat yazır.[10] 10 mart 1939-cu ildə NKVD-nin rəis müavini Kərimovun imza qoyduğu qərara əsasən D. Axundzadə həbsdən azad edilir və istintaq işi arxivə verilir.[10] D. Axundzadə həbsxanadan azad olandan sonra o yenə də özünü təqsirli bilməmiş və beləki növbəti sorğuda günahsız olduğını bir daha bildirmişdir.[10]
● Şəmsəddin Abbasovun nəşriyyatdan Müşfiqin sonuncu “Çağlayan” poemasının qovluğunu 1937-ci ildə xilas edib götürdüyü sonradan məlum oldu. Kitabdakı şeirlər çap edildi. 1957-ci ildə şairin bəraətdən sonra ikicildliyi çap edildi.[14]
● 1988-ci ildə Mikayıl Müşfiqin 80 illik yubileyi çərcivəsində Tofiq Novruzovun, Cabir Novruzun, Aydın Zeynalovun, Nəbi Xəzrinin təşəbbüsü ilə Xızı rayonununSayadlar kəndində şairin atası Əbdülqədirin bağ evinin yerində “Mikayıl Müşfiq ocağı” yaradılmışdır.[3] Muzeydə şairə simvolik məzar qoyulmuşdur.[3] 2004-cü ildə Azərbaycan Mədəniyyət Nazirliyinin sərəncamı ilə Xızıdakı “Mikayıl Müşfiq ocağı” “Mikayıl Müşfiqin Xatirə Muzeyi” statusu almışdır.[7] 2008-ci il iyun ayının 23-də 100 illik yubileyi ilə əlaqədar Xızı rayonunun Sayadlar kəndində şairin yeni bərpa olunmuş evinin tətənəli açılışı olmuşdur.[7]
● 1988-ci ildə Sumqayıt şəhərində şairin adını daşıyan tam orta məktəb binası istifadəyə verilmişdir.[27] Binanın önündə Mikayıl Müşviqin büstü qoyulmuşdur.[27]
● 1989-cu ildə Xızı rayonunun Sayadlar kəndində xeyriyyəçi polkovnik Əbülhəsən Əhmədovun şəxsi təşəbbüsü ilə büstü qoyulmuşdur.[7] Büst memar Münəvvər Rzayeva tərəfindən hazırlanmışdır.[7]
● 1989-cu ildə Mikayıl Müşfiqin xatirəsinin əbədiləşdirilməsi məqsədilə Bakıda yaşadığı binaya (S. Rəhimov küçəsi, 108) xatirə lövhəsi vurulmuşdur.[3]
●1993-cü ildə Bakı şəhərinin Qaradağ rayonunda adını daşıyan qəsəbədə abidəsinin açılışı olmuşdur.[7]
Mikayıl Müşfiqin 100 illik yubileyinə həsr olunan poçt markası
● 2005-ci ildə “Müşfiqli günlərim” kitabının son genişləndirilmiş nəşri “Gənclik” nəşriyyatında işıq üzü görmüşdür.
● 2007-ci il 16 apreldə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev “Mikayıl Müşfiqin 100 illik yubileyinin keçirilməsi haqqında” Sərəncam imzalamışdır.[28]
● 2008-ci il Qaradağ Rayon İcra Hakimiyyətinin və “Müşfiqsevərlər” Cəmiyyətinin təşkilatçılığı ilə görkəmli Azərbaycan şairi Mikayil Müşfiqin 100 illik yubileyi təntənə ilə qeyd edilmişdir.
● Mikayıl Müşfiqin 110 illik yubileyinin keçirilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidenti İlham Əliyev Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 109-cu maddəsinin 32-ci bəndinə əsasən 17 may 2018-ci ildə Sərəncam imzalamışdır.[28][29][30]
● 15 oktyabr 2019-cu ildə Bakı şəhəri Qaradağ rayonunun Müşfiqabad qəsəbəsində Mikayıl Müşfiqin yeni ağ mərmərdən yonulmuş abidəsinin və xatirə parkının açılışı olmuşdur.[31][32]
● Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 7 may 2019-cu il tarixli, 211 nömrəli Qərarı ilə Mikayıl Müşfiq Azərbaycan Respublikasında əsərləri dövlət varidatı elan edilən müəlliflərin siyahısına daxil edilmişdir.[33]
Mikayıl Müşfiqin Xatirə Muzeyi- Mikayıl Müşfiq ocağı 1988-ci ildə, Polis-polkovniki Əbülhəsən Əhmədov, Tofiq Novruzovun, Cabir Novruzun, Aydın Zeynalovun, Nəbi Xəzrinin təşəbbüsü ilə Müşfiqin 80 illik yubileyindən sonra Müşfiq ocağının yaradılması qərarına gələrək, Xızının Sayadlar kəndində yaradılıb. Şairin yaşadığı ev dağıldığı üçün muzey Müşfiqin 80 illik yubileyi çərcivəsində atası Əbdülqədirin bağ yerində salınır. 2004-cü il 15 sentyabr tarixində keçmiş Mədəniyyət naziri Polad Bülbüloğlunun sərəncamı ilə bura dövlət himayəsinə keçərək Mikayıl Müşfiqin Xatirə muzeyi statusunu alıb.
Muzey binası 1992-ci ildə tikilərək 1 mərtəbədən və 1 otaqdan ibarət olub, 55 kvadrat metr sahəni əhatə edir. Xatirə Muzeyində isə simvolik məzar qoyularaq, büst hazırlanır. Büstün memarı Əməkdar incəsənət xadimi, heykəltaraşMünəvvər Rzayevadır(1990) . 100 illik yubileyinə “Oxu Tar“abidəsi 2008-ci ildə M. Müşfiqin həsr olunmuşdur.
Mirzə Fətəli Axundov. A.S.Puşkinin ölümünə şərq poeması/ M.F.Axundov; öz söz və red.hey.Ş.Qurbanov; tərc.ed.Mikayıl Müşfiq; Bakı: Elm, 1988, 143,[5]s.:port.
Mixail Lermontov. Qafqaz: [şeir] /M.Lermontov; çev. Mikayıl Müşfiq., M. Rəfili //İnqilab və mədəniyyət.- 1928.- № 8.- S. 20.
Mixail Lermontov. Şairin ölümü: [şeir] /M.Lermontov; çev. Mikayıl Müşfiq //Yeni qüvvə.- 1937.- № 2.- S. 4-5; Ədəbiyyat qəzeti.- 1937.-10 fevral.
Aleksandr Puşkin. Yevgeni Onegin: [əsərindən] /A.S.Puşkin; çev. R.Rza., M.Müşfiq //Hücum.- 1932.- № 12.- S. 20-21.
Yegişe Çarens. El üçün nəğmə: [şeir] /Çarens; çev. Mikayıl Müşfiq //İnqilab və mədəniyyət.- 1933.- № 3.- S. 15-17.
Firdovsi. Rüstəm ilə İsfəndiyarın vuruşması və İsfəndiyarın ölməsi /Firdovsi; çev. M.Müşfiq., M.Seyidzadə //İnqilab və mədəniyyət.- 1934.- № 5.- S. 3-5.
Firdovsi. Sultan Mahmud haqqında həcv/ Firdovsinin yaradıcılığından bir parça /Firdovsi; çevirəni Mikayıl Müşfiq; M.Seyidzadə.-İnqilab və mədəniyyət.- 1934.-№9.-S.43-44.
Ömər Xəyyam. Rübailər / Ömər Xəyyam; farscadan çevirəni Mikayıl Müşfiq //İnqilab və mədəniyyət, 1934.-№6-7.-S.4-5.
Şeirim; Könlümün dedikləri; Yenə o bağ olaydı; Mənim beşilliyim; Sənətkar; Bəxtiyar Təzə ev; Komsomol nəğməsi /Mikayıl Müşfiq //Azərbaycan.- 1956.- № 11.- S. 3-7.
Yaşa, könül!; Qurban olduğum; Duyğu yarpaqları; Küləklər; Yenə o bağ olaydı: (ixtisarla) /Mikayıl Müşfiq //Azərbaycan.- 2005.- № 6.- S. 3-5.
Tar /Mikayıl Müşfiq // Füyuzat.-2007.-№3.-S.64.
Səninçün; Küsmərəm; Qurban olduğum; Sənə qurban; Məhəbbət; Söylə / Mikayıl Müşfiq // Qobustan.-2008.-№2(142).-S.7-8.
Mikayıl Müşfiqin 110 illiyinin qeyd edilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamı: [17 may 2018-ci il] // Azərbaycan. – 2018. – 18 may. – № 111. – S. 1.
Ələddinqızı, Nəzakət. Ürəklərdə yuva salan Mikayıl Müşfiq : Dövlət başçısının Sərəncamı ilə Mikayıl Müşfiqin 110 illiyi qeyd ediləcək / N. Ələddin -qızı // Səs. – 2018.- 22 may. – № 97. – S. 13 .
Cəmşidqızı, Lilpar. Nakam şairin yarımçıq qalan arzuları : Mikayil Müşfiq-110 / L. Cəmşidqızı // Azad Azərbaycan. – 2018. – 15 may. – S.7. – Sumqayıtda keçirilən tədbir haqqında.
İlisuda kənd məktəbində “Müşfiq xatirələrdə” mövzusunda tədbir / G. Mahmudova //Azərbaycan müəllimi. -2018. – 16 fevral. – S.10.
Cahan ki, solmayan bir bağça-bağdır,… : Mikayıl Müşfiqin xatirəsi anılıb // Azərbaycan müəllimi. – 2018. – 12 yanvar. – S.12.
Mən bir sönməz duyğuyam ki… : Mikayıl Müşfiqin xatirəsi anılıb // Mədəniyyət. – 2018. – 10 yanvar. – S.7.
Qaraoğlu, Fazil. Tarixdə iz buraxanlar: Mikayıl Müşfiq / F. Qaraoğlu // Bakı Xəbər. – 2017.- 15 dekabr. – № 227. – S. 13 .
Cəbrayıl, Qurban. Yenə o bağ olaydı…: [Mikayıl Müşfiqin yaradıcılığı haqqında] / Q. Cəbrayıl // Mədəniyyət.az. – 2017. – № 1. – S. 14-17.
Fariz. Mikayıl Müşfiqin doğum günündə abidəsi ziyarət olundu / Fariz // Mədəniyyət. -2017. – 7 iyun. – № 43. – S. 3.
Azərbaycan poeziyasının Mikayıl Müşfiq zirvəsi [Mətn] : metodik vəsait /Azərb. Resp. Mədəniyyət Nazirliyi, Azərb. Milli Kitabxanası ; tərtibçi L. Əhmədova ; elmi red. K. M. Tahirov ; red. G. Səfərəliyeva. Bakı: [Azərbaycan Milli Kitabxanası], 2018.28, [1] s.: portr., 21 sm.
XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı məsələləri /AMEA, Nizami ad. Ədəbiyyat İn-tu ; iş rəhpəri və red. Ş. Alişanlı. Kitab 3. M. Müşfiq irsi və 1920-30-cu illərdə yeni poetik fikrin formalaşması prosesi. – Bakı: Elm, 2010.- 324 s.
Açıq ədəbiyyat: [37: məqalələr toplusu] / tərt., ön söz. müəl. G. Qasımova.- Bakı: Qanun, 2013. – 88 s.
Yavuz Axundlu. Ədəbi portretlər /Y. Axundlu; tərt. H. Eyvazlı, N. Sadıqzadə; elmi red., ön söz. müəl. K. Əliyev. – Bakı: ADPU, 2008. –379 s.
Dilbər Axundzadə. Müşfiqli günlərim: xatirələr / D. Axundzadə.- Bakı: Gənclik, 2005. – 274 s.
Məmməd Arif. Seçilmiş əsərləri [Mətn] : 3 cilddə /A. Məmməd ; tərt. ed. M. Axundova ; red. Ə. Mirəhmədov ; AzSSR EA, Nizami adına Ədəbiyyat və Dil İn-tu. I cild.- Bakı: Azərb. SSR Elmlər Akademiyası Nəşriyyatı, Bakı: AzSSR EA, 1967.-619, [1] s.
Mikayıl Müşfiq / Azərbaycan sovet ədəbiyyatı. – Bakı, 1966.- S. 234
Azərbaycan uşaq ədəbiyyatı antologiyası [Mətn] : 3 cilddə /tərt. ed. Q. Namazov ; red. T. Əhmədov.-Bakı: Öndər, 2004.-XX əsr uşaq şeri 2-cild-264 s.: 22 sm.
Azərbaycan Sovet ədəbiyyatı tarixi [Mətn] : iki cilddə /Azərb. SSR EA Nizami ad. Ədəbiyyat və Dil İn-tu ; baş red. M. Arif ; red. H. Babayev, Q. Qasımzadə, B. Ə. Nəbiyev.-Bakı: AzSSR EA, 1967.1-ci Cild.-636, [4] s.: portr., 22 sm.
Zərəngiz Dəmirçi Qayalı. Qayalı [Mətn]: şeirlər və poemalar /Z. Dəmirçi; red. Ə. Xələfli, S. Əhmədli.-Bakı: UniPrint, 2008.-359, [1] s.: portr., 21 sm.
Ələkbərli, N. Üç budaq: Əhməd Cavad, Mikayıl Müşfiq, Almas İldırım/ N. Ələkbərli; red. A. Bağırov, R. Kərimova. – Bakı: Şirvannəşr, 2007. – 224 s.
Cəfər Xəndan. Ədəbi qeydlər / C. Xəndan; tərt. ed. R. Zəka Xəndan. – Bakı: Azərnəşr, 1966. – 192 s.
Kənan, Aslan. XX əsrdə repressiyaya məruz qalanlar [Mətn] /A. Kənan ; red. və ön sözün müəl. N. Şəmsizadə ; rəssam. O. Sadıqzadə.-Bakı: Azərnəşr, 2011.299, [1] s.: fotoşək., portr., 21 sm.
Firudin Qurbansoy. Göylərin lacivərd ətəklərində: sənədli povest-kollaj /F. H. Qurbansoy; red. V. Qaradağlı; Azərb. Resp. Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi. – Bakı: Qərənfil MMC, 2008. – 204 s.
Məmmədzadə, Vüsalə. Mədəni irs və Müşfiq novatorluğu [Mətn] : monoqrafiya /V. Məmmədzadə ; elmi red., [ön söz] N. Şəmsizadə.-Bakı: [s. n. ], 2017.138, [5] s.: portr., fotoşək, faks., 20 sm.
Kamran Məmmədov. Azərbaycan yazıçılarının həyatından dəqiqələr [Mətn] /K. Məmmədov ; red. Ş. Sadiq ; naşir M. XAN ; dizayn və qrafika T. Fərzi.-[Bakı]: Hədəf Nəşrləri, [2013.] -252, [4] s.: portr., ill., 16 sm.
Müasir Azərbaycan ədəbiyyatı [Mətn] : dərslik /elmi red.: C. Abdullayev, T. Hüseynoğlu, V. Sultanlı ; rəyçi H. Qasımov, T. Əhmədov; BDU.- Bakı: Bakı Universiteti, 2007.I Cild.-Fiziki xüsusiyyətləri 503 s.: portr., 20 sm.
Abbasqulu Nəcəfzadə. Müşfiqin duyğu yarpaqları [Mətn]: [şairin şeirlərinə yazılmış mahnılar] /A. İ. Nəcəfzadə; red. V. Qaradağlı; məsləhətçi. G. Hüseynoğlu; [tərc. S. Məmmədzadə, Y. Filler, V. Qafarov]; Azərb. Resp. Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi.-Bakı: Təhsil, 2009.127, [1] s.: portr., notlar, 21 sm.
Şamil Süleymanlı. Nəşriyyat işi və Azərbaycan ədəbiyyatı dünya nəşrində: “Avesta”dan Hüseyn Cavidədək: dərs vəsaiti / Ş. Süleymanlı; elmi red. X. Əli-yev; red. R. Cəmilqızı; rəy.: N. Muradəliyeva, M. Dəmirli, A. Rüstəmli. – Bakı: Təhsil, 2007. – 258 s.
Kamal Talıbzadə. Tənqid və tənqidçilər [Mətn] /Kamal Təlıbzadə; rəyçi. Ş.Salmanov.-Bakı: Yazıçı, 1989.-489,[2] s.: 1 portr., 21 sm.
Rəsul Rza. Seçilmiş əsərləri [Mətn]: 5 cilddə /Rəsul Rza; tərt.ed. Anar; red. A.Əmrahoğlu IV cild.- B.: Öndər, 2005.- 336 s
Xəlil Rza Ulutürk. Həyat, həyat deyə çırpınan könül [Mətn] /Xəlil Rza Ulutürk ; tərt. ed. F. Ulutürk ; red. və ön söz. Ə. Əsgərli.-Bakı: Çinar-Çap, 2009.291, [1] s.: portr., 21 sm.
Rafiq Yusifoğlu. Uşaq ədəbiyyatı [Mətn] : ali və orta ixtisas məktəblərinin tələbələri üçün dərslik /R. Yusifoğlu ; elmi red. Z. Xəlil ; rəyçilər M. Qasımlı, Ş. Məmmədov.-Bakı: Şirvannəşr, 2006.-268 s.: 20 sm.
Azerbaijanian poetry [Text]: classic modern traditional /edited M. Ibrahimov; compiled O. Sarybelli; designed & illust.N. Babayev. Moscow: Progress Publishers, 1971. 662, [2] p.: ill., 22 cm.
Poetry of Azerbaijan [Text]: a drop in the ocean /com. & edt. E. Madatli.-Islamabad: Leaf Publications, 2010.345 p.: 22 sm.
Azerbaycan çağdaş şiir antolojisi [Metn] /hazır. Z. Makas; kapak. Ü. Sarıaslan ; Kültür Bakanlığı.-Ankara: Kültür Bakanlığı, 1992.436 s.: harita, 24 sm.
Bin yılın yüz şairi [Metn]: Azerbaycan şiiri antolojisi /haz. Anar, Y. Akpınar; kapak. Ö. Hakan.-Ankara: Kültür Bakanlığı Yayımlar Dai. Bşk., 2000.XXX, 305 s.: 28 cm
Falter & Flamme [Text] : ein Jahrtausend aserbaidschanische Liebeslyrik /transl. N. Ateschi, J. Weinert. Berlin: Matthes & Seitz Berlin, 2008.207, [1] p.: 21 sm.
Arif, Məmməd Dadaşzadə. Müşfiqin poemaları / M. Arif. Seçilmiş əsərləri. Üç cilddə. I cild.- Bakı: Azərb. SSR Elmlər Akademiyası Nəşriyyatı, 1967.- S. 44-50.
Əlimirzəyev, Xalid. M. Müşfiq yaradıcılığında romantika / X. Əlimirzəyev. Klassiklərimizin ideal və poetik sənət dünyası. İki cilddə. II cild. – Bakı: Elm və Təhsil, 2009. – S.467 – 482.
Xəndan, Cəfər. Ədəbi qeydlər / C. Xəndan; tərt. ed. R. Zəka Xəndan. – Bakı: Azərnəşr, 1966. – 192 s.
Xəndan, Cəfər. Mikayıl Müşfiq / C. Xəndan; Bakı: Azərbaycan Universiteti nəşriyyatı, 1956.-45 s.
Rəfiq Zəka. Müşfiq incəlikləri: Mikayıl Müşfiqin anadan olmasının 70 illiyi münasibətilə / R. Zəka ; Azərb SSR “Bilik” Cəmiyyəti. – Bakı, 1978. – 88 s.
Quliyeva, Səfurə. Müşfiqin sənət aləmi / S.Quliyeva – Bakı: Yazıçı, 1988, 184 s.
Mikayıl Müşfiq / Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası. – Bakı: ASE Baş Red., 1983. – S. 141.
Mikayıl Müşfiq / Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi. Uç cilddə. III cild.- Bakı , 1967. – S.
Mikayıl Müşfiq / Müasir Azərbaycan ədəbiyyatı: Ali məktəblər üçün dərslik.- Bakı: Bakı Universiteti nəşriyyatı, 2007. – S.192-211.
Nəbiyev, Bəkir Əhməd oğlu. Ömür karvanı talan oldu / B. Nəbiyev. Hərənin öz yolu var… : məqalələr toplusu / B. Ə. Nəbiyev ; red. N. M. Cabbarlı; AMEA Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu. – Bakı : Çinar-Çap, 2008. – S.240-254.
Nəbiyev, Bəkir Əhməd oğlu. Mikayıl Müşfiq / B. Nəbiyev. Özümüzdən başlayaq. – Bakı: Elm, 1990. – S.144-159.
Nəcəfzadə, Abbasqulu. Müşfiqin duyğu yarpaqları / A. Nəcəfzadə; red. V.Qaradağlı. – Bakı: Təhsil, 2009. – 128 s.
Rza, Rəsul. Qızıl gül olmayaydı… / R. Rza; rəs. Ə. Məmmədov; red. S. Əsəd. – Bakı: Gənclik, 1968. – 64 s.
Süleymanlı, Şamil. Nəşriyyat işi və Azərbaycan ədəbiyyatı dünya nəşrində: “Avesta”dan Hüseyn Cavidədək: dərs vəsaiti / Ş. Süleymanlı; elmi red. X. Əliyev; red. R. Cəmilqızı; rəy.: N. Muradəliyeva, M. Dəmirli, A. Rüstəmli. – Bakı: Təhsil, 2007. – 258 s.[28]
“Qanun” nəşriyyatı tərəfindən “Azərbaycan poeziyası” seriyasından çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli nümayəndəsi, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü, Əməkdar incəsənət xadimi, Xalq şairi Nigar Rəfibəylinin “Seçmə şeirlər” adlı yeni kitabı işıq üzü görüb
Lirik qəlbli insan, bəşəri hisslərə könül verən, bir ana kimi yaddaşlarda yaşayan unudulmaz xalq şairi, tərcüməçi Nigar Rəfibəylinin adı, xatirəsi və yaradıcılığı yenə də sevilir və seviləcək. “Qanun” nəşriyyatının yeni layihəsi olan “Azərbaycan şairlərinin seçmə şeirləri” seriyasında sizə təqdim etdiyimiz bu kitaba Nigar xanımın müxtəlif illərdə qələmə aldığı və oxucular tərəfindən maraqla qarşılanan poetik nümunələri toplanıb.
“Qanun” nəşriyyatı tərəfindən “Azərbaycan poeziyası” seriyasından çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli nümayəndəsi, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü, Əməkdar incəsənət xadimi, Stalin mükafatı laureatı, Xalq şairi Rəsul Rzanın “Seçmə şeirlər” adlı yeni kitabı işıq üzü görüb.
Xalq şairi Rəsul Rza modern Azərbaycan şeirinin öncüllərindəndir. O, ədəbiyyatımıza həm məzmun, həm də forma yenilikləri gətirirdi. Yəni dünyəvi formaya yerli məzmun verməyi bacarırdı. Bununla da milli ədəbiyyatımızı dünya ədəbiyyatına qovuşdurmağa çalışır, onun üfüqlərini genişləndirirdi. Qanun Nəşriyyatı “Azərbaycan poeziyası. Seç-
mə şeirlər” seriyasından Rəsul Rzanın müxtəlif illərdə müxtəlif mövzularda qələmə aldığı şeirləri təqdim edir.
XX əsr dünya ədəbiyyatının ən görkəmli şairlərindən olan Nazim Hikmət təkcə türk xalqının deyil, bütün Şərq xalqlarının poeziyasına misilsiz təsir göstərib, şeirdə yeni yollar açmış novator sənətkar, əsrin klassikidir. O, özünün romantik ruhlu, coşqun pafoslu, dərin məzmunlu əsərləri ilə müasir türk ədəbiyyatının inkişafına böyük təkan verib. Nazim Hikmət həm mübariz ictimai xadim, həm də istedadlı şair və dramaturq idi. Lakin poeziya onun yaradıcılığının ana xəttini, istedadının ən qüvvətli istiqamətini təşkil edirdi.
AZƏRTAC xəbər verir ki, bu gün türk inqilabi poeziyasının banisi, şair, dramaturq, ssenarist, Beynəlxalq Sülh Mükafatı laureatı Nazim Hikmətin vəfatından 62 il ötür.
Nazim Hikmət 1902-ci il yanvarın 15-də Selamik şəhərində dünyaya göz açıb. O, 1918-ci ildə İstanbulda Hərbi Dənizçilik məktəbinə daxil olub. Həmvətənlərinin acınacaqlı həyatını kiçik yaşlarından hiss edərək Türkiyənin xarici müdaxiləçilər tərəfindən işğalı əleyhinə şeirlər yazdığı, inqilabi hərəkata qoşulduğu üçün 1919-cu ildə məktəbdən xaric edilib. Bütün yaradıcılığını xalqının azadlığı, xoşbəxt həyatı uğrunda mübarizəyə həsr etdiyi Vətənini, xalqını sevdiyinə görə şair iztirablı, tufanlı, qasırğalı bir həyat yolu keçib, fasilələrlə ömrünü məhbəslərdə keçirib, qürbətdə yaşamağa məcbur olub. Şair şeirlərinin birində bunu belə ifadə edib.
Bağlısan deyə ölkənə,
Dünyaya, insana,
Ya boğazdan asılarsan
Ya atılarsan zindana.
Şairin “Sərvlikdə” adlı ilk şeiri 1918-ci ildə “Yeni məcmuə” jurnalında dərc olunub. 1921-ci ildə Moskvaya gələrək Şərq Zəhmətkeşlərinin Kommunist Universitetində oxuyub. 1924-cü ildə Ankaraya qayıdıb və həbs edilib. Bir müddət sonra azadlığa çıxaraq qəzet və jurnalda çalışıb. 1925-ci ildə qiyabi olaraq 15 il həbsə məhkum edilən Nazim Hikmət 1927-ci ildə yenidən gizli yolla Moskvaya gəlib. Onun 1926-cı ildə yazdığı ilk poeması “Neft dünyasına səyahət” Bakı neftçilərinə həsr olunub. Bir il sonra ilk dəfə Bakıya gəlir. Bakını, Xəzəri görəndə ona elə gəlib ki, mühacirliyi yarıb öz doğma diyarına qayıda bilib. Özünə doğma bildiyi bu diyarda unudulmaz anlarını yaşayıb.
Şairin 1928-ci ildə ikinci Vətəni saydığı Azərbaycanda ilk kitabı – “Günəşi içənlərin türküsü” nəşr olunub. Nazimə həsr olunmuş ilk məqaləni də Bakıda dövrün görkəmli tənqidçisi Əli Nazim yazıb. Məqalə “Günəşi içirik… günəşlənirik” adlanırdı. Əli Nazim böyük türk şairinin çağdaş Azərbaycan şeirinə göstərdiyi təsiri xüsusi vurğulayıb.
Onun şeirləri içərisində xüsusi yer tutan “Bayram oğlu”, “Arpa çayının iki yanı”, “Xəzər”, “Neftə doğru” əsərlərinin mövzusu Azərbaycanla əlaqədardır. 1929-1932-ci illərdə yazdığı “835 misra”, “Baron-3”, “1+1=1”, “Səsini itirmiş şəhər” kitabları, “Jakonda” və “Berinci özünü niyə öldürdü” mənzum romanı ilə imperializmin müstəmləkə siyasətinə qarşı çıxıb. 1936-cı ildə yazmış olduğu “Alman faşizmi və irqçiləri” adlı məqaləsində şair faşizmin dünya azadlığı iddialarını ifşa edir, bütün mütərəqqi bəşəriyyəti insanlığın bu qəddar düşmənlərinə qarşı mübarizəyə çağırıb. Həmin il şairin Türkiyədə sonuncu şeirlər kitabı – “Şeyx Bədrəddin haqqında dastan” nəşr olunub. Dastanda orta əsrlərdə türk tarixində baş vermiş kəndli hərəkatından bəhs edir.
Nazim Hikmət 1938-ci ildə saxta bir ittihamla yenidən həbs olunub və 28 illik məhbəs cəzasına məhkum edilib. Həbsxanada məşhur “İnsan mənzərələri” epopeyasını, “Həbsxanadan məktublar” silsiləsini, “Məhəbbət əfsanəsi”, “Yusiflə Züleyxa” pyeslərini və başqa dəyərli əsərlərini yazıb. 1950-ci ildə əfv edilərək azadlığa buraxılan Nazim Moskvaya köçüb. Bu dövrlərdə “Türkiyədə”, “Qərib adam”, “İvan İvanoviç vardımı, yoxdumu” bir çox şeir və poemalarını, dramaturgiyaya dair məqalələrini qələmə alıb.
Nazim Hikmət həm də istedadlı nasir idi. “Romantika” romanı onun çox qüvvətli nəsr əsəridir. Romanda Nazim Hikmətin inqilabi fəaliyyəti, Moskvada təhsil alması, yaşamağın gözəl olduğunu bilən və onun gözəlləşməsinə can atan insanların mübarizəsi əksini tapıb. Ədibin romanı əsasında “Yaşamaq gözəldir, qardaşım” filmi çəkilib.
Böyük ədibin yaradıcılığında dram əsərləri də mühüm yer tutur. Onun pyesləri dəfələrlə Azərbaycan teatr səhnəsində tamaşaya qoyulub.
Şair ikinci dəfə Bakıya 30 il sonra gəlib. Öz məmləkətindən sonra heç bir torpaq ona Azərbaycan qədər doğma olmayıb. Nazim Türkiyənin ətrini bizə yetirən, canımız qədər doğma olan türk dilini ölümsüz şeirləri ilə bizə çatdıran milli ruhlu, qüdrətli şairdir. Şair Bakını İzmirə bənzədirdi. Ona görə də Bakı, Xəzər haqqında təsirli şeirlər yazardı. Bakı həm də şairə ona görə doğma gəlirdi ki, burada onun şeirlərini saatlarla, doymadan dinləyəcək geniş dinləyici kütləsi, qiymət verə biləcək şair, yazıçı, bəstəkar, alim dostları, bütün Azərbaycan xalqı vardı.
Görkəmli bəstəkarımız Arif Məlikovun Nazim Hikmətin librettosu əsasında yaratdığı “Məhəbbət əfsanəsi” baleti dünyanın bir çox ölkələrində tamaşaya qoyulub. Heykəltəraş Münəvvər Rzayeva şairin büstünü, Toğrul Nərimanbəyov və başqa rəssamlar portretini yaradıblar.
Şair həyatının son günlərində Vətəndə olmaq, öləndə Anadolu məzarlığında – məzar daşı da istəməyərək, uca bir çinarın altında uyumaq arzulayıb. Ancaq şair doğulduğu torpaqdan çox uzaqlarda, qürbət diyarda – Moskvada 1963-cü il iyunun 3-də Vətən həsrəti ilə əbədiyyətə qovuşub.
Məşəqqətli, qasırğalı bir həyat yolu keçmiş Nazim Hikmət insan dünyasının zənginliyini, duyğu aləminin incəliklərini, həyatın mürəkkəbliyini, dünyanın təzadlarını bütün dolğunluğu ilə əks etdirə bilən və türk şeiri tarixində əbədiyaşar qalacaq korifey bir sənətkardır.
Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyinin və Laçın rayonunda Azərbaycan Respublikası Prezidentinin xüsusi nümayəndəliyinin təşkilatçılığı ilə 2-4 iyun tarixlərində Laçın şəhərində “MDB-nin mədəniyyət paytaxtı – 2025” ilinin rəsmi açılış mərasimi keçiriləcək. Mərasimdə Azərbaycandan və Müstəqil Dövlət Birliyinə (MDB) digər üzv ölkələrdən rəsmilər, incəsənət nümayəndələri, bədii kollektivlər və media mənsubları iştirak edəcək. Qeyd edək ki, MDB Humanitar Əməkdaşlıq Şurasının 2024-cü ilin 8 oktyabr tarixli qərarına əsasən, Azərbaycanın Şərqi Zəngəzur bölgəsinin Laçın şəhəri 2025-ci ildə “MDB-nin mədəniyyət paytaxtı” elan olunub.
Xəbər verdiyimiz kimi, ölkəmiz XXVII Tbilisi Beynəlxalq Kitab Festivalında təmsil olunur. Bu münasibətlə naşir, yazar və mədəniyyət xadimlərindən ibarət Azərbaycan nümayəndə heyəti festivalda iştirak edir. Festival gedişində mayın 30-da Gürcüstan Milli Kitabxanasında daimi “Azərbaycan ədəbiyyatı guşəsi”nin açılışı olub. Tədbirdə Azərbaycanın Gürcüstandakı səfiri Faiq Quliyev, Azərbaycan mədəniyyət nazirinin müşaviri Orxan Fikrətoğlu, Azərbaycan Milli Kitabxanasının direktoru Kərim Tahirov, Gürcüstan Milli Kitabxanasının rəhbərliyi, ziyalılar və ictimaiyyət nümayəndələri iştirak ediblər. Kərim Tahirov çıxışında bildirib ki, Azərbaycan Milli Kitabxanasında “Gürcüstan ədəbiyyatı guşəsi” 2009-cu ildən fəaliyyət göstərir. Qeyd olunub ki, bu kimi təşəbbüslər xalqlarımız arasında mədəni əlaqələrin daha da möhkəmlənməsinə öz töhfəsini verir. “Azərbaycan ədəbiyyatı guşəsi”ndə ölkəmizə dair 200-dən artıq nəşr nümunəsi təqdim olunur və guşə davamlı olaraq yeni ədəbiyyatlarla zənginləşdiriləcək. Bildirilib ki, son iki il ərzində xaricdə yaradılan 6-cı daimi “Azərbaycan ədəbiyyatı guşəsi”dir və bu istiqamətdə işlər davam etdiriləcək. Digər çıxış edənlər də Azərbaycan-Gürcüstan mədəni əlaqələri haqqında söhbət açıblar.
_Mirz%C9%99_Q%C9%99dir.jpg?uselang=az)
.png)
