Azərbaycanın Mədəniyyət və Ədəbiyyat Portalı

Author: Delphi7

  • Türkiyə CÜMHURİYYƏTİ

    Türkiyə (türk. Türkiye) və ya rəsmi adı ilə Türkiyə Respublikası (türk. Türkiye Cumhuriyeti) — torpaqlarının əsas hissəsi Qərbi Asiya regionunun Kiçik Asiya yarımadasında, çox kiçik bir hissəsi isə Balkan yarımadasında yerləşən qitələrarası ölkə.[7] Şimal-qərbdən Bolqarıstan, qərbdən Yunanıstan, şimal-şərqdən Gürcüstan, şərqdən Azərbaycan, İran, Ermənistan, cənubdan isə İraq və Suriya ilə həmsərhəddir. Ölkə üç tərəfdən dənizlə əhatə olunmuşdur. Qərbdən Egey dənizi, şimaldan Qara dəniz, cənubdan isə Aralıq dənizi ilə əhatələnmişdir. Bosfor boğazı, Mərmərə dənizi və Dardanel boğazı ölkənin Avropa və Asiya hissələrini bir-birindən ayırır.[8] Paytaxt Ankara şəhəri olsa da, ölkənin əsas mədəni və iqtisadi mərkəzi, həmçinin ən böyük şəhəri İstanbuldur.[9]

    Əhalinin təqribən 70–80%-i özünü etnik türk hesab edir.[10][11] Əhalinin 20%-ə yaxınını təşkil edən kürdlər ölkədə ən böyük etnik azlıq sayılır. Digər etnik azlıqlara adıqlar, albanlar, ərəblər, boşnaklar və lazlar daxildir.[11][12][13] Rəsmi dil türk dilidir.[14] Türk dili ilə yanaşı kurmanc, bosniya, ərəb, zaza, kabardin-çərkəz və digər dillər də danışılır.

    Müasir Türkiyə ərazisi paleolit dövründən etibarən müxtəlif xalqlar tərəfindən məskunlaşma mərkəzinə çevrilmişdir. Aysorlar, yunanlar, frigiyalılar, uratular bu ərazilərin ilk sakinləri hesab olunur.[15] Makedoniyalı İsgəndər bu əraziləri ələ keçirdikdən sonra yunanlaşma prosesi başlamışdır. Bu proses sonralar Roma İmperiyası və Bizans İmperiyası dövründə də davam etmişdir. XI əsrdə Səlcuq türklərinin əraziyə miqrasiyası başlamışdır. 1071-ci ildə səlcuqluların Malazgird döyüşündə Bizansa qalib gəlməsi Türkiyə quruluşunun başlama tarixi kimi simvolizə edilir.[16] Rum Sultanlığı 1243-cü ildə monqol işğallarına qədər Anadolunu idarə etmiş, həmin tarixdən sonra isə müxtəlif Anadolu bəyliklərinə parçalanmışdır.[17] XIII əsrin sonlarından etibarən Osmanlı sülaləsi Anadoluda yerləşən kiçik bəylikləri özündən asılı vəziyyətə salmağa başlamış və nəticədə, sərhədləri Cənub-Şərqi Avropa, Qərbi Asiya və Şimali Afrikanın çox hissəsini əhatə edən böyük imperiyaya çevrilmişdir.[18] Osmanlı İmperiyası Sultan Süleyman Qanuninin hakimiyyəti illərində ən qüdrətli dövrünü yaşamışdır.[19] İki əsrdən çox müddət ərzində öz qüdrətini qorumasına baxmayaraq, XIX və XX əsrlərdə Avropada strateji əhəmiyyətli ərazilərin itirilməsi, dövlətin hərbi qüdrətinin zəifləməsinə gətirib çıxardı. 1913-cü ildə baş vermiş dövlət çevrilişindən sonra ölkənin idarə olunması “Üç Paşalar“ın əlinə keçdi. Birinci Dünya müharibəsi ərzində Osmanlı İmperiyası İttifaq dövlətlərinə qoşulmağa qərar verdi. Müharibənin başa çatmasından sonra məğlub olan Osmanlı İmperiyası süquta uğradı. İşğalçı qüvvələrə qarşı başlayan və Mustafa Kamal Atatürkün rəhbərliyi ilə davam edən Türkiyə İstiqlaliyyət müharibəsi 1922-ci ildə monarxiyanın ləğv edilməsi və 1923-cü ildə Türkiyə Respublikasının əsasının qoyulması ilə nəticələndi.[20] Atatürk ölkənin ilk prezidenti təyin olundu. Atatürk ölkə başçısı seçildikdən qısa müddət sonra tarixə Atatürk islahatları adı altında tarixə daxil olan bir çox mühüm islahatlar həyata keçirildi.

    Türkiyə BMT, NATO, BVF və Dünya Bankının üzvü, həmçinin İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatı, ATƏT, QDİƏT, İƏT və G-20 kimi təşkilatların qurucu üzvüdür. Türkiyə 1949-cu ildən Avropa Şurası, 1963-cü ildən Avropa İqtisadi Birliyi, 1995-ci ildən Avropa İttifaqı Gömrük Birliyinin üzvüdür. 2005-ci ildən etibarən ölkənin Avropa İttifaqına daxil olması ilə əlaqədar danışıqlar başlasa da, 2017-ci ildə bu danışıqlar dayandırılıb. Hal-hazırda Türkiyə böyüyən iqtisadiyyatı və diplomatik təşəbbüsləri sayəsində regional güc olaraq qəbul edilir.[21]

    Mündəricat

    Etimologiya[redaktə | əsas redaktə]

     Əsas məqalə: Türkiyə adı

    Türkiyə sözü iki hissəyə bölünür: Türk etnonimi və “sahibkar” mənasında istifadə olunan -iyə şəkilçisi. “Türk” və ya “Türük” sözlərinə tarixdə ilk dəfə VIII əsrdə Mərkəzi Asiyada dövlət qurmuş Göytürklər tərəfindən Orxon əlifbasının istifadəsi ilə qeydlər aparılan Orxon abidələrində rast gəlinib.[22] Bu sözün müasir dövrdəki halının orjinalı ilk dəfə XII əsrdə italyanlar tərəfindən orta əsr latın dili istifadə edilərək Turchia və ya Turmenia olaraq qeydə alınmışdır. Bunlarla birlikdə, orta əsrin alman səyyahları bölgəni Turkei və ya Tirkenland şəklində, fransızlar isə Turquie şəklində adlandırmışdır.

    Yunan dilində eyni mənanı ifadə edən Tourkia adı isə Bizans imperatoru VII Konstantinos tərəfindən De Administrando Imperio kitabında istifadə edilib.[23] Ancaq imperator burada “türklər” adı altında macarları ifadə etmişdir.[24] Eyni şəkildə, Bizans mənbələri Qara dəniz və Xəzər dənizinin şimalında mövcud olmuş türk dövləti olan Xəzər xaqanlığı üçün də Tourkia (türklərin ölkəsi) ifadəsini işlətmişdir.[25] Osmanlı İmperiyası da müxtəlif dövrlərdə digər ölkələr tərəfindən Türkiyə və ya Türk İmperiyası şəklində adlandırılmışdır.

    Tarix[redaktə | əsas redaktə]

    Əsas məqalə: Türkiyə tarixi

    Eramızdan əvvəl və Şərqi Frakiya[redaktə | əsas redaktə]

    Əsas məqalələr: E.ə Kiçik Asiya və e.ə Karpat-Balkan bölgəsiHəmçinin bax: Qədim Anadolulular və FrakiyaGöbəklitəpədəki e.ə 12.000-ci ildə salınmış bəzi tikililər İngiltərədəkiStounhencdən 10 min il daha qədimdir.

    Bu gün, Türkiyə sərhədləri daxilində yerləşən Anadolu yarımadası, dünyanın ən qədim yaşayış məskənlərindən biri olmuşdur.[26] Müxtəlif Anadolu xalqları bu bölgədə mövcudluluqlarını neolit dövrünün başlanmasına və Böyük İsgəndərin fəthinə qədər qoruyub saxlamışdır.[27] Bu xalqların əksəriyyəti Hind-Avropa dil ailəsinin bir qolu sayılan Anadolu dillərində danışırdılar. Bəzi elm adamları Hind-Avropa dillərinin qədim Anadolu dilləri olan xet və luvidən yarandığı fikrini də irəli sürmüşdür. Frakiyalılar, qırx min il əvvəl, e.ə 6000-ci illərdə neolit dövründə bu bölgədə ilk dəfə maldarlıq və əkinçilik ilə məşğul olan xalq olmuşdur.[28]Xet İmperiyasının paytaxtı Hattuşadaki Aslan Qapısı. Şəhərin tarixi e.ə VI minillikdən başlayır.

    Eramızdan əvvəl 10.000-ci ilə aid Göbəklitəpə, ölkənin ən qədim dini abidəsinin yerləşdiyi ərazidir.[29] Tarixinin e.ə 7500 və ya e.ə 5700-cü ilə təsadüf etdiyi Mərkəzi Anadoluda yerləşən Çatalhöyük isə neolit və eneolit dövrünə aid ən böyük məskunlaşma mərkəzidir. Bu tarixi ərazi 2012-ci ilin iyul ayında, neolit dövrünə aid ən yaxşı qorunub saxlanılan məskunlaşma mərkəzi olaraq UNESCO-nun Dünya İrsi siyahısına daxil edilmişdir.[30] Qədim Troya şəhəri, neolit dövründə salınmış və dəmir dövrünə qədər əsas məskunlaşma mərkəzi olaraq qalmışdır.[31] Tarixə məlum olan ilk Anadolu sakinləri xatt və hürri tayfaları olmuşdur. Hind-Avropa xalqlarından olmayan bu iki tayfa təxminən e.ə. 2300-cü ildə Mərkəzi və Şərqi Anadoluda məskunlaşmışdır. Hind-Avropa xalqlarından biri olan xetlər isə e.ə 2000–1700-cü illərdə Mərkəzi Asiyaya köç edərək xatt və hürrilərin yerini almışdır.[32] Xetlər bölgədə ilk böyük səltənəti e.ə XIII əsrdə qurmuşdur. Aysorlar e.ə 1950—e.ə 612-ci illərə qədər müasir Türkiyə ərazisinin cənub-şərqindəki əraziləri fəth etmiş və burada məskunlaşmışlar. Bununla yanaşı, Aysor yazıları Urartuluların e.ə IX əsrdə Aysorlar ilə münaqişəli münasibətlərinin olduğunu sübut etmişdir.[33]

    E.ə təxminən 1180-ci ildə Xet İmperiyasının süqutundan sonra Hind-Avropa xalqları tərəfindən qurulmuş Frigiya, e.ə VII əsrdə Kimmerlərin hücumlarına qədər Anadoluda hökmranlıq etmişdir.[34] E.ə 714—e.ə 590 illəri arasında bu bölgədə Urartulular da məskunlaşmış, lakin daha sonradan parçalanaraq məhv olmuşlar. Frigiyadan sonra Lidiya, Kariya və Likiya dövlətləri bu bölgədə hökmranlığı ələ keçirmişdir.[35]

    Qədim dövrlər və Bizans İmperiyası[redaktə | əsas redaktə]

    Əsas məqalələr: Bizans İmperiyası və KonstantinopolEfesdəkiKelsus KitabxanasıRomalılar tərəfindən 114–117-ci illərdə inşa edilmişdir. E.ə. VI əsrdə Lidiya kralı Krez tərəfindən inşa edilən Efes şəhərindəki Artemida məbədi, Qədim Dünyanın Yeddi Möcüzəsindən biridir.

    Eyollar, ioniyalılar və qədim yunanlar 1200-cü illərdən başlayaraq Anadolu sahillərində məskunlaşmağa başlamışdır. Həmçinin bu dövrdə Milet, Efes, Smirna və Bizantion kimi bir çox vacib şəhərlər salınmışdır.[36] Nəhayət bu şəhərlərdən ən böyüyü olan Meqara, e.ə 657-ci ildə yunan kolonistləri tərəfindən salınmışdır. Həmçinin, Türkiyə, torpaqlarının müasir sərhədlərini ilk dəfə e.ə VI əsrdə, Ortonid satraplığının hökmranlığı dövründə əldə etmişdir.[37][38]

    E.ə. VI—V əsrlərdə, Anadolu torpaqları fars Əhəmənilər dövlətinin hakimiyyəti altında qalmış və bu hökmranlıq e.ə 334-cü il Böyük İskəndərin fəthinə qədər davam etmişdir.[39] İskəndərin dövründə mədəni qaynaşma və səfərbərlik hərəkatı başlamışdır. E.ə 323-cü ildə İsgəndərin ölümündən sonra Mərkəzi Asiya kiçik ellinist krallıqlara bölündü. Bütün bu krallıqlar e.ə I əsrin ortalarında Roma Respublikasının bir hissəsinə çevrildi.[40] İskəndərin fəthi ilə başlayan Yunanıstan hərəkatı Roma dövründə daha da sürətləndi və əvvəlki əsrlərdə mövcud olan Anadolu dilləri və xalq mədəniyyətləri, sürətlə yunan dili və yunan mədəniyyəti ilə əvəz olundu.[41][42] 324-cü ildə Roma İmperatoru I Konstantin imperiyanın paytaxtını Bizantiona köçürdü və şəhərin adını Nova Roma olaraq dəyişdirdi.[43] 395-ci ildə I Feodosinin ölümündən sonra Roma İmperiyası ikiyə bölündü. Xalq arasında adı Konstantinopol kimi yayılan şəhər Şərqi Roma İmperiyasının paytaxtı oldu. Bizans İmperiyasının böyük bir hissəsi sonrakı illərdə Şərqi Roma İmperiyası olaraq tanındı və müasir Türkiyənin bir çox bölgələrində orta əsrlərin sonlarına qədər mövcudluğunu davam etdirə bildi.[44][45]

    Səlcuqlu və Osmanlı İmperiyası[redaktə | əsas redaktə]

    Əsas məqalələr: Səlcuqlular və Osmanlı İmperiyasıHəmçinin bax: Türkləşdirmə, Anadolu bəylikləri, Böyük Səlcuq İmperiyası, və Rum sultanlığıV Mehmed Rəşad və II Vilhelm, 1917-ci ildə Konstantinopolda.

    IX əsrdə Səlcuqlular sülaləsinin Qınıq boyundan olan Oğuz türkləri İslam dinini qəbul etdikdən sonra müsəlmanların geniş yayıldığı ərazilərdə — Xəzər dənizi və Aral gölünün şimalında məskunlaşmağa başladılar.[46] X əsrdə Səlcuqlular, əcdadlarının vətənləri olan Orta Asiya bölgəsindən qərbə, fars torpaqlarına köç etməyə başladılar və Böyük Səlcuq İmperiyasını qurdular. XI əsrin ikinci yarısında Səlcuqlular Anadolunun şərq bölgələrinə yürüyüş etməyə başladılar. 1071-ci ildə Sultan Alp Arslanın dövründə Səlcuqlu türkləri və Bizans arasında baş tutmuş Malazgird döyüşünün Səlcuqlu zəfəri ilə nəticələnməsindən sonra Anadolu torpaqlarında türkləşdirmə hərəkatı başladı. Beləliklə, bölgədə geniş yayılmış xristianlıq və yunan dili, tədricən İslam dini və türk dilləri ilə əvəz olunmağa başladı.[47][48]

    1243-cü ildə Kösedağ döyüşündən sonra Səlcuqlu dövləti monqol qoşunlarına məğlub oldu və dövlət parçalandı. Səlcuqlu dövlətinin yerində kiçik türk knyazlıqları əmələ gəldi.[49] I Osmanın rəhbərlik etdiyi knyazlıq sonralar böyümüş, Anadolu, Balkan yarımadası, Şimali Afrika və Levantı əhatə edən Osmanlı İmperiyası qurulmuşdur. 1453-cü ildə II Mehmedin dövründə Bizans İmperiyasının paytaxtı Konstantinopol ələ keçirilmiş və Bizans süquta uğrayaraq tarixə qarışmışdır.[50][51]

    Osmanlı memarlığı əsasında tikilmiş Səlimiyyə və Şahzadə məscidi

    1514-cü ildə I Səlim Çaldıran döyüşündə Səfəvi hökmdarı Şah İsmayılı məğlub edərək imperiyanın sərhədlərini şərq istiqamətində daha da genişləndirmişdir.[52] 1517-ci ildə Misir və Əlcəzair ələ keçirilmişdir. Qırmızı dənizə qədər gedib çatan ordu, xilafətin Osmanlı tərəfinə keçməsi ilə birlikdə Məmlük dövlətini də süquta uğradaraq dövlət sərhədlərinə qatmağı bacarmışdır. Daha sonra Hind okeanında üstünlüyü ələ keçirmək üçün müxtəlif döyüşlər baş tutdu. Portuqaliyanın Hindistan üzərində hökmranlığı Osmanlılar tərəfindən bir təhdid olaraq qəbul edildi. XV əsrin sonlarında coğrafi kəşflər nəticəsində Ümid burnu və Amerikanın kəşf edilməsi ilə Osmanlı sərhədlərindən keçən Şərqi Asiya və Qərbi Avropa arasındakı köhnə ticarət yolları əhəmiyyətini itirmiş və Osmanlı iqtisadiyyatına mənfi təsir dəymişdir.[53] İmperiya, XVI və XVII əsrlərdə, Sultan Süleyman Qanuninin dövründə ən qüdrətli dövrünü yaşadı. Bu dövrdə dövlətin sərhədləri qərbdən Müqəddəs Roma İmperiyasına qədər genişləndi, Balkan yarımadası, Mərkəzi Avropanın cənub hissəsi və Reç Pospolita ələ keçirildi. Osmanlı Donanması dənizdə müxtəlif rəqabətlərə girmiş, uğurla ayrılmışdır. Xeyrəddin Barbarossanın başçılığı ilə 1538-ci ildə Preveze dəniz döyüşündə Səliblərin məğlub edilməsindən sonra Aralıq dənizində imperiyanın nəzarəti daha da artmışdır. XVI–XVIII əsrlər arasında şərqdə məzhəb fərqləri və ərazi mübahisələri səbəbindən Səfəvi dövləti ilə bəzi qarşıdurmalar zaman-zaman müharibəyə çevrilmişdir.[54] XIX əsrdə Osmanlı İmperiyası Qərbi Avropada intibah, elmi inqilab, maarifçilik və sənaye inqilabı kimi bir çox yeniliklərə tab gətirə bilməyərək geridə qalmışdır.[55] Müqəddəs İttifaq müharibələri bitdikdən sonra 1699-cu ildə imzalanan Karlovitsa müqaviləsindən sonra Osmanlı İmperiyası yavaş-yavaş geriyə addım atmağa başladı. XIX əsrdə Tənzimat fərmanı, ölkəni modernləşdirmək məqsədi güdürdü. Lakin modernizm məqsədli bu və digər bir çox islahatlar uğursuzluqla nəticələndi. Bundan əlavə, ölkənin ərazi bütövlüyünü qorumaq üçün inkişaf etdirilən və birlikdə yaşayan müxtəlif dini və etnik mənşəli insanların fikirlərini özündə cəmləşdirən Osmanlı hərəkatı müvəffəq olmadı və parçalanmanın qarşısını ala bilmədi. 1854-cü ildə Krım müharibəsi dövründə Osmanlı dövləti ilk dəfə xarici borc almalı olmuş, lakin alınan borcları daha sonradan ödəyə bilməmişdir.[56][57] Sonrakı 20 ildə iqtisadiyyat yüksək səviyyədə geriləmiş və Osmanlı hökuməti çətin vəziyyətdə qalmışdır. 1875–78 Şərq böhranı və 1877–78 Osmanlı-Rus müharibəsi vəziyyəti daha da gərginləşdirmişdir.[58] 1881-ci ildə xarici borclara daha aydın şəkildə nəzarət etmək üçün imperiyada Osmanlı Dövlət Borc idarəsi fəaliyyətə başladı. Beləliklə, Osmanlı dövlətinin borc və gəlirlərinə nəzarət bu idarənin əlinə keçdi. XX əsrin əvvəllərində Osmanlı İmperiyası Qərbi Avropa ölkələri ilə müqayisədə sənayeləşməmiş və inkişafdan geri qalmış bir ölkə olmuşdur.[59][60][61]Osmanlı dövlətinin qurucusu və ilk hökmdarı I Osman

    Osmanlı İmperiyası torpaqlarının sərhədləri, hərbi gücü və təbii sərvətləri tədricən azaldıqda Balkan yarımadasında yaşayan müsəlmanlar üzləşdikləri işgəncələrə görə Anadoluya köç etməyə başladılar.[62] Eyni şəkildə rusların Qafqaz ərazisini işğal etməsi ilə buradakı müsəlmanlar Anadoluya köç etmək məcburiyyətində qaldı. İmperiyanın son dövründə millətçi üsyanların meydana çıxması ilə millətlər arasında müxtəlif etnik gərginliklər yaşandı və bu etnik gərginliklər “erməni problemi” kimi adlandırıldı.[63] Sultan II Əbdülhəmidin avtoritar hakimiyyətinə qarşı çıxmaq üçün inkişaf edən Gənc türklər hərəkatı 1908-ci ildə ikinci məşrutiyyətin elan olunması ilə nəticələnmişdir. 5 oktyabr 1908-ci ildə Bolqarıstanda respublikanın elan olunması, 6 oktyabr 1908-ci ildə isə Avstriya-Macarıstanın Bosniyaya birtərəfli şəkildə qoşulması ölkədə xaosu daha da genişləndirdi. Daha sonra baş verən Tripoli və Balkan Döyüşləri çox sayda insan və torpaq itkisi ilə nəticələnmişdir. 23 yanvar 1913-cü ildə Balkan müharibəsi zamanı baş vermiş Bab-ı Ali basqını diktator Üç Paşanın hakimiyyəti ələ keçirməsinə səbəb oldu.[64]

    Osmanlı İmperiyası İttifaq dövlətləri ilə birlikdə I Dünya Müharibəsinə girmiş, lakin müharibədən məğlub ayrılmışdır. Müharibə zamanı ermənilərlə etnik gərginliyin artması ilə qüvvəyə minən qaçqın qanunu ilə ermənilər Şərqi Anadolu regionundan Suriyaya köçürülmüşdür. Müxtəlif mənbələrə görə, 300.000–1.000.000 arası erməni köçürülmə nəticəsində həlak olmuşdur. Daha sonralar, bu ölümlər müxtəlif mənbələr tərəfindən erməni soyqırımı kimi mətbuatda əks edilmişdir.[65][66][67][68][69] Lakin Türkiyə tərəfi bu hadisələrin soyqırım olmadığını, ermənilərin ölkədəki sabitliyi pozduğu və gərginlik yaratdıqları üçün deportasiya olunduğu fikrini müdafiə etmişdir. Ermənilərlə yanaşı, imperiyada müharibə davam edərkən yunanların və aysorların qətlə yetirildiyi iddia edilmişdir.[70][71][72] Müharibələrdən sonra imperiya parçalanmış və ərazisində müxtəlif dövlətlər qurulmuşdur. 30 oktyabr 1918-ci ildə Osmanlı İmperiyası, müttəfiq dövlətlər ilə Mudros müqaviləsini imzalanmışdır. 10 avqust 1920-ci ildə imzalanan Sevr müqaviləsi Osmanlı ərazisini Müttəfiq dövlətlər arasında bölüşdürmək üçün nəzərdə tutulmuş, lakin qüvvəyə minməmişdir.[73]

    Türkiyə Respublikası[redaktə | əsas redaktə]

    Əsas məqalə: Türkiyə siyasi tarixiHəmçinin bax: Atatürk islahatlarıTürkiyə Respublikasının qurucusu və ilk prezidenti Mustafa Kamal Paşa Atatürk

    Birinci Dünya Müharibəsinin sonunda imzalanan Mudros müqaviləsindən sonra İstanbul, İzmir və digər Osmanlı torpaqlarının xarici qüvvələr tərəfindən işğalı Türk Milli Hərəkatının ortaya çıxmasına səbəb oldu. 19 may 1919-cu ildə Çanaqqala döyüşünün görkəmli simalarından biri olan Mustafa Kamal Paşa, Samsuna gələrək, Sevr müqaviləsi ilə irəli sürülən şərtləri ləğv etmiş və ölkənin bütün torpaqlarının bütövlüyünü qorumağı hədəfləyən Türkiyə İstiqlaliyyət müharibəsini başlatmışdır.[74] 18 sentyabr 1922-ci ildə ölkədəki bütün düşmən qüvvələr qovulmuş və 1920-ci il aprel ayından etibarən özünü ölkənin qanuni hökuməti elan edən Ankara Hökuməti tərəfindən Osmanlı mirası olan idarəetmə sistemini müasirləşdirilmiş və yeni respublika siyasi sisteminə keçid edilmişdir. 1 noyabr tarixində isə Türkiyə Böyük Millət Məclisi tərəfindən Osmanlı sultanlığı ləğv edilmiş və 623 illik rəsmi monarxiya dövləti olan Osmanlı tarixindən qalmış tozlu səhnələr silinmişdir.[75] 24 iyul 1923-cü ildə imzalanan Lozanna müqaviləsi, Osmanlı İmperiyasının xələfi olan Türkiyə Respublikasının beynəlxalq mühitdə tanınmasını təmin etmiş və 29 oktyabr 1923-cü ildə paytaxt Ankara olmaqla respublika elan edilmişdir. Lozanna müqaviləsinə əsasən baş tutan Türkiyə-Yunanıstan vətəndaş mübadiləsi ilə Türkiyədə yaşayan 1.1 milyon yunan və Yunanıstanda yaşayan 380 min türk yer dəyişdirmişdir.[74][76][77]Anıtqəbir qarşısında Türk bayraqları ilə Respublika etirazları

    Türkiyə Respublikasının qurucusu və ilk prezidenti olan Mustafa Kamal, ölkənin yeni və dünyəvi bir respublikaya çevrilməsini hədəfləyən bir çox islahatlar aparmışdır. 1934-cü ildə çıxan soyad qanunu ilə “Atatürk” soyadını almışdır.[74][78] II Dünya Müharibəsində Türkiyə uzun müddət neytrallığını qorumuş, lakin müharibənin son aylarında 23 fevral 1945-ci ildə müttəfiq dövlətlərin tərəfinə keçmişdir.[79] 26 iyun 1945-ci ildə Birləşmiş Millətlər Təşkilatının qurucu üzvlərindən biri olmuşdur.[80] II Dünya Müharibəsindən sonra, Türkiyənin, Yunanıstanda kommunist üsyanların yatırılması və Sovet İttifaqının türk boğazlarında hərbi baza istəməsi kimi qarşılaşdığı çətinliklər ABŞ-ın 1947-ci ildə Trumen doktrinasını elan etməsi ilə nəticələnmişdir.[81]

    Türkiyə və Yunanıstanın təhlükəsizliyini təmin etməyi hədəfləyən doktrina, hər iki ölkəni hərbi və iqtisadi dəstək ilə təmin etmişdir. 1948-ci ildə Avropa iqtisadiyyatının yenidən qurulması planına Marşal və OECD daxil edilmişdir. 1961-ci ildə Türkiyə, OECD-nin qurucu üzvü olmuşdur.[82][83] Koreya müharibəsinə Birləşmiş Millətlər qüvvələri ilə birlikdə qatılan Türkiyə, 1952-ci ildə Sovet İttifaqına qarşı yaradılan NATO təşkilatına qatılmışdır.[84] 15 iyul 1974-cü ildə Kiprdə çevriliş baş vermişdir. Ölkədə EOKA-B fəaliyyətləri, Enozis planları və yaşanan cəmiyyətlərarası qarşıdurma şiddətinin artması, 20 iyul 1974-cü ildə Türkiyənin Kiprə qoşun yeritməsi ilə nəticələnmişdir. Doqquz il sonra, 1961-ci ildə Şimali Kipr Türk Respublikası qurularaq ada ikiyə bölünmüşdür.[85][86][87] 1946-cı ildə Türkiyə Respublikasında tək partiyalı dövr sona çatmışdır.[88][89] Daha sonra, çoxpartiyalı demokratiya dövrü 1960, 1971, 1980 və 1997-ci illərdə dövlət çevrilişləri ilə müvəqqəti olaraq dayandırılmışdır.[90] Həmçinin, 2016-cı ilin iyul ayında uğursuz çevriliş cəhdi baş tutmuşdur. 1980-ci illərdə Türkiyə iqtisadiyyatının liberallaşdırılması ölkədə iqtisadi artıma və siyasi sabitliyə səbəb olmuşdur. 1984-cü ildən bəri PKK, Türkiyə hökümətinə qarşı qiyam və hücum aksiyalarına başlamış, tərəflərin toqquşması nəticəsində rəsmi məlumatlara görə 40 mindən çox insan həyatını itirmişdir.[91] Human Rights Watch məlumatlarına görə, indiyə qədər Türkiyə Silahlı Qüvvələri tərəfindən 3000-dən çox kürd yaşayış məntəqəsi yandırılmış və minlərlə kürd öldürülmüşdür.[92] Həmçinin ölkədə kürdlər tərəfindən qurulan siyasi partiyaların çoxu ləğv edilmişdir.[93] Tərəflər arasında sülh danışıqları 2012-ci ildə başlamış, lakin 2015-ci ildə başa çatmışdır və vəziyyət daha da gərginləşmişdir. Gəzi parkında baş tutan tənzimləmələr səbəbilə 2013-cü ildə başlayan etirazlar hökumət əleyhinə etirazlara çevrildi və bir çox vilayətə qısa müddətdə yayıldı.[94][95] Lakin, etirazlar hökumət tərəfindən yatırıldı. Ölkədə 2015-ci ilin iyun ayında keçirilən parlament seçkilərindən sonra müxtəlif şəhərlərdə müşahidə olunan silahlı və bombalı hücumlar günü-gündən artaraq yüzlərlə mülki şəxsin ölümünə səbəb olmuşdur.[96][97][98]

    Siyasət[redaktə | əsas redaktə]

     Əsas məqalə: Türkiyənin dövlət quruluşuHəmçinin bax: Türkiyədə seçkilərTürkiyə prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğan

    1923–2018 illəri arasında Türkiyə, parlament təmsilli demokratiyanın tətbiq olunduğu ölkə olmuşdur. 2017 Türkiyə konstitusiya dəyişikliyi referandumunun nəticəsində prezident respublikası sistemi qəbul edilmişdir. Yeni sistem 2018-ci ildə prezident seçkisi ilə qüvvəyə minmiş və prezidentə fərman vermək, kabinet təyin etmək, büdcə hazırlamaq, seçki çağırışı ilə parlamenti ləğv etmək, məhkəmələrə və bürokratiyaya siyasi təyinatlar etmək səlahiyyətləri daxil olmaqla tam nəzarət verilmişdir.[99] Nazirlər şurası ilə birlikdə baş nazirlik də ləğv edilmiş və səlahiyyətləri birbaşa seçki yolu ilə 5 il müddətinə seçilən prezidentə həvalə edilmişdir. Rəcəb Tayyib Ərdoğan, 2014-cü ildə xalqın səsverməsi ilə seçilən ilk prezidentdir. Türkiyə Konstitusiyası, ölkənin qanuni sistemini, hökümətin əsas prinsiplərini unitar bir mərkəzi dövlət olaraq Türkiyəni əks etdirir.[100][101][102]

    İcra səlahiyyəti prezident tərəfindən tətbiq olunduqda qanunvericilik səlahiyyəti Türkiyə Böyük Millət Məclisi olan məclis parlamentinə verilir.[103] Məhkəmə orqanları icra və qanunverici orqanlardan azad olmuş, lakin 2007, 2010 və 2017-ci illərdə referendumlarda qüvvəyə minən konstitusiya dəyişiklikləri prezidentə və hakim siyasi partiyaya prokuror təyin etmək və ya vəzifədən azad etmək kimi daha böyük səlahiyyətlərin verilməsilə nəticələnmişdir.[104] Konstitusiya məhkəməsi qanunların və konstitusiya qərarlarının uyğunluğu barədə qərar vermək məsuliyyəti daşıyır. İnzibati iddialar və digər yüksək vəzifəli şəxslər üçün Ali Apelyasiya məhkəməsi fəaliyyət göstərir.[105][106][107][108]

    Hər iki cins üçün ümumi seçki hüququ, 1933-cü ildən bəri Türkiyədə tətbiq olunur və 18 yaşına girmiş hər bir Türk vətəndaşı seçki hüququna malikdir. Türkiyədə 85 seçki bölgəsi var və bu seçki bölgələrindən namizəd olan 18 yaş üstü şəxslərdən 600-ü beş il aralıqlarla siyahı üsulu majoritar seçki sistemi yolu ilə millət vəkili seçilir.[109][110][111] Konstitusiya məhkəməsi anti-dünyəvi və ya separatist hesab etdiyi siyasi partiyaların dövlət maliyyəsini və ya tamamilə fəaliyyətlərini ləğv etmək hüququna malikdir. Ölkədə 10% seçki həddi tətbiq olunur.[112] 1923-cü ildə respublikanın elan olunmasından bəri ölkənin dünyəviliyi aktual bir mövzuya çevrilmişdir. Türkiyədə islamçılar və Atatürkün islahatlarını dəstəkləyən atatürkçülər, ictimai həyatında dinin uyğun rolu mövzusunda müzakirələr yaşayan iki əleyhdar tərəfdir. Atatürkçülər dünyəvi konstitusiya demokratiyasının və qərbləşdirilmiş dünyəvi həyat tərzinin tərəfdarıdır.[113][114][115][116] İqtisadiyyat, təhsil və digər ictimai xidmətlərə dövlət sərmayesinin tərəfdarıdırlar.[117][118][119] 1980-ci illərdən bəri ölkədə gəlir bərabərsizliyinin və sinif ayrıseçkiliyinin artması, nəzəri olaraq səlahiyyət, ictimai həmrəylik və sosial ədalət öhdəliyini dəstəkləyən, lakin praktikada mübahisələrə səbəb olan İslam populizminə səbəb olmuşdur.[120][121][122][123]

    İnsan haqqları[redaktə | əsas redaktə]

     Əsas məqalə: Türkiyədə insan haqqları

    21-ci İstabul ləyaqət yürüyüşü çərçivəsində LGBT plakatları

    Türkiyədə insan haqqları, beynəlxalq mühitdə qınanlımış və müxtəlif müzakirələrin əsas mövzusu olmuşdur. 1998–2008 illəri arasında Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsi tərəfindən xüsusilə azad yaşamaq hüququ olmaqla ümumi insan haqları pozuntuları və azadlıq pozuntuları səbəbiylə Türkiyə əleyhinə 1.600 qərar alınmışdır.[124] Kürd, qadın, LGBT hüquqları və mətbuat azadlığı kimi digər məsələlər də böyük mübahisələrə səbəb olmuşdur.[125][126][127][128] Son zamanlarda Türkiyədə qeydə alınan insan haqqları pozuntuları, Avropa Birliyi üzvlüyünə bir maneə olaraq qalmağa davam edir.[129][130]Gəzi parkı etirazları zamanı zərər verilmiş FOX yayım avtomobili

    Jurnalistləri Müdafiə Komitəsindən verilən məlumata görə, illərdir ölkəni idarə edən AKP hökuməti dünyada mətbuat azadlığı baxımından ən böyük təzyiqlərdən birini tətbiq edir.[131] Ölkədəki bir çox jurnalist ergenekon, balyoz kimi müxtəlif iddialar və 2016-cı ildə baş vermiş çevriliş cəhdindən sonra aparılan təmizlik çərçivəsində “terrorizm” və “dövlət əleyhinə fəaliyyət” ittihamları ilə həbs olunmuşdur.[132][133] Jurnalistlərə qarşı “türkçülüyü alçaltmaq” və “məhkəmə sisteminə təsir göstərmək” ittihamları ilə müxtəlif iddialar irəli sürülmüş və hökumətin mətbuatda özünütənzərəni gizlətdiyi iddia edilmişdir.[134][135][136][137] 2013-ci ildə Jurnalistləri Qoruma Komitəsi, Türkiyədə 211 jurnalistin həbs olunduğunu hesabat edərək ölkənin bu rəqəmlə ən çox jurnalist həbs edən ölkə sıralamasında İran, Eritreya və Çini keçərək üst hissələrə yerləşdirdiyini bildirmişdir.[125][126] Digər tərəfdən Freemuse, doqquz musiqiçinin əsərlərinə görə həbs olunduğunu və musiqiçilərin həbsi baxımından ölkənin Rusiya və Çindən sonra üçüncü sırada olduğunu müəyyən etmişdir.[138][139][140] Köhnə ABŞ Dövlət Departamenti spikeri Filip Krouley, “Türkiyədə jurnalistlərə qarşı təhdid ehtiva edən meyllər haqqında böyük narahatlıqlarının olduğunu” bildirmişdir.[141][142][143] Türkiyə, Freedom House tərəfindən “Qismən azad” sinfində qiymətləndirilmişdir.[144][145] 2016-cı ilin iyununda Avropa Şurası Parlament Assambleyasının, “Türkiyədə Demokratik İdarələrin fəaliyyəti” layihəsi çərçivəsində ölkədə araşdırmalar aparılmış və bir çox demokratik təşkilatların fəaliyyəti barədə ciddi şübhələr olduğunu irəli sürmüşdür.[146][147][148]

    Hüquq[redaktə | əsas redaktə]

     Əsas məqalə: Türkiyə məhkəmə sistemiAnkarada ali məhkəmə binası

    Türkiyə hüquq sisteminin böyük bir hissəsi Avropadan əsinlənmişdir. Öhdəliklər Məcəlləsi və Türkiyə Mülki Məcəlləsi, İsveçrə hüquq sisteminin türk mədəniyyətinə uyğunlaşdırılması ilə hazırlanmışdır. İnzibati Hüquq qaydaları Fransadakı eyniadlı sistemə, Cinayət Məcəlləsi isə İtaliya məhkəmə sisteminə əsaslanmışdır.[149] Türkiyədə güclər ayrılığı prinsipi mənimsənilmişdir. Bu prinsipə uyğun olaraq məhkəmə sistemindən yalnız Türk millətinə fəaliyyət göstərən müstəqil məhkəmələr istifadə edə bilər.[150][151] Məhkəmələrin müstəqilliyi və quruluşu, hakim və prokurorların səlahiyyət müddəti ərzində təhlükəsizliklərinin təmin edilməsi, hakim və prokurorların vəzifələri, hərbi məhkəmələr və quruluşu, yüksək məhkəmələrin səlahiyyət və vəzifələri Türkiyə Konstitusiyası tərəfindən müəyyən edilir.[152][153][154]Türkiyədə məhkəmə salonu

    Türkiyə Konstitusiyasının 142-ci maddəsinə görə məhkəmələrin quruluşu, vəzifə və səlahiyyətləri sadəcə dövlət tərəfindən idarə oluna bilər.[155][156] Bu və əlaqədar digər konstitusiya maddələri istiqamətində Türkiyədəki məhkəmə sistemi, mühakimə məhkəmələri, idarə məhkəmələri və hərbi məhkəmələr olmaqla üç əsas başlıq altında toplanır. Hər başlıqda yüksək səviyyəli məhkəmələr və yüksək hökmlər mövcuddur. Ölkədəki inzibati mübahisələrin həlli üçün Mübahisələr Məhkəməsi yaradılmışdır.[152][157] Türkiyədə hüquq-mühafizə qüvvələri Ümumi Təhlükəsizlik Müdirliyi və Ümumi Jandarma Komandirliyi kimi müxtəlif vahidlərə ayrılmışdır. Bütün bu qüvvələr Türkiyə Respublikası Prezidentinə və ya Daxili İşlər Nazirliyinə bağlı olaraq hərəkət edirlər. Ədliyyə Nazirliyi tərəfindən 1 noyabr 2008-ci ildə açıqlanan hesabata görə, Türkiyə həbsxanalarında məhkumların sayı 100.000 nəfəri keçmiş və bu rəqəm 2000-ci ildəkinə nisbətən iki dəfə çox olmuşdur.[158][159][160][161]

    Xarici əlaqələr[redaktə | əsas redaktə]

     Əsas məqalə: Türkiyə xarici siyasəti1963-cü ildən bəri AİB-in ortaq üzvü olan və 1995-ci ildə AB Gömrük Birliyinə qatılan Türkiyə, 2005-ci ildə Avropa İttifaqına tam üzvlük müzakirələrinə başladı.

    Türkiyə, Birləşmiş Millətlər Təşkilatının (1945), OECD (1961), İslam Əməkdaşlıq Təşkilatı (1969), ATƏT (1973), İƏT (1985), QDİƏT (1992), D-8 (1997) və G-20 (1999) kimi beynəlxalq təşkilatların qurucu üzvlərindən biridir.[162][163][164][165][166] 1951–1952, 1954–1955, 1961 və 2009–2010-cu illər arasında Birləşmiş Millətlər Təşkilatı Təhlükəsizlik Şurasının müvəqqəti üzvü kimi xidmət etmişdir.[167][168][169][170][171][172] Ənənəvi qərb istiqamətlənməsinə uyğun olaraq, Avropa ilə münasibətlər həmişə Türkiyə xarici siyasətinin mərkəzi olmuşdur. 1949-cu ildə Avropa Şurasının üzvü olan ölkə 1963-cü ildə Avropa İqtisadi Birliyi ilə tərəfdaşlıq əlaqələri qurmuşdur. Uzun illər davam edən siyasi danışıqlardan sonra Türkiyə 1987-ci ildə EEC-ə tam üzv olmaq üçün müraciət etmiş, 1992-ci ildə Qərbi Avropa Birliyinin ortaq üzvü olmuş, 1995-ci ildə Avropa Birliyi Gömrük İttifaqına qoşulmuş, 2005-ci ildə isə Avropa Birliyi ilə tam üzvlük danışıqlarına başlamışdır.[173][174][175] Türkiyənin Kipr problemində Avropa Birliyi üzvlərinin əksinə Şimali Kipr Türk Respublikasını dəstəkləməsi, Avropa Birliyi ilə əlaqələrini çətinləşdirir və ölkənin birliyə daxil olması üçün üzvlük məlumat prosesində əhəmiyyətli bir maneə olmağa davam edir. Bu gün, Avropa Birliyi üzvlüyü Türkiyə tərəfindən strateji bir hədəf və dövlət siyasəti olaraq qəbul edilir.[176]

    Türkiyənin xarici əlaqələrinin bir digər təyin edici ünsürü Amerika Birləşmiş Ştatlarıdır.[177][178] Sovet İttifaqının meydana gətirdiyi ortaq təhdid səbəbiylə Türkiyə, 1952-ci ildə NATO-ya üzv olmuş və Soyuq müharibə ərzində Vaşinqton hökuməti ilə yaxın ikitərəfli əlaqələr qurmuşdur.[179] Türkiyə, Avropa Birliyi ilə siyasi danışıqlara başlaması kimi əhəmiyyətli mövzular da daxil olmaq üzrə Amerika Birləşmiş Ştatlarının siyasi, iqtisadi və diplomatik dəstəyindən faydalanmışdır. Soyuq müharibədən sonra Türkiyənin geostrateji əhəmiyyəti, Orta Şərq, Qafqaz və Balkan regionlarına yayılmağa başlamışdır.Azərbaycanpoçt markasındaHeydər Əliyev və Süleyman Dəmirəl, 2013

    1991-ci ildə Sovet İttifaqının dağılmasından sonra Türkdilli dövlətlər müstəqillik əldə etdilər.[180] Türkiyə, Ön və Orta Asiyada yerləşən bu respublikalar ilə ikitərəfli əlaqələrini, aralarında olan dərin mədəni və dil əlaqələri səbəbiylə irəlilətmək səyi içərisinə girmişdir.[181][182] Xüsusilə Azərbaycan—Türkiyə əlaqələri, hər iki dövlət üçün də olduqca əhəmiyyətlidir. Bakıdan Ceyhana qədər uzanan Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft boru kəməri, Xəzər dənizindəki nefti qlobal bazara köçürməyi təmin edir və Türkiyənin xarici siyasətinin əhəmiyyətli bir hissəsini təşkil edir. Azərbaycan və Ermənistan arasında davam edən Qarabağ müharibəsində Azərbaycanı dəstəkləyən Türkiyə, müharibənin başlanğıc illərindən bu yana Ermənistan ilə mövcud olan sərhəd qapılarını bağlı tutmuşdur.[183] Hal-hazırda, Ədalət və İnkişaf partiyasının hakimiyyəti dövrü, Türkiyəni Neo-Osmançılıq dövrü olaraq adlandırmış və ölkənin siyasi gücü, strateji mövqeyinə bağlı olaraq Yaxın Şərqdə daha da artmışdır. Bu siyasətlər Türkiyə ətrafındakı ərəb ölkələri ilə problemlər yaşamasına gətirib çıxarmışdır. Suriyada vətəndaş müharibəsindən sonra Suriya ilə, Məhəmməd Mürsinin devrilməsindən sonra isə Misir ilə Türkiyə əlaqələri pozulmuşdur.[184][185][186]

    Türkiyə, 1950-ci ildən bu yana Birləşmiş Millətlər və NATO bünyəsi daxilində beynəlxalq sahədə müxtəlif güclərin qorunmasına köməkçi olmuşdur.[187][188] Somali və keçmiş Yuqoslaviyada sülh mühitinin qorunub saxlanmasına dəstək vermiş, Birinci Körfəz müharibəsində koalisiya qüvvələrini dəstəkləmişdir.[189] Bundan əlavə, mövcudluğu mübahisəli olsa da, Şimali Kipr Türk Respublikasının ərazisində 36 min ehtiyat əsgərə sahibdir.[190][191][192] ABŞ-ın Əfqanıstandakı sabitlik gücü 2001-ci ildən bəri BMT rəsmisi və NATO rəhbərliyi altında Beynəlxalq Təhlükəsizliyə Yardım Qüvvələrinin bir hissəsidir.[193][194] 2003-cü ildən bəri Türkiyə, Avropa korpusuna əsgər personalı təmin edir və Avropa İttifaqının müharibə qruplarında iştirak edir.[195][196][197]

    Ordu[redaktə | əsas redaktə]

    Əsas məqalə: Türkiyə Silahlı Qüvvələri

    Türkiyə Silahlı Qüvvələri, NATO üzvü ölkələr arasında ABŞ Silahlı Qüvvələrindən sonra gələn ən böyük ikinci hərbi gücdür və 2011 NATO siyahıyaalmasına görə təxmini 495.000 aktiv hərbçiyə sahibdir.[198] Almaniya, Belçika, Niderland və İtaliya ilə birlikdə NATO-nun nüvə paylaşma siyasətinin bir hissəsi olan beş ölkədən biridir. İncirlik Hərbi Hava Bazasında 90 ədəd B61 nüvə bombasına sahibdir və bunların da 40-ı Türkiyə Hərbi Hava Qüvvələri tərəfindən, nüvə qarşıdurması vəziyyətində NATO-dan təsdiq alınması şərti ilə istifadə edilə bilər.[198][199][200] Türkiyə Silahlı Qüvvələri üç hissədən ibarətdir: Quru Qoşunları, Hərbi Dəniz Qüvvələri və Hərbi Hava Qüvvələri.[198][201] Daxili təhlükəsizlik və hərbi funksiyaları təmin edən Jandarma və Sahil Mühafizəsi, sülh dövründə Daxili İşlər Nazirliyinə, müharibə dövründə isə Quru və Dəniz hərbi qüvvələrinə bağlıdır.[202] Türkiyə Silahlı Qüvvələrinə əmr və rəhbərlik edən ən yüksək səviyyəli quruluş olan Baş Qərargah rəisi prezident tərəfindən təyin edilir və baş nazir qarşısında cavabdehdir.[203] Nazirlər Şurası, milli təhlükəsizlik və ölkənin müdafiəsi üçün lazımi silahlı qüvvələrin hazırlanması üçün parlament qarşısında cavabdehdir. Lakin müharibə elan etmə, xarici ölkələrə əsgər göndərilməsi və ya xarici ölkə əsgərlərinin Türkiyəyə gətirilməsinə icazə vermə səlahiyyətləri yalnız məclisə aiddir.[198][204][205] Sağlamlıq problemi olmayan hər bir Türkiyə vətəndaşı üçün təhsili və iş yerindən asılı olaraq üç həftədən bir ilədək müddətli hərbi xidmət keçməsi məcburidir. Türkiyədə vicdani rədd tətbiqi yoxdur və əsgərlik yerinə digər alternativ təqdim edilmir. Türk Silahlı Qüvvələrinin Albaniyada, İraqda, Qətərdə, və Somalidə xarici hərbi bazaları var.[206][207][208][209]

    Forbes jurnalının verdiyi məlumata görə, 2016 Qlobal Sülh İndeksi, Türkiyə, əsasən, “qonşuları ilə münasibətləri getdikcə gərginləşdiyinə görə” dünyanın 163 ölkə arasında 145-ci yeri tutmuşdur.[210]

    İnzibati bölgü[redaktə | əsas redaktə]

     Əsas məqalə: Türkiyənin inzibati bölgüsüHəmçinin bax: Türkiyə regionları, Türkiyə ilçələri, və NUTS Türkiyədə

    Türkiyə, inzibati baxımdan unitar bir quruluşa malikdir və bu vəziyyət Türk ictimai rəhbərliyinə şəkil verən ən əhəmiyyətli faktorlardandır.[211][212] Dövlətin əsas işləməsindəki üç güc olan qanunvericilik, icra və məhkəmə nəzərə alınaraq, yerli rəhbərliklərin hər hansı bir gücü yoxdur. İl və digər vahidlərin rəhbərliyi mərkəzi hökumətdən sonra gəlir.[213][214][215] Yerli hakimiyyət orqanları yalnız hakimiyyətdə olduğu vilayətlərdə xidmət etmək üçün yaradılmışdır.[216][217] Vilayətlərin başında qubernatorlar, ilçələrin başında isə bələdiyyə başçıları idarəçi olaraq vəzifəlidir. Bələdiyyə başçıları və quberniyayalar isə, mərkəzi hökumət tərəfindən təyin olunan digər yüksək vəzifəli şəxslərdən asılıdır.[218][219][220]

    Türkiyənin paytaxtı Ankaradır. Ölkənin ən böyük inzibati vahidləri ildir və 81 ildən ibarətdir.[221][222] Bu illər ilçələrə bölünmüş, cəmi 923 ilçədən ibarətdir.[223] Həmçinin ölkə coğrafi, demoqrafik və iqtisadi şərtlər göz önünə alınaraq 7 coğrafi region və 21 alt regiona ayrılmışdır, lakin bu bölgələr hər hansı bir inzibati quruluşu təmsil etmir.[224]

    Red pog.png

    Ankara

    Red pog.png

    Antalya

    Red pog.png

    Muğla

    Red pog.png

    Ədirnə

    Red pog.png

    İstanbul

    Red pog.png

    İzmir

    Red pog.png

    Konya

    Red pog.png

    Sinop

    Red pog.png

    Sivas

    Red pog.png

    Trabzon

    Red pog.png

    Bursa

    Red pog.png

    Ərzincan

    Red pog.png

    Qars

    Red pog.png

    Adana

    Red pog.png

    Kayseri

    Red pog.png

    Van

    Red pog.png

    Diyarbakır

    Red pog.png

    Qaziantep

    Red pog.png

    Mersin

    Red pog.png

    Hatay

    Red pog.png

    Kastamonu

    Red pog.png

    Ərzurum

    Red pog.png

    Samsun

    Red pog.png

    Bolu

    Red pog.png

    Çanaqqala

    Red pog.png

    Mardin

    Red pog.png

    Əskişəhər

    Red pog.png

    Kocaeli

    Red pog.png

    Ağrı

    Red pog.png

    Malatya

    Red pog.png

    Balıkəsir

    Red pog.png

    Aydın

    Red pog.png

    Hakkari

    Red pog.png

    Ordu

    Red pog.png

    Təkirdağ

    Red pog.png

    Rizə

    Red pog.png

    Kütahya

    Red pog.png

    Burdur

    Red pog.png

    İsparta

    Red pog.png

    Uşak

    Red pog.png

    Yozqat

    Red pog.png

    Karaman

    Red pog.png

    Zonquldak

    Red pog.png

    Kırklareli

    Red pog.png

    Yalova

    Red pog.png

    Dənizli

    Red pog.png

    Manisa

    Red pog.png

    Afyonqarahisar

    Red pog.png

    Düzcə

    Red pog.png

    Bartın

    Red pog.png

    Karabük

    Red pog.png

    Kilis

    Red pog.png

    Tuncəli

    Red pog.png

    İğdır

    Red pog.png

    Artvin

    Red pog.png

    Çanqırı

    Red pog.png

    Çorum

    Red pog.png

    Şırnak

    Red pog.png

    Şanlıurfa

    Red pog.png

    Tokat

    Red pog.png

    Amasya

    Red pog.png

    Qəhrəmanmərəş

    Red pog.png

    Adıyaman

    Red pog.png

    NiğdəTürkiyənin inzibati bölgüsü

    Coğrafiya[redaktə | əsas redaktə]

     Əsas məqalə: Türkiyə coğrafiyasıTürkiyənin topoqrafik xəritəsi

    Türkiyə, torpağı iki qitədə yerləşən Avrasiya ölkəsidir.[225][226] Ərazisinin 97%-i Asiyada yerləşir və bu hissə Anadolu adlanır. Qalan 3% hissə isə Avropa qitəsində yerləşir və Şərqi Frakiya adlanır. Mərmərə dənizi, Dardanel və Bosfor Anadolu və Şərqi Frakiyanı bir-birindən ayırır.[227][228] Türkiyə xəritəsi kobud düzbucaqlı formasını xatırladır, 1.600 kilometr uzunluğunda və 800 km genişliyindədir. 36°, 42° şimal paralelləri və 26°, 45° şərq meridianları arasında yerləşir.[229] Göllər ilə birlikdə 783.562 km² ərazini əhatə edir. 755,688 km² Asiya ərazisi, qalan 23.764 km² isə Avropa ərazisini təşkil edir.[230] Bu rəqəmlərlə sahəsinə görə dünyanın 37-ci ən böyük ölkəsidir.İstanbul və Bosfor

    Üç tərəfdən də dənizlə: qərbdən Egey dənizi, şimalda Qara dəniz və cənubda Aralıq dənizi, şimal-qərbdən isə Mərmərə dənizi ilə əhatə olunmuşdur.[231] Türkiyənin Avropadakı hissəsi olan Şərqi Frakiya Yunanıstan və Bolqarıstan ilə, Asiya hissəsi adlanan Anadolu isə Suriya, İraq, İran, Azərbaycan, Ermənistan və Gürcüstan ilə həmsərhəddir. Anadolu dar sahil düzənliyi ilə əhatə olunmuş yüksək mərkəzli platformadır. Şimalda Koroğlu və Şimali Anadolu dağları, cənubda Tavr dağları ilə əhatə olunmuşdur. Türkiyənin şərqinə getdikcə yüksəklik artır və bura Fərat, Dəclə, Araz kimi müxtəlif çayların qaynağıdır. 5,137 metr yüksəkliyindəki Türkiyənin ən yüksək dağı olan Ağrı dağı və ən böyük gölü olan Van gölü də Şərqi Anadoluda yer alır.[232]

    Türkiyə, Aralıq dənizi, Şərqi Anadolu, Egey, Cənub-şərqi Anadolu, Mərkəzi Anadolu, Qara dəniz və Mərmərə olmaq üzərə 7 coğrafi regiona bölünmüşdür. Dar bir arx kimi görünən Qara dəniz regionu, Şimali Anadolu boyunca nizamsız olaraq uzanır və ölkənin ümumi ərazisinin altıda birini təşkil edir.[233] Şərqə doğru irəlilənilən zaman düzənlik sahələrin artmasına paralel olaraq hündürlüyün artdığı da görülür.[234] Türkiyə yer formalarının müxtəlifliyi, minlərlə ildir bölgənin ərazisini şəkilləndirən yerin hərəkətliliyinin bir nəticəsidir. Üzərində sönmüş vulkanlar var və zəlzələlər hələ də tez-tez baş verir.[235] Dardanel və Bosfor, ölkədəki qırılma xətlərinin əsas enerji mənbəyidir. Ölkənin şimalında və şərqində zəlzələlərə səbəb olan böyük qırılma xətləri var. 1999-cu ildə Şimali Anadolu qırılma xəttində meydana gələn böyük Mərmərə zəlzələsi minlərlə insanın ölümünə səbəb olmuşdur.[236][237]

    Biomüxtəliflilik[redaktə | əsas redaktə]

     Əsas məqalələr: Türkiyə florası və Türkiyə faunasıHəmçinin bax: Türkiyədə ətraf-mühit problemləriUludağdanBursanın görünüşü

    Türkiyənin qeyri-adi ekosistemi və yaşayış müxtəlifliyi, ölkədə əhəmiyyətli bir növ müxtəlifliyinin meydana gəlməsinə səbəb olmuşdur. Anadolu torpaqları, əkinçilik üçün istifadə edilməyə başladığı illərdən etibarən bir çox bitkinin vətəni olmuşdur və hal-hazırda bu bitkilər Türkiyədə yaşayan insanlar tərəfindən istifadə edilməkdədir.[238][239] Türkiyə fauna müxtəlifliyi, flora müxtəlifliyindən belə daha çoxdur. Ümumilikdə bütün Avropa ölkələrində heyvan növlərinin sayının 60.000 olmasına baxmayaraq, bu rəqəm Türkiyədə 80.000-dən çoxdur.[240][241]

    Şimali Anadolu qozası və yarpaq tökən qarışıq meşələri, Türkiyənin şimalındakı Şimali Anadolu dağlarının böyük bir hissəsini örtür və bir ekoloji bölgə meydana gətirir.[242] Bu dağların şərq ucunda Qafqaz qarışıq meşələri var. Bölgə həm də Avrasiya vəhşi təbiətinin vətənidir. Burada şahin, berqut, məzar qartalı, kiçik qartal, Qafqaz tetrası və stenolaz kimi quşu növləri də yaşayır. Şimali Anadolu dağları ilə Qara dəniz arasındakı dar sahil xəttində yer üzərində az miqdarda görülən mülayim-ekvatorial iqlim tipinə və euskin-kolşik yarpaq tökən meşələrə rast gəlinir.[243] Türkiyədə 40 milli park, 189 təbii park, 31 qoruq, 80 vəhşi heyvanların qorunma sahəsi və 109 təbii abidə mövcuddur. Olimpos Bəydağları Milli Parkı, Ağrı Dağı Milli Parkı, İynəada Subasar Meşələri Milli Parkı, Uludağ Milli Parkı Türkiyədəki ən çox ziyarət edilən milli parklardır.[244][245][246] Türkiyənin paytaxtı Ankara, eyniadlı Ankara pişiyi, Ankara dovşanı və Ankara keçisi kimi hayvanlarıyla məşhurdur.[247] Ölkənin digər milli simvollarından biri də Van pişiyidir və adını Şərqi Anadoludakı Van ilindən alır. Həmçinin, Türkiyəyə xas Anadolu çoban iti, kanqal, ağsaray malaqlısı və ağbaş kimi it növləri də vardır.[248][249][250]

    İqlim[redaktə | əsas redaktə]

     Əsas məqalə: Türkiyə iqlimiKöppen iqlim sinifləndirilməsinə əsasən Türkiyənin xəritəsi

    Türkiyədə üç fərqli iqlim tipinə rast gəlinməkdədir. Ümumiyyətlə Egey dənizi və Aralıq dənizi sahillərində görülən Aralıq dənizi iqlimində yay isti və quru, qışı isti və yağışlıdır. Təbii bitki örtüyü makvisdir. Qara dəniz sahillərində görülən dəniz iqlim tipi hər fəsildə yağıntının müşahidə olunmasına təkan verir.[251] Təbii bitki örtüyü isə meşələrdir. Qara dəniz sahilləri, Türkiyənin il ərzində ən yüksək yağış alan tək bölgəsidir və Şərqi Qara dəniz bölməsi illik 2000–2500 millimetr yağıntı alır.[252] Egey dənizi ilə Qara dənizi birləşdirən Mərmərə dənizinin sahillərində keçid iqlim tiplərinə rast gəlinir. Dənizin cənubunda Aralıq dənizi, şimalda Qara dəniz və şimal-qərbdə isə kontinental iqlim müşahidə olunur. Qar yağışı demək olar ki, hər il Mərmərə və Qara dəniz regionlarıdna müşahidə olunsa da, qar yerdə sadəcə bir neçə gün qalır. Qara dəniz və Aralıq dənizindəki sahillərə paralel olaraq dağlar dənizlərdən gələn mülayim hava kütlələrinin daxili hissələrə çatmasına mane olur.[253]

    Mərkəzi Anadolu, Şərqi Anadolu və Cənub-Şərqi Anadolu regionlarında, kontinental iqlimə rast gəlinir.[254] İllik və gündəlik temperatur fərqləri bu iqlimdə yüksəkdir. Yay ayları isti və quru, qış ayları isə soyuq və qarlı keçir. Şərq hissələrdə qış ayları olduqca sərtdir. Şərqi Anadoluda havanın temperaturu −30 °C və −40 °C qədər enə bilər və ildə ən az 120 gün qarlı keçir. Qərbdə qış temperaturu orta hesabla 1 °C olaraq müşahidə olunur. Yay ayları ölkə boyu isti və quru olsa da, ümumiyyətlə iyul və avqust ən quraq aylardır. May ayı isə ən çox yağıntının alındığı aydır və gün ərzində temperatur 30°C-dən yuxarı qalxa bilər.

    Demoqrafiya[redaktə | əsas redaktə]

     Əsas məqalə: Türkiyə əhalisiHəmçinin bax: Anadolu türkləri və Türkiyədəki etnik qruplar

    Əhali siyahıyaalınması
    İlƏh.±%
    192713.649.945—    
    193516.158.018+18.4%
    194017.820.950+10.3%
    195020.947.188+17.5%
    196027.754.820+32.5%
    197035.605.176+28.3%
    198044.736.957+25.6%
    199056.473.035+26.2%
    200067.803.927+20.1%
    201073.722.988+8.7%
    201578.741.053+6.8%
    201780.810.525+2.6%
    201983.154.997+2.9%
    Mənbə: Türkiyə Statistika Qurumu[255]

    Ünvana əsaslanan əhali qeydiyyat sistemi nəticəsində əldə edilən məlumatlara görə 31 dekabr 2019 etibarilə Türkiyə əhalisi 83 milyon 154 min 997 nəfərdir. Bu rəqəm ilk rəsmi siyahıyaalma edildiyi zaman, 1927-ci ildə 13,6 milyon olmuşdur. 2017-ci ildə bu göstərici 2016-cı ilə nisbətən 995 min çox, ölkənin əhalisinin artım tempi isə 12,4‰ olmuşdur.[256] Əhalinin 92,5%-i il və ilçə mərkəzlərində yaşayır. Türkiyədə hər km² başına ortalama 105 adam düşür. Əhalinin 67,9%-i 15–64 yaş qruplarında, 23,6%-i 0–14 yaş qrupundadır. Əhalinin təqribən 8,5%-i 65 yaş və daha yuxarı yaş qrupunda yer alır.[257] Əhalinin ortalama yaşı 31.4-dür. Türkiyənin ən inkişaf etmiş və ən sıx şəhəri İstanbuldur. Bununla yanaşı, İstanbul Avropanın üçüncü, dünyanın isə ən böyük 34-cü şəhəri statusuna da malikdir.[258][259][260] Türkiyə Konstitusiyasının 66-cı maddəsi, “Türkiyə Respublikasına vətəndaşlıq əlaqəsi ilə bağlı olan” hər kəsi, bir “türk” olaraq adlandırır. Bu səbəblə, Türkiyədə hüquqi mənada türk sözü, bir etnik mənşəyi ifadə etməkdən çox ölkənin vətəndaşı olan hər kəsi ifadə edir. Ölkənin böyük əksəriyyətinin etnik mənşəyi türkdür.[261] CIA-ya əsasən ölkə əhalisindəki Türklərin nisbəti 70–75%, Kondaya əsasən 76% və konsensusa əsasən 77%-dir.[262] Əhalinin etnik yayılmasına aid bir çox məlumatların olmasına baxmayaraq, Türkiyə tərəfindən açıqlanan rəsmi əhali sayıları etnik mənşəyə aid rəqəmlər vermədiyi üçün rəsmi məlumatlar mövcud deyil. Aparılan siyahıyaalmalara görə Türkiyədə albanlar, azərbaycanlılar, ərəblər, bosniyalılar, çərkəzlər, qaraçılar, gürcülər, həmşinlilər, lazlar, pomaklar, suriyalılar və zazalar daxil olmaqla bir çox etnik qrup yaşasa da, ölkədə rəsmi olaraq tanınan azlıqlar yalnız ermənilər, yunanlar və yəhudilərdir. Lozanna müqaviləsi ilə 3 azlıq rəsmən tanınmışdır.[263]Türkiyədə kürdlərin çoxluq təşkil etdiyi ərazilər

    Türklərdən sonra ölkədə yaşayan ən böyük etnik qrup kürdlərdir. Kürdlərin əhalidə nisbəti CIA hesabatına görə 18%, Kondaya görə 15% və konsensusa görə 14% təşkil edir. Kürdlər ölkənin Türkiyə Kürdüstanı olaraq da bilinən şərq və cənub-şərq hissələrində cəmlənmişdir.[264][265][266] Kürd əhalisi Tuncəli, Bingöl, Muş, Ağrı, İğdır, Elazığ, Diyarbakır, Batman, Şırnak, Bitlis, Van, Mardin, Siirt və Hakkari illərində üstünlük təşkil edirlər.[267] Bundan əlavə, Şanlıurfada əhalinin 47%-ni, Qarsda isə əhalinin 20%-ni təşkil edir. İllərdir daxili miqrasiya ilə kürdlər ölkənin mərkəzində və qərbində yerləşən bütün böyük şəhərlərdə məskunlaşmışdır. Xüsusilə İstanbulda 3 milyona yaxın kürd yaşayır və bu, şəhəri dünyanın ən yüksək kürd əhalisi olan şəhərə çevirir. CIA məlumatlarına görə, türklər və kürdlərdən başqa digər azlıqların nisbəti 7–12%-dir.[268] Üç tanınmış azlıqdan başqa hər hansı bir azlıq üçün müəyyən hüquqlar mövcud deyil. “Azlıq” termini, Türkiyədə həssas bir mövzudur və həssas olmağa davam etməkdədir.[269] Azlıqları qanuni olaraq tanımasa da, dövlət rəsmi TRT kanalına azlıqların danışdığı müxtəlif dillərdə radio və televiziya proqramları hazırlamağa icazə verir. TRT Avaz, Türkiyədə Azərbaycan dilində faəliyyət göstərən dövlət kanallarından biridir.[262][270]

    Türkiyə əhalisinin 2,5%-i immiqrantlardan ibarətdir.[271][272] 2015-ci ilin dekabr ayına olan məlumata görə, ölkə 2,5 milyon suriyalı qaçqına ev sahibliyi edir və Türkiyə dünyada ən böyük qaçqın əhalisinə məxsus ölkə statusuna malikdir.[273][274] Suriya Vətəndaş müharibəsindən qaçan bu qaçqınlar, Afət və Təcili Yardım Nazirliyi tərəfindən hazırlanan çadırlarda qonaq edilmiş, bir müddət sonra bir çoxu Türkiyə şəhərlərinə köç edərək normal həyatlarına davam etmişlər.[275][276] Türkiyənin rəsmi dili, eyni zamanda əhalinin 85%-in ana dili olan türkcədir. Əhalinin təxminən 12%-i kürd dilində ana dili kimi danışır. Ərəb və zaza dillərini ana dili kimi danışanların nisbəti 1%-dən çoxdur. Bununla yanaşı, Türkiyədə abaza, abxaz, çərkəz, qaraçı, laz, zaza dilləri təhlükə altındadır.[277][278][279][280]

     bmrƏn böyük şəhərlər (Türkiyə)
    TÜİK-in 1 dekabr 2018-ci il məlumatlarına görə:[281]
    YerAdRegionƏha.YerAdRegionƏha.

    İstanbul

    Ankara    		1İstanbulMərmərə14.657.43411KocaeliMərmərə1.780.055
    İzmir

    Bursa
    2AnkaraMərkəzi Anadolu5.270.57512DiyarbəkirCənub-şərqi Anadolu1.654.196
    3İzmirEgey4.168.41513HatayAralıq dənizi1.533.507
    4BursaMərmərə2.842.54714ManisaEgey1.380.366
    5AntalyaAralıq dənizi2.288.45615KayseriMərkəzi Anadolu1.341.056
    6AdanaAralıq dənizi2.183.16716SamsunQara dəniz1.279.884
    7KonyaMərkəzi Anadolu2.130.54417BalıkəsirMərmərə1.186.688
    8QaziantəpCənub-şərqi Anadolu1.931.83618QəhrəmanmaraşAralıq dənizi1.096.610
    9ŞanlıurfaCənub-şərqi Anadolu1.892.32019VanŞərqi Anadolu1.096.397
    10MersinAralıq dənizi1.745.22120AydınEgey1.053.506

    Səhiyyə[redaktə | əsas redaktə]

    Həmçinin bax: Türkiyə xəstəxanalarının siyahısıİstanbulda dövlət xəstəxanası

    Türkiyədə səhiyyə xidmətlərinə Sağlamlıq Nazirliyi tərəfindən hazırlanan mərkəzi bir dövlət sistemi ilə nəzarət edilir.[282][283] 2003-cü ildə hökumət, səhiyyə xidmətlərinə ayrılan büdcə nisbətini artıran və əhalinin böyük bir hissəsini sağlam hala gətirməyi məqsəd qoyan geniş əhatəli bir səhiyyə islahatı proqramını təqdim etdi. Türkiyə Statistika Təşkilatı, 2012-ci ildə sadəcə səhiyyə xidmətləri sahəsinə 76.3 milyard TL xərcləndiyini açıqladı. Xidmət haqlarının 79,6%-i İctimai Təhlükəsizlik Təşkilatı tərəfindən, qalan 15,4% isə xəstələr tərəfindən ödənilmişdir.[284][285] 2013 rəqəmlərinə görə Türkiyədə 30.116 səhiyyə qurumu mövcuddur və həkim başına ortalama 573 xəstə düşür.[286] Hər 1000 nəfər əhaliyə isə 2,64 yataq düşür.[287]

    Türkiyədə gözlənilən həyat müddəti kişilərdə 71.1 il, qadınlarda 75.2 il olmaqla birlikdə, ümumi əhali ortalamasının gözlənilən həyat müddəti 73.2 ildir. Ölkədə ölümlərə ən çox səbəb olan xəstəliklərdən ilk üçü dövran sistemi xəstəlikləri (39.8%), xərçəng (21.3%) və tənəffüs xəstəlikləridir (9.8%).[287][288][289][290][291][292]

    Təhsil[redaktə | əsas redaktə]

    Əsas məqalə: Türkiyədə təhsilHəmçinin bax: Türkiyə universitetlərinin siyahısı

    Türkiyənin ən qədim universitetlərindən olan İstanbul Universiteti və Qalatasaray Universiteti

    Türkiyədə məktəb təhsil pillələri Təhsil Nazirliyinin tabeliyindədir.[293] Dörd illik ibtidai məktəb, dörd illik orta məktəb və dörd illik lisey daxil olmaqla on iki illik təhsil məcburidir.[294] OECD hesabatlarına görə, ölkədə orta məktəbi bitirməmiş 25–34 yaş qrupundakı insanlar gəlirlərinin orta hesabla 80%-ni orta məktəbi bitirən eyni yaş qrupu həmkarlarından alırlar. Ölkənin əsas təhsil səviyyəsi digər OECD ölkələrindən aşağı səviyyədə keçirilir.[295] Türkiyə, Beynəlxalq Tələbə Qiymətləndirmə proqramı hesabatına görə 34-cü sırada yer alır. Yüksək keyfiyyətli liseylərə daxil olmaq, ölkə daxilində keçirilən tələbə yerləşdirmə imtahanlarının balından asılıdır, buna görə də ölkədə repititor yanına gedən şagirdlərin ortalama yaşı 10-a düşmüşdür.[296] Yetkin əhalinin 94,1%-i oxuma-yazma qabiliyyətlərinə malikdir. Türkiyədə kişi əhalinin savadlılıq səviyyəsi 97,9%, qadın əhalinin isə savadlılıq səviyyəsi 90,3% təşkil edir.[297][298]

    2017-ci il hesabatına əsasən Türkiyədə özəl və dövlət olmaq üzərə 183 ali təhsil müəssisəsi fəaliyyət göstərir.[299] Tələbələr bakalavr üçün — YGS, magistratura üçün — LYS imtahanları nəticəsində qazandıqları ballarla universitetlərdə təhsil almaq hüququ əldə edirlər.[300] 2007-ci ildə universitetə qəbul imtahanında 1.700.000 nəfər iştirak etsə də, 2008-ci ildə bu rəqəm 600.000-ə düşmüşdür.[301][302][303] Anadolu Universitetinin açıq təhsil fakültəsi istisna olmaqla, bütün universitet və onlara bağlı fakültələrə giriş, orta məktəb məzunlarının YGS-LYS nəticələrindən asılı olaraq formalaşır.[304] Times Higher Education World University Rankings hesabatına əsasən 2014-cü ildə dünyanın ən yaxşı universitetləri siyahısında ilk 200 yerdə Türkiyənin 4 universiteti iştirak etdi. Siyahıda Yaxın Şərq Texniki Universiteti 85-ci, Boğaziçi Universiteti 139-cu, İstanbul Texniki Universiteti 165-ci, Sabancı Universiteti 182-ci sırada yer aldı.[305][306]

    Din[redaktə | əsas redaktə]

    Əsas məqalə: Türkiyədə dinHəmçinin bax: Türkiyədə islam, Türkiyədə xristianlıq, Türkiyədə yəhudilik, və Türkiyədə dünyəvilik

    Türkiyə rəsmi dini olmayan dünyəvi dövlətdir.[307][308] Din və vicdan azadlığı ölkə konstitusiyası ilə təmin edilir.[309] Ancaq ölkədə müxtəlif İslam partiyalarının qurulması ilə dinin idarədəki rolu ilə bağlı müzakirələr başladı.[310][311][312] Ölkədəki dövlət qurumlarında və məktəblərdə uzun illərdir İslam siyasətinin simvolu sayıldığı üçün hicab taxmaq qadağan olmuşdur.[313][314][315] Lakin bu qadağa 2011-ci ildə universitetlərdə, 2013-cü ildə dövlət qurumlarında və 2014-cü ildə ümumtəhsil məktəblərində ləğv edildi.[316][317] İslam dini Türkiyədə dominant dindir və müxtəlif məlumatlara görə əhalinin 99,8%-i müsəlmandır.[318] Ancaq bu rəqəm hər mənbəyə görə dəyişir və adətən 96,4% olaraq göstərilir. Ortaq təriqət sünni məzhəblərindən olan hənəfilikdir. Ölkədəki ən yüksək dini orqan Dəyanət İşləri üzrə Nazirlikdir və hənəfi məzhəbinin qaydalarına görə dini islahatlar keçirir.[319][320][321][322] Həmçinin nazirlik, ölkədə fəaliyyət göstərən 80 mindən çox məscid və imam üçün məsuliyyət daşıyır.[323] Bundan əlavə, ölkədə şiəlik də yayğındır və alimlər şiələrin sayının 15–20 milyon arasında olduğunu söyləyirlər.[324][325] 2008-ci ildə köhnə Diyanət İşləri üzrə Dövlət Naziri və Diyanət İşləri Başçısı Mustafa Səid Yazıcıoğlunun Türkiyədə 7 milyon şiə olduğu təxmin edildiyi fikrini irəli sürmüşdür.[326] “Aksiyon” jurnalının məlumatlarına görə, ölkə əhalisinin 3 milyonu (4.2%) şiə on ikicilərdən ibarətdir.[327][328] Təsəvvüflə əlaqəli olanlar da var və əhalinin 2%-i heç bir təriqətlə əlaqəsi olmayan müsəlmanlardır.[329] 1914-cü ildə Türkiyənin qeyri-müsəlman əhali nisbəti 19% olmuşdur, 1927-ci ildə bu say 2,5%-ə enmişdir. Bu gün ölkədə yunan katoliklər də daxil olmaqla müxtəlif məzhəblərdən olan 120.000 xristian var və bu rəqəm Türkiyə əhalisinin 0,2%-dən daha azdır. Ölkədə açılmış kilsələrin sayı 236-dır.[330][331][332] İstanbul 4 əsrdən bəri Şərqi pravoslav kilsəsinin mərkəzi olmuşdur.[333][334]

    Türkiyədə səfərad mənşəli 26.000 yəhudi yaşayır.[335] E.ə V əsrdən bəri Anadoluda yəhudi icmaları məskunlaşmağa başladıqdan sonra XV əsrin sonlarında İspaniyadan qovulmaqla Osmanlı İmperiyasında ispan və portuqal yəhudilərin məskunlaşmasına icazə verildi.[336] Beləliklə, Anadoluda yəhudi əhalisi artdı. XX əsrdə yəhudilərin ölkədən sürətlə miqrasiyaya baxmayaraq, bu gün də çox az yəhudi əhalisi Türkiyədə yaşayır.[337][338][339]

    İqtisadiyyat[redaktə | əsas redaktə]

    Əsas məqalə: Türkiyə iqtisadiyyatıTürkəyinin təsisçi üzvü olduğu G20Antalya sammiti

    Türkiyə, ÜDM (AQP) sıralamasında 13-cü, ÜDM (nominal) sıralamasında isə 17-ci sırada yer alır.[340][341] OECD və G-20 kimi əsas iqtisadi təşkilatların təsisçilərindən biridir.[342] 1995-ci ildə fəaliyyətə başlayan Avropa İttifaqı-Türkiyə Gömrük İttifaqı, ölkənin idxal və ixracının yüksək dərəcədə artmasına təsir göstərmişdir.[343] Avropa İttifaqı-Türkiyə Gömrük İttifaqı, ölkənin xarici ticarət siyasətinin ən əhəmiyyətli təşkilatlarından biridir. 2014-ci ildə Türkiyə ixracatı, əvvəlki ilə nisbətən 4% artım ilə 157,6 milyard dollara çatmışdır.[344][345] Ən çox məhsul ixrac olunan ölkələr Almaniya, İraq, İngiltərə, İtaliya və Fransa olmuşdur. Bununla birlikdə, eyni ildə 242,2 milyard dollarlıq idxal səbəbilə 84.5 milyard dollarlıq xarici ticarət kəsiri yaranmışdır. Bu göstərici bir il əvvəl 99,8 milyard dollar olmuşdur. 2014-cü ildə ən çox idxalat müvafiq olaraq Çin, Almaniya, Rusiya və ABŞ-dan olmuşdur.[346][347][348] Türkiyə nəhəng avtomobil sənayesinə sahibdir.[349]Ölkədəki şirkətlərinin bir çoxunun qərargahının yerləşdiyi Levent, İstanbul

    2013-cü ilin məlumatlarına görə, ən çox avtomobil istehsal edən ölkələr arasında ölkə 17-ci yerdədir.[350] Türkiyə 2014-cü ildə gəmi inşaatından 1,2 milyard dollar gəlir əldə etmişdir. Bu sahədə ölkənin ən böyük bazarları Malta, Norveç, İngiltərə və Marşall adalarındadır. 2012-ci ilin məlumatlarına görə, 87 aktiv türk gəmiqayırma zavodu fəaliyyət göstərir.[351] Tuzla, Yalova və İzmit gəmiqayırma sənayesinin əsas mərkəzləridir.[352] Beko və Vestel kimi məşhur türk markaları, Avropanın ən böyük məişət cihazları və elektronik məhsulları istehsal edən şirkətlərindən olmuş və bu sektorların inkişafı, yeni texnologiyaların təkmilləşdirilməsi üçün əhəmiyyətli investisiyalar qoymuşdur.[353][354][355]

    Türkiyə iqtisadiyyatının digər vacib sahələri arasında bankçılıq, tikinti, məişət texnikası, elektronika, tekstil, neft emalı, neft-kimya məhsulları, qida, dağ-mədən, dəmir-polad və maşınqayırma yer alır.[356][357] 2013-cü il məlumatlarına görə Türkiyə ÜDM-sinin 8,9%-i kənd təsərrüfatı, 27,3%-i sənaye və 63,8%-i xidmət sahələri olmuşdur.[358][359] Bu göstəricilərə baxmayaraq, hələ də əhalinin dörddə biri kənd təsərrüfatında çalışır. 2012-ci il hesabatına görə, işləyən əhalinin yalnız 30%-i qadınlardan ibarətdir ki, bu da OECD üzvü ölkələr arasında ən aşağı göstərcidir. Türkiyədəki ən varlı təbəqənin gəliri, ən yoxsul təbəqənin gəlirindən 7.7 qat daha çoxdur. Əhalinin 15%-i yoxsulluq həddində yaşayır.[360][361][362]

    İqtisadiyyat tarixi[redaktə | əsas redaktə]

    Əsas məqalə: Türkiyənin iqtisadi tarixiTürkiyə Respublikasının ilk illərində Banklar küçəsi. 1892-ci ildə tamamlanan Osmanlı Mərkəzi Bankının qərargahı solda yerləşmişdir.

    Birinci Dünya Müharibəsi və Türkiyə İstiqlaliyyət müharibəsindən sonra yaranan respublikanın ilk altmışıncı illəri — 1923–1983-cü illər arasında dövlət iqtisadiyyatı pis vəziyyətdə olmuşdur.[363][364] Özəl sektor, xarici ticarət, xarici valyuta axını və birbaşa xarici investisiyanın miqdarı kimi mövzularda müxtəlif məhdudiyyətlər qoyuldu və büdcə planları elan edildi. Ancaq 1983-cü ilə qədər baş nazir Turqut Özal özəl sektoru ön plana çəkən bir sıra islahatlara başladı.[365]

    Anadol A1 və Anadol STC-16, Türkiyənin ilk avtomobillərindən olmuşdur.

    Dövlət borcunun çox olması ilə yanaşı, keçirilən islahatlar sürətli iqtisadi inkişafa yol açdı, lakin 1994 və 1999-cu illərdə maliyyə böhranları səbəbiylə iqtisadiyyatda düşüşlər yaşandı.[366] 1981–2003-cü illər arasında ölkənin ÜDM-nin illik orta artımı 4% səviyyəsində müəyyən edilmişdir.[367] Maliyyə çatışmazlığı və geniş yayılmış korrupsiya ilə yanaşı, əlavə maliyyə islahatlarının olmaması, yüksək inflyasiya və zəif bank sektoru makroiqtisadi dəyişkənliyin artmasına səbəb oldu. 2001-ci il böhranından sonra dövrün maliyyə naziri Kamal Dərviş tərəfindən tərtib edilmiş islahatların nəticəsi olaraq inflyasiya hədsiz dərəcədə azalmış, investorlar tərəfindən xarici sərmayələr artmış, işsizlik nisbəti kəskin azalmışdır.[368][369]

    Xarici ticarət üzərində dövlət nəzarətini azaldan Türkiyə tədricən iqtisadi tənzimləmə yolu ilə müxtəlif bazarlar açaraq, xalqa məxsus müxtəlif qurumları özəlləşdirməyə başladı. Dövlət borcunun ÜDM-ə nisbəti 2001-ci ildə tənəzzül səviyyəsindən aşağı düşsə də, 2010-cu ilin üçüncü yarısında 46%-ə yüksəldi.[370] 2002–2007-ci illər arasında illik ÜDM artım tempi orta hesabla 6,8% olaraq təyin olunmuşdur. Bu rəqəm Türkiyəni ən sürətli böyüyən iqtisadiyyatlardan birinə çevrildi.[371] Ancaq 2008-ci ildə böyümə 1% yavaşladı və 2009-cu ildə qlobal iqtisadi böhran 5% nisbətində iqtisadiyyatın tənəzzülünə təsir etdi. 2010-cu ildə ölkə iqtisadiyyatının təxminən 8% böyüdüyü hesabat edildi.[372][373]

    2000-ci illərin əvvəllərində ölkədə yüksək inflyasiya nəzarət altına alındı və bu yeni bir valyutanın meydana çıxmasına səbəb oldu. Yeni türk lirəsi (YTL) 1 yanvar 2005-ci ildə qüvvəyə mindi.[374][375][376][377] 1 yanvar 2009-cu ildə yeni əskinas və sikkələrin tətbiqi ilə Yeni Türk Lirəsi, Türk Lirəsi ilə əvəz edildi. 2012-ci ildə ölkədə inflyasiya səviyyəsi 6,16%, işsizlik səviyyəsi isə 9,2% olaraq təyin olundu.[378][379][380][381]

    İnfrastruktur[redaktə | əsas redaktə]

    Əsas məqalələr: Türkiyədə nəqliyyat, Türkiyədə telekommunikasiya, və Türkiyədə enerjiSkytrax tərəfindən beş il ardıcıl olaraq (2011–2015) Avropanın ən yaxşı hava yolu şirkəti seçilən, Türkiyənin bayraq daşıyıcısı olan Türk Hava Yollarına məxsus Boeing 767–300ER.

    2013-cü ildə Türkiyədə 22 beynəlxalq hava limanı daxil olmaqla ümumilikdə 98 hava limanı mövcud olmuşdur.[382][383][384] Beynəlxalq Hava Limanı Təşkilatının verdiyi məlumatlara əsasən, İstanbul Atatürk Hava limanı, 2014-cü ilin yanvar-iyul ayları arasında 31.833.324 sərnişinə xidmət göstərərək dünyanın ən işlək 11-ci hava limanı olmuşdur.[385][386][387]

    İstanbulun Avropa və Asiya hissələrini birləşdirən 15 İyul Şəhidlər, Fateh Sultan Mehmet və Yavuz Sultan Səlim körpüsü

    İstanbulun üçüncü beynəlxalq — İstanbul Hava Limanı, 150 milyon sərnişinə xidmət etmək imkanına malik dünyanın ən böyük hava limanlarından biridir.[388] 1933-cü ildən bəri Türkiyənin bayraq daşıyıcısı olan Türk Hava Yolları, Skytrax tərəfindən 2011, 2012, 2013, 2014 və 2015-ci illərdə ardıcıl olaraq beş dəfə Avropanın ən yaxşı hava yolu şirkəti seçilmişdir.[382][383][389] Dünyanın 126 ölkəsində 435 istiqamət (51 yerli və 384 beynəlxalq) ilə Türk Hava Yolları 2016-cı ilə qədər xidmət etdiyi ölkələrin sayına görə dünyanın ən böyük hava yolları şirkəti seçilmişdir.[390][391]

    2014-cü ildə ölkədə 65.623 kilometr uzunluğunda avtomobil yolu şəbəkəsi mövcud olmuşdur.[392] 2.133 kilometr elektrikləşdirilmiş və 457 kilometr yüksək sürətli dəmiryol xəttləri də daxil olmaqla dəmir yolu şəbəkəsinin ümumi uzunluğu 10.991 kilometr təşkil etmişdir.[393][394] Türkiyə Dövlət Dəmir Yolları 2003-cü ildən başlayaraq yüksək sürətli dəmiryol xətləri çəkməyə başlamışdır.[395] Ankara-Konya xətti 2011-ci ildə, Ankara-İstanbul xətti isə 2014-cü ildə istifadəyə verilmişdir. 2013-cü ildə Bosfor altında İstanbulun Avropa və Asiya hissələrini birləşdirən Marmaray tunel dəmir yolu xətti istifadəyə verilmişdir. 2016-cı ildə istifadəyə açılmış Avrasiya tuneli isə nəqliyyat vasitələri üçün yeraltı yol xətti təqdim edir. 1973-cü ildə Bosfor körpüsü, 1988-ci ildə Fateh Sultan Mehmet körpüsü və 2016-cı ildə istifadəyə açılmış Yavuz Sultan Səlim körpüsü Bosfor üzərindən İstanbulun Avropa və Asiya sahillərini birləşdirən üç asma körpüdür. 2016-cı ildə istifadəyə açılmış Osman Qazi körpüsü İzmit körfəzinin şimal və cənub sahillərini birləşdirir. Hazırda qurulan Çanaqqala körpüsü, Dardanelin Avropa və Asiya sahillərini birləşdirəcəkdir.[396] Bir çox təbii qaz boru kəməri ölkə ərazisindən keçir. Dünyanın ikinci ən uzun neft boru kəməri olan Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft kəməri 10 may 2005-ci ildə istifadəyə açılmışdır.[397] Mavi axın, böyük trans-Qara dəniz qaz kəmərləri ilə Rusiyadan Türkiyəyə təbii qaz daşınır. İllik gücü 63 milyard kubmetr olan Türk axını boru kəməri, Nabukko qaz kəməri ilə Avropanın Rusiya enerjisindən asılılığını azaldarkən, Türkiyəyə Rusiya qazının Avropaya satılmasına imkan yaradır.[398]Türkiyə Dövlət Dəmir Yollarına məxsus TCDD HT80000 sürət qatarı

    42,3 milyon aktiv istifadəçisi olan Türkiyə interneti, Freedom House indeksində “Azad deyil” olaraq qiymətləndirilmişdir.[399] Türkiyə hökuməti Facebook, Twitter, YouTube və Vikipediya kimi böyük veb saytları daim mühasirəyə alır. Twitterin şəffaflıq hesabatına görə, Türkiyə sosial media senzurasında qlobal liderdir.[400][401][402][403][404] 2018-ci il hesabatına görə, Türkiyə ildə 1700 teravatt saat (TW/s) ilkin enerji istifadə edir.[405] Türkiyədəki kömür, istixana, fabrik tullantılarının dünya səviyyəsinin 1%-ni təşkil etməsi, ölkə enerji siyasətinə qalıq yanacaq idxalının azaldılmasını daxil etməyi məcbur hala gətirmişdir.[406] Türkiyədə bərpa olunan enerji mənbələri günü gündən artır. Hal-hazırda Aralıq dənizi sahilində Akkuyu Nüvə Elektrik Stansiyası tikilir. Türkiyə dünyada geotermal enerjinin birbaşa istifadəsinə görə beşinci yerdədir.[407]

    Türkiyədə su təchizatı və kanalizasiya sistemi çətinliklərlə xarakterizə olunur. Son onillik ərzində demək olar ki əhalinin hamısı içməli suya sahibdir. Türkiyənin 16 böyük şəhərində avtonom kommunal xidmətlər yaradıldı, xərclərin bərpası artırıldı və bu da xidmət təminatının davamlılığına zəmin yaratdı.[408][409][410] 2004-cü ildə kanalizasiya vasitəsilə toplanan çirkab sularının 61%-i təmizləndi. Digər problemlərin həllərinə çirkab suların təmizlənməsini daha da artırmaq, suyun lazımsız istifadəsinin qarşısını almaq və kənd yerlərində adekvat sanitariya imkanlarını genişləndirmək aiddir. Sektorda Avropa standartlarına uyğun olmaq üçün tələb olunan sərmayənin, xüsusən çirkab suların təmizlənməsi, ildə 2 milyard avro səviyyəsində olduğu, mövcud investisiya səviyyəsindən iki qat çox olduğu təxmin edilir.[411]

    Elm və texnologiya[redaktə | əsas redaktə]

    Əsas məqalə: Türkiyədə elm və texnologiyaGöktürk-1, Göktürk-2 və Göktürk-3, Türkiyə Milli Müdafiə Nazirliyinin Yerdəki müşahidə peykləridir.

    TÜBİTAK, Türkiyədə elm və texnologiyanı inkişaf etdirən aparıcı agentlikdir. TÜBA, Türkiyədə elmi fəaliyyətini tanıtmaq üçün fəaliyyət göstərən özəl elm cəmiyyətidir.[412] TAEK isə Türkiyənin rəsmi nüvə enerji qurumudur. Qurumun məqsədi nüvə enerjisi sahəsində akademik tədqiqatlar aparmaq, dinc nüvə alətlərinin inkişafına təkan vermək və onları tətbiq etməkdir.[413][414]

    Hərbi texnologiyalar sahəsində araşdırma və inkişaf üçün fəaliyyət göstərən Türkiyənin hökumət şirkətləri arasında Türk Aerokosmik Sənayesi, Aselsan, Havelsan, Roketsan, MKE və digərləri yer alır.[415] Türk Peyk Təşkilatı, İnteqrasiya və Test Mərkəzi, Milli Müdafiə Nazirliyinə məxsus və Türk Aerokosmik Sənayesi tərəfindən idarə olunan bir çox kosmik gəmi istehsalı üzərində araşdırmalar aparılır.[416][417][418] Türk Kosmik Sistemi, Türkiyənin peyk yollama qabiliyyətini inkişaf etdirən bir layihədir. Bu layihə kosmik limanların inşası, peyk vasitələrinin inkişafı, eləcə də uzaq yer stansiyalarının qurulması üçün məsuliyyət daşıyır. Türksat, Türkiyədəki yeganə rabitə peyk operatorudur və Türksat seriyalı peykləri idarə edir.[419][420][421] Göktürk-1, Göktürk-2 və Göktürk-3, Türkiyə Milli Müdafiə Nazirliyi tərəfindən idarə olunan kəşfiyyat üçün istifadə olunan Yer araşdırma peykləridir. BILSAT-1 və RASAT, TÜBİTAK Kosmik Texnologiyaları Araşdırma İnstitutu tərəfindən idarə olunan elmi Yer peykləridir.[422][423][424][425][426][427] 2015-ci ildə Şimali Karolina Universitetinin türkiyəli professoru Əziz Sancar, hüceyrələrin DNT-ni zədələməsinin qarşısının alınması üçün aparılan araşdırmalara görə Tomas Lindahl və Pol Modriç ilə birlikdə Kimya üzrə Nobel mükafatına layiq görülmüşdür. Digər türk alimləri arasında Behçet xəstəliyini kəşf edən həkim Xülusi Bəhçət və Arf dəyişməzini təyin edən riyaziyyatçı Cahit Arf da yer alır.[428]

    Turizm[redaktə | əsas redaktə]

    Əsas məqalə: Türkiyədə turizm

    Türkiyədə turizm sektoru, XXI əsrdə demək olar ki hər il daha da inkişaf edir və iqtisadiyyatın vacib hissələrindən biridir. Türkiyə Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi, hazırda “Evim Türkiyə” adı altında Türk turizmini təbliğ edir.[429] Türkiyə, son illərdə ən çox xarici qonağı Almaniya və Rusiyadan qəbul etmişdir. Azərbaycan isə bu siyahıda 901,723 turist ilə 10-cu sırada yer almışdır. 2018-ci ildə Türkiyə beynəlxalq turist ziyarətlərinin sayına görə 45,8 milyon xarici turist ilə dünyada 6-cı yeri tutdu.[430]

    Türkiyə, “İstanbulun tarixi əraziləri“, “Kapadokiya qayalıqları“, “Çatalhöyük“, “Hattuşa: Hetin paytaxtı“, “Troya” kimi 17 UNESCO ümumdünya irsinə sahibdir. Türkiyədə Dünyanın yeddi möcüzəsindən ikisi, dünyanın ən qədim dini məskunlaşma mərkəzi Göbəklitəpə və bir çox digər irslərə rast gəlmək mümkündür.[431][432][433][434]

    Turizmin ən yüksək inkişaf etmiş bölməsi sahil turizmidir. Sahil turizminə dəniz, çimərlik, günəş, biomüxtəliflik və dəniz məhsulları daxildir.[435] Çimərliklərdə və otellərdə su idman növləri, gəmi gəzintiləri, tibbi xidmətlər və restoranlar təşkil edilir.[436][437] Avropa turistlərinin 63%-i dəniz sahillərinə daha çox üstünlük verir. Türkiyənin cənub və qərb əraziləri — Aralıq dənizi və Egey sahilləri turistlər tərəfindən xidmət və keyfiyyətinə görə ən çox seçilən turistik məkanlardan biridir. İkinci sırada isə Türkiyənin şimal əraziləri — Qara dəniz və Mərmərə dənizinin sahilləri yer alır.[438][439][440] Qara dəniz sahillərinin iqlimi sahilyanı turizmin inkişafı üçün uyğun deyil. Qara dəniz sahilyanı ərazilər üçün turizmin qarşısını, yay yağışları səbəbilə nisbi rütubətin 70%-dən çox olması, alır.[441][442][443] Aralıq dənizi iqliminin üstünlük təşkil etdiyi Egey və Aralıq dənizi sahillərində, rütubət 70%-dən aşağıdır. Egey və Aralıq dənizi sahillərində hava istiliyi səbəbindən dəniz suları ideal istilikdə olur. Körfəzlərin ölkənin böyük bir hissəsini əhatə etməsi sahil turizminin inkişafına öz töhfəsini verir. Körfəz sahillərində böyük otellər və kurort məskənləri inşa edilmişdir.[444][445]

    Sahil turizminin mühüm meyarlarından biri də mavi bayraq göstəricisidir. 2014-cü ildə Türkiyə dünyada ən çox mavi bayraq çimərliyinə sahib 3-cü ölkə olmuşdur. 2015-ci ildə siyahıda 2-ci sıraya yüksəlmişdir. İspaniya 578 çimərlik ilə 1-ci, Türkiyə 436 çimərlik ilə 2-ci, Yunanıstan isə 395 mavi bayraqlı çimərlik ilə 3-cü sırada yer almışdır.

    Mədəniyyət[redaktə | əsas redaktə]

    Əsas məqalə: Türk mədəniyyətiVaşinqtonda türk mədəniyyəti festivalı

    Türkiyə, Oğuz, Anadolu, Osmanlı və Qərb mədəniyyətləri ilə qarşılıqlı əlaqədə mövcud olan zəngin mədəniyyətə sahibdir.[446] Səlcuqlu və Osmanlı dövründə yaranmış adət və davranış nümunələri də qorunub saxlanılmaqdadır. Nənə və babaların adları adətən nəvələrə verilir.[447][448][449] Bir çox bölgədə hər adın bir mənası var.[450] Gündəlik həyatda milli təqvim istifadə olunur. Ancaq mədəni həyat İslamın sivilizasiyası ilə bir-birinə qarışdığından, hicri təqvim adları daim qorunub saxlanılır. Rəcəb, Şaban, Ramazan ən çox qoyulan dini adlardır.[451][452][453][454] Türklər çadır qəsəbələrindən şəhərlərə, taxta evlərdən mənzillərə, kəndlərdən şəhərlərə köçmüşdür.[455] Qərb geyimləri geniş yayılsa da, köhnə geyim mədəniyyəti hələ də davam edir.[456][457][458][459] Qida mədəniyyəti ətdən ibarətdir və bitki, süd, çörək, bal, balıq, yumurta və qatıq əsas qidalardır. Toxuculuq, dülgərlik, dərzilik ən çox görülən sənətlərdir. Çarşılardan marketə, bazarlardan supermarketə qədər gündəlik alış-veriş mədəniyyəti daim inkişaf edir. Ən müasir nəqliyyat vasitələri quru, hava, dəniz və dəmir yolları vasitələridir. Şəhərlərarası inkişaf etmiş avtomobil yolları və dəmir yolları mövcuddur.[460][461]

    Təsviri incəsənət[redaktə | əsas redaktə]

    Həmçinin bax: Osmanlı miniatürü, İznik saxsısı, və Türk xalçası

    Pera muzeyində saxlanılan Osman Hamdi Bəyin “İki musiqiçi qız” və “Tısbağa tərbiyəçisi” rəsm əsəri

    Türk rəssamlığı, qərb mədəniyyətindən ilham alaraq XIX əsrin ortalarından başlayaraq fəal inkişaf etmişdir. İlk rəssamlıq dərsləri 1793-cü ildə İstanbul Texniki Universitetində keçirilirdi.[462] XIX əsrin sonlarında, Osman Hamdi Bəy türk rəssamlığına ilk portreti gətirən şəxslərdən olmuşdur. Müasir tendensiyalar arasında impressionizm cərəyanından ən çox təsirlənən rəssamlardan biri də Xəlil Paşa olmuşdur.[463] 1926-cı ildə Avropaya göndərilən gənc türk rəssamlar, Avropada hələ də çox təsirli olan fovizm, kubizm və ekspressionizm kimi müasir cərəyanlardan ilhamlanaraq geri döndülər.[464][465][466] Abidin Dino, Camal Tollu, Fikrət Mualla, Fahrelnisə Zeyid, Bedri Rahmi Eyüboğlu və Burhan Doğançayın rəhbərlik etdiyi “D qrupu” türk rəssamlığında yeni cərəyanların yaranmasına təkan vermişdir.[467][468][469] Türk rəssamlığında digər vacib cərəyanlar 1930-cu illərin sonlarında “Yenilər qrupu”, 1940-cı illərdə “Onlar qrupu”, 1950-ci illərdə “Yeni Dal qrupu” və 1960-cı illərin “Qara qələm qrupları” olmuşdur.[470][471][472][473]

    Xalçaçılıq İslam dini yayılmamışdan əvvəl də ənənəvi bir sənət olmuşdur.[474][475][476] Uzun illər boyunca davam edən toxunulmuş xalçaçılıq sənətkarlığı müxtəlif mədəni ənənələri özündə cəmləşdirmişdir. Türk xalçalarında Bizans üslublarının izləri aşkar edilmişdir. Orta Asiyadan köç edən türk xalqları, Qafqaz və kürd tayfaları Anadoluya köçərkən öz xalçaçılıq mədəniyyətlərinin Anadolu mədəniyyətləri ilə qarışmasına səbəb olmuşdur.[477] Daha sonradan, İslam dinin yayılması və İslam sənətinin inkişafı türk xalça dizaynına da təsir etmişdir. Türk dilində ebru adlandırılan türk kağız sənətinin ən qədim nümunəsinin şair Arifinin “Halnamə” əsərinə aid olduğu bildirilir.[478][479][480][481]

    Ədəbiyyat və tamaşa[redaktə | əsas redaktə]

    Əsas məqalələr: Türk ədəbiyyatı və Türk teatrıNamiq Kamalın əsərləri Atatürk və digər dövlət xadimlərinin fəaliyyətlərinə dərin təsir göstərmişdir.

    Türk ədəbiyyatı türk mədəniyyəti ilə qarşılıqlı əlaqədə formalaşmışdır. İslam və Avropa mədəniyyətlərinin qarşılıqlı əlaqəsi, türk ədəbiyyatına böyük miqdarda təsir etmişdir.[482] Türk ədəbiyyatının Osmanlı dövrünə aid bir çox əsərləri fars və ərəb ədəbiyyatından təsirlənmişdir. Tənzimat islahatları, əvvəllər məlum olmayan qərb janrlarını, ilk növbədə roman və sərbəst şeirlərin yayılmasına səbəb oldu.[483]

    Tənzimat dövründəki yazıçıların çoxu eyni janrlarda əsərlər yazmışdır. Şair Namiq Kamal 1876-cı ildə yazılmış “İntibah” romanını, İbrahim Şinasi isə 1860-cı ildə ilk müasir türk pyesi olan “Şairin evliliyi” əsərini yazmışdır.[484][485] Müasir türk ədəbiyyatının köklərinin əsası 1896–1923-cü illər arasında qoyulmuşdur. Türk ədəbiyyatı tarixində 3 mühüm cərəyan: Ədəbiyyat-i Cadidə, Fəcr-i Ati, və Milliy Ədəbiyyat olmuşdur. XX əsr türk poeziyasında ilk radikal addım sərbəst şeir tərzini təqdim edən Nazim Hikmət tərəfindən atılmışdır. Türk poeziyasında başqa bir inqilab 1941-ci ildə Orxan Vəli, Oktay Rüfət və Melih Cevdətin başçılıq etdiyi Garip hərəkatı ilə baş tutmuşdur.[486]

    Türk teatrının mənşəyi qədim bütpərəst rituallara və şifahi əfsanələrə əsaslanır.[487][488] Min illər əvvəl Anadolu sakinlərinin mərasimləri zaman nümayiş edilən rəqslər, musiqi və mahnılar ilk şouların yaranmasına təkan verən elementlərdir.[489] Zamanla qədim rituallar, miflər, əfsanələr və hekayələr teatr şoularına çevrildi. XI əsrdən başlayaraq Səlcuqlu türklərinin ənənələri yerli Anadolu xalqlarının ənənələri ilə qarışdı və müxtəlif mədəniyyətlərin qarşılıqlı əlaqəsi yeni pyeslərin yaranmasına yol açdı.

    Türk teatrının görkəmli oyunçuları, rejissorları və dramaturqları arasında Muhsin Ərtuğrul, Haldun Taner, Əziz Nesin, Gülriz Sururi, Yıldız Kenter, Müşfik Kenter, Haldun Dormen, Sadri Alışık, Çolpan İlhan, Münir Özkul, Adilə Naşit, Ərol Günaydın, Qəzənfər Özcan, Nicat Uyğur, Gənco Ərkal, Mətin Sərəzli, Nevra Sərəzli, Levent Kırca, Zeki Alasya, Mətin Ağpınar, Müjdat Gәzәn, Fərhan Şənsoy və digərləri aiddir.[490][491][492]

    Musiqi və rəqs[redaktə | əsas redaktə]

    Əsas məqalələr: Türk rəqsləri və Türkiyə musiqisiHəmçinin bax: Osmanlı musiqisi və Türkiyə xalq musiqisiSərtab Ərənər və Dəmir Dəmirkan

    Türk musiqisi əsasən türk ünsürlərindən ibarətdir.[493] Orta Asiya xalq musiqisi, Ərəb musiqisi, Yunan musiqisi, Osmanlı musiqisi, Fars musiqisi və Balkan musiqisinin qismən təsiri olmuşdur. Müasir türk musiqilərində isə adətən Avropa və Amerika pop musiqisinin elementlərinə rast gəlinir.[494][495] Türkiyədəki ənənəvi musiqinin kökləri XI əsrdə Səlcuqlu türklərinin Anadolu və İrana köç etməsinə qədər uzanır. Müasir pop türk musiqisinin böyük hissəsi 1930-cu illərin əvvəllərində, türk bəstəkarları qərbləşməyə səy göstərərkən yaranmışdır.[496]

    Türkiyənin müxtəlif bölgələrindən gələn mühacirlərin Türkiyə torpaqlarında məskunlaşması ilə musiqi janrları və musiqi alətlərinin müxtəlifliyi genişləndi.[497][498][499] Mühacirlərin musiqi mədəniyyətlərinə əsaslanaraq Türkiyədə yunan, erməni, alban, polyak, azərbaycanlı və yəhudi icmalarının etnik üslublarında yayımlanan pop musiqiləri yayılmağa başladı. Türkiyənin bir çox şəhər və qəsəbələrində bir sıra regional musiqi üslubunda musiqi yazan yerli musiqi səhnələri yaranmağa başladı.[500] Buna baxmayaraq, qərb pop musiqisi 1970–1980-ci illərin sonlarında öz populyarlığını arabesk musiqiyə buraxdı. Lakin, qərb pop musiqisi 1990-cı illərin əvvəllərində yenidən məşhurlaşmağa başladı.[501][502][503][504] Sezən Aksunun dəstəyi ölkədə pop musiqisinin populyarlığının artması, Tarkan və Sərtab Ərənər kimi bir sıra beynəlxalq miqyasda tanınan türk ulduzlarının meydana çıxmasına səbəb oldu.[505] 1990-cı illərin sonu, pop və arabesk janrlarından fərqli olaraq, türk alternativ rok musiqisi, elektron musiqi, hip-hop, rap və rəqs musiqiləri də yaranmış və qısa zamanda ölkədə məşhurluq qazanmışdır.[506][507]

    Türkiyə ərazisində şənliklərdə, məclislərdə, toylarda türk xalq rəqsləri geniş yayılmışdır. Türkiyədə müxtəlif formalarda ifa olunan bir çox müxtəlif xalq rəqsləri var və onlar hər bölgənin mədəni quruluşunu əks etdirir. Ərzurumda “Bar“, şərq və cənub-şərqdə “Halay“, Frakiyada “Hora“, Qara dənizdə “Horon“, Konya və ətraf ərazilərdə “Qaşıq oyunları“, Qars və Ardahanda “Ləzginka” məlum nümunələrdir.[508][509][510][511]

    Memarlıq[redaktə | əsas redaktə]

    Əsas məqalə: Türk memarlığıHəmçinin bax: Bizans memarlığı, Səlcuq memarlığı, və Osmanlı memarlığı

    1950-ci illərin memarlığı nümunəsi Ziraat Bank binası və Vəqflər oteli

    1923-cü ildən bəri Türkiyə ərazisində memarlıq daim inkişaf etmişdir.[512][513] Mövcud memarlıq, müəyyən dövrlərdə respublika tarixində yaşanan ziddiyətlərdən formalaşmışdır. Bu ziddiyyətlərdən ən əhəmiyyətlisi, xüsusən respublikanın ilk dövrlərində ortaya çıxan şərq-qərb dilemmasıdır.[514] Bundan əlavə, milli-beynəlxalq, ənənəvi-modern, dini-dünyəvi və fərqli siyasi görüşlər kimi dilemmalar da memarlıq təcrübələrinin gedişatına təsir göstərmişdir.[515][516][517][518]

    XVIII əsrdən bəri türk memarlığına Avropa üslubları təsir etmişdir. Bu təsirləri əsasən İstanbulun Dolmabağça, Çırağan, Fəriyyə, Bəylərbəyi, Küçüksu, İhlamur və Ulduz saraylarında görmək mümkündür.[519] Türkiyənin qurulduğu ilk illərdə memarlığın inkişafına dəstək verən burjuaziya olmamışdır. Bu səbəblə Osmanlı İmperiyası dövründə elitist məzmunu olan və yalnız saraya bağlı olan memarlar, memarlıqla məşğul ola bilərdi. Bu vəziyyət 1950-ci illərdən bəri dəyişməyə başlasa da, özəl sektorun, memarlığın inkişafı və üstünlük təşkil etməsi xeyli sonra baş vermişdir.[520][521][522]

    Modern türk memarlığı nümunələri olan İstanbulZorlu Center və İzmirFolkart Towers

    Türk memarlığı, Osmanlı memarlığının ilk dövrü ilə olduqca oxşardır. 1920-ci illərdə ilk milli memarlıq hərəkatı ilə xüsusi inkişaf müşahidə olunmuşdur. 1930–1940-cı illərdə əsasən Almaniya, Avstriya və İsveçrədən bir çox memar dəvət edilmiş və yeni məscidlər, ictimai binalar tikilmişdir.[523] 1940-cı ildə başlayan II Dünya Müharibəsindən sonra xarici aləmdən təcrid olunmuş Türkiyədə memarlıq tənəzzülə uğramış və bu vəziyyət 1950-ci ilə, ikinci milli memarlıq hərəkatına qədər, təsirli olmuşdur. Bu dövr, Türkiyədə tək partiyalı hakimiyyət ilə paralel olaraq bitmişdir.[524]

    1960-cı il dövlət çevrilişindən sonra Türkiyə inşaat sənayesinə və memarlıq sektoruna təsir edən müxtəlif növ siyasi və iqtisadi böhranlarla qarşılaşdı. Bu çətinliklərə baxmayaraq, memarlar hələ də xüsusi binaların memarlığı ilə məşğul olmuşdur. Rasionalizmi geridə qoyan türk memarları, binalarını daha müasir formada dizayn etməyə çalışdılar. Bu dövrün əhəmiyyətli işlərinə İstanbulda Vəqflər oteli, Ankarada Yaxın Şərq Texniki Universiteti kampusları, Türk Tarix Qurumu binası, Atatürk Mədəniyyət Mərkəzi daxildir.[525][526][527][528][529][530]

    1980-ci ilin yanvar ayında baş nazir Süleyman Dəmirəl, Türkiyə iqtisadiyyatını ixracatlı böyüməyə istiqamətləndirmək üçün Turqut Özalın hazırladığı geniş məqsədyönlü islahat proqramını həyata keçirməyə başladı.[531][532] Bu islahatlar tikinti sənayesinə və memarlığa müsbət təsir göstərdi.[533] Prefabrikasiya və şəffaf fasad kimi yeni üsullar 1980-ci illərdə Türk memarlarına və podratçılarına təqdim edildi. Bundan əlavə, polad, alüminium, plastik və şüşə istehsalı artdı, bu da memarların kobud tikili formalarından azad olmasına imkan yaratdı.[534][535][536][537] 1980-ci illərdə memarlıq və tikinti sahəsində hökumət aparıcı rol oynayırdı.[538][539] Lakin iqtisadiyyatın liberallaşdırılması özəl sektorun aparıcı təsirə çevrilməsinə imkan yaratdı. Bu dövrün görkəmli memarlarına Bəhruz Çinici, Merih Qaraslan, Sevinc Hadi, Şandor Hadi, Ersən Gürsəl, Məhməd Çubuq, Doğan Təkəli, Sami Sisa, Əmrə Arolat, Murat Tabanlıoğlu, Melkan Tabanlıoğlu, Hüsrev Tayla, Doğan Hasol, Atilla Yücəl, Səma Soygeniş daxildir.[540][541][542][543][544]

    Mətbəx[redaktə | əsas redaktə]

    Əsas məqalə: Türk mətbəxiDünyada ən geniş yayılmış türk mətbəxi nümayəndələrindən biri də dönərdir.

    Türk mətbəxi əsasən Osmanlı mətbəxinin mirasıdır. Türk mətbəxi, Çin və Fransız mətbəxləri ilə birlikdə dünyanın ən zəngin mətbəxlərindən biridir.[545][546][547][548] Türk mətbəxi Mesopotamiya və Balkan mətbəxləri ilə əlaqəli olmuş, İstanbul Osmanlı Sarayı mətbəxi Türk mətbəxinin əhəmiyyətli bir hissəsini təşkil etmişdir. Osmanlı Sarayı mətbəxində müxtəlif növ şorba, salat, ət yeməkləri və desert menyusu mövcud olmuşdur. Saray mətbəxi Bizans İmperiyasından Osmanlı İmperiyasınadək müxtəlif əsrlərin zövqü və təcrübəsi ilə yaradılan elit bir mətbəxdir. O dövrdə xalq mətbəxi sadə olmuşdur.[549][550][551][552] Bu gün Osmanlı Sarayı və xalq mətbxinin qarışığı olan bir Türk mətbəxi meydana gəldi. Həmçinin, Türk mətbəxi regionlara görə də fərqlənir. Qaradəniz mətbəxi, Cənub-qərb mətbəxi, Orta Asiya mətbəxi kimi bir çox region mətbəxləri özlərinə aid çoxsaylı və fərqli yeməklərə sahibdirlər.[553][554][555][556]

    Şorbalar xüsusilə qış aylarında türk mətbəxinin əvəzedilməz parçası hesab olunur. Mərcimək şorbası, Ezogəlin şorbası və Tarhana şorbası ən çox istifadə edilən şorbalardır.[557][558] Ancaq Türk mətbəxindəki şorbalar bununla bitmir.[553][559] Ətlər, tərəvəzlər ve paxlakimilər şorbaların əsas inqredientləridir. Ət suyu, un, yoqurt və şəhriyə bu ərzaqları şorba halına gətirmək üçün istifadə edilir. İşgəmbə şorbasının alkoqol qəbulu zamanı yaranan baş ağrılarına yaxşı gəldiyi düşünülür. Bundan istifadə edən restoranlar adətən axşam saatlarında işgəmbə şorbasını servisinə başlayırlar.[560][561]

    İdman[redaktə | əsas redaktə]

    Əsas məqalə: Türkiyədə idmanHəmçinin bax: Türkiyədə futbol200 metrlik qaçış rekordçusu Azərbaycan əsilliRamil Quliyev

    Türkiyədə ən populyar idman növlərindən biri də futboldur.[562][563] Futbol liqalarda oynanılır və ən böyüyü Super Liqadır. Liqanın çempionu olmuş komandalardan üçü (Beşiktaş, Fənərbaxça, Qalatasaray) İstanbul komandası, ikisi (Trabzonspor, Bursaspor) Anadolu komandasıdır. Futbol klubları Türkiyə Futbol Federasiyasının tabeliyi altında qruplaşdırılmışdır.[564][565]Türkiyə milli basketbol komandası, 2010 Dünya Basketbol Çempionatında gümüş medal qazanmışdır.

    Avropada kubok qazanan ilk və tək Türkiyə futbol komandası olan Qalatasaray, 2000-ci ildə UEFA kuboku və UEFA Superkubokunun qalibi olmuşdur. Türkiyə milli futbol komandası, UEFA Avro 2000 çempionatında 6-cı, 2002 FİFA Dünya Kuboku, 2003 FİFA Konfederasiyalar Kuboku və UEFA Avro 2008 çempionatında 3-cü olmuşdur.[566][567]

    Basketbol, Türkiyədə futboldan sonra ən populyar idman növlərindən biridir.[568] Basketbolun ən böyük liqası Basketbol Super Liqasıdır. Anadolu Efes, Qalatasaray, Fənərbaxça, Beşiktaş kimi komandalar Avroliqa və digər xüsusi turnirlərdə böyük uğurlar qazanmışdır.[569] Bundan əlavə, Anadolu Efes 1996-cı ildə Koraç kubokunu qazanmış və Avropa kubokunu qazanan ilk türk basketbol komandası olmuşdur. 2012-ci ildə FİBA Avroliqası kubokunu qazanan Beşiktaş BK, Avropa kubokunu qazanan ikinci Türkiyə komandası olmuşdur. Türkiyə milli basketbol komandası da bir çox beynəlxalq turnilərdə təqdirəlayiq yer tutmuşdur.[570]

    2010 FİBA Dünya Çempionatı 28 avqust və 12 sentyabr tarixlərində Türkiyədə keçirilmişdir. Çempionat FİBA, Türkiyə Basketbol Federasiyası və İdman Təşkilat Komitəsi tərəfindən ortaq şəkildə təşkil edilmişdir.[571][572][573]

    Ənənəvi bir türk idman növü olan güləşin ən əhəmiyyətli qolu olan Kırkpınar yağlı güləşidir.[574][575] Türklərin e.ə. IV əsrdən bəri güləş idman növünə xüsusi maraqları olduğu məlumdur.[576][577] Bahar aylarında təbiətin canlanması, evlilik mərasimləri və qələbə şənliklərində güləş yarışları keçirildi. 1996-cı ildə Ənənəvi İdman Federasiyası qurulmuş və yağ güləşi üçün əhəmiyyətli bir addım atılmışdır.[578][579][580][581]

    Mediya[redaktə | əsas redaktə]

    Əsas məqalə: Türkiyə mediyasıHəmçinin bax: Türk kinosuCumhuriyet yazıçılarının həbsinə etiraz. Mətbuat azadlığı Türkiyədə mübahisəli bir mövzudur.

    Yüzlərlə televiziya kanalı, minlərlə yerli radio stansiyası, onlarla qəzet, milli kino və genişzolaqlı İnternet istifadəçilərinin sürətli artımı, Türkiyədə inkişaf etmiş mediya sənayesini təşkil edir.[582] Televiziya izləyicilərinin əksəriyyəti TRT dövlət kanalları, Kanal D, Show TV, ATV və Star TV kimi əyləncə kanalları arasında paylanılır. Peyk antenası və kabel televiziyası vasitəsilə yayım Türkiyənin bütün ərazisini əhatə edir.[583] Radio və Televiziya Ali Şurası (RTÜK) telekanalların yayım məzmunlarına nəzarət edən hökumət orqanıdır. Dövriyyəsi ən populyar olan Posta, Hürriyət, Sözcü, Sabah və Habertürk qəzetləridir.[584][585][586][587]İzmir şəhərində mətbuat azadlığına etiraz

    Türk dram filmləri getdikcə Türkiyənin hüdudlarından kənarda da populyarlaşır və həm mənfəət, həm də ictimaiyyətlə əlaqələr baxımından ölkənin ən vacib ixracatlarından biridir.[588] Son 10 ildə Yaxın Şərq televiziya bazarını ələ keçirdikdən sonra, 2016-cı ildə Cənubi və Mərkəzi Amerika ölkələrində də məşhurluq qazanmışdır. Türkiyə bu gün dünyanın ən böyük ikinci teleserial ixracatçısıdır.[589][590][591][592][593]

    Yeşilçam, türk film sənayesinin qədim və əhəmiyyətli filmlərindəndir.[594][595][596][597] Osmanlı İmperiyasında sərgilənən ilk film 1896-cı ildə İstanbulda nümayiş olunan “La-Sota vağzalına qatarın gəlməsi” olmuşdur. İlk türk istehsalı film isə “Ayastеfanоsdakı rus abidəsinin yıхılmаsı” olmuşdur.[598][599] Məşhur türk rejissorları arasında “Qızıl Palma Budağı“, “Qızıl Ayı” mükafatlarına layiq görülən Nuri Bilgə Ceylan, Yılmaz Güney və Fərzan Özpətək və digərləri yer alır.[600]

    Qanuni müddəalara baxmayaraq, Türkiyədə mediya azadlığı 2010-cu ildən bəri davamlı olaraq pisləşmiş, 15 iyul 2016-cı ildə uğursuz çevriliş cəhdindən sonra bu səviyyə maksimuma çatmışdır.[601] 2016-cı ilin dekabr ayına olan məlumatlara görə, Türkiyədə ən azı 81 jurnalist həbs həbs edilmiş, 100-dən çox xəbər mərkəzi bağlanmışdır. Freedom House Türkiyə mediyasını “Qeyri-azad” kimi qiymətləndirmişdir. İnternet senzurasına, 29 aprel 2017-ci il və 15 yanvar 2020-ci il arasında davam edən Vikipediya bloklanması da daxildir.[602][603][604]

  • Pakistan İslam Respublikası

    Pakistan (urdu. پاکِستان; ing. Pakistan) və ya rəsmi adı ilə Pakistan İslam Respublikası (urdu. اِسلامی جمہوریہ پاکِستان; ing. Islamic Republic of Pakistan) — Cənubi Asiyada dövlət. Pakistan əhalisinin sayına görə 6-cı, sahəsinə görə 33-cü yerdədir. Dəniz sahili ərazisinin uzunluğu 1,046 km-dir. Ölkə cənubdan Ərəbistan dənizi və Oman körfəzi, şərqdən Hindistan, qərbdən Əfqanıstan, cənub-qərbdən İran, şimal-şərqdən isə Çin Xalq Respublikası ilə əhatə olunmuşdur. Tacikistanla arasında Əfqanıstana məxsus Vahan dəhlizi yerləşən Pakistan, həmçinin Omanla dəniz sərhəddinə sahibdir. Paytaxtı İslamabad, ümumi sahəsi 881,913 kvadrat kilometr, əhalisinin sayı 212 milyondan çoxdur.

    Hazırda Pakistanın nəzarəti altında olan ərazilər bir neçə qədim mədəniyyətə ev sahibliyi etmişdir. Bunu Neolit və Tunc dövrünə məxsus abidələr, yaşayış məntəqələri və s. sübut edir. Bu ərazidə vaxtilə Əhəmənilər İmperiyası, Makedoniyalı İsgəndər, Mauriya İmperiyası, Əməvilər sülaləsi, Qupta İmperiyası[2], Dehli sultanlığı, Monqol İmperiyası, Böyük Moğol İmperiyası, Dürranilər İmperiyası və Britaniya İmperiyası kimi nəhəng imperiyalar və hökmdarlar ağalıq etmişdir.

    Məhəmməd Əli Cinnah tərəfindən başladılmış Pakistan hərəkatı və yarımqitənin müstəqillik uğrunda mübarizədə qalib gəlməsi nəticəsində Pakistan dövləti 1947-ci ildə müstəqillik əldə etmişdir.[3] Ölkə etnik və dil baxımından müxtəlifdir. Eyni müxtəliflik özünü ölkənin coğrafiyası və təbiətində də büruzə verir. Pakistan 1956-cı ildə konstitusiyanı qəbul etmiş, beləliklə İslam respublikasına çevrilmişdir. 1971-ci ildə başlamış etnik vətəndaş müharibəsi Şərqi Pakistanın ölkənin əsas hissəsindən ayrılması və Banqladeş adı ilə müstəqillik qazanması ilə nəticələnmişdir.[4] 1973-cü ildə Pakistanda yeni konstitusiya qəbul olundu. Nəticədə, dörd vilayət və dörd federal ərazidən ibarət olan mərkəzi İslamabad şəhərində yerləşən federal hökumətin əsası qoyuldu. Yeni konstitusiyadakı bütün qanunların İslam qaydalarına uyğun olması əsas şərt hesab olunurdu.[5]

    Pakistan Azərbaycanın ərazilərini işğal etdiyi üçün Ermənistanın dövlət müstəqilliyini tanımayan yeganə BMT üzvüdür.[6]

    Mündəricat

    Etimologiyası[redaktə | əsas redaktə]

    Pakistan — ölkəyə bu ad 1933-cü ildə siyasi-aktivist Çaudhri Rəhmət Əli tərəfindən verilmişdir. Mənası isə “paklar diyarı” deməkdir. Bu ölkənin adının tam açılışı da vardır. Belə izah edirlər ki, ölkənin adındakı ilk hərf olan “P” – Pəncab, “a” – afqan, “k” – Kəşmir, “i” — İndus çayı və islam dini, “s” – Sindi, “tan” isə — Bəlucistan deməkdir.

    Tarixi[redaktə | əsas redaktə]

    Müasir tarix[redaktə | əsas redaktə]

    1947-ci ildə istiqlaliyyət qazanan Hindistan dini icma prinsipi əsasında iki dövlətə — Hindistan və Pakistan dövlətlərinə bölündü. 1947-ci ilin avqustun 14-də müstəqil Pakistan dövlətinin yaradıldığı elan edildi. Onun əhalisi əsasən müsəlmanlardan ibarət idi. 1948–1950-ci illərdə ölkədə vergi və torpaq islahatları keçirildi. 1956-cı ilin martın 23-də Pakistan federativ respublika elan olundu. Onun tərkibinə iki vilayət — Qərbi və Şərqi Pakistan daxil idi. Ölkədəki qeyri-sabitlik 1958-ci il oktyabrın 8-də hərbi çevrilişə gətirib çıxardı. Hərbi hökumət konstitusiyanın və siyasi partiyaların fəaliyyətini qadağan etdi. 1962-cı il martın 1-də Pakistan prezident respublikası oldu. Prezident vəzifəsinə hərbi hakimiyyətin başçısı Əyyub xan seçildi. 1965-ci ildə Hindistanla Kəşmir ərazisi uğrunda hərbi münaqişə baş verdi.

    1966-cı ildə Daşkənddə Hindistan və Pakistan başçılarının görüşü oldu. Birgə razılıq bəyannaməsi qəbul edildi və münaqişə dinc yolla nizama salındı. Siyasi müxalifətin güclənməsi və Şərqi Benqaliyanın ayrılması uğrunda kütləvi hərəkatın başlanması 1969-cu ildə Pakistanda siyasi böhrana səbəb oldu. Həmin il martın 25-də Pakistanda yeni hərbi çevriliş baş verdi. Hakimiyyətə general Yəhya xan gəldi. 1970-ci ildə Pakistanın tarixində ilk dəfə olaraq parlament seçkiləri keçirildi. Seçkilər zamanı əksəriyyət səsi ölkənin şərqində Xalq Liqası Partiyası, qərbində isə Pakistan Xalq Partiyası qazandılar. Xalq Liqası partiyası Şərqi Benqaliyaya muxtariyyət verilməsi tələbi ilə çıxış etdi. Pakistan hökuməti bu tələbi rədd etdi. Ölkənin şərq hissəsində separatizm hərəkatı başlandı.

    1971-ci il martın 25-dən 26-na keçən gecə Şərqi Benqaliyaya qoşun yeridildi. Qanlı vətəndaş müharibəsi başlandı. Müharibənin ilk günündə, martın 26-da Banqladeş Xalq Respublikası elan olundu. 1971-ci ilin dekabrında hərbi münaqişəyə Hindistan da qoşuldu. Hindistan-Pakistan müharibəsi başlandı. Pakistan ordusu məğlub edildi. Bu məğlubiyyət nəticəsində Pakistanda hərbi rejim iflasa uğradı və general Yəhya xanın hökuməti istefa verdi. Hakimiyyətə başda Pakistan Xalq Partiyasının lideri Zülfüqar Bhutto olmaqla mülki hökumət gəldi. Yeni hökumət bir sıra mütərəqqi iqtisadi və sosial tədbirlər həyata keçirdi. Aparıcı sənaye sahələri, banklar milliləşdirildi. Aqrar islahatlar həyata keçirildi. Mülkədar torpaq sahibliyi məhdudlaşdırıldı. Kəndli təsərrüfatlarına dövlət yardımı artırıldı. 1972-ci ildə Hindistanla Pakistan arasında mübahisəli məsələləri həll etmək üçün saziş imzalandı.

    1974-cü ildə Pakistan Banqladeşi müstəqil dövlət kimi tanıdı. 1976-cı ildə Hindistanla diplomatik münasibətlər yarandı. Xalq Partiyası (PXP) başda Z.A.Bhutto olmaqla yenidən seçkilərdə qələbə çaldı. Lakin müxalifət bloku — Pakistan Milli Alyansı seçkilərin nəticələrini tanımadı və yeni seçkilər keçirilməsi tələbini irəli sürdü. Ölkəni siyasi böhran bürüdü. Bundan istifadə edən general Ziya-ül-Həqq iyulun 5-da hərbi çevriliş edərək hakimiyyətə gəldi. O, parlamenti buraxdı. Konstitusiyanı ləğv etdi. Siyasi partiyaların fəaliyyati dayandırıldı. Baş nazir Z.O.Bhutto hakimiyyatdən sui-istifada etməkdə günahkar bilinərək 1979-cu il aprelin 4-da edam olundu. Ölkədə ənənəvi həyat tərzinin dəyişməsi, yeniliklə köhnəliyin toqquşması keçmişi həsrətlə anmağı, dini dirçəltməyi yada saldı. Rəhbərlik dünyəvi dövlət qurmaq prinsiplərindan uzaqlaşdı.

    1979-cu ildə prezident Ziya-ül-Haqq Pakistanı İslam Respublikası elan etdi. Yeni hökumət cəmiyyətin sosial-siyasi hayatını islamlaşdırmağa başladı. Bu dövrdə xarici siyasətin əsas istiqamati qonşu Əfqanıstanda baş verən hadisələrə yaxından müdaxilə etməyə, oradakı müqavimət hərəkatına hər cür yardım göstərməyə yönəldildi. Pakistan ərazisində 3 milyondan çox əfqan qaçqınına sığınacaq verildi. Daxildə isə siyasi sabitlik yox idi. Müxtəlif istiqamətli siyasi partiyalar bir-biri ilə mübarizə aparır, əhali arasında milli-dini zəmində toqquşmalar törədirdilər. Belə münaqişələr həmişə ordunun köməyi ilə yatırılırdı.

    1988-ci ilin avqustunda Ziya-ül-Haqq təyyarə qazasında halak oldu. Keçirilən parlament seçkilərində PXP kiçik üstünlüklərlə qələbə qazandı. Partiyanın sədri, edam olunmuş Z.Ə.Bhuttonun qızı Bənazir Bhutto baş nazir vəzifəsini tutdu. Yeni hökumət islahatlar keçirməyə, ölkə həyatını demokratikləşdirməyə, əhalinin vəziyyətini yaxşılaşdırmağa dair tədbirlər planı irəli sürdü. Lakin müxalifətdə olan İslam Demokratik Alyansı partiyası onun apardıği siyasətə qarşı çıxdı və istefasını tələb etdi. Ölkəni yeni iğtişaşlar bürüdü.

    1990-cı ildə prezident Qulam İshaq xan Bənazir Bhuttonu vəzifədən kənarlaşdırdı və parlamenti buraxdı. Yeni parlament seçkiləri keçirildi. İslam Demokratik Alyansı partiyası seçicilərin əksəriyyətinin səsini qazandı və yeni hökuməti formalaşdırdı. 1999-cu ildə Pakistanda yeni hərbi çevriliş baş verdi. General Pərviz Müşərrəf hakimiyyəti ələ keçirdi. Parlamenti buraxdı. Ölkədə vəziyyət sabitləşdikdən sonra hakimiyyəti mülki hökumətə verəcəyi barədə bəyanatla xalqa müraciət etdi. 2001-ci ildə keçirilmiş prezident seçkilərində P.Müşərrəf ölkə prezidenti seçildi.

    Coğrafiya, ətraf mühit və iqlim[redaktə | əsas redaktə]

     Əsas məqalə: Pakistan coğrafiyası

    Pakistanın coğrafiyası və iqliminin son dərəcə müxtəlif olması ölkədə çox müxtəlif canlıların yaşamağına şərait yaradır.[7] Pakistanın sahəsi 881,913 km²-dir ki, bu da təqribən Fransa və Böyük Britaniyanın birlikdə ərazisinə bərabərdir. Ölkə cənubdan Ərəb dənizi və Oman körfəzi ilə 1046 km dəniz sahili mövqeyə sahibdir.[8] Quru sərhədlərinin ümumi uzunluğu isə 6774 km-dir. Omanla dəniz sərhədlərinə sahib olan bu ölkəni Tacikistandan dar Vahan dəhlizi ayırır.[9][10] Pakistan Cənubi Asiya, Yaxın Şərq və Mərkəzi Asiya regionlarının arasında olduqca mühüm geosiyasi mövqedə yerləşir.

    Pakistan üç mühüm coğrafi əraziyə bölünür: şimal yaylaları, Hind çayı boyunca düzənliklər və Bəlucistan platosu.[11] Ölkənin şimalında yerləşən dağlıq ərazilər Qaraqorum, Hinduquş və Pamir dağlıq ərazilərindən ibarətdir. Dünyada hündürlüyü səkkiz min metrdən yüksək olan 14 dağ zirvəsindən beşi burada yerləşir.[12] Ölkənin qərb hissəsini Bəlucistan platosu, şərq hissəsini isə Tar səhrası təşkil edir. 1609 km uzunluğu olan Hind çayı ölkənin şimalında Kəşmir bölgəsindən başlayır və cənubda Ərəb dənizinə tökülür. Pəncab və Sind əyalətlərində bu çayın boyunca allüvial düzənliklər uzanır.[13]

    İqlim müxtəlif olduğuna görə temperatur da fərqlidir. Musson mövsümündə həddən artıq yağan yağışlar nəticəsində tez-tez daşqınlar baş verdiyi halda, quru mövsümdə çox az səviyyədə və ya heç yağıntı olmur. Pakistanda dörd fərqli mövsüm mövcuddur: dekabrdan fevrala qədər davam edən sərin, quru qış; martdan maya qədər davam edən isti, quru payız; iyundan sentyabra qədər davam edən yağışlı yay; oktyabrdan noyabra qədər davam edən dövr. Yağıntı səviyyəsi ölkə üzrə müxtəlifdir.[14]

    Xarici əlaqələri[redaktə | əsas redaktə]

    Müsəlman ölkələri arasında əhalisinin sayına görə 2-ci (İndoneziyadan sonra) olduğuna və nüvə gücünə malik yeganə müsəlman ölkəsi olduğuna görə, Pakistan böyük nüfuza malik ölkədir.[15][16] Pakistanın geostrateji niyyətini Cinnah 1947-ci ildə izah edərkən belə demişdi: “Bizim xarici siyasətimizin əsas məqsədi dünyada olan bütün xalqlar arasında dostluq əlaqələri qurmaqdır”. Bu sözlər hal-hazırda da Pakistanın Xarici İşlər Nazirliyinin saytında da əsas şüar olaraq əks etdirilib.[17]

    Pakistan İndoneziya, Əlcəzair, Eritreya, Tunis, Mərakeş kimi ölkələrin müstəqillik qazanmasında müstəsna rola malikdir və hazırda da Pakistan bu ölkələrlə yaxın əməkdaşlığa malikdir.

    İranla əlaqələrdə bəzi hallarda mübahisələr yaşanmışdır. Pakistanın öz təhlükəsizliyini təmin etmək məqsədi ilə Əfqanıstanda bir sıra şəhərləri bombalaması İran tərəfindən tənqid olunmuşdur.

    Pakistanın İsraillə diplomatik əlaqələri yoxdur, buna baxmayaraq bəzi İsrail vətəndaşları turist vizaları ilə bu ölkəyə səfər edə bilirlər.[18] İkili əlaqələrdə hər iki ölkə bir-biri ilə Türkiyə vasitəsilə əlaqə saxlayırlar.[19] Pakistan həmçinin, Azərbaycan ərazilərini işğal etdiyi üçün Ermənistanla diplomatik əlaqələr qurmayan və onu tanımayan yeganə dövlətdir.[20]

    Pakistanın xarici əlaqələrində Çinlə əlaqələr xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Pakistan Çinlə diplomatik əlaqələr quran ilk ölkə hesab olunur və bu əlaqələr 1962-ci ildə Çinlə Hindistan arasında baş verən müharibədən sonra daha da dərinləşmişdir. 1960–1980-ci illərdə Pakistan Çinin dünyada aparıcı dövlətlərindən biri olmağına və ABŞ prezidenti Niksonun Çinə səfər etməsinə də kömək etdi. Hal-hazırda, Çin Pakistanın əsas ticari və iqtisadi ortağı hesab olunur. 2015-ci ildə iki ölkə arasında müxtəlif sahələrdə əməkdaşlıqla bağlı 51 saziş imzalanmışdır. Hər iki ölkə 2000-ci illərdə azad ticarət haqqında saziş imzalamışdır. Pakistan, həmçinin, Çin üçün müsəlman ölkələri ilə əlaqələrdə əsas “qapı” hesab olunur.

    Pakistanın əsas geosiyasi rəqibi Hindistandır. Bu ölkələr indiyə qədər bir-biri ilə 4 dəfə müharibə edib və bu müharibələrin 3-ü Kəşmir ərazisi üzərində mübahisələr nəticəsində baş verib. Rusiya ilə əlaqələr 1999-cu ildən etibarən inkişaf etməyə başlayıb. ABŞ-la əlaqələr isə “Soyuq müharibə” dövründə yaxşı olsa da, 1990-cı illərdən etibarən Pakistanın öz nüvə enerjisini artırması səbəbilə, ABŞ bu ölkəyə qarşı sanksiyalara başlamışdır.

    Kəşmir problemi[redaktə | əsas redaktə]

     Əsas məqalə: Kəşmir problemiPakistanın nəzarəti altında olan Azad Kəşmir.

    Kəşmir- Cənubi Asiya regionunun ucqar şimal-qərb hissəsində yerləşən bölgədir. Bu ərazi Hindistan və Pakistan arasında mübahisəli ərazi hesab olunur. Bu 2 dövlət bir-biri ilə bu bölgə uğrunda indiyə qədər 3 dəfə 1947, 1965, 1971-ci illərdə müharibə ediblər. 1971-ci ildə olan müharibə nəticəsində, Şərqi Pakistan Banqladeş adı ilə müstəqillik əldə etdi. Bu ölkələr arasında digər döyüşlər də Siaçen buzlaqları (1984) və Kargil (1999) ərazilərində baş verib. Kəşmir bölgəsinin təqribən 45,1%-i hazırda Hindistanın nəzarəti altındadır. Pakistan tərəfi isə Kəşmir bölgəsinin 38,2%-nə nəzarət edir. Kəşmiri iki dövlət arasında bölən cəbhə xətti 1949-cu ildə yaradılıb.

    Əhalisi[redaktə | əsas redaktə]

    İlNüfus
    195039,448,232
    195140,382,206
    195241,346,560
    195342,342,412
    195443,372,063
    195544,434,445
    195645,535,711
    195746,679,944
    195847,868,932
    195949,104,112
    196050,386,898
    196151,718,581
    196253,100,671
    196354,524,471
    196455,988,385
    196557,494,940
    196659,046,203
    196760,641,899
    196862,282,496
    196963,969,987
    197065,705,964
    197167,491,369
    197269,325,921
    197371,121,085
    197472,911,780
    197574,711,541
    197676,456,121
    197778,152,686
    197880,051,300
    197982,374,302
    198085,219,117
    198188,417,079
    198291,465,209
    198394,154,723
    198496,501,806
    198599,076,266
    1986102,065,710
    1987105,208,431
    1988108,407,786
    1989111,528,381
    1990114,606,690
    1991117,684,292
    1992120,098,197
    1993122,523,650
    1994125,531,448
    1995128,733,657
    1996132,194,115
    1997135,616,310
    1998139,062,987
    1999142,520,124
    2000146,404,914
    2001150,399,566
    2002153,470,779
    2003156,196,488
    2004159,266,367
    2005162,490,385
    2006165,873,928
    2007169,340,538
    2008172,800,051
    2009174,579,000

    Pakistan İslam Respublikası dövlət statitika orqanının (Population Census Organization) məlumatına əsasən 796.096[21] km² ərazisi olan ölkənin əhalisinin sayı 23 noyabr 2012-ci il üçün 181.435.603[22] nəfərə çatdığı ehtimal olunur. Son siyahıyaalma 1998-ci ildə aparılmış, onun nəticələrinə əsasən Pakistanın əhalisi 132.352.279 nəfər olmuşdur.[23] 2020-ci ilə qədər əhali sayının 210.13 milyon nəfərə çatacağı gözlənilir.Əhalisin sayına görə dünyada 6-cı pillədə yerləşir.2016-cı ildə əhali artmı 1,45% qeydə alınmışdır.

    Etnik tərkibi[redaktə | əsas redaktə]

    Pakistandakı etnik qruplar

    “Ethnologue report for Pakistan”a görə ümumilikdə ölkə ərazisində 72 dildə danışan etnik qrup var:[24] pəncablılar, puştunlar, Sindhilər, seraikilər, bəluclar, brahuilər, həzaralar, qucaratlılar, nuristanlılar, parslar, ərəblər, çinlilər, özbəklər, türkmənlər, uyğurlar və sairə.

    Din[redaktə | əsas redaktə]

     Əsas məqalə: Pakistanda din

    Pakistanın konfessional tərkibi aşağıdakı kimidir:

    İslam[redaktə | əsas redaktə]

    Əhalinin 96%-i müsəlmanlardan ibarətdir. Müsəlmanların sayına görə İndoneziyadan sonra dünyada 2-ci yerdədir.[26] Müsəlmanların əksəriyyəti sünnilərdir (95%)[27], şiələr isə müsəlman əhalinin 5%-ni təşkil edir.[28]

    Hinduizm[redaktə | əsas redaktə]

    2008-ci il hesablamalarına əsasən hinduizm Pakistanda İslamdan sonra 2-ci böyük dindir.[29][30] 2050-ci ildə Pakistanın hindlərin sayına görə dünyada dördüncü ölkə olacağı gözlənilir. Hindlər Pakistanın bütün bölgələrində məskunlaşıblar, lakin, onların əsas məskunlaşdığı bölgə Sindh hesab olunur.[31]

    Bəzi hindlər özlərini Pakistanda 2-ci dərəcəli vətəndaş hesab edir və buna görə də Hindistana miqrasiya edirlər.[32]

    İstinadlar[redaktə | əsas redaktə]

    1. ↑ Central Intelligence Agency – CİA – The World Factbook :Country comparison: Population
    2. ↑ Wynbrandt, James. A Brief History of Pakistan. Infobase Publishing, 2009. ISBN 081606184X, 9780816061846.
    3. ↑ “Exploding Communalism The Politics of Muslim Identity in South Asia” (PDF). Ayesha Jalal. Oxford University Press, 1998-9.
    4. ↑ “Special report: The Breakup of Pakistan 1969-1971”.
    5. ↑ Iqbal, Khurshid (2009). The Right to Development in International Law: The Case of Pakistan. Routledge. səh. 189. ISBN 978-1-134-01999-1. The constitution proclaims … that all existing laws shall be brought in accordance with the injunctions of Islam as laid down in the Quran and Sunnah, and no law shall be enacted which is repugnant to such injunctions.
    6. ↑ Nilufer Bakhtiyar: “For Azerbaijan Pakistan does not recognize Armenia as a country”
    7. ↑ “Land and People”. Ministry of Information, Broadcasting, and National Heritage. 22 fevral 2015 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 aprel 2018.
    8. ↑ “PNS Gwadar”. Global Security. 21 noyabr 2011. İstifadə tarixi: 18 aprel 2018.
    9. ↑ “Muscat Agreement on the Delimitation of the Maritime Boundary between the Sultanate of Oman and the Islamic Republic of Pakistan, 12 June 2000(1)” (PDF). United Nations. səh. 1. İstifadə tarixi: 18 aprel 2018.
    10. ↑ Edward Wong (27 oktyabr 2010). “In Icy Tip of Afghanistan, War Seems Remote”. New York Times. İstifadə tarixi: 18 aprel 2018.
    11. ↑ “About Pakistan: Geography”. American Institute For Pakistan Studies. 21 iyul 2011 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 aprel 2018.
    12. ↑ “PTDC page on mountaineering”. Pakistan Tourism Development Corporation. 10 noyabr 2006 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 aprel 2018.
    13. ↑ “Pakistan”. InfoPlease. Pearson Education. İstifadə tarixi: 18 aprel 2018.
    14. ↑ “Pakistan Climate”. Encyclopedia of the Nations. 28 mart 2008. İstifadə tarixi: 18 aprel 2018.
    15. ↑ Colgrove, Rosemary (2010). Eye on the sparrow : the remarkable journey of Father Joseph Nisari, Pakistani priest. Minneapolis: Mill City Press. ISBN 1-936400-87-1.
    16. ↑ Lyon, Peter (2008). Conflict between India and Pakistan : an encyclopedia. Santa Barbara, Calif.: ABC-CLIO. ISBN 1-57607-712-8. İstifadə tarixi: 18 aprel 2018.
    17. ↑ “Ministry of Foreign Affairs Homepage”. MoFA.gov.pk. Government of Pakistan. 2013. İstifadə tarixi: 18 aprel 2018.
    18. ↑ Khoury, Jack (28 fevral 2015). “Israeli lecturer takes part in Pakistan conference”. Haaretz. Haaretz. İstifadə tarixi: 18 aprel 2018.
    19. ↑ “Pakistan-Israel in landmark talks”. BBC News. 1 sentyabr 2005. İstifadə tarixi: 18 aprel2018.
    20. ↑ Staff work (5 fevral 2015). “Pakistan the only country not recognizing Armenia – envoy”. Armenian Times. 2015-03-03 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 aprel 2018.
    21. ↑ Population Census Organization of Pakistan : Area 796,096 Sq.Kms
    22. ↑ Government of Pakistan: Population Census Organization: Population Clock
    23. ↑ “GeoHive: Global Statistics : Pakistan”. 2013-04-06 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2009-06-22.
    24. ↑ Ethnologue : Languages of the World – 16 edition (2009): Languages of Pakistan
    25. ↑ Перепись населения Пакистана 1998 года
    26. ↑ Singh, Dr. Y P (2016). Islam in India and Pakistan – A Religious History. Vij Books India Pvt Ltd. ISBN 978-93-85505-63-8. Pakistan has the second largest Muslim population in the world after Indonesia.
    27. ↑ “Country Profile: Pakistan” (PDF). Library of Congress Country Studies on Pakistan. Library of Congress. February 2005. İstifadə tarixi: 13 fevral 2018. Religion: The overwhelming majority of the population (96.3 percent) is Muslim, of whom approximately 95 percent are Sunni and 5 percent Shia.
    28. ↑ “Field Listing : Religions”. The World Factbook. Central Intelligence Agency. 2010. İstifadə tarixi: 13 fevral 2018.
    29. ↑ “Population Distribution by Religion, 1998 Census” (PDF). Pakistan Bureau of Statistics. İstifadə tarixi: 13 fevral 2018.
    30. ↑ “10 Countries With the Largest Hindu Populations, 2010 and 2050”. Pew Research Center. 2 April 2015. İstifadə tarixi: 13 fevral 2018.
    31. ↑ “Pakistan”. Ethnologue.
    32. ↑ Sohail, Riaz (2 March 2007). “Hindus feel the heat in Pakistan”. BBC. İstifadə tarixi:13 fevral 2018. But many Hindu families who stayed in Pakistan after partition have already lost faith and migrated to India.

    Həmçinin bax

  • Əfqanıstan İslam Respublikası

    Əfqanıstan (puştu افغانستان, dari افغانستان) və ya rəsmi adı ilə Əfqanıstan İslam Respublikası (puştu د افغانستان اسلامي جمهوریت, dari جمهوری اسلامی افغانستان) — Cənubi Asiyada dövlət. Əfqanıstan Mərkəzi Asiyada yerləşməsinə baxmayaraq sıx etnik və mədəni əlaqələri nəzərə alınaraq bəzi qaynaqlar tərəfindən Yaxın Şərq ölkəsi hesab edilir. Şərq və cənubda Pakistan, qərbdə İran, şimalda Türkmənistan, Özbəkistan və Tacikistan, şimal-şərqdə isə Çin Xalq Respublikası ilə həmsərhəddir. Paytaxtı və ən böyük şəhəri Kabil şəhəri, ümumi sahəsi 652,230 kvadrat kilometrdir. Əfqanıstan dənizə çıxışı olmayan ölkədir. Ərazisinin əksər hissəsi qışı çox soyuq keçən Hinduquş dağları ilə əhatə olunmuşdur. Ölkənin şimalı məhsuldar düzənliklərdən, cənub-qərbi isə yayı çox isti olan səhra landşaftından ibarətdir.

    Mündəricat

    Tarixi[redaktə | əsas redaktə]

     Əsas məqalə: Əfqanıstan tarixi

    Müasir Əfqanıstan ərazisindəki ilk insan məskənləri Orta paleolit dövrünə təsadüf edir. Böyük ipək yolu boyunca ölkənin strateji mövqeyi Orta Şərq və Asiyanın digər bölgələri arasında mədəni əlaqələrin yaranmasında mühüm rol oynamışdır. Bu ərazi tarix boyunca müxtəlif xalqlara ev sahibliyi etmiş və bir çox hərbi yürüşlərə məruz qalmışdır. Bütün bu işğal cəhdlərinə baxmayaraq, ölkə işğalçılara qarşı daima mübarizə aparmış və buna görə də “alınmaz”[3][4] və “imperiyaların məzarlığı” kimi ləqəblər qazanmışdır.[5] Əfqanıstan ərazisi tarix boyunca Kuşan İmperiyası, Ağ hunlar, Samanilər, Səfərilər sülaləsi, Qəznəvilər dövləti, Qurilər, Xələclər sülaləsi, Böyük Moğol İmperiyası, Hotakilər, Durranilər və digər böyük imperiyaların tərkib hissəsi olmuşdur.[6]

    Müasir Əfqanıstan dövlətinin siyasi tarixi 18-ci əsrdə mövcud olmuş Hotaki və Durrani sülalələri ilə başlayır. 19-cu əsrin sonlarında Əfqanıstan həmin dövrdə hökmranlıq etmiş Britaniya Hindistanı və Rusiya İmperiyası arasındakı “Böyük oyun“da bufer ölkə rolunu oynamışdır. 1893-cü ildə Britaniya Hindistanı ilə sərhəddə yaradılan Durand xətti əfqan hökuməti tərəfindən tanınmadı və 1947-ci ildə Pakistanın müstəqillik əldə etməsindən sonra bu ölkə ilə əlaqələrin gərginləşməsinin əsas səbəblərindən biri hesab olunur. 1919-cu ildə baş vermiş Üçüncü ingilis-əfqan müharibəsinin ardınca ölkə xarici təsirdən azad oldu və Əmənullah xanın rəhbərliyi altında monarxiya quruldu. Onun ardınca isə hakimiyyətə Məhəmməd Zahir şah gəldi və o da 40 ilə yaxın ölkəyə rəhbərlik etdi. 1970-ci illərin sonunda Əfqanıstanda bir neçə dəfə dövlət çevrilişi baş verdi. Əvvəlcə ölkədə sosialist dövlət quruldu, ardınca isə Əfqanıstan Sovet İttifaqının protektoratına çevrildi. Bu hadisələr 1980-ci illərdə üsyançılara qarşı Sovet-Əfqan müharibəsinin baş verməsi ilə nəticələndi. 1996-cı ildən etibarən Əfqanıstan ərazisinin çox hissəsi Taliban qruplaşması tərəfindən ələ keçirildi ki, nəticədə ölkənin çox hissəsi beş ilə yaxın müddət ərzində Əfqanıstan İslam Əmirliyi adlı totalitar rejim tərəfindən idarə olundu. 2001-ci ildə NATO-nun rəhbərliyi altında koalisiya qoşunlarının Əfqanıstana daxil olması ilə Taliban qruplaşmasının üzvləri hakimiyyətdən düşdü və yeni demokratik hökumət quruldu.

    Əfqanıstan hal-hazırda prezident tərəfindən idarə olunan unitar İslam respublikasıdır. Əhalisinin sayı 35 milyon nəfərə çatır ki, bunun da əksər hissəsini etnik puştunlar, taciklər, həzaralar və özbəklər təşkil edir. Əfqanıstan BMT, İslam Əməkdaşlıq Təşkilatı, Qrup 77, İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatı və Qoşulmama Hərəkatının üzvüdür. Əfqanıstan iqtisadiyyatı dünya ölkələri arasında 108-ci yerdədir. Beynəlxalq Valyuta Fondunun 2016-cı ildə verdiyi məlumata görə Əfqanıstan adambaşına düşən ÜDM həcminə görə 186 ölkə arasında 167-ci yerdədir.

    Əhalisi[redaktə | əsas redaktə]

     Əsas məqalə: Əfqanıstan əhalisi

    Paytaxt Kabul ölkənin ən böyük şəhəridir, digər əhəmiyyətli şəhərlər qərbdə Herat, cənubda Qəndəhar və şimalda Məzari-Şərifdir. Yerli və milli səviyyədə inteqrasiyanın zəif olduğu Əfqanıstanda coğrafi maneələrdən əlavə ictimai həyatda da bir sıra əhəmiyyətli problemlər qalmaqdadır. Əhalinin savadlılıq dərəcəsi təxminən 36% — dir, adam başına düşən ümumdaxili gəlir baxımından da dünyanın ən yoxsul ölkələri arasındadır. Əfqanıstan İslam Respublikasının Mərkəzi Statistika Təşkilatının məlumatlarına əsasən 2011-ci ilin əvvəlinə ölkə əhalisinin sayının 24.485.6 min nəfər olduğu ehtimal edilir .[7]

    Əfqanıstanda yeganə siyahıya alma 1979-cu ildə 5 iyun-5 iyul tarixində aparılmış və bu zaman ölkə əhalisi 15,551,358 nəfər (oturaq əhali — 13,086,630 nəfər , köçəri əhali — 2,464,728 nəfər) olmuşdur .[8]

    Etnik tərkibi[redaktə | əsas redaktə]

    Əfqanıstan çoxmillətli ölkədir. Bununla bərabər heç bir etnik qrup əksəriyyəti və ya çoxluğu (yarıdan çox) təşkil etmir, ölkədə yalnız qarşılıqlı nisbətdə üstünlüyə sahib beş böyük etnik qrup vardır (puştunlar, taciklər, özbəklər, həzaralar və türkmənlər) və onların hər birinin sayı 1 milyondan artıqdır.Məzari-Şərifdə göy məscid

    Din[redaktə | əsas redaktə]

    Əfqanıstan ərazisində islam VII əsrin sonu, VIII əsrin əvvəllərində yayılmağa başlamışdır. Hal-hazırda ölkə əhalisinin əksəriyyəti müsəlmanlardır. Əfqanıstanda müsəlman əhalinin 80–90%-ni təşkil edən sünniliyin hənəfi məzhəbi daha çox yayılmışdır. Sünnilər əsasən əfqanların böyük bir hissəsi, taciklər, özbəklər, türkmənlər, bəluclar, çaray-makların böyük hissəsi (cəmşidilər, xazarai-kalayiau, firuzkuxlar, taymanlar), nuristanlar(sonuncular hələ 19-cu əsrdə yerli qəbilələrin inanclarına tapınırdılar və onlar qonşu müsəlmanlar tərəfindən kafir adlanırdılar, islam onların arasında təzyiqlə yayılıb).

    Əfqanıstada bir sıra sünni cərəyanlarıi fəaliyyət göstərir — qədiriyyə, nəqşbədiyə, qələndəriyyə. Əhalinin çox az hissəsi (0,5 %) əhmədiyyə təriqətinə münsubdur. Ölkədə əhəmiyyətli sayda şiələr var. Bunlar xəzər-bərbərlər, eləcə də teymurlar, qızılbaşlar və əfqan-dzadzlar, Sistada nisbətən qarışmış əfqan-fars qrupu və farslardır. Şiələrə həm də Kabul, Herat, Qəznə ərazisində də rast gəlmək olar. Bədəxşan xalqı və tacikləri bir hissəsi ismailiyə təriqətinə ibadət edirlər (ismaililər ölkə əhalisinin təqribən 3 %-ni təşkil edirlər). Bundan başqa, Əfqanıstanda induistlər (20min nəfər), eləcə də siqxlər, zərdüştilər və iudaistlər (0,2 min nəfər) yaşayır.

    İqtisadi göstəricilər[redaktə | əsas redaktə]

    • İqtisadiyyata ümumi baxış: Əfqanıstan dənizə sahili olmayan ölkədir, iqtisadiyyatı əkinçiliyə və heyvandarlığa (qoyun və keçi yetişdirməyə) əsaslanır.
    • İş qüvvəsi: 15 milyon (2004-cü il məlumatları)
    • Sektorlara görə iş qüvvəsi: əkinçilik 80%, sənaye 10%, xidmət 10% (2004 məlumatları)
    • Sənaye: Kiçik miqyasda paltar, sabun, mebel, ayaqqabı, gübrə, sement, əl işi xalçalar, təbii qaz, yağ, kömür, mis sexləri.
    • Elektrik istehsalı: 905 milyon kWh (2003/təxmini)
    • Elektrik istehlakı: 1,042 milyard kWh (2003/təxmini)
    • Elektrik ixracatı: 0 kWh (2001/təxmini)
    • Elektrik idxalatı: 200 milyon kWh (2003)
    • Əkinçilik və heyvandarlıq məhsulları: xaşxaş, buğda, meyvələr, fındıq, yun, dəri
    • İxracat məbləği: 471 milyon dollar (2005-ci il məlumatları)
    • İxracat məhsulları: xaşxaş, meyvə və fındıq, əl işi xalçalar, yun, pambıq, dəri, qiymətli daş və ləl-cəvahiratlar.
    • İxracat ortaqları: Pakistan, İran, Almaniya, Hindistan, Böyük Britaniya, Belçika, Lüksemburq, Çex Respublikası
    • İdxalat məbləği: $3,87 milyard (2005-ci il məlumatları)
    • İdxalat məhsulları: Xarici investisiya, yeyinti və neft məhsulları, istehlak malları
    • İdxalat ortaqları: Pakistan, İran, Yaponiya, Sinqapur, Hindistan, Cənubi Koreya, Almaniya
    • Xarici borc məbləği: 8 milyard dollar (2004-cü il məlumatları)
    • Pul vahidi: Əfqanıstan əfqanisi (ƏHVƏ)
    • Pul vahidi kodu: ƏHVƏ
    • Maliyyə ili: 21 Mart – 20 Mart

    Nəqliyyat və kommunikasiya[redaktə | əsas redaktə]

    • Dəmir yolları: 24,6 km
    • Avtomobil yolları: 21 000 km, asfalt: 2 793 km, digər: 18 207 km (1998-ci il/təxmini)
    • Kanallar: 1 200 km
    • Boru xəttləri: 180 km
    • Limanları: Keyrabad, Şir Xan
    • Aeroportlar: 45 (2000/təxmini)
    • Vertolyot sahələri: 3 (2000/təxmini)

    İstinadlar[redaktə | əsas redaktə]

    1. ↑ “Afghanistan”. International Monetary Fund. İstifadə tarixi: 18 dekabr 2017.
    2. ↑ “2015 Human Development Report” (PDF). United Nations Development Programme. 14 dekabr 2015. səh. 18. İstifadə tarixi: 18 dekabr 2017.
    3. ↑ Dalrymple, William (9 mart 2014). “Is Afghanistan really impossible to conquer?” – www.bbc.co.uk vasitəsilə.
    4. ↑ “Afghanistan: Most invaded, yet unconquerable – Times of India”.
    5. ↑ Diplomat, Akhilesh Pillalamarri, The. “Why Is Afghanistan the ‘Graveyard of Empires’?”.
    6. ↑ Griffin, Luke (14 yanvar 2002). “The Pre-Islamic Period”. Afghanistan Country Study. Illinois Institute of Technology. 3 noyabr 2001 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 22 avqust 2018.
    7. ↑ Islamic Republic of Afghanistan Central Statistics Organization — Afghanistan Statistical Yearbook 2010–11 :Settled Population by Province −2010–11
    8. ↑ Afghanistan’s Web Site: Afghanistan (The last official census in Afghanistan was in 1979, when the population registered at 15,551,358.)

    Həmçinin bax[redaktə | əsas redaktə]

    GöstərƏfqanıstan mövzularda
    GöstərAsiya ölkələri
    Göstərİslam Əməkdaşlıq Təşkilatı (OCI)
    GöstərMərkəzi Asiya ölkələri
    GöstərƏfqanıstanın inzibati bölgüsü
    GöstərABŞ-ın əsas qeyri-NATO müttəfiqləri

  • Ukrayna Respublikası

    Ukrayna (ukr. Україна) — Şərqi Avropada dövlət. Parlament-prezident respublikasıdır. Şimaldan Belarus, qərbdən Polşa,Macarıstan, Slovakiya, Moldova və Rumıniya, şərqdən Rusiyala həmsərhəddir. Cənubdan Qara dənizə çıxır.

    Əhali[redaktə | əsas redaktə]

     Əsas məqalə: Ukrayna əhalisiUkrayna əhalisinin milli tərkibi-2001 sa.Əhali sıxlığı

    2010-cu il oktyabrın 1-ə Ukraynanın əhalisi 45 822 214 nəfər idi.

    Ondan şəhər əhalisi — 31 444 122 nəfər və ya 68,6%, kənd əhalisi — 14 378 092 nəfər və ya 31,4% təşkil edir.

    1 fevral 2013-cü il tarixinə olan rəsmi məlumata əsasən Ukrayna əhalisi 45539.1 min nəfərdir.[1]

    Mədəniyyəti[redaktə | əsas redaktə]

    Ukraynada idman sürətlə inkişaf edir, ən inkişaf etmiş növlərindən biri də futboldur. Milli komanda 2006-cı il dünya çempionatında dörddə bir finala qədər irəliləməyi bacarıb. Klub futbolu da heç də zəif deyil, Donetsk şəhərinin Şaxtyor Donetsk klubu 2009-cu il UEFA Kubokunun qalibidir. Ukrayna futbolunun dünyaya bəxş etdiyi ən böyük ulduz Andrey Şevçenkodur. Avropanın tanınmış klublarında oynamış Şevçenko bir çox titulların sahibidir. Hazırda Ukrayna milli komandasının baş məşqçisidir.

    2004-cü il Avroviziya mahnı müsabiqəsində Ukraynanı “Wild Dances” mahnısı ilə Ruslana təmsil etmiş və 280 xalla qalib olmuşdu.

    Ədəbiyyatı[redaktə | əsas redaktə]

    XVIII əsrin sonlarında İvan Kotlyarevskinin “Eneida” poeması Ukrayna ədəbi dilinin və ədəbiyyatının başlanğıcı hesab olunur. XIX əsrin ortalarında parlayan Taras Şevçenko yaradıcılığı ilə Ukrayna ədəbiyyatında böyük bir mərhələ oldu və poeziya ilə bərabər nəsr və dramaturgiyanın da inkişafına təkan verdi. XX əsrin əvvəllərində Ukrayna ədəbiyyatı Avropa modernizminin təsirinə məruz qalır. Bu dövrün parlaq nümayəndəsi Lesya Ukrainka yaradıcılığa dünya ədəbiyyatının obrazlarını gətirdi.

    Bütövlükdə keçmiş SSRİ-də olduğu kimi, Ukraynada da Oktyabr inqilabından sonra ədəbi proses xüsusi dramatizmi və mürəkkəbliyi ilə yadda qaldı. Sosializm realizmi janrı yazıçıları sərt çərçivəyə salmasına baxmayaraq, Ukrayna yazıçıları bu gün də aktuallığını itirməyən əsərlər yaratdılar. Pavlo Tıçina, Maksim Rılski, Vladimir Sosyura, Aleksandr Dovjenko və Oles Qonçarın əsərləri belələrindəndir.

    “Altmışıncılar” kimi tanınan Vasili Stus, Lina Kostenko, Vasili Simonenko, Qriqori Tyutyunnik, Dmitri Pavlıçko, İvan Draç və başqaları yeni yaradıcılıq formaları axtarır, orijinal əsərlər yaradırdılar.

    Müasir Ukrayna ədəbiyyatı deyəndə isə ilk növbədə yeni düşüncə nümayəndələri olan Yuri Andruxoviç, Aleksandr İrvanes, Oksana Zabujko, Nikolay Ryabçuk, Sergey Jadan, Vasili Şklyar və başqaları yada düşür.

    Maarifçiliyi[redaktə | əsas redaktə]

    Bütövlükdə müasir Ukraynanın təhsili Sovet dövründəki təhsildən xeyli fərqlənir. Sovet sistemində bağça, orta məktəb, texnikum və ali məktəb olduğu halda Ukraynada dəyişiklik edilərək, məktəbəqədər təhsil, orta məktəb və ali məktəb olan yeni sistem yaradıldı. Bununla da Ukrayna təhsili Avropa təhsilinə bir qədər də yaxınlaşdı. Təhsilin inkişaf etməsinin əsas səbəblərindən biri özəl məktəblərin yaradılmasıdır. Belə məktəblərin yaradılması ölkənin gələcəyinin güclü bünövrəsi oldu.

    Ərazi[redaktə | əsas redaktə]

    Ukrayna Qara və Azov dənizlərin sahilində yerləşir. O, şimal-şərqdə Rusiya, şimalda Belarus, qərbdə Polşa, Slovakiya və Macarıstan, cənub-qərbdə Rumıniya, Moldaviya və tanınmamış Dnestryanı ilə sərhədləri var. Ərazisində Krım Muxtar Respublikası, 24 vilayət və 2 xüsusi statuslu şəhər yerləşir.

    Map of Ukraine political simple city Kiew.png


    Volın
    vilayəti    Rivne
       vilayəti

    Coat of Arms of Rivne Oblast.png
    Coat of Arms of Zhytomyr Oblast.svg

    Jitomir
    vilayəti    Kiyev
    vilayəti

    Coat of Arms of Kyiv Oblast.png

    Xmelnitski
    vilayəti

    Coat of Arms of Khmelnytskyi Oblast.png

    Ternopil
       vilayəti

    Tern1h.jpg

        İvano
    -Frankivsk
         vilayəti

    Ivano-Frankivsk Oblast-COA.png

    Zakarpatya
          vilayəti

    CarpathianRutheniaCoA.svg

    Çernivtsı
    vilayəti

    Coat of Arms of Chernivtsi Oblast.png


    Vinnitsa
    vilayəti    Çerkası
    vilayəti

    Coat of Arms of Cherkasy Oblast.svg

    Kirovoqrad
    vilayəti

    Coat of Arms of Kirovohrad Oblast.png

    Nikolayev
    vilayəti

    Coat of Arms of Mykolaiv Oblast.png

    Poltava
    vilayəti

    Coat of Arms of Poltava Oblast.svg

    Çerniqov
    vilayəti

    Coat of Arms of Chernihiv Oblast.png

    Sumı
    vilayəti

    Coat of Arms of Sumy Oblast.png

    Xarkov
    vilayəti
    Dnepropetrovsk
    vilayəti

    Large Coat of Arms of Dnipropetrovsk Oblast.svg

    Odessa
       vilayəti

    Coat of Arms of Odesa Oblast.svg

    Herson
    vilayəti

    Coat of Arms of Kherson Oblast.png


    Zaporojya
    vilayəti    Donetsk
    vilayəti

    Coat of Arms of Donetsk Oblast 1999.svg

    Krım MR

    Emblem of Crimea.svg

    Luqansk
    vilayəti

    Coat of Arms of Luhansk Oblast.png

    Lvov
    vilayəti

    Coat of Arms of Lviv Oblast.png

    Azaq
    dənizi    Qara dənizDneprRusiyadaBelarusSlov.Mac.PolşaRumıniyaMold.DMR•Kiyev•Sevastopol

    Şəhərləri[redaktə | əsas redaktə]

    Ukrayna şəhərlərinin siyahısı

    Tarixi[redaktə | əsas redaktə]

     Əsas məqalə: Ukrayna tarixi

    Ukrayna adı əski slavyan dilində “sərhəd ölkəsi” mənasını verir. Paytaxt şəhəri olan Kiyev 9-cu yüzilliyə qədər Xəzər xaqanlığının bir parçası idi. 16-cı əsrin ortalarında Zaparojiya bölgəsində yaşayan bəzi qruplar birlik yaratmışdılar. Özlərinə Kazak adını verən bu döyüşçü insanlar 1648-ci ildə Boqdan Xmelnitskinin rəhbərliyi ilə Polşaya qarşı böyük üsyana qalxdılar və nəticədə Ukrayna dövləti olan Kazak Atamanlığını qurdular. I Dünya Müharibəsindən sonra 1919-cu ildə Ukrayna Sovet Sosialist Respubilikası quruldu. 8 dekabr 1991-ci ildə Belorusiya, Rusiya və Ukrayna SSRİ-nin müstəqil dövlətlərə parçalanması barədə qərar verdilər və bununla da Ukrayna müstəqil dövlət oldu.

    Müasir Ukrayna[redaktə | əsas redaktə]

    Ukrayna – Mərkəzi-Şərqi Avropada yerləşən aqrar-sənaye ölkəsidir. Sərhədlərinin uzunluğu 7590 kilometr, ərazisi 603,7 min kvadrat kilometr, əhalisi isə 2001-ci il hesablamalarına görə təxminən 50 milyon nəfərdir. Paytaxtı Kiyev şəhəri, dövlət dili ukraynca, milli valyutası qrivnadır. 2014-cü ildə Ukraynaya aid olan Krım Muxtar Respublikası Rusiya Federasiyası tərəfindən anneksiyaya uğrayaraq Rusiyanın tərkib Krım Respublikası çevrilmişdir. Ölkənin cənub-şərqində Rsuiya tərəfində dəstəklənən separatçı və qondarma Donetsk Xalq Respublikası və Luqansk Xalq Respublikası Ukrayna Respublikasına qarşı terror–vətəndaş müharibəsi aparırlar.

    İqtisadiyyatı[redaktə | əsas redaktə]

     Əsas məqalə: Ukrayna iqtisadiyyatı

    Təsərrüfatı mürəkkəb sahə və ərazi quruluşuna malikdir. Yanacaq-energetika kompleksi kömür, yerli neft-qaz və ən çox kənardan aldığı neft-qaz yanacağına əsaslanır. Donbas iri daş kömür rayonudur. Çoxlu istilik elektirik stansiyaları və bir neçə AES-ləri vardır. Çernobıl AES-də baş verən qəza ölkə iqtisadiyyatına çox böyük zərər vurmuşdur. Metallurgiya kompleksi yerli dəmir filizləri və kömür əsasında inkişaf edir. İri mərkəzləri Donbas (kömür hasilatı), Azov sahili (nəqliyyata yaxınlıq) və Dnepryanı (filiz mərkəzi). Maşınqayırma metal tutumlu və əmək tutumlu sahələrlə təmsil olunub. Ağır maşınqayırma Donbasda, Xarkovda, dəqiq maşınqayırma Ukraynanın qərb və cənub mərkəzlərində, şəkər çuğunduru yığan maşınlar Ternopolda, traktorlar Xarkovda, avtomobillər Lvovda, Zaporojyedə, Lutskda yerləşir. Gəmiqayırma Xerson və Nikolayevdədir. Kimya sənayesi inkişaf etmişdir. Güclü yeyinti sənayesinə malikdir, yerli k/t məhsullarını emal edən-unüyütmə, şəkər, bitki yağı, ət-süd və meyvə konservləri və s. istehsal olunur. Bu müəssisələr k/t rayonlarında yerləşirlər. Tikinti materialları sənayesi yüksək səviyyədə inkişaf etdirilir, zəngin xammala əsaslanır.

    Kənd təsərrüfatı həm bitkiçilik və həm də heyvandarlıq sahələri yaxşı inkişaf etdirilmişdir. Əkin yerlərinin yarısından çoxunu dənli bitkilər tutur. Buğda əkinləri geniş yayılıb. 2006-cı ildə ölkədə 32 mln ton taxıl istehsal olunmuşdur. Şəkər çuğunduru becərilməsinə və şəkər tozu istehsalına görə dünyada qabaqcıl yerlərdə durur-22 mln. t. şəkər çuğunduru, 2,6 mln.t. şəkər tozu istehsal edir (2006-cı il). Əsas əkinləri meşə-çöl və qismən də çöl zonalarında yerləşir. Heyvandarlıq əsasən südlük-ətlik istiqamətdə və donuzçuluq, quşçuluq, qoyunçuluq və b. inkişaf etdirilir. Zakarpatye və cənub rayonları meyvəçlik və üzümçülük yerləşir. Nəqliyyatın bütün sahələri inkişaf etmişdir. Odessa, Xerson, Mariopul kimi limanları vardır.

    Hökuməti[redaktə | əsas redaktə]

    Ukrayna unitar parlament-prezident respublikasıdır.

    Əsas hakimiyyət orqanları: Prezident: Vladimir Zelenski Parlamentin spikeri: Andrey Parubiy Hökumət: Ukrayna nazirlər kabineti, Ali qanunverici orqan: Ukrayna Ali Radası 2008-ci ildə Ali Radaya daxil olan partiyalar:Yuliya Timoşenko bloku, Bizim Ukrayna, Reqionlar partiyası, Ukrayna kommunist partiyası, Litvin bloku.

    Dövlət tərəfindən təsdiq olunmuş rəsmi bayramlar[redaktə | əsas redaktə]

    Xarici keçidlər[redaktə | əsas redaktə]

  • Latviya RESPUBLİKASI

    Latviya (latış. Latvija‎), köhnə mənbələrdə Letoniya (liv. Leţmō) ya da rəsmi adıyla Latviya Respublikası (latış. Latvijas Republika‎, liv. Leţmō Vabāmō) – Şimali Avropada dövlət. 1 yanvar 2015-ci il tarixli rəsmi məlumata əsasən əhalisi 1 988 400 nəfərdir. Ərazisi 64 589 kv. km.-dir. Əhalisinin sayına görə dünyada 147-ci, ərazisinə görə 122-ci yeri tutur. Paytaxtı Riqa şəhəri, dövlət dili latış dilidir. Latviya şimalda Estoniya, şərqdə Rusiya, cənub-şərqdə Belorusiya, cənubda Litva ilə həmsərhəddir. Pul vahidi — avro. Latviyanın dövlət müstəqilliyi 18 noyabr 1918 ci ildə elan edilmişdir. 1940–1991-ci illərdə SSRİ-nin tərkibində olmuşdur. Azərbaycan Latviyanın müstəqilliyini 30 avqust 1991-ci ildə tanımışdır. Latviya Azərbaycanın müstəqilliyini 8 yanvar 1992-ci ildə tanımışdır. Ölkələr arasında diplomatik münasibətlər 11 yanvar 1994-cü ildə qurulmuşdur. Azərbaycan Respublikasının Latviyada səfirliyi 2005-ci ildə açılmışdır.

    Etimologiya[redaktə | əsas redaktə]

    1. Latvija sözü qədim latqallardan gəlir. Onlar digər Hind-Avropa tayfaları və bundan əlavə baltik finlər olan livlər ilə müasir latışların etnik kodu qurdular.[1]
    2. “Letiya” (Lettia, Letthia, Leththia) sözünə ilk dəfə “Letiya” şəklində Henrix salnamələrində (1209) rast gəlinmişdir. Əvvəldən almanlar qədim latqalların yaşadığı torpaqları belə adlandırırdılar. Latvija sözü latış dilinə litva dilindən gəlib. Litva dilində bu söz latışların adından (lit. latviai) yaranmışdı.[2]

    Əhali[redaktə | əsas redaktə]

     Əsas məqalə: Latviya əhalisi

    Dil[redaktə | əsas redaktə]

    Latviyanın rəsmi dili ölkədə ən çox danışılan latış dilidir. Ölkədə ikinci ən çox danışılan dil rus dilidir. Bundan əlavə, ölkənin bəzi regionlarda livon (əsasən Kurzemedə) və latqal (əsasən Latqaliyada) dillərindən istifadə edilir.

    Din[redaktə | əsas redaktə]

    Latviyada din (2011)[3]
    Lüteranlıq  34.2%
    Katolisizm  24.1%
    Rus Pravoslavlıq  17.8%
    Eski inananlar  1.6%
    Digər xristianlar  1.2%
    Digər və ya dinsizlər  21.1%

    Latviyada ən böyük din Xristianlıqdır,[4] amma əhalinin sadəcə 7%-i müntəzəm şəkildə dini yığıncaqlarda iştirak edir[5].

    Ərazi[redaktə | əsas redaktə]

    Ərazisi 100 diyar və 9 Respublika şəhərlərdən ibarətdir.

    Xarici keçidlər[redaktə | əsas redaktə]

    İstinadlar[redaktə | əsas redaktə]

    1. ↑ “Latvia in Brief” (PDF). Latvian Institute. 2012. 8 November 2012 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 12 May 2011.
    2. ↑ Латвия — генезис понятия Arxivləşdirilib 2008-12-25 at the Wayback Machine (latış.)
    3. ↑ “Tieslietu ministrijā iesniegtie reliģisko organizāciju pārskati par darbību 2011. gadā” (Latvian). 26 November 2012 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 25 July 2012.
    4. ↑ “Latvia”. CIA. İstifadə tarixi: 15 December 2008.
    5. ↑ Eunice K. Y. Or (23 September 2004). “Trust in Religious Institutions does not convey to Church Attendance”. Christian Today. İstifadə tarixi: 28 July 2007.

    Həmçinin bax[redaktə | əsas redaktə]

    GöstərLatviya mövzularda
    GöstərAvropa ölkələri
    Göstər Avropa Birliyi üzvü və üzvlüyə namizəd dövlətlər
    GöstərŞimali Atlantika Müqaviləsi Təşkilatı (NATO)
    GöstərBaltik dənizi ölkələri

  • İsrail RESPUBLİKASI

    Əhali[redaktə | əsas redaktə]

     Əsas məqalə: Ukrayna əhalisiUkrayna əhalisinin milli tərkibi-2001 sa.Əhali sıxlığı

    2010-cu il oktyabrın 1-ə Ukraynanın əhalisi 45 822 214 nəfər idi.

    Ondan şəhər əhalisi — 31 444 122 nəfər və ya 68,6%, kənd əhalisi — 14 378 092 nəfər və ya 31,4% təşkil edir.

    1 fevral 2013-cü il tarixinə olan rəsmi məlumata əsasən Ukrayna əhalisi 45539.1 min nəfərdir.[1]

    Mədəniyyəti[redaktə | əsas redaktə]

    Ukraynada idman sürətlə inkişaf edir, ən inkişaf etmiş növlərindən biri də futboldur. Milli komanda 2006-cı il dünya çempionatında dörddə bir finala qədər irəliləməyi bacarıb. Klub futbolu da heç də zəif deyil, Donetsk şəhərinin Şaxtyor Donetsk klubu 2009-cu il UEFA Kubokunun qalibidir. Ukrayna futbolunun dünyaya bəxş etdiyi ən böyük ulduz Andrey Şevçenkodur. Avropanın tanınmış klublarında oynamış Şevçenko bir çox titulların sahibidir. Hazırda Ukrayna milli komandasının baş məşqçisidir.

    2004-cü il Avroviziya mahnı müsabiqəsində Ukraynanı “Wild Dances” mahnısı ilə Ruslana təmsil etmiş və 280 xalla qalib olmuşdu.

    Ədəbiyyatı[redaktə | əsas redaktə]

    XVIII əsrin sonlarında İvan Kotlyarevskinin “Eneida” poeması Ukrayna ədəbi dilinin və ədəbiyyatının başlanğıcı hesab olunur. XIX əsrin ortalarında parlayan Taras Şevçenko yaradıcılığı ilə Ukrayna ədəbiyyatında böyük bir mərhələ oldu və poeziya ilə bərabər nəsr və dramaturgiyanın da inkişafına təkan verdi. XX əsrin əvvəllərində Ukrayna ədəbiyyatı Avropa modernizminin təsirinə məruz qalır. Bu dövrün parlaq nümayəndəsi Lesya Ukrainka yaradıcılığa dünya ədəbiyyatının obrazlarını gətirdi.

    Bütövlükdə keçmiş SSRİ-də olduğu kimi, Ukraynada da Oktyabr inqilabından sonra ədəbi proses xüsusi dramatizmi və mürəkkəbliyi ilə yadda qaldı. Sosializm realizmi janrı yazıçıları sərt çərçivəyə salmasına baxmayaraq, Ukrayna yazıçıları bu gün də aktuallığını itirməyən əsərlər yaratdılar. Pavlo Tıçina, Maksim Rılski, Vladimir Sosyura, Aleksandr Dovjenko və Oles Qonçarın əsərləri belələrindəndir.

    “Altmışıncılar” kimi tanınan Vasili Stus, Lina Kostenko, Vasili Simonenko, Qriqori Tyutyunnik, Dmitri Pavlıçko, İvan Draç və başqaları yeni yaradıcılıq formaları axtarır, orijinal əsərlər yaradırdılar.

    Müasir Ukrayna ədəbiyyatı deyəndə isə ilk növbədə yeni düşüncə nümayəndələri olan Yuri Andruxoviç, Aleksandr İrvanes, Oksana Zabujko, Nikolay Ryabçuk, Sergey Jadan, Vasili Şklyar və başqaları yada düşür.

    Maarifçiliyi[redaktə | əsas redaktə]

    Bütövlükdə müasir Ukraynanın təhsili Sovet dövründəki təhsildən xeyli fərqlənir. Sovet sistemində bağça, orta məktəb, texnikum və ali məktəb olduğu halda Ukraynada dəyişiklik edilərək, məktəbəqədər təhsil, orta məktəb və ali məktəb olan yeni sistem yaradıldı. Bununla da Ukrayna təhsili Avropa təhsilinə bir qədər də yaxınlaşdı. Təhsilin inkişaf etməsinin əsas səbəblərindən biri özəl məktəblərin yaradılmasıdır. Belə məktəblərin yaradılması ölkənin gələcəyinin güclü bünövrəsi oldu.

    Ərazi[redaktə | əsas redaktə]

    Ukrayna Qara və Azov dənizlərin sahilində yerləşir. O, şimal-şərqdə Rusiya, şimalda Belarus, qərbdə Polşa, Slovakiya və Macarıstan, cənub-qərbdə Rumıniya, Moldaviya və tanınmamış Dnestryanı ilə sərhədləri var. Ərazisində Krım Muxtar Respublikası, 24 vilayət və 2 xüsusi statuslu şəhər yerləşir.

    Map of Ukraine political simple city Kiew.png


    Volın
    vilayəti    Rivne
       vilayəti

    Coat of Arms of Rivne Oblast.png
    Coat of Arms of Zhytomyr Oblast.svg

    Jitomir
    vilayəti    Kiyev
    vilayəti

    Coat of Arms of Kyiv Oblast.png

    Xmelnitski
    vilayəti

    Coat of Arms of Khmelnytskyi Oblast.png

    Ternopil
       vilayəti

    Tern1h.jpg

        İvano
    -Frankivsk
         vilayəti

    Ivano-Frankivsk Oblast-COA.png

    Zakarpatya
          vilayəti

    CarpathianRutheniaCoA.svg

    Çernivtsı
    vilayəti

    Coat of Arms of Chernivtsi Oblast.png


    Vinnitsa
    vilayəti    Çerkası
    vilayəti

    Coat of Arms of Cherkasy Oblast.svg

    Kirovoqrad
    vilayəti

    Coat of Arms of Kirovohrad Oblast.png

    Nikolayev
    vilayəti

    Coat of Arms of Mykolaiv Oblast.png

    Poltava
    vilayəti

    Coat of Arms of Poltava Oblast.svg

    Çerniqov
    vilayəti

    Coat of Arms of Chernihiv Oblast.png

    Sumı
    vilayəti

    Coat of Arms of Sumy Oblast.png

    Xarkov
    vilayəti
    Dnepropetrovsk
    vilayəti

    Large Coat of Arms of Dnipropetrovsk Oblast.svg

    Odessa
       vilayəti

    Coat of Arms of Odesa Oblast.svg

    Herson
    vilayəti

    Coat of Arms of Kherson Oblast.png


    Zaporojya
    vilayəti    Donetsk
    vilayəti

    Coat of Arms of Donetsk Oblast 1999.svg

    Krım MR

    Emblem of Crimea.svg

    Luqansk
    vilayəti

    Coat of Arms of Luhansk Oblast.png

    Lvov
    vilayəti

    Coat of Arms of Lviv Oblast.png

    Azaq
    dənizi    Qara dənizDneprRusiyadaBelarusSlov.Mac.PolşaRumıniyaMold.DMR•Kiyev•Sevastopol

    Şəhərləri[redaktə | əsas redaktə]

    Ukrayna şəhərlərinin siyahısı

    Tarixi[redaktə | əsas redaktə]

     Əsas məqalə: Ukrayna tarixi

    Ukrayna adı əski slavyan dilində “sərhəd ölkəsi” mənasını verir. Paytaxt şəhəri olan Kiyev 9-cu yüzilliyə qədər Xəzər xaqanlığının bir parçası idi. 16-cı əsrin ortalarında Zaparojiya bölgəsində yaşayan bəzi qruplar birlik yaratmışdılar. Özlərinə Kazak adını verən bu döyüşçü insanlar 1648-ci ildə Boqdan Xmelnitskinin rəhbərliyi ilə Polşaya qarşı böyük üsyana qalxdılar və nəticədə Ukrayna dövləti olan Kazak Atamanlığını qurdular. I Dünya Müharibəsindən sonra 1919-cu ildə Ukrayna Sovet Sosialist Respubilikası quruldu. 8 dekabr 1991-ci ildə Belorusiya, Rusiya və Ukrayna SSRİ-nin müstəqil dövlətlərə parçalanması barədə qərar verdilər və bununla da Ukrayna müstəqil dövlət oldu.

    Müasir Ukrayna[redaktə | əsas redaktə]

    Ukrayna – Mərkəzi-Şərqi Avropada yerləşən aqrar-sənaye ölkəsidir. Sərhədlərinin uzunluğu 7590 kilometr, ərazisi 603,7 min kvadrat kilometr, əhalisi isə 2001-ci il hesablamalarına görə təxminən 50 milyon nəfərdir. Paytaxtı Kiyev şəhəri, dövlət dili ukraynca, milli valyutası qrivnadır. 2014-cü ildə Ukraynaya aid olan Krım Muxtar Respublikası Rusiya Federasiyası tərəfindən anneksiyaya uğrayaraq Rusiyanın tərkib Krım Respublikası çevrilmişdir. Ölkənin cənub-şərqində Rsuiya tərəfində dəstəklənən separatçı və qondarma Donetsk Xalq Respublikası və Luqansk Xalq Respublikası Ukrayna Respublikasına qarşı terror–vətəndaş müharibəsi aparırlar.

    İqtisadiyyatı[redaktə | əsas redaktə]

     Əsas məqalə: Ukrayna iqtisadiyyatı

    Təsərrüfatı mürəkkəb sahə və ərazi quruluşuna malikdir. Yanacaq-energetika kompleksi kömür, yerli neft-qaz və ən çox kənardan aldığı neft-qaz yanacağına əsaslanır. Donbas iri daş kömür rayonudur. Çoxlu istilik elektirik stansiyaları və bir neçə AES-ləri vardır. Çernobıl AES-də baş verən qəza ölkə iqtisadiyyatına çox böyük zərər vurmuşdur. Metallurgiya kompleksi yerli dəmir filizləri və kömür əsasında inkişaf edir. İri mərkəzləri Donbas (kömür hasilatı), Azov sahili (nəqliyyata yaxınlıq) və Dnepryanı (filiz mərkəzi). Maşınqayırma metal tutumlu və əmək tutumlu sahələrlə təmsil olunub. Ağır maşınqayırma Donbasda, Xarkovda, dəqiq maşınqayırma Ukraynanın qərb və cənub mərkəzlərində, şəkər çuğunduru yığan maşınlar Ternopolda, traktorlar Xarkovda, avtomobillər Lvovda, Zaporojyedə, Lutskda yerləşir. Gəmiqayırma Xerson və Nikolayevdədir. Kimya sənayesi inkişaf etmişdir. Güclü yeyinti sənayesinə malikdir, yerli k/t məhsullarını emal edən-unüyütmə, şəkər, bitki yağı, ət-süd və meyvə konservləri və s. istehsal olunur. Bu müəssisələr k/t rayonlarında yerləşirlər. Tikinti materialları sənayesi yüksək səviyyədə inkişaf etdirilir, zəngin xammala əsaslanır.

    Kənd təsərrüfatı həm bitkiçilik və həm də heyvandarlıq sahələri yaxşı inkişaf etdirilmişdir. Əkin yerlərinin yarısından çoxunu dənli bitkilər tutur. Buğda əkinləri geniş yayılıb. 2006-cı ildə ölkədə 32 mln ton taxıl istehsal olunmuşdur. Şəkər çuğunduru becərilməsinə və şəkər tozu istehsalına görə dünyada qabaqcıl yerlərdə durur-22 mln. t. şəkər çuğunduru, 2,6 mln.t. şəkər tozu istehsal edir (2006-cı il). Əsas əkinləri meşə-çöl və qismən də çöl zonalarında yerləşir. Heyvandarlıq əsasən südlük-ətlik istiqamətdə və donuzçuluq, quşçuluq, qoyunçuluq və b. inkişaf etdirilir. Zakarpatye və cənub rayonları meyvəçlik və üzümçülük yerləşir. Nəqliyyatın bütün sahələri inkişaf etmişdir. Odessa, Xerson, Mariopul kimi limanları vardır.

    Hökuməti[redaktə | əsas redaktə]

    Ukrayna unitar parlament-prezident respublikasıdır.

    Əsas hakimiyyət orqanları: Prezident: Vladimir Zelenski Parlamentin spikeri: Andrey Parubiy Hökumət: Ukrayna nazirlər kabineti, Ali qanunverici orqan: Ukrayna Ali Radası 2008-ci ildə Ali Radaya daxil olan partiyalar:Yuliya Timoşenko bloku, Bizim Ukrayna, Reqionlar partiyası, Ukrayna kommunist partiyası, Litvin bloku.

    Dövlət tərəfindən təsdiq olunmuş rəsmi bayramlar[redaktə | əsas redaktə]

    Xarici keçidlər[redaktə | əsas redaktə]

  • Bosniya və Herseqovina

    Bosniya və Herseqovina (bosn. və xorv. Bosna i Hercegovina, BiH, serb. Босна и Херцеговина, БиХ) — Balkan yarımadasına yerləşən konfederativ dövlət.

    Ölkə bir bütünü meydana gətirən üç etnik qrupa ev sahibliyi etməkdədir: Boşnaklar, Serblər və Xorvatlar. İngiliscədə və daha bir çox dildə etnik şəxsiyyət nəzərdə tutulmadan bütün Bosniya-Hersoqovina xalqına Bosniyalı deyilir. Ancaq türkcədə tarixdən gələn yaxınlıqdan ötəri Bosniyalı deyildiyi anda Boşnaklar yəni Bosniyalı Müsəlmanlar termini nəzərdə tutular. Ayrıca ölkədə Bosniyalı və ya Hersoqovinalı olmaq da ayrı etnik şəxsiyyəti vurğulamaq üçün istifadə edilər. Bosniyalıyam demək müsəlmanam deməkdir. Hersoqovinalı demək xorvatam deməkdir. Ölkə rəhbərlik baxımından iki eyni dövlətçiliyə bölünmüş vəziyyətdədir. Bunlar, Bosniya-Hersoqovina Federasiyası və Serb Respublikasıdır.

    Ölkəni, şimal, qərb və cənubdan Xorvatiya, şərqdən Serbiya, yenə cənubdan Monteneqro çevirməkdə, Adriatik dənizinə isə Nəm şəhərinin yerləşdiyi yerdə yalnız 20 km-lik (limanı olmayan) bir sahili vardır. Ölkənin coğrafiyası mərkəz və cənubda dağlıq, şimal-qərbdə təpəlik, şimal-şərqdə düzlük bir xarakter sərgiləyir. Dövlətin paytaxtı və ən böyük şəhəri Sarayevo, bir çox yüksək dağla əhatə olunmuşdur. Bu coğrafi xüsusiyyətinə görə şəhər qış turizminə əlverişlidir və 1984 Qış Olimpia Oyunlarına ev sahibliyi etmişdir.

    Ölkənin əksəriyyətini örtən Bosniya bölgəsində ılıman yer iqlim görülər, bu bölgədə yayları isti, qışları qar, yağmurlu və soyuqdur. Ölkənin cənub sahillərindəki daha kiçik Hersoqovina bölgəsində isə tipik Aralıq dənizi iqlimi . Bosniya-Hersoqovina təbii sərvətlər baxımından da zəngin bir ölkədir.

    Adın etimologiyası[redaktə | əsas redaktə]

    Bosna çayının və macar dilində “herseq” (“Voyevoda” deməkdir) sözündən yaranmışdır.

    Tarix[redaktə | əsas redaktə]

    Bosniya və Herseqovina tarixi

    Bu məqalələr ölkə seriyasındandır
    Slavyanlardan öncəki dövr
    İllirik • Dalmatsiya
    Orta əsrlər
    Bosniya banatı • Bosniya Krallığı
    Osmanlı İmperiyası
    Bosniya əyaləti • Bosniya vilayəti
    Avstriya-Macarıstan
    Bosniya və Herseqovina kondominiumu
    Yuqoslaviya
    Vrbas banovinası • Drina banovinası • Zeta banovinası • Xorvatiya banovinası
    Müstəqil Xorvatiya Dövləti
    Bosniya və Herseqovina Sosialist Respublikası
    Müstəqillik dövrü
    Bosniya və Herseqovina Respublikası, Xorvatiya Herseq-Bosna Respublikası, Serb Respublikası, Qərbi Bosniya Respublikası
    Bosniya və Herseqovina
      bmr

    Aralıq dənizi sahilindəki digər şəhərlər kimi Bosniyada tarix səhnəsindəki yerini Roma İmperatorluğu içərisində götürmüşdür. Roma İmperatorluğunun çöküşündən sonra Bosniyanın rəhbərliyi 1200-cü illərdə müstəqilliyini əldə edənə qədər müxtəlif rollara əl dəyişdirmişdir. Müstəqilliyini 260 ildən çox bir müddət qoruyan Bosniya Krallığı bu müddət boyunca macarlar və serblərə qarşı torpaqlarını müdafiə etmək məcburiyyətində qalmışdır.

    1463-cü ildə Osmanlı idarəsi altına keçən Boşnaklar eyni zamanda Müsəlmanlığı da mənimsəmişdir. Müsəlmanlığı qəbul edən boşnakların dini öhdəçiliklərini yerinə yetirməsinə icazə verən Osmanlı idarəsi Bosniya torpaqlarında tikdiyi strukturlar və məscidlərlə eyni zamanda Boşnakların ənənələri ilə mədəniyyətinə də təsir etmişdir. 1878-ci ilə qədər davam edəcək olan Osmanlı idarəsi altındakı dövrdə xeyli çox Boşnak Osmanlı idarəsində, dövlət rəhbərliyində əhəmiyyətli vəzifələrə gətirilmişdir. Zəifləyən Osmanlı İmperiyasını parçalamağa qərar verən müttəfiqlərin mali çətinliklər içərisindəki İstanbula nəşr təzyiqi nəticəsində Bosniyadakı Osmanlı idarəsi döyüşülmədən, stol başında sona çataraq Avstriya-Macarıstan İmperatorluğunun idarəsinə keçmişdir.

    1918-ci ilə qədər sürəcək olan avstriya-Macarıstan İmperatorluğu idarəsi altındakı dövrdə ölkə yenidən quruluşlandırılaraq çökməkdə olan Osmanlı İmperatorluğu idarəsi altındakı dövrün sonlarında yaşadığı çətinliklərdən uzaqlaşaraq rifaha qovuşacaq. Bu inkişafların böyük Serbiya qurulmasını məqsəd qoyan Rusiyanın mali dəstəyi ilə reallaşdığı şübhəsizdir. Bosniyadakı Müsəlman nufüsun Osmanlı idarəsi altındakı digər torpaqlara köçü və onların tərk etdiyi yerlərə Serblərin yerləşməsiylə Bosniyadakı etnik quruluşun dəyişməsi bu dövrdə yaşanmışdır.

    1918–1941-ci illər arasındakı dövr Yuqoslaviyanın iç qarışıqlıqları və döyüşlə keçmişdir. 1941–1945-ci illəri arasındakı İkinci Dünya Döyüşü əsnasında Nazılar Yuqoslaviyanı işğal edərək Slovenyanı Almaniyaya, Xorvatiyanı, İtaliyaya və Makedoniyanı Bolqarıstana bağlayaraq xüsusilə Yəhudi və qaraçılara qarşı bir etnik təmizlik hərəkətinə girişərək toplama düşərgələrində minlərlə insanı öldürdülər.

    1945–1990-cı illər arasındakı soyuq döyüş dövrünün 35 illi Titonun liderligi altında keçdi. Bu dövrdə Bosniya – Hersoqovinanın sərhədləri 1918 əvvəli döndü və Boşnaklar mədəni şəxsiyyətlərinə yenidən qovuşdular. Qərbin dəstəyi ilə Yuqoslaviyada döyüşün izləri tez silindi. Qərbli ölkələr Yuqoslaviyanı yalnız iqtisadi deyil eyni zamanda əsgəri və siyasi sahədə də dəstəklədi. 1970-ci illərdə Sovet müdaxiləsi riski ilə qarşılaşıldığında Amerika Birləşmiş Dövlətləri Yuqoslaviyanı müdafiə etmək üçün nüvə gücə müraciət edə biləcəyini açıqladı. Soyuq döyüşün sona çatması və sona çatan kommunist rejimlə birlikdə parçalanan Sovetlər Birliyindən Yuqoslaviyada təsirləndi.

    1986–1992-ci illər arasında yaşanan qanlı vətəndaş müharibələrinin sonrasında Yuqoslaviya parçalandı. Həddindən artıq milliyyətçi Slobodan Miloshevich və onun dəstəklədiyi xadimlər tərəfindən böyük Serbiyas(n)ı qurma xəyalları ilə sistematik bir soyqırım reallaşdırıldı. Bu dövrdə 10.000in üzərində Boşnak həyatını itirdi. Serblərin başda Saraybosna olmaq üzrə əhatə etmə altında tutduğu şəhərləri bombalamasına, sniper atəşi ilə günahsız vətəndaşları öldürməsinə, başda ziyalılar olmaq üzrə seçilmiş kəslərin toplama düşərgələrində öldürülməsi ilə reallaşdırılan etnik təmizlik hərəkətinə qərbli ölkələr uzun müddət lazım olan reaksiyanı göstərməyərək soyqırıma tamaşaçı qaldı.

    1992-ci lin fevralında müstəqilliyini elan edən Bosniya – Hersoqovina 7 aprel 1992-ci ildə də ABŞ və digər qərbli ölkələr tərəfindən tanındı və 22 may 1992-ci ildə Birləşmiş Millətlər Təşkilatına qəbul edildi.

    Bosniyadakı döyüş 1992-ci ilin yazında başladı. Bosniyanın şimalını hədəf alan hücumların məqsədi bu bölgələrdən Boşnak və Xorvatları uzaqlaşdıraraq Serb dövlətini qurmaq idi. Serblərin bu hücumları bölgədəki digər etnik qruplar üçün tam bir fəlakətə çevrildi.

    Döyüşün ilk aylarında şərqdəki xeyli çox Boşnak şəhəri serblərin hücumları nəticəs(n)i asanca düşdü. Ancaq şəhəri çevirən təpələrində köməyiylə Srebrenizka hücumlara qarşı özünü müvəffəqiyyətlə müdafiə etdi.

    1993-cü ildə Birləşmiş Millətlər Təşkilatı altı məskunlaşma vahidini “etibarlı bölgə” elan etdi, Srebrenitsada bunlardan biri idi. Məqsəd sərhədləri qoruna bilər hala gətirərək barış üçün görüşülə bilər bir zəmin yaratmaq idi. Köməklərin etibarlı bölgələrə çatdırılması gündəmə gəlincə bu tətbiq işğalçı-təcavüzkar güclərlə Birləşmiş Millətlər Təşkilatı əsgərlərinin əməkdaşlıq etməsini tələb edərək məqsədi ilə tam bir təzad meydana gətirər hala gəldi

    1995-cilin may yaında serblər Saraybosnadakı əhatə etməyi şiddətləndirdi və NATO serblərə qarşı hava hücumu təşkil edildi. Buna missilleme olaraq Serblər 6 etibarlı bölgəni bombalayaraq 300 Birləşmiş Millətlər əsgərini girov götürdü. İyul 1995-ci ildə general Mladic əmrindəki Serb gücləri Srebrenizkadakı Hollandiyalı Birləşmiş Millətlər güclərini təsirsiz hala gətirərək şəhəri hədəf aldı. Təxminən 25,000 boşnak serb hədəsi üzərinə şəhəri tərk edərək bir başqa etibarlı bölgə olan Potocariyə çatdı. 5000 mühacirin düşərgəyə girməsinin ardından Hollandiyalı barış gücü əsgərləri düşərgənin dolduğunu bildirərək düşərgənin girişini bağladı. Bu hadisə, düşərgənin yaxınlarındakı təxminən 20,000 Boşnağın Serblərin ölüm hədəsinə qarşı savunmasız qalmasına yolaçtı. Serblər bölgədəki Boşnakları çıxarmağa başladığında Hollandiyalı birliklər müdaxilə tapılmadı, hətta əməliyyatların düz bir şəkildə reallaşdırılması üçün təşkilatda köməkçi belə oldu. Qadın və uşaqlar ayrıldıqdan sonra əsgərlik çağına gəlmiş olan kişilər avtobuslara mindirildikdən sonra düşərgənin yaxınında gülləyə düzülərək öldürüldü. İkinci Dünya Döyüşündən sonrakı bu ən böyük soyqırımda 10 – 15 min Boşnakın qətl edildiyi iddia edilməkdədir. Qızılxaç səlahiyyətliləri bu hadisələr əsnasında 7.500 adamın itdiyini bildirmişdir.

    Coğrafiya[redaktə | əsas redaktə]

    İqlim[redaktə | əsas redaktə]

    Bosna-Hersoqovinada yerli iqlim hakimdir. Hava istilikləri, ən isti aylar olan İyul və Avqustda 30 dərəcəyə qədər çıxarkən, ən soyuq günlər isə, Dekabr və Yanvar aylarında yaşanmaqda və istilik −20 dərəcəyə qədər düşməkdədir. Ümumiyyətlə 4 mövsüm bol yağış alan/sahə ölkədə ən yağışlı ay İyun (110–115 mm), ən quraq ay isə Dekabrdır (40–70 mm). Ölkənin cənub-qərb seqmentində və Neretva Vadisində Aralıq dənizi iqlimi görülər. Bu bölgələrdə meyvə-tərəvəz bağçaları, üzüm bağları vardır. Heyvandarlıq isə, ölkənin bütünündə edilməkdədir.

    Başlıca çayları Una, Sənə, Drina, Sova, Bosniya və Mostar Körpüsünün altından axan Neretvadır.

    Başlıca təbii qaynaqları kömür, dəmir, boksit, manqan, meşələr, mis, xrom, sink, güllə, duz, barit, asbest, kaolin və gipsdir.

    Ölkədəki əlavəs(n)ilə bilər torpaqların nisbəti %14, otlaq və meraların nisbəti %20, meşə və ağaclıq sahələrin nisbəti %39, digər torpaqların nisbəti də %27’dir. Sulana bilən ərazi 20 km2 dir.

    Şəhərlər[redaktə | əsas redaktə]

     Əsas məqalə: Bosniya və Hersoqovina şəhərlərinin siyahısı

    İnzibati ərazilər[redaktə | əsas redaktə]

    çəhrayı — Serb Respublikası, mavi — Bosniya və Herseqovina Federasiyası, yaşıl — Brçko dairəsi

    Dövlət ayrı fəaliyyət göstərən Bosniya və Herseqovina Federasiyası,Serb Respublikası və Brçko dairəsindən ibarətdir.

     Bosniya və Herseqovina Federasiyası[redaktə | əsas redaktə]

    Bosniya və Herseqovina Federasiyası 10 kantondan ibarətdir

    1. Unsk-San
    2. Posav
    3. Tuzla
    4. Zenitsa-Doboy
    5. Bosna-Podrin
    6. Orta Bosniya
    7. Herseqovina-Neretvan
    8. Qərbi Herseqovina
    9. Sarayevo
    10. Qərbi Bosniya

     Serb Respublikası[redaktə | əsas redaktə]

    Serb Respublikası 7 bölgə və 63 bələdiyyədən ibarətdir.

    1. Banya-Luka
    2. Doboy
    3. Bielina
    4. Zvornik
    5. Sarayevo-Romaniya
    6. Foça
    7. Trebinye

    Brçko dairəsi[redaktə | əsas redaktə]

    Hökumət[redaktə | əsas redaktə]

    Ali qanunverici orqan – Milli palata; Xalq palatası.

    Siyasət[redaktə | əsas redaktə]

    Siyasi partiyalar:

    1. . Demokratik Hərəkat Partiyası, lideri S.Tixiç;
    2. . Bosniya və Herseqovina Uğrunda Partiya, lideri S.Xəliloviç;
    3. . Demokratik Xalq İttifaqı (bosniyalılar), lideri F.Abdıç;
    4. . Demokratik Xorvat Birliyi, lideri B.Kolak;
    5. . Serb Demokrat Partiyası, lideri D.Kaviç;
    6. . Bosniya və Herseqovina Sosial – Demokratik Partiyası, lideri Z.Laqumciya.

    Brçko Dairəsi[redaktə | əsas redaktə]

    Brçko dairəsi eyni zamanda həm Bosniya və Herseqovina federasiyasının həm də Serb Respublikasının tərkib hissəsidir.

    Xarici əlaqələr[redaktə | əsas redaktə]

    Silahlı qüvvələr[redaktə | əsas redaktə]

    İqtisadiyyat[redaktə | əsas redaktə]

    • İxracat: Paltar, kimyəvi maddələr, mebel.
    • İdxal: Maşın və avadanlıqlar alıcı təlabatı malları, ərzaq malları.

    Daşınma və kommunikasiyalar[redaktə | əsas redaktə]

    Demoqrafiya[redaktə | əsas redaktə]

    2007-ci ilin iyun ayının 30 – na olan rəsmi təxminlərə əsasən ölkədə 3.842.942 nəfər əhali yaşayır.[1]

    Millətlər[redaktə | əsas redaktə]

    Dil[redaktə | əsas redaktə]

    Boşnak dili, Serb dili, Xorvat dili

    Din[redaktə | əsas redaktə]

    Müsəlmanlar – 40% Pravoslavlar – 31% Katoliklər və Protestantlar – 19%

    Həmçinin bax[redaktə | əsas redaktə]

    İstinadlar[redaktə | əsas redaktə]

    1. ↑ “Bosniya və Hersoqovina Dövlət Statistika Agentliyi”. 2010-12-10 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2009-04-24.

    Xarici keçidlər[redaktə | əsas redaktə]

  • İraq İslam RESPBULİKASI

    İraq — Yaxın Şərqdə dövlət. İraq dünyanın ən qədim mədəniyyətlərinin beşiyi olmuş Aşağı Mesopotamiya bölgəsində qurulmuş dövlətdir. Hal-hazırda İraq Yaxın Şərqdə strateji mövqeyi, sahib olduğu neft ehtiyatları və əkinçiliyə əlverişli torpaqları ilə bölgənin geopolitik əhəmiyyətə malik ölkələrindən biridir. İraq Səudiyyə Ərəbistanından sonra dünyanın ən böyük ikinci neft ehtiyatına malikdir.Ən böyük şəhəri paytaxt Bağdad olsa da , digər məşhur şəhərləri Mosul,Kərbala və Əl-Nəcəfdir.Wikimedia | © OpenStreetMapİraq

    İraq uzun illər Böyük Britaniya tərəfindən idarə edilmiş, Böyük Britaniyanın Yaxın Şərqdən tamamilə çəkilməsindən sonra bölgə üzərində əsas güc rolunu ABŞ oynamağa başlamışdır.

    Mündəricat

    Etimologiya[redaktə | əsas redaktə]

    İraq sözünün ölkə ərazisində qədim dövrlərdə yerləşmiş Uruk şəhərinin adından götürüldüyü güman edilir. Bu barədə digər ehtimal isə İraq sözünün uzaq mənasını verdiyi və bu adın ölkə Osmanlı İmperiyası tərəfindən idarə olunduğu dövrlərdə mərkəzə olan uzaqlığına görə verilməsidir. Başqa bir ehtimal isə ərəbcə irak sözünün “düzən” mənasıdır.

    Əhali[redaktə | əsas redaktə]

     Əsas məqalə: İraq əhalisi

    2009-cu ilin oktyabr ayında İraqda əhalinin siyahıya alınması planlaşdırılır .[1] İraqın digər Ərəb ölkələri ilə müqayisə edildiyində geniş bir şəhərli orta sinifə və nisbi bir səriştəli işgücünə sahib olması diqqətləri çəkər. İraq, Ərəb ölkələri arasında, Misirdən sonra ən çox məlumata sahib olan ölkə mövqesindədir.İraq olduqca gənc əhaliyə sahib olub əhalinin 55 %-i 15–64 yaş qrupuna, 42 %-i 0–14 yaş qrupuna, 3 %-i isə 65 yaş və yaxarı qrupa daxildir. Orta ömrün təxminən 66,5 il olduğu İraqda körpə ölüm nisbətlərinin yüksəkliyi (6,2%) əhəmiyyətli bir problemdir. İraq əhalisinin 58 %-i oxuyub-yaza bilmir. Bu nisbət kişilərdə 70,7%, qadınlarda 45%-dir. 2000-ci il üçün əhalinin artım sürəti 2,86% olaraq təxmin edilmişdir.

    Milli tərkib[redaktə | əsas redaktə]

    Bəzi mütəxəssis qiymətləndirmələrinə əsasən İraq əhalisinin 65%-ini ərəblər , 17%-ini[2] kürdlər, 13%-ini türkmanlar, 3%-ini assuriyalılar, 1%-ni farslar, 1%-ini isə digər xalqların nümayəndələri təşkil edir .

    Din[redaktə | əsas redaktə]

    İraqın cəmi əhalisinin təxminən 60 %-ni şiə, 35 %-ni isə sünni müsəlmanlar , 3 %-ni xristianlar, 2 %-ni digər dinlərə etiqad edənlər təşkil edir.[3] Sünnülüyün hənəfi və az sayda şafii məzhəbinə ölkənin müxtəlif rayonlarında yaşayan bədəvi ərəblər, şəhər əhalisinin bir hissəsi (ilk növbədə Bağdad və Bəsrə şəhərinin əhalisi), Yuxarı Mesopotamiyanın ərəbləri, eləcə də kürdlər, türklər, çərkəzlər, türkmələrin böyük hissəsi ibadət edir. İraqın mərkəzi və cənub hissəsində yaşayan əkinçi ərəblər, farslar, lurlar və türkmənlərin üçdə ikisi şiələrdir. Eyni zamanda az sayda əli-ilahi (kürdlər, türkmənlərin bir hissəsi), ismaililər, bəhailər də vardır. Xristianlar ölkənin iri şəhərlərində, eləcə də Mosulun kənd yerlərində məskunlaşıblar. Onlar əsasən assuriyalır, ermənilər və ərəblərin bir hissəsidir. Xristianların böyük qrupunu əsasən müxtəlif uniat kilsələrinin ardıcılları olan katoliklər təşkil edir. Onların əksəriyyəti xaldo-katoliklərdir. Bununla yanaşı siro-katoliklər (35 min nəfər) və erməni–qriqoryanlardır. Latın ənənəvi katoliklər azlıq (3,5 min nəfər) təşkil edir ki, bunlar da əsasən İraqda yaşayan əcnəbilərdir. Digər xristian təmsilçiləri nestorianlar (65 min nəfər), erməni-qriqoryanlar (23 min nəfər), yakobitlər (12 min nəfər), pravoslavlar, protestantlardır. İudaistlər müəyyən bir dövrdə əhəmiyyətli sayda olsalar da, ötən əsrin 50-ci illərində İsrailə köçmüşlər və bu gün onların İraqdakı sayı yalnız 450 nəfərdir. Ölkədə bir sıra qədim din və sektaların da ardıcılları vardır: yezidilər (70 min nəfər, Mosul, Kərkük və Sincar rayonunda yaşayan kürdlərin bir hissəsi), mandeylər (14 min nəfər, Ən-Nəsiriyyə rayonunda məskunlaşmışlar).

    Coğrafiya[redaktə | əsas redaktə]

    İraq Coğrafiyası

    İran körfəzi ölkələri arasında İraq Səudiyyə Ərəbistanı və İrandan sonra 434,128 km² ilə ən böyük ərazisi olan ölkədir. Şimalda Türkiyə, qərbdə Suriya və İordaniya, şərqdə İran, cənubda Səudiyyə Ərəbistanı və Küveyt ilə həmsərhəddir. İraqın İran körfəzi ilə əlaqəsi dənizə olan qısa sahili vasitəsilədir: ölkə 924 km²-lik quru sularına malikdir. Beləliklə tipik bir quru dövləti olan İraqın, şimaldakı dağlıq ərazi xaricində hər tərəfdən təbii müdafiəsiz sərhədlərə malik olmasından əlavə dənizə çıxışı da qeyri-kafidir. İraqın qonşuları İran (1.458 km), Səudiyyə ərəbistanı (814 km), Suriya (605 km), Türkiyə (331 km), Küveyt (242 km) və İordaniya (181 km) ilə olan cəmi sərhəd uzunluğu 3631 km-dir.

    İraq, Cənub-Qərbi Asiyada Dəclə və Fərat çaylarının orta və aşağı axınında yerləşmişdir. Əlverişli iqtisadi və siyasi-coğrafi mövqeyi olan ərazisindən beynəlxalq əhəmiyyətli quru və hava yolları keçir. İraq şimaldan cənuba təqribən 1000, qərbdən şərqə 700 km məsafədə uzanır. Quru sərhədlərinin uzunluğu 3300 km-dir. Ucqar cənub-şərqdə 50 km məsafədə İran körfəzinə çıxışı var.

    Relyefinə görə İraq, əsasən düzən ölkədir. Ərazisinin çox hissəsini Cənub-Qərbi Asiyada ən böyük ovalıq sayılan Mesopotamiya ovalığı tutur. Ovalığın səthində çökəkliklər çox vaxt daşqın və yeraltı sularla dolur və müvəqqəti göllər əmələ gətirir. Cənuba doğru getdikcə ovalıq genişlənir və delta ilə qurtarır. Dəclə, Fərat çaylarının orta axarında yerləşən ərazinin səthi dərə-təpəlikdir. Qərbdə bu ərazi Suriya ərazisinə daxil olur. İran körfəzinə tədricən enən Mesopotamiya ovalığı Bağdaddan bir qədər şimalda Babilistan ovalığı ilə əvəz olunur. Ölkənin şimal və şimal-şərq hissəsi çətin keçilən dağlıq, qərb hissəsi isə səhra tipli relyefə malikdir. Fiziki-coğrafi xüsusiyyətlərinə görə İraqda dörd təbii rayon – Aşağı Mesopotamiya; Yuxarı Mesopotamiya; Şimali İraq dağlıq bölgəsi və Əl-Bədiyə adlanan səhra ayrılır. İraqın ən hündür yeri (3598 m) İranla həmsərhəd bölgələrdədir.

    İqtisadiyyatı[redaktə | əsas redaktə]

    XXI əsrin başlanğıcında İraq mədən sənayesi inkişaf etmiş, orta səviyyəli sənaye-aqrar ölkə idi. 2001-ci ildə ölkənin Daxili Məcmui Məhsulunun dəyəri 60–65 mlrd. ABŞ dollarına yaxın idi. O vaxt ölkənin milli valyutası olan bir dinar təqribən 3 ABŞ dollarına bərabər tutulurdu. 2001-ci ildən sonra ölkə iqtisadiyyatı güclü dəyişikliklərə məruz qaldı. Müharibələr, kamekadzelərin törətdikləri partlayışlar və terror aktları, ölkəyə qarşı yönəldilmiş iqtisadi sanksiyalar, başqa qadağalar, maliyyə vəsaitlərinin həbs edilməsi və xoşagəlməz başqa səbəblər iqtisadiyyata viranedici zərbə vurdu.

    Hazırda İraq hökuməti iqtisadiyyatı bərpa etmək sahəsində aşağıdakı vəzifələri həyata keçirməyi planlaşdırır:

    • əvvəllər fəaliyyətdə olmuş bütün müəssisələri ilk növbədə energetika və mədən sənaye müəssisələrini yenidən işə salmaq;
    • ölkədə yaşayan xalqlar və dini icmaların həmrəyliyinə nail olmaq;
    • insanlar üçün şəhər və kəndlərdə yeni iş yerləri yaratmaq;
    • əhalini ərzaq, içməli su, dərman preparatları ilə təmin etmək;
    • səhiyyə və maarif sistemlərinin işini bərpa etmək;
    • ölkənin təhlükəsizlik qüvvəllərini yaratmaq;
    • qonşuları ilə münasibəti mehriban məcrayə yönəltmək.

    XIX əsrin sonlarına qədər zəngin neft ehtiyatı hesabına neft sənayesi ilə əlaqədar köməkçi təsərrüfat sahələri: yanacaq, elektroenergetika, neft-kimya, tikinti materialları istehsalı sənaye sahələri yaradılmışdır. Neftdən gələn böyük gəlirlər hesabına hərbi infrastruktur və ən yeni silahların və hərbi sursatların alınması işi geniş vüsət almışdı.

    İqlim[redaktə | əsas redaktə]

    İraqda qışlar soyuq və quraq, yaylar isə isti və buludsuz keçir. Ərazisinin çox hissəsinin səhra olması bu tip iqlim şəraitinin ortaya çıxmasına səbəb olur. İran və Türkiyə sərhədi boyunca uzanan şimaldakı dağlıq bölgələrə, qışda tez-tez qar yağır. Bəzən mərkəzi və cənubi İraqda sel baş verir. Ölkədə digər təbii fəlakətlərlə yanaşı toz və qum fırtınalarına da tez-tez rast gəlinir. İraqın əksərən geniş düzlüklərdən ibarət olan ərazi quruluşu var. İran sərhədində geniş bataqlıqlar da mövcuddur.

    Ölkənin iqlimi şimalda və mərkəzdə subtropik kontinental Aralıq dənizi tipli, cənubda tropikdir. Həm dağlıq rayonlarda, həm də Mesopotamiya ovalığında yay qızmar, quru, qış isə yumşaq və rütubətli keçir. İyul ayının orta temperaturu Mosulda (ölkənin şimalında) 38, Bağdadda (mərkəzdə) 34, Bəsrədə (cənubda) 33 dərəcədir. Yayda cənubda havanın hərarətinin 50 dərəcəyədək qalxmasını tez-tez müşahidə etmək olar. Yanvar ayının orta temperaturu Mosulda müsbət 5–7, Bağdadda 9–10 dərəcə olur. Şimaldakı dağlıq rayonlarda temperaturun 15 dərəcəyədək azalması hallarına da rast gəlmək olar. İraqda tez-tez quru şimal və şimal-qərb küləkləri əsir. Həmin külək ildə 50 gün davam etdiyinə görə “xəms”in (xəms ərəbcə 50 deməkdir) adlanan külək əsdiyi vaxt hər yer bozarır. Hava sarı rəngə çalır. Küləklə gələn qum adamı göz açmağa qoymur. Bu küləyi şimal ölkələrində qar yağan zaman baş verən çovğunla müqayisə etmək olar. Ölkə üzrə illik yağıntıların orta miqdarı 300 mm-ə yaxındır. Şimala, xüsusilə, dağlıq rayonlara yağıntı (500 mm), cənuba isə az (100 mm) düşür. Ən az yağıntı (60 mm) Mesopotamiyanın cənub şərqinə düşür. Yuxarı Mesopotamiyada dekabr ayında başlayan və tədricən ölkənin şərqini əhatə edən leysan yağışlar əksər hallarda güclü daşqınlarla nəticələnir.

    Daxili sular[redaktə | əsas redaktə]

    İslam ölkələrinin əksəriyyətindən fərqli olaraq İraq daxili sularla zəngindir. Yaxın Şərqin ən böyük çayları olan Dəclə (uz. 1718) və Fəratın (2300 km) orta və aşağı axınları İraq ərazisindədir. Şimal-qərbdən cənub-şərq istiqamətində axan Dəclə və Fərat Əl-Qürnə şəhəri yaxınlığında birləşərək Şətt-ül-Ərəb (mənası Ərəb çayı) adı altında İran körfəzinə tökülür. Fərat axını boyu heç bir qol qəbul etmir. Dəcləyə isə mənbəyi Kürdüstan və Zaqros dağlarında yerləşən Böyük Zab, Kiçik Zab, Diala çayları tökülür və İraq ərazisində onun ən böyük qolları sayılır. Dəclə və Fərat qolları ilə birlikdə Mesopotamiya ovalığına 70 kub metr həcmində su gətirir.

    Tez-tez baş verən daşqınlar Dəclə və Fəratın aşağı axınında bataqlaşmış sahələr əmələ gətirmişdir. Hidrotexniki qurğuların tikintisi çaylarda su sərfini xeyli nizama salmışdır. Misir üçün Nil, Pakistan üçün Hind çayının iqtisadi əhəmiyyəti nə qədər böyükdürsə, İraq üçün də Dəclə və Fərat bir o qədər əhəmiyyətlidir. Bu çaylar Mesopotamiya ovalığının məhsuldar torpaqlarını suvarmaqla yanaşı əhalinin içməli su ilə təmin olunmasında da böyük rol oynayır. Çayların nəqliyyat arteriyası kimi də əhəmiyyəti böyükdür. Şətt-ül-Ərəb çayında mövcud dərinlik (9 metr) dəniz gəmilərinin Bəsrə şəhərinə qədər qalxmasına imkan yaradır.

    Tarix[redaktə | əsas redaktə]

     Əsas məqalə: İraq tarixi

    Ən qədim şərq mədəniyyətlərinin doğulduğu Mesopotamiya, 633–642-ci illər arasında Ərəb xilafəti torpaqlarına daxil edildi. Bölgə Əməvilər və Abbasilər xilafəti dövrlərində ən parlaq dövrəsini yaşamışdır. O zamanlar Bağdad dünyanın ən əhəmiyyətli mədəniyyət və ticarət mərkəzi idi. İraq 637-ci ildə müsəlmanlar tərəfindən fəth edilməsindən sonra Xəlifə Əli dövründə İslamın mərkəzi halına gətirilmiş və xilafətin paytaxtı Kufəyə köçürülmüşdür. Əli ilə Əməvilər arasındakı Siffin döyüşü də İraq sərhədləri daxilində baş vermişdir. Bu döyüşün ardında bölgə günümüzə qədər sürən fərqli təriqət və etnik qrupların mübarizələrinə səhnə olmuşdur. Əməvilər dövründən sonra Abbasilər bölgəyə hakim olmuş, daha sonra 1055-ci ildən etibarən bölgə Səlcuqlular‘ın hakimiyyətinə girmişdir. İraq ərazisi1258-ci ildən etibarən isə Monqol istilası‘na uğramış və iki əsr monqol idarəsində qalmışdır. Tarixi qaynaqlar Dəclə çayının günlərlə mürəkkəb rəngində axdığı və minlərlə dərilik kitabı İran körfəzinə daşıdığını yazırlar. Daha sonra bölgə Ağqoyunluların (1444–1467), 1499–1508-ci illər arasında isə Səfəvilərin hakimiyyətinə girmişdir. İndiki İraq ərazisi 1534-cü ildən 1917-ci ilə qədər, qısa müddətlik ististalar xaric olmaqla Osmanlı imperiyasının tərkibində qalmışdır.

    Birinci dünya müharibəsi zamanı Osmanlı imperiyasının Yaxın Şərqdən çəkilməsinə səbəb olan bəzi yerli üsyanlar olmuşdur. Bu üsyanlarda ingilislərin təşviqi ilə Məkkə əmiri Şərif Hüseyindən də istifadə edilmişdir. Şərif Hüseyin və oğullarına Osmanlının yıxılmasından sonra qurulacaq olan Böyük Ərəb Dövlətinin krallığı vəd edilmişdi. Lakin bunun əvəzində 1916-cı ildə Böyük Britaniya və Fransa arasında əldə edilən Sayks-Pikot müqaviləsinə əsasən bölgə hegemon Avropa dövlətləri tərəfindən zəbt edildi. Bu razılaşmağa görə yeni- “süni” dövlətlər quruldu. Sayks-Pikot xətti deyilən bu sərhədlər, o dövrün şərtlərində dünyanın iki böyük imperialist gücü olan Böyük Britaniya və Fransanın Yaxın Şərqə baxışlarını əks etdirir. Fransız və ingilis zabitlər bölgənin etnik və dini şəraitini nəzərə almadan, yalnız öz mənafeləri istiqamətində, təkcə xəritə üzərində mövcud olan yeni ölkələr meydana gətirməklə bəzi etnik qrupları da parçaladılar. Bu razılaşma nəticəsində qurulan dövlətlərdən İraq, İordaniya və Fələstin Böyük Britaniya bölgəsini, Suriya və Livan isə Fransa bölgəsini təşkil etmişdir.

    Yekun olaraq İraq, sahib olduğu coğrafi xüsusiyyətləri etibarilə müdaxiləyə açıq olması səbəbilə müxtəlif güclərin hakimiyyətinə girmiş, zəbtlərə uğramışdır. 1918-ci ildə İraq, Osmanlı dövlətindən tamamilə ayrılmış və 1920-ci ildə təşkil edilən San Remo konfransı ilə İngilis mandatına verilmişdir.

    Müasir İraq[redaktə | əsas redaktə]

    2004-cü ildə təklif edilən bayraqSəddam Rejimindən sonra istifadə edilməyə başlanan İraq Bayrağı

    Müasir İraq 1920-ci ildə Osmanlı İmperiyasının Birinci dünya müharibəsində məğlub olması ilə ingilislərin ələ keçirdiyi Osmanlı vilayətləri olan Mosul, Bağdad və Bəsrəni yeni bir siyasi vahid olaraq birləşdirməsinin nəticəsində Dəclə-Fərat hövzəsinində qurulmuşdur.

    İngilislər əvvəllər ölkəni birbaşa idarə etmək fikrində olsalar da xalqın sərt müxalifətilə qarşı-qarşıya qalmışlar. Ortaya çıxan üsyanlarda xüsusilə Şiə əhali əsas rol almışdır. Şiələrin əksəriyyətdə olduğu Nəcəf, bu dövrdə üsyanın mərkəzinə çevrilmişdir. Nəticədə ingilislər tərəfindən Məhəmməd Peyğəmbər‘in nəslindən olan Kral Feysəl İraqın başına keçirilmişdir. Bu üsulla ingilislər həm İraqa tamamilə hakim olmaq, həm də Osmanlının ardından ortaya çıxan xəlifə boşluğunu bu şəkildə dolduraraq digər İslam ölkələrinə də təsir etməyi planlaşdırmışdır.

    Kral Feysəl başa keçməsiylə birlikdə yaşanan ən əhəmiyyətli inkişaf Ərəb xalqçılığının teorisyeni Sati əl Hüsrinin İraqa gətirilməsidir. Onun qurduğu Ərəb birliyinə istiqamətli təhsil sistemi xüsusilə Şiə qrupların reaksiyasını yığmışdır. Kral Feysəl güclü və müstəqil bir İraq qura bilmənin yolunun güclü bir ordudan keçdiyini bilirdi. Bu səbəblə bu tip bir ordunun meydana gəlməsi üçün bütün gücü ilə çalışsa da İraqlı Kürdlər və Şiələrin mənfi rəftarıyla qarşılaşmış və əsgərə götürmələrdə daim problemlər yaranmışdır. Hər iki birlik də Sünni Ərəblərə əsgər olaraq xidmət etməyi rədd etmişlər.

    Sonrakı illərdə Sünnilərlə Şiələr arasındakı inteqrasiya müddəti yaşanmış qarşılıqlı evliliklər və ticarət əlaqələri olmuşdur. 1928 gəlindiyində 88 nəfərlik İraq parlamentində 26 Şiə üzv vardı. 1930-cu ildə İraq hökuməti müstəqil bir dövlət olma yolunda İngiltərə ilə 25 illik bir razılaşma imzaladı və İraq 1932-ci ildə Millətlər Cəmiyetinə müstəqil bir dövlət olaraq qatıldı. 1933 Kral Farukun ölümünün ardından ölkədə dini və etnik qarşıdurmalar artdı.

    1935da İtalyanların Həbəşistanı işğal etməsi Orta Şərq ölkələri arasında xüsusilə təhlükəsizlik narahatlığının meydana gəlməsinə səbəb olmuşdur. İtalyanlar Şimali Afrikada qurduqları bu hakimiyyəti Orta Şərqə də yaymaq istədi. Nəticədə Yəmənlə bağladığı müqavilə ilə Qırmızı dəniz‘ə nəzarəti ələ keçirdi. Bu səbəblə Orta Şərq ölkələri arasında Səədabad paktı imzalandı.

    İkinci dünya müharibəsi illərində hakim güclər arasında yaşanan mübarizə İraq üzərində də olmuşdur. Almanlar etdikləri inqilab ilə özlərinə yaxın bir hökuməti başa gətirsələr də, edilən əks-inqilab ilə İngilislər təkrar hakimiyyəti qurmuşlar. İkinci dünya müharibəsi illərində Türkiyə sərhədlərinə qədər gələn Almanların məqsədlərindən biri də Türkiyəni keçərək İraqdakı yandaşlarına yardım edib, buradakı İngilis hakimiyyətini qırmaq idi. Lakin daha sonra Alman ordularının Rusiyaya qayıtması, Türkiyənin işğalı və İraqa çatma planlarından imtina etməsinə səbəb oldu. İngilislər İraqı da Almaniyaya qarşı döyüşə girməyə təşviq etsə də İraq rəhbərliyi Türkiyəni nümunə götürərək eyni siyasətləri izləmiş və döyüşə girməmişdir.

    1936-cı ildə Kürd mənşəli bir Polkovnik olan Bəkir Sidqi liderliyində bir inqilab reallaşdı. 1941-ci ildə isə May hərəkatı olaraq bilinən ikinci bir zərbə oldu. 1945-ci ildə Ərəb ölkələri bir araya gələrək, bir Ərəb Birliyi təşkilatı qurdular. Ərəb Birliyi hərəkatı Ərəb ölkələri arasında milliyyətçilik duyğularının da artmasına səbəb oldu. Bunun nəticəsi olaraq da İraq, Suriya, İordaniya və Livan bir tək ölkə olaraq birləşmə düşüncəsi ortaya atıldı. Ərəblərin birləşmə düşüncəsini xüsusilə İngiltərə dəstəkləyirdi. Bu birləşmə ilə İngilislər, Suriya və Livandakı Fransız hakimiyyətini qaldıraraq bu bölgələri də öz hakimiyyəti altına almağı məqsəd qoyurdular. Digər güclü bir Ərəb ölkəsi olan Misirdə bu birləşməyə qarşı çıxırdı. Onun narahatlığı isə Ərəb dünyasının ən böyük ölkəsi olma xüsusiyyətini itirəcək olması idi. Orta şərqdə İngilislərin təsirinin zəifləməsi, İsrail dövlətinin qurulması, Misirin müxalifəti kimi səbəblərlə bu birlik fikiri həyata keçirilə bilmədi. 1960-cı illərdə Misir və Suriyanın birləşmələri xaricində Ərəb ölkələri arasında hər hansı bir birləşmə olmadı.

    İsrailin qurulması ilə Ərəb Türkiyə əlaqələri yeni bir dövrə girdi. ABŞın təsiri ilə Türkiyənin İsrail dövlətini tanıması Ərəb ölkələrində reaksiya ilə qarşılandı. Türkiyə bu reaksiyaları azaltmaq və yeni müttəfiqlər tapa bilmək üçün İraqla yaxınlaşmağa çalışdı və ABŞ və İngiltərənin aktiv iştiraklarıyla Bağdad Paktını imzalandı.

    İkinci Dünya döyüşü sonrası Dünya üzərindəki güc tarazlıqlarında böyük dəyişmələr yaşandı. İngiltərə hakimiyyətini itirərkən ortaya çıxan boşluğu ABŞ və Sovetlər doldurmağa başladı. İraq isə bu dövrdə Sovetlər Birliyi yanında iştirak etdi.

    1958 inqilabı[redaktə | əsas redaktə]

     Əsas məqalə: 14 iyul inqilabı

    1958-ci ildə ildə reallaşan qanlı zərbə ilə Krallıq aşıb, Respublika elan edildi. General Əbdülkərim Qasım respublika başçısı oldu. İraq bu zərbənin ardından Bağdad Paktından çəkildiyini açıqladı. İraqda bu dövr xüsusilə kommunizm və etnik milliyyətçiliyin sürətlə yayıldığı illərdir.

    İraqda yaşanan bu dəyişiklik Orta Şərqdəki bütün tarazlıqları alt-üst etdi. İraqdakı bu zərbədən təsirlənən Suriyada bənzər bir əsgəri zərbə yaşandı. Orta şərqin tamamilə Sovet Rusiyanın hakimiyyətinə girməməsi üçün ABŞ və İngiltərə hərəkətə keçdi. ABŞ Livana əsgəri müdaxilə edərkən, İngiltərə İordaniyadakı qarışıqlığı bəhanə edərək buranı işğal etdi.

    Orta şərqin əhəmiyyətli bir hissəsinin Sovet təsiri altına girməsi ABŞ və müttəfiqlərini narahatlıqlandırdı. Xüsusilə son dövrdə açıqlanan sənədlər Türkiyənin İraq və Suriyada yaşanan zərbələrin ardından ABŞın nəşr/təzyiqiylə bu ölkələrə yönəlib bir işğal planı hazırladığı və daha sonra bəzi səbəblərdən ötəri bundan imtina etdiyini ortaya qoymaqda.

    8 noyabr 1963-da BƏƏS Partiyası mənsubları və ordudakı milliyyətçiləri zərbə cəhdində ol/tapıldılar. Lakin General Əbül Salam Arif yeni lider oldu və ölkə daxilində kommunist ovu başladıldı. 17 Noyabr 1968da Baas Partiyası bir zərbə ilə iqtidarı ələ keçirdi. General Əhməd Həsən Əl-Bəkr Respublika başçısı oldu.

    Baas rejimi (1968–2003)[redaktə | əsas redaktə]

    Baas Hərəkatı[redaktə | əsas redaktə]

    Baas Ərəb dilində yenidən diriliş mənasını verməkdədir. 1940-cı ildə Suriyada qurulan bu hərəkatın ilk nəzəriyyəçiləri Əkrəm Sinaqoqu ilə Mişel Əflaqdır (Eflak, Suriyalı bir Xristian və bu ideologiyanın əfsanəvi lideridir). Baas ideologiyası, məqsəd olaraq Orta Şərqdə tək bir Ərəb dövləti qurulmasını mənimsəmişdir. Partiyanın şüarı Birlik, azadlıq və sosializm idi. Partiya ideologiyası Partiya birliyinə və xarici nəşr/təzyiqlərə qarşı dayanmağa söykənirdi. Baas hərəkatı Suriyada ortaya çıxmışsa da, İraqda da tərəfdar tapmışdır. BƏƏS Partiyası Suriya və İraqda etdikləri inqilablarla iqtidarı ələ keçirmişdir. Səddam Hüseyn və Hafiz Əsəd Baas axınının son nümayəndələridir.

    17 iyul 1968-cı ildə reallaşan çevrilişin ardından İnqilabçı Əmr/əmrə Şuras(n)ı yaradıldı. Hökumət proqramı mövzusunda başlayan anlaşılmazlıqlar üzərinə Baas yanlısı Səddam Hüseyinin başında ol/tapıldığı bir qrup zabit iyul sonlarında o biri zərbəçi hizipleri saf xarici buraxdı. Dövlət başçılığı və baş nazirliyə gətirilən əl-Bəkir, eyni zamanda DKK və Baas Partiyası Regional komandirliyi başçısı olaraq qəti bir yoxlama təmin etdi. Hökumətə ağırlığını qoyan Baas Partiyası, təşkilatlı quruluşuyla dərhal dərhal bütün təşkilatları ələ keçərməyi bacardı. Döşəməs(n)ini genişlətmək istəyən Partiya, 1970-da Kürdlərlə qarşıdurmaya son verərək İraq Kommunist Partiyası (IKP), Kürdüstan Demokratik Partiyası (KDP) və o biri bəzi milliyyətçi və sol meylli siyasi güclərlə əməkdaşlığına yönəldi. Ancaq, 1974da Kürdlərlə, ardından kommunistlərlə əlaqələrin pozulması səbəbiylə yenidən tək partiyalı möhkəm bir rejimə dönüldü.

    1976-da baş nazirliyi və bəzi əhəmiyyətli səlahiyyətləri Həsən Əl Bekrdən götürən Səddam Hüseyn, iyul 1979-da, dövlət başçısı oldu.

    İran-İraq müharibəsi: 1979 ilində İranda yaşanan İslam İnqilabı oldu. 1975-da Kürd problemini həll etmək üçün İrana bəzi güzəştlər verən İraq 1979-da bu ölkədə yaşanan rejim dəyişikliyindən faydalanaraq İrana müharibə açdı. Hər iki ölkəyə də insani və iqtisadi olaraq böyük itkilər verdirən İran-İraq müharibəsi 1988-ci ildə imzalanan atəşkəs andlaşmasıyla sona çatdı.

    Körfəz müharibəsi[redaktə | əsas redaktə]

    İkinci dünya müharibəsindən sonra başlayan Soyuq müharibə bütün dünyanı iki düşərgəyə ayırmışdı. 1980-cı illər Sovetlərin həll edilmə müddətinə girməsinə və Soyuq Döyüşün nəticələnməsinə səhnə oldu. İki qütblü bir dünyadan tək qütblü bir dünyaya doğru fəaliyyət xəritəsi təkrar çəkilməyə başlanması, Orta Şərqə da əks olundu.

    İraq 1990-cı ilin avqust ayından neft istehsal kvotalarını aşmaq və müzakirəli bölgələrdən neft çıxarmaqla günahlandırdığı qonşusu Küveytı işğal edərək 19. əli olaraq torpaqlarına qatdığını elan etdi. Səddam Hüseynin uzlaşmaz gücü qarşısında BMTə üzv müxtəlif ölkələr ABŞ liderliyində Səudiyyə Ərəbistana əsgərlərini yığmağa başladı. BM Təhlükəsizlik Şurası İraqa 15 yanvar 1991-nə kimi əsgərlərini Küveytdən çəkməsi üçün bir xəbərdarlıqda etdi. 17 yanvar 1991-ci ildə başlayan və Körfəz Döyüşü olaraq bilinən Çöl Fırtınası Hərəkatı sonunda 27 fevral 1991-ci ildə Küveyt qurtarıldı. 28 fevraldakı atəşkəsin ardından şimaldakı Kürdlər və cənubdakı Şiələr arasında başlayan qiyamlar İraq qüvvətlərin tərəfindən mərhəmətsizcə basdırıldı. Milyonun üzərində İraqlı Kürd Türkiyə və İrana sığındı. Bunun üzərinə müttəfiq qüvvətlər 36. paralelin şimalı və 32. paralelin cənubundakı bölgələri İraq uçuşlarına qadağan etdilər.

    ABŞ rəhbərliyindəki müttəfiq qüvvələr 1993, 1996, 1998 və 2001 illərində İraqa qarşı hava hücumları təşkil etdi. Körfəz müharibəsindən sonra tətbiq edilən BM embarqosu 1996-cı ildə başlayan Qida Qarşılığı Neft proqramıyla yumşadıldı.

    İraqın işğalı[redaktə | əsas redaktə]

    ABŞ və Birləşmiş Krallıq liderliyindəki koalisiya qüvvətləri İraqı kütləvi qırğın silahlarından təmizləmək ,Səddam Hüseynın terrora verdiyi dəstəyi kəsmək və İraq Xalqını azadlaşdırmaq bəhanəsiylə İraqdakı BƏƏS Rejiminə qarşı hücuma keçdi. 20 Mart 2003-də başlayan hava hücumu və onu izləyən quru harekatı sonunda 9 Aprel 2003-də paytaxt Bağdada girən koalisiya gücləri Səddam Hüseyn iqtidarını aşırtdı. 15 Apreldə İraq tamamilə koalisiya güclərinin yoxlamasına keçdi. Bundan sonra bir müddət müəyyən bir müqavimət reallaşmadı.Dekabr 2003-də Səddam Hüseyn tutuldu. Sonrakı dövrlərdə işğalçı ABŞ güclərinə qarşı bir müqavimət başladı və indiki vaxtda da bəzən çox şiddətli olaraq(xüsusilə Fəllucədə) davam etməkdədir. Bunun yanında Şiələr ilə Sünnilər arasında dərin bir ayrışma ortaya çıxmış və sanki vətəndaş müharibəsini xatırladan, indiki vaxtda da davam edən şiddətli qarşıdurmalar yaşanmaqdadır. Terror təşkilatları tərəfindən də təşkil edilən hücumlarda çox sayda insan ölmüşdür. 2008 başlarında İşğalın başladığı Mart 2003dən bəri 4020 ətrafında ABŞ əsgəri ölərkən 1 milyondan çox İraqlının şiddət, qarşıdurma və müqavimət hadisələri nəticəsni öldüyü ifadə olunmuşdur. Ayrıca ABŞ-ın iraqlı məhbuslara etdiyi işgəncələr skandala gətirib çıxarmışdır. Bunun yanında kefi tətbiqlər nəticəsni öldürülən iraqlı vətəndaşlara rast gəlinmişdir.

    İraqın inzibati ərazi bölgüsü[redaktə | əsas redaktə]

    İraq inzibati cəhətdən 18 mühafazaya, 102 qəzaya (ərəbcə قضاء) bölünür .

    tumb
    Bağdad (بغداد)Səlahəddin (صلاح الدين)Diyalə (ديالى)Vasit (واسط)Meysan (ميسان)Bəsrə (البصرة)Ziqar (ذي قار)Müsənnə (مثنى)Qədisiyə (قادسية)Babil (بابل)Kərbəla (كربلاء)Nəcəf (النجف)Anbar (أنبار)Ninəvə (نينوى)Dohuk (دهوك)Ərbil (أربيل)Kərkük (کرکوک)Süleymaniyə (سليمانية)

    İraqın şəhərləri[redaktə | əsas redaktə]

     Əsas məqalə: İraq şəhərləri

    İstinadlar[redaktə | əsas redaktə]

    1. ↑ Unrepresented Nations and Peoples Organization : Iraqi Kurdistan: Census Plan
    2. ↑ Radio Free Europa : Kurdish-Arab Power Struggle Leads To Calls For Iraq Census Delay
    3. ↑ Russell, Malcom B. The Middle East and South Asia 1997 (The World Today Series). Harpers Ferry, West Virginia: Stryker-Post Publications (1997), pg. 104.

    Xarici keçidlər[redaktə | əsas redaktə]

    Həmçinin bax[redaktə | əsas redaktə]

    Göstərİraq mövzularda
    Göstərİslam Əməkdaşlıq Təşkilatı (OCI)
    GöstərAsiya ölkələri
    GöstərƏrəb Dövlətləri Liqası
    Göstər (OPEC)

    Kateqoriyalar: 

    [+]

  • Mahmut Nedim TEPEBAŞI.”Toplumun sesi olmak”

    Azerbaycanın Kültür ve Edebiyat Portalının Türkiye temsilcisi

  • Yalçın YÜCEL.”Maraşta Bir Akşam”

    Azerbaycanın Kültür ve Edebiyat Portalının Türkiye temsilcisi

  • Yalçın YÜCEL.”Toplumun sesi olmak”

    Azerbaycanın Kültür ve Edebiyat Portalının Türkiye temsilcisi

  • Harika UFUK.”Su”

    Azerbaycanın Kültür ve Edebiyat Portalının Türkiye temsilcisi

    Su olmazsa hayat olmaz,
    Her bir şeyin başıdır su.
    İnsan susuz şifa bulmaz,
    Susayanın aşıdır su.

    Karıncanın, kelebeğin,
    Beşikte yatan bebeğin,
    Bin bir renkli her çiçeğin,
    Hayaliyle düşüdür su.

    Nehirler çağlayıp akar,
    Sudan elektrik çıkar,
    Kuşlar hep havaya bakar,
    Onların bakışıdır su.

    Yemyeşil bahçeler, bağlar,
    Sümbül dolu yüce dağlar,
    Dünyama güzellik sağlar,
    Toprağın nakışıdır su.

    Yaşamanın direğidir,
    Temizliğin gereğidir,
    Var olmanın ereğidir,
    Irmağın akışıdır su.

    Herkes su adını anar,
    Doya doya içen kanar,
    Bulmayanın içi yanar,
    Yürekler yakışıdır su.

    Harika der: Kadrini bil,
    Bir gün biter, sonsuz değil,
    Su derdine biraz eğil,
    Gözümüzün yaşıdır su.

  • Harika UFUK.”Susuz yaşanmaz”

    Azerbaycanın Kültür ve Edebiyat Portalının Türkiye temsilcisi

    Doğarken, yaşarken hatta ölürken,
    Her zaman gerektir; susuz yaşanmaz.
    Çevre temizliği şarttır bilirken,
    Her zaman gerektir; susuz yaşanmaz.

    Bazen kükreyerek gelir dağlardan,
    Bereket saçarak geçer bağlardan,
    Ölüye rahmettir, dua sağlardan…
    Her zaman gerektir; susuz yaşanmaz.

    Abdest için gerek, günde beş vakit,
    Temiz olmayandan eksik olmaz bit,
    Şifa bulmak için kaplıcaya git.
    Her zaman gerektir; susuz yaşanmaz.

    Dünyada gerçeği görüyor gözüm,
    Herkese öğüttür benim bu sözüm:
    Suyu idareli kullanmak lazım,
    Her zaman gerektir; susuz yaşanmaz.

    Harika’yım, sözüm bilene haktır,
    Bir tas su vermenin sevabı çoktur,
    Âlemde su gibi bir nimet yoktur.
    Her zaman gerektir; susuz yaşanmaz.

  • Ülkü OLCAY.”SÖYLEYİN ONA”

    Azerbaycanın Kültür ve Edebiyat Portalının Türkiye temsilcisi

    Hayat hikayesi şiirlere romanlara sığmayan insan, kıymetli abim

    SÖYLEYİN ONA

    Kanadım kolumdu tutunduğum dal
    Al sümbül çiçeğim peteklerde bal
    Gayrı gitmez bende şu düştüğüm hal
    Bağrıma taş bastım söyleyin ona

    Adını sordular söyleyemedim
    Bir kuru ekmeği onsuz yemedim
    Kalbini kalbime koy diyemedim
    Bağrıma taş bastım söyleyin ona

    Gençliğim yüreğim bir ona kandı
    Bir tek oydu sevda bir tek o candı
    Sıla türküleri hep ona yandı
    Bağrıma taş bastım söyleyin ona

    Hayali avuttu acım dinmedi
    Sürgünler idamlar devran dönmedi
    Ondan başkasına yarim denmedi
    Bağrıma taş bastım söyleyin ona

    Gündüzüm karıştı gecem olmadı
    Hücrede büyüdüm çilem dolmadı
    Yıllar geçti gitti aşkı ölmedi
    Bağrıma taş bastım söyleyin ona

    Karlı dağlar söyle ona gelmesin
    Hasretiyle derde kaldım bilmesin
    Şu yalan dünyada yüzü gülmesin
    Bağrıma taş bastım söyleyin ona

  • Ülkü OLCAY.Yeni şiirler

    Azerbaycanın Kültür ve Edebiyat Portalının Türkiye temsilcisi

    Derken titredi zaman hakikati görünce
    Bir rüyaydı uyandım paramparçaydı gece

    Hayallerim pürhüzün âtide bir tükenme
    Savruldukça kayboldum dalgası sert denizde

    Bir yağmur damlasına mutlu oldum gönlümce
    Mevsimler geldi geçti aklımda o düşünce

    Rastlaşsaydık bir yerde sorabilseydim keşke
    Büyüdüğüm için mi sen küçüldün öylece ?

    UYANIŞ

    Dışarda ilkten bahar içim telaşlı neşe
    Yeşermiş güzden kalma gül goncalı has bahçe

    Erguvanlar dermişim boyumun yettiğince
    Yüreğim kar tanesi su damlasından sade

    Kanatlanıp uçardım senin olduğun yere
    Şavkı loş evinizin önündeydim kaç kere

    Yasemenler açardı hep seni düşününce
    Sevmeyi aşk sanmışım çocuksu sevinçlerle

    Aslında sen aynıydın dev olmuştun gözümde
    Sen kudretli hükümdar ben kapında bir köle

    Derken titredi zaman hakikati görünce
    Bir rüyaydı uyandım paramparçaydı gece

    Hayallerim pürhüzün âtide bir tükenme
    Savruldukça kayboldum dalgası sert denizde

    Bir yağmur damlasına mutlu oldum gönlümce
    Mevsimler geldi geçti aklımda o düşünce

    Rastlaşsaydık bir yerde sorabilseydim keşke
    Büyüdüğüm için mi sen küçüldün öylece ?

  • Ülkü OLCAY.Bahar kokulu yeni şiirler

    Azerbaycanın Kültür ve Edebiyat Portalının Türkiye temsilcisi

    Nasıl tarif
    Edebilirim ki
    Bu güzelliği
    Tenime hiç
    Değmeseydi
    Bakir koyun
    Ilık meltemi

    Mavi masa
    Gün batımı
    Beyaz boyalı
    Balıkçı evi

    Dinlemeseydim
    Rüzgarda
    Deniz kabuklarının
    Büyülü sesini

    Ya yosun kokusu
    Genzimi yakan!
    Martıların dans edişi

    Nerde duysam tanırım
    Ayak sesinden
    ZARAFETİ

    Kimi yalan kimi ziyan kimi esrar muamma
    Yalancı kâhin kalbim sevmeyi bilemedi
    Kırk parçaya bölündü ayna misali amma
    Sûrete kandı durdu asl’a yol bulamadı
    Kimi yalan kimi ziyan kimi esrar muamma

    ATEŞİN AŞKI

    Sönmeye yüz tutar bir kara kandil
    Duvarda titreyen yorgun gölgesin
    Dil versin ucunu yaktığım mendil
    Adını her nakış ayrı söylesin

    Gözlerim anbean ararken seni
    Sedefli aynada sır olur tenin
    Dudağım tadınca katil buseni
    Farkına varmadım olan bitenin

    Dört mevsim kara kış baharım kayıp
    Bahçemde bir daha güller açar mı?
    Gönlüme zehirli oklar saplayıp
    Açtığın yaralar bir gün geçer mi?

    Sokaklar kör sağır dinsiz sokaklar
    Ölümün camlarda gezer soluğu
    Sokaklar lal olur sensiz sokaklar
    Bir güvercin düşer içer yokluğu

    Gamzende çağlayan nehir yok şimdi
    Kuruyan gözlere umman neylesin
    Bülbülün figanı âhı çok şimdi
    Gülzarlar virâne bağban neylesin

    Yandıkça harınla can verir közün
    Ateşin aşkıyla bahtiyarım ben
    Sanmasın sultanım kulunu üzgün
    Acılar tahtında şehriyarım ben

    Bahara döner hazân nergise siner nazın
    İnce ince çalınır yürek telinde sazın
    Ne kıymeti olur ki seni demeyen sözün
    Sen güldükçe dalıma cennet kuşları konar

  • Xalq şairi Mirvarid DİLBAZİ.”Daşlarda iziniz varmı?”

    This image has an empty alt attribute; its file name is mirvarid-dilbazi.jpg

    Avey dağın kəklikləri,
    Görüşmədik çoxdan bəri.
    Bu ətirli yaz səhəri,
    Mənə bir sözünüz varmı?

    Səsiniz düşübdür kəndə,
    O kəndin qızıyam mən də.
    Axtarıram hər gələndə,
    Daşlarda iziniz varmı?

    Uşaqlığım sizə bağlı,
    Saçlarım qaralı, ağlı,
    Ayrılıqdan köksü dağlı
    Uzaqda qızınız varmı?

    1970

    *Bu şeir Xalq şairi Mirvarid Dilbazinin 2004-cü ildə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin “Azərbaycan dilində latın qrafikası ilə kütləvi nəşrlərin həyata keçirilməsi” haqqında 12 yanvar 2004-cü il tarixli sərəncamına əsasən işıq üzü görmüş “Seçilmiş əsərləri” kitabından seçilərək dərc olunur

  • Xalq şairi Osman SARIVƏLLİ.”Aranım, dağım”

    Qonşu mənə baxıb, gileylənirdi:
    -Nə vaxtıdır şəhərdən heç çıxmayırsan?
    Qış çətin deyil, lakin yayları
    Burada yaşamaq deyildir asan.

    Qorxulu deyildir mənim üçün heç,
    İstidə, bürküdə yayda qalmağım.
    Güzəranım keçir aranlı, dağlı,
    Evim aranımdır, eyvan yaylağım.

    1977

    *Bu şeir Xalq şairi Osman Sarıvəllinin 2004-cü ildə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin “Azərbaycan dilində latın qrafikası ilə kütləvi nəşrlərin həyata keçirilməsi” haqqında 12 yanvar 2004-cü il tarixli sərəncamına əsasən işıq üzü görmüş “Seçilmiş əsərləri” kitabından seçilərək dərc olunur

  • Xalq şairi Hüseyn ARİF.”Qızılquş”

    Yadlar sağdan-soldan baxdı həsədlə,
    Atıla güllələr ona çatmadı.
    Ölsə də, qızılquş keçməz yad ələ,
    Daşına sığınmadı, yerə yatmadı.

    Ölçdülər, biçdilər kəsib hər yanı,
    Nəhayət, yorulub əldən düşdülər.
    O geniş açmışdı qol-qanadını,
    Vurmaq istəyənlər gecikmişdilər.

    *Bu şeir Xalq şairi Hüseyn Arifin 1966-cı ildə Bakı şəhərində, Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı tərəfindən kütləvi tirajla (15000) işıq üzü görən “Yollar və xatirələr” şeirlər və poema kitabından seçilib.

  • Xalq şairi Bəxtiyar VAHABZADƏ.”Özümdən narazıyam”

    This image has an empty alt attribute; its file name is 118563526_1552827504924140_505143189830121002_n.jpg

    ÖZÜMDƏN NARAZIYAM

    Təbiətin könül açan
    Min rəngi, min səsi var.
    Hər könülün min arzusu,
    Min səsli nəğməsi var.

    Bu arzular, bu nəğmələr,
    Bu səslər bir saz kimi
    Mənim solğun sözlərimdə
    Heç dil aça bildimi?

    Hissim dərin, sözüm solğun,
    Qəlbim geniş, sinəm dar.
    Məndən əvvəl doğulubdur
    Sinəmdəki duyğular.

    Səhv atılan addımları
    Sonradan anlayıram.
    Baxıb vicdan güzgüsünə
    Özümü danlayıram.

    Six ey yanlış addımlarım,
    Məni dərdə saldınız.
    Mən sizinlə döyüşdükcə,
    Gün-gündən çoxaldınız.

    Mən haqq-hesab istəyirəm
    Gecələr gündüzümdən.
    Narahatam, narazıyam
    Ömrüm boyu özümdən.

    Bizim sənət dünyasının
    Qırıq telli sazıyam.
    Bircə ondan razıyam ki,
    Özümdən narazıyam.

    İyul, 1960, Riqa

    *Bu şeir Xalq şairi Bəxtiyar Vahabzadənin 2004-cü ildə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin “Azərbaycan dilində latın qrafikası ilə kütləvi nəşrlərin həyata keçirilməsi” haqqında 12 yanvar 2004-cü il tarixli sərəncamına əsasən işıq üzü görmüş “Seçilmiş əsərləri” kitabından seçilərək dərc olunur

  • Xalq şairi Süleyman RÜSTƏM.”AZƏRBAYCANDAN AYRILMAZ”

    This image has an empty alt attribute; its file name is %D0%91%D0%B5%D0%B7-%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D0%B2%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D1%8F.jpg

    Gözəllik, incəlik, sevgi, vəfa insandan ayrılmaz,
    Coşan sellər, axan çaylar necə ümmandan ayrılmaz.

    Uzaq düşsə gözümdən dilbərim, könlüm dözər, çünki
    Sevənlər bilməmiş olmaz, vüsal hicrandan ayrılmaz.

    Vəfasızdan vəfa ummaz, vəfadan yoğrulub eşqim,
    Canından ayrılar aşiq, fəqət canandan ayrılmaz…

    Bütün dünya yerindən, mehvərindən qopsa, ayrılsa,
    Süleyman Rüstəmin qəlbi Azərbaycandan ayrılmaz.

    *Bu şeir Xalq şairi Süleyman Rüstəmin 2004-cü ildə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin “Azərbaycan dilində latın qrafikası ilə kütləvi nəşrlərin həyata keçirilməsi” haqqında 12 yanvar 2004-cü il tarixli sərəncamına əsasən işıq üzü görmüş “Seçilmiş əsərləri” kitabından seçilərək dərc olunur

  • Şairə-publisist Xalidə NURAY.”Aprel şəhidləri”

    Aprel döyüşünün nər igidləri
    Əbədi ürəkdə, baxışlardasız.
    Bu zirvəyə qalxan, bir daha enməz,
    Şəhidlik adıyla yaddaşlardasız.

    Şığıyıb Qartal tək mavi səmada,
    Vətən deyə-deyə şəhid oldunuz.
    Haqqın sədasnda, haqqın səsində,
    Yandırdı düşməni vətən odunuz.

    Dağlar əksinizi köksünə çəkdi,
    Torpağa qarışdı axan qanınız.
    Çiçəklər su içdi göz yaşınızdan,
    Cənnətə qovuşdu şəhid canınız.

    Yaradan veribdi ən yüksək adı,
    Şəhidin ləqəbi qürur, ləyaqət!
    “Aprel şəhidləri” bu hünəriylə,
    Şəhid vətəninə gətirdi şöhrət!

    03.04.2019.

  • Şairə-publisist Xalidə NURAY.”Azadlıģa çıxan məhbus “Qarabağım”!”

    Azadlıģa çıxan məhbus
    “Qarabağım”!

    Zümrüdqaşlı bulaqların
    zümzüməsinə,
    Xarıbülbülün aşiqi,
    bülbüllərin eşq nəğməsinə,
    Cıdır düzündə, qonur libaslı
    köhlənlərin kişnəməsinə
    həsrət qaldığımız Qarabağım…
    Məhbusu olduğun zülmətin
    çiliklənməsini,
    yağmalanmış arzularının,
    qırılmış ümidlərimizdən
    yandırdığımız ocaqların
    hənirinə qısılıb,
    dan yerinin sökülməsini
    səbrsizliklə gözləyirik.
    Arabir mirvari yağmur damcıları
    gah içimizi göynədən yaralarımızı,
    gah da günəş şəfəqlərini gözləyən
    utancaq bənövşələrin
    ləçəklərinə qonan şeh kimi,
    çatlamış dodaqlarımı isladır.
    Vətənin sinəsinə tuşlanan
    güllə səslərindən yağan damcılar
    özüylə həm kədəri, həm sevinci ovlayır.
    Torpağın hər qarışında
    şəhid olur igidlərin gözlərindəki
    vətən sevdalı həsrətli gülüşlər.
    Azad etdiyi torpaqlarda
    otuz ilin yurd həsrətilə
    titrəyən ürəklərdə gerçəkləşir
    doğma ocaqlarıyla görüşlər.
    Kimisi illərlə həsrətində olduğu
    ata ocağında boynubükülü qalan
    ağacları bağrına basır,
    kimisi dizin-dizin doğmalarının,
    ruhları qarşısında baş əyir,
    illərdi tərk etdikləri ata-babalarının
    məzarları önündə sürünür.
    Kimisi şəhidlərin daģlara,
    daşlara çökən naləsini,
    vətən harayını nəfəsində duyur,
    Kimisi qələbə sevincindən
    kipriklərində intihar edən
    göz yaşlarında boģulur.
    Oğullarımız günahsız
    qız-gəlinlərimizin,
    doğulmamış körpələrin inləyən,
    eşidilməyən fəryadını
    qaytarır düşmənə, zəfər qoxulu
    güllə yağışlarında .
    İgidim bilmir ki, zəfərinə sevinsin…
    Ya, əyninə geyindiyi
    acı xatirələrin arxasınca sürünsün…
    Ya Rəbbim, çox şükür deyərək,
    öpüb gözləri üstünə qoyduğu
    vətən torpağında tapır təskinliyini.
    Tarixə qanla yazılan
    bu vəhşətlər içərisində anlayır,
    Tanrının bizə bəxş etdiyi,
    heç nə ilə əvəz olunmayan,
    “Vətən” sevgisinin
    dəryalar tək dərinliyini.
    Şükranlıqla körpə uşaq
    anasının qoxusuna sığındığı kimi,
    dağın-dərənin gül-çiçək qoxuyan,
    vətən ətirli havasını
    içinə çəkərək deyir:
    Mənim Məkkəm, Mədinəm,
    İslamiyyət günəşi doğan
    qibləmsən Vətənim!

    04.11.2020.

  • Şairə-publisist Xalidə NURAY.”İntizar nəğməsi”

    Qəmdən zər-zibalı yazılan bəxtim.
    Rüzgarı telimə hey sığal oldu.
    Uşaqkən yıxıldı atalı təxtim,
    Bu nisgil qəlbimə qara xal oldu.

    Duyduqca kövrəldim ata nəğməsin,
    Həsrətin sazağı göynətdi məni.
    Dindi xatirəmdə dərd için-için,
    Biçib qəm köynəyin inlətdi məni.

    Zamanın ovcunda sıxılıb qaldım,
    Xəzana büründü ömür çiçəyim.
    Üzdüm əllərimi haqsız dünyadan,
    Töküldü ömrümün küsən ləçəyi.

    Sevgi ümmanında uçan duyğular,
    Dalğalar qoynunda çırpıldı daşa.
    Hicran şərbətini süzdü badəmə.
    Bil, sənsiz yaşadım səninlə qoşa.

    Azdı eşq yuxulu xəyallarımda,
    Gənclik illərimin qoxusu itdi.
    Cavab tapmadığım suallarıma,
    Ruhumda bir həsrət nəğməsi bitdi.

    03.01.2021.

  • Azərbaycanlı şairə-publisist Nəcibə İLKİN.”Ay ötən günlərim…”

    Azərbaycan Yazıçılar və Jurnalistlər Birliklərinin üzvü, Azərbaycan Respublikası Prezidenti Təqaüd Fəndunun təqaüdçüsü, “Azad qələm” ədəbi-bədii, ictimai-publisistik qəzetinin və “Ali Ziya” ədəbi-bədii, elmi-publisistik jurnalının təsisçisi və baş redaktoru

    Bilmirəm haraya uçub getdiniz,
    Yanımdan gizlicə keçib getdiniz,
    Bir uzaq mənzilə köçüb grtdiniz,
    Hərdən harayıma yetən günlərim,
    Ay ötən günlərim, ötən günlərim.

    İndi qırov düşüb iziniz üstə,
    Kimsə qovrularmı közünüz üstə,
    Niyə durmadınız sözünüz üstə,
    Ömrümdən tökülüb itən günlərim,
    Ay ötən günlərim, ötən günlərim.

    Həsrətli baxışım soraqlar sizi,
    Üşüdər hardasa sazaq, qar sizi,
    Ürəyim həmişə arzular sizi,
    Sinəmdə dərd kimi bitən günlərim,
    Ay ötən günlərim, ötən günlərim.

    Saçıma qar kimi yağıb getdiniz,
    Hansı bir ömrəsə sığıb getdiniz,
    Nəcibə nə dedi, çıxıb getdiniz,
    Məni tərk eyləyib atan günlərim,
    Ay ötən günlərim, ötən günlərim.

    2014.

  • Azərbaycanlı şairə-publisist Nəcibə İLKİN.”Bu axşam bir şeir yazmağım gəlir”

    Azərbaycan Yazıçılar və Jurnalistlər Birliklərinin üzvü, Azərbaycan Respublikası Prezidenti Təqaüd Fəndunun təqaüdçüsü, “Azad qələm” ədəbi-bədii, ictimai-publisistik qəzetinin və “Ali Ziya” ədəbi-bədii, elmi-publisistik jurnalının təsisçisi və baş redaktoru

    Baxıram həyata necə buz kimi,
    Qaldım xəyallarda yuxusuz kimi,
    Eşqi qərib düşən nakam qız kimi,
    Bu axşam bir şeir yazmağım gəlir.

    Könlümün səhrası düzəndi, düzdü,
    Boylandım gümanlar gözünü süzdü,
    Ürəyim dərd yeri, kösövdü, közdü,
    Bu axşam bir şeir yazmağım gəlir.

    Halına çox yandım əriyən şamın,
    Fələk də dadına yetmir nakamın,
    Qalaraq küncündə bir uçuq damın,
    Bu axşam bir şeir yazmağım gəlir.

    Bəxtin naxışına üz tutanda qəm,
    Kədər yar deyib oluram həmdəm,
    Qəlbimdə göz yaşı, yanağmda nəm,
    Bu axşam bir şeir yazmağım gəlir.

    Dərdi var dünyanın, yerin, göyün də,
    Dərd səni tapanda sevin, öyün də,
    Ölmüş arzuların lap ətəyində,
    Bu axşam bir şeir yazmağım gəlir.

    Dəli gülüşlərin hay-harayında.
    Sevən könüllərin neçə sayında,
    İtən ümidlərin lap o tayında,
    Bu axşam bir şeir yazmağım gəlir.

    Bilmirəm səhrayam, bilmirəm çöləm,
    Bəılkə də ümmanam, bəlkə də göləm,
    Bu axşam sinənə baş qoyub öləm,
    Bu axşam bir şeir yazmağım gəlir.

  • Xalq şairi Vahid ƏZİZ.Yeni şeirlər (XXIX hissə)

    BAYQUŞUN….

    Məskəni bilinməz bu qarışıqda,
    ulamaq-sevdiyi peşə-bayquşun,
    bütün canlıların yurdu işıqda,
    meşədə qaranlıq guşə-bayquşun.

    Elə bil dünyaya əbədi gələr,
    köçər dövranından neçə nəsillər,
    palıdlar quruyar,şamlar kəsilər,
    görməz ölməyini meşə-bayquşun

    Yer üzü yansa da-düşmədi oda!
    nəyin qüdrəti var bayquşluğunda?!
    nə olur,İlahim,bu gen dünyada
    mənə də bir işi düşə bayquşun!

    Kar olar könüllər yaxan fəryada,
    o, varkən-sərçələr yetməz murada!
    nəğməkar aşiqin səsi batsa da,
    batmasın bülbülə dişi bayquşun!

    Görüb-xəbardardı “Nuh gəımisindən”,
    o vaxtdan nələri xəlbirləmisən,
    a Dünya,bayquşla əlbimisənim sən?-
    hər yerdə baş olur işi bayquşun…

    14.01.2017.

    İncimə

    Eşidəndə dəyişmişəm dünyamı,
    Çiçəklər də haray salsa, incimə,
    Demirdinmi: “Alacaqsan canımı”
    Ruhum getsə,canım qalsa, incimə.

    Heç bildinmi, sənnən nələr çəkdi can?
    Dərdlərinnən bildin necə çökdü can?
    Bir dənəydi, elə bildin çoxdu can?
    Vicdanında qanım qalsa, incimə.

    İstəməzdim ömrüm solan bağ olsun,
    Mənsizliyin bir dözülməz dağ olsun,
    Qoymadın ki, bircəciyi ağ olsun
    Günlər sənə qənim qalsa, incimə.

    Yurdum-yuvam oldu hara?-Bilməsən,
    Ürəyimi bir də qıra bilməsən,
    Məzarıma yaxın dura bilməsən
    Məni cahan yola salsa, incimə.

    Kar qəlbini daha necə səsləyim?
    Sevgidənsə bəlkə nifrət bəsləyim?
    Daş ürəklim, can çürüdən tərsliyin,
    Məni sənnən vaxtsız alsa, incimə….

  • Xalq şairi Vahid ƏZİZ.Yeni şeirlər (XXVIII hissə)

    VƏTƏNDAŞ SƏRÇƏLƏR…

    Olsa da hər zaman elnən iç-içə
    ona dənli yerdə sədd hörübdülər,
    Vətəndir,neynəsin balaca sərçə?
    arpa kəpəyin də çox görübdülər.

    O qədər kövrəkdir doğma görkəmi;
    Mil-Muğan,Şirvanlı,Qarabağlıdı,
    o da mən gündədir–ölənə kimi
    hara Vətəndirsə,ora bağlıdı!

    Sapandla vurular,ölər,qovrular-
    saraylar,məclislər yasaqlı yerdi!
    əsgər də,şəhid də sərçələr olar,
    yekəpər durnalar fərarilərdi!

    Sərçə taleyi də,özü də kiçik,
    vəfalı qəlbini duyan olmayıb,
    ədası-pırıltı,hədəsi-“Cik-cik”,
    odur ki,sərçəni sayan olmayıb!

    Payızda qayıdar,baharda gələr-
    durnalar qonaqdır;gəlib-gedəcək,
    Vətən çəpərinə sadiq sərçələr
    çəpərlər dibində ölüb-gedəcək…

    Binəsi-kollarda,Vətən daşında,
    nə mükü,nə gölü,nə adası var;
    amma ki,köçəri qaranquşun da
    yerliyə şəriklik iddiası var!

    Bizimlə birlikdə gülüb-ağlayan
    bu Yurdun balaca sərçələridir,
    bəlkə də sərçəni cılız saxlayan
    millət təəssübüdir,Vətən dərdidir?

    Bir döyüş şeypuru çalın ucadan,
    düşməni döyməyə görün–kim gedir!?
    sərçə taleyini yaşayan insan
    taleysiz yaşayan sərçə kimidir…

    AÇIN BÜLBÜLLƏRİN QƏFƏSLƏRİNİ…

    Durnalar qürbətdə gəzər dənini,
    qar yağdı–sərçələr acdır dünəndən,
    açın bülbüllərin qəfəslərini–
    ya eşqdən oxuyar,ya da Vətəndən.

    Açın bülbüllərin qəfəslərini;
    güllərlə ayrılıq bu qədər olmaz!
    qəfəsdə çəksə də candan əlini,
    könül nəğmələri qəfəsdə qalmaz.

    Qəfəs nəğmələri-azadlıq himni,
    gah zülmət,gah işıq qələbə çaldı,
    qəfəs sahibləri–Vətən xaini,
    qəfəsə salınan Vətəndaş oldu!

    Vaxt oldu xəyanət torlar toxudu,
    Yurdumun tarixi ala-buladı!
    uca budaqlarda qarğa oxudu,
    yaşıl ormanlarda bayquş uladı.

    Açın bülbüllərin qəfəslərini,
    nəğməli ömürlər getməsin hədər,
    xainlər olmasa hamıya dəni,
    Vətənin havası hamıya yetər…

  • Xalq şairi Zəlimxan YAQUB.”OXUYA BİLMƏDİM AXIRA QƏDƏR”

    Kim deyir, bu dünya kefdi-damaqdı,
    Kefi olanlar da kefdə deyilmiş.
    Yüz il bu dünyada yaşasan belə,
    Göz açıb görürsən həftə deyilmiş.

    Vəfası yalandı, dostluğu hədər,
    Ötərgi sevincdi, əbədi kədər.
    Oxuya bilmədim axıra qədər,
    Dünya kitab kimi rəfdə deyilmiş.

    Min ürək qırıla, min könül sına,
    Fələyin qılıncı çəkilməz qına.
    Verir verdiyini can bahasına,
    Tanrının heç nəyi müftə deyilmiş.

    30 aprel 2004

  • Xalq şairi Zəlimxan YAQUB.”QƏBRƏ APARDIĞIM SİRR”

    Batmış haraydı, ündü,
    Ən ağlamalı gündü.
    İçimdə bir düyündü
    Qəbrə apardığım sirr.

    Daşa dəymiş oxumdu,
    Haram olmuş yuxumdu,
    Cücərməz bir toxumdu,
    Qəbrə apardığım sirr.

    Dərdim şişər, fil olar,
    Ölümüm qəfil olar,
    Məzarda qıfıl olar,
    Qəbrə apardığım sirr.

    Göz yaşım bilməz nədir,
    Baş daşım bilməz nədir,
    Qardaşım bilməz nədir,
    Qəbrə apardığım sirr.

    Çörək olub yeyilməz,
    Paltar olub geyilməz.
    Allaha da deyilməz
    Qəbrə apardığım sirr.

    28 iyul 2004

  • Əməkdar mədəniyyət işçisi Musa NƏBİOĞLU.”Qiymətini el veribdir əzəldən”

    Bu gün aşıq sənəti və aşıqlardan, xüsusilə də qadın aşıqlardan söz düşəndə Gülarə Azaflının adı birincilər sırasında çəkilir. Bu ad sənətsevərlərə çox şey deyir. Özü də təkcə XX əsr Azərbaycan aşıq sənətinin görkəmli ustadlarından olan Mikayıl Azaflını xatırlatması ilə yox, həm də Gülarə xanımın özünün illərdən bəridir bir sənətkar kimi sənət aləmində sözünü deməsi ilə.
    Gülarə Azaflı ustad aşıq Mikayıl Azaflının qızıdır, yəni sənətkar ocağında dünyaya gəlib, gözünü açandan saz görüb, saz səsi eşidib, laylası sazla yoğrulub. Ustad oğlu şəyird olmaz deyimi də elə-belə sözgəlişi yaranmayıb. Körpəlikdən sazla təmasda olan Gülarə xanım sənətin sirlərini ustad atasından öyrənib. Mikayıl Azaflı adı, Mikayıl Azaflının sənəti həmişə onun yoluna işıq salıb. Gülarə xanım bu böyük ustadın – atasının adıyla hər yerdə qürur duysa da, heç zaman bu adın kölgəsində gizlənməyib. Çalışıb ki, həm bu adın şöhrətini, şərəfini qorusun, həm də sənətdə öz yoluyla getsin. Əməkdar elm xadimi, professor Məhərrəm Qasımlının dediyi kimi, “illər boyudur ki, bu ocağın saz-söz qeyrətini Azaflı Mikayıl ruhuna, Azaflı Mikayıl adına layiq ülvi bir ucalıqda saxlayır”.
    Gülarə Azaflı – Gülarə Mikayıl qızı Zeynalova 1959-cu il martın 21-də Tovuz rayonunun Azaflı kəndində görkəmli aşıq Mikayıl Azaflının ailəsində anadan olub. 1976-cı ildə orta məktəbi, 1983-cü ildə Tovuz Kənd təsərrüfatı texnikumunu bitirib.
    Uşaqlıqdan aşıq sənətinə bağlı olan Gülarə xanım hələ gənc yaşlarından müsabiqələrdə iştirak edib və laureat olub. 1983-cü ildə Gəncədəki pedaqoji institutda (indiki Gəncə Dövlət Universiteti) “Çeşmə” folklor ansamblı yaradaraq istedadlı gəncləri öz ətrafında toplayıb, 1994-cü ilədək bu ansamblın bədii rəhbəri kimi fəaliyyət göstərib, on bir il bu kollektivə rəhbərlik edib.
    1985-ci ildə Gəncə səhərində keçirilən gənc ozanların 3-cü Ümumittifaq festifalının laureatı olan Gülarə xanım həm də vaxtilə qadın aşıqları öz ətrafında birləşdirən “Aşıq Pəri məclisi”nin ilk üzvlərindəndir. Narınc Xatun dünyasını dəyişəndən sonra isə bu məclisə başçılıq edib. Məhz onun sayəsində ilk yarandığı dövrlərdə sadəcə televizya verilişi kimi fəaliyyətə başlayıb ölkədə məşhurlaşan bu məclis sonradan müstəqil bir təşkilat kimi dövlət qeydiyyatına alınıb. 2000-2013-cü illərdə “Aşıq Pəri məclisi”nə rəhbərlik etdikdən sonra özü könüllü şəkildə təşkilatın sədrliyindən istefa versə də, təsisçi olaraq qalmaqdadır.
    Son onilliklərdə respublikamızda keçirilən elə bir mədəni-kütləvi tədbir yoxdur ki, Gülarə xanım orada iştirak etməmiş olsun. 2010 və 2014-cü illərdə Bakıda keçirilən I və II Beynəlxalq Aşıq Festifallarının iştirakçısıdır. Tez-tez müxtəlif televiziya kanallarının musiqili proqramlarında çıxış edərək ozan-aşıq sənətinin qədimliyindən, özünəməxsusluğundan danışır, bu sənətlə bağlı bildiklərini daha geniş auditoriyada gənclərə çatdırır. İndiyədək işıq üzü görmüş “Ata sənətim”, “Hanı o səndəki el, Dərələyəz”, “İncimərəm” adlı kasetləri, “Aşıq Gülarə Azaflı” adlı videoalbomu də sənətsevərlərə, bu sənətə gəlmək istəyən yeniyetmə və gənclərə qiymətli töhfədir.
    Gülarə Azaflının son illərdəki ən böyük xidmətlərindən biri də gənc aşıq qızlardan ibarət “Çeşmə” folklor qrupunu yaradıb ona u]urla rəhbərlik etməsidir. Bu gün ölkəmizdə kifayət qədər tanınan bu qrupdan pərvazlanan neçə-neçə gənc xanım sənətdə öz yolunu tapmaqdadır.
    Gülarə Azaflı ictimai fəallığı ilə də seçilən sənətkarlarımızdandır. Azərbaycan aşıqlarının IV, V və VI Qurultaylarının iştirakçısı olub, son iki qurultayda Azərbaycan Aşıqlar Birliyi İdarə heyətinin üzvü seçilib.
    Qadın aşıqlar arasında özünəməxsus yeri ilə seçilən Gülarə Azaflı bir sənətkar kimi Azərbaycanda çox yaxşı tanınıb sevildiyi qədər də qonşu Gürcüstanda, Türkiyədə və İranda tanınır, sevilir. Onun bu ölkələrə hər səfəri uğurlu çıxışlarıyla yaddaşlara yazılıb.
    UNESCO-nun qeyri-maddi mədəni irs üzrə siyahısına daxil edilməklə dünyanın mədəniyyət inciləri sırasında öz halal haqqını alan aşıq sənəti bu gün beynəlxalq aləmdə daha çox tanınır, bu sənətə maraq gündən-günə artır. Aşıq sənətinin beynəlxalq aləmdə məqsədyönlü təbliğində qadın aşıqlarımızın da zəhməti danılmazdır və bu haqda söz düşəndə Gülarə Azaflının xidmətlərini mütləq qeyd etmək lazımdır. O, MDB ölkələri ilə yanaşı, bir sıra Avropa və şərq ölkələrində keçirilən beynəlxalq musiqi festivallarında Azərbaycan mədəniyyətini, aşıq sənətini layiqincə təmsil edib, fəxri diplomlara layiq görülüb, Vətənə bu festivalların qalibi kimi qayıdıb.
    2005 və 2011-ci illərdə Amerikanın San-Fransisko şəhərində keçirilən Dünya folklor festivalındakı uğurlu çıxışını isə həyatının və yaradıcılığının ən unudulmaz anları kimi xatırlayır. Fransada buraxılan “Aşıq Musiqisi Antalogiyası” adlı kompakt diskdə onun da ifası yer alıb.
    Gülarə Azaflı eyni zamanda bədii yaradıcılıqla da məşğul olur. “Görüşərik yenə biz” adlı kitabı ilə oxucuların görüşünə gəlib. Həyatda olduğu kimi, poetik yaradıcılığında da səmimidir, təvazökardır. Necə deyərlər, özü yazır, özünü yazır. “Gülarənin mövzu dairəsi aşıq şeiri miqyasındadır: təbiətin gözəlliklərindən, el-yurd məhəbbətindən, milli-mənəvi dəyərlərdən, bir də özünün könül çırpıntılarından, lirik duyğularından yazır. Borçalının, Göyçənin, Qarsın, Təbrizin, Gəncənin, Kəlbəcərin, ana yurdu Tovuzun axar-baxarlı gözəlliklərini, xətirli el camaatını, sazlı-sözlü məclislərini dönüb-dönüb vəsf eləməkdən doymadığının əsas səbəbi, şübhəsiz ki, qəlbindəki el-yurd məhəbbətinin tükənməzliyidir” (M.Qasımlı).
    Gülarə Azaflı sənətdə olduğu kimi, poetik yaradıcılığında da ciddidir, özünə qarşı tələbkardır. Məclislərdə sözünün məsuliyyətini və yerini, eləcə də qiymətini biləndir. Çox danışmağı sevmir. Həyatın sərt sınaqları ilə üzləşəndə, “talenin bəd naxışından” bezəndə, “nadanlar yolunu kəsəndə” dərdini sazla bölüşür, ürəyini saza boşaldır:

    Bezmişəm taleyin sərt yoxuşundan,
    Gəl verək səninlə baş-başa, sazım.

    Dünya mövzusunda demək olar ki, bütün şairlər, aşıqlar şeir yazıb, söz qoşublar. Gülarə Azaflının da bu mövzuda şeirləri var və bu şeirlərdə biz onun mövzuya özünəməxsus orijinal yanaşması ilə rastlaşırıq. “Daş olub, daş ömrü” yaşamağı, “günəşli günlərdə üşüməyi”, bir ömür “qəm yükü” daşımağı ömürdən-gündən saymır, əgər “yaxşını yamana satacaqdısa”, “elə hey başımı qatacaqdısa”, belə dünya mənim nəyimə gərəkdir deyir.
    İnsanlara gərəkli olmaq, dərdlinin dərdinə şərik olub, sevinənlərin sevincini bölmək, Vətənin əsl vətəndaşı olmaqdır onun həyatda istəyi:

    Kiminsə gözyaşın silməyəcəmsə,
    Dərdini yarıya bölməyəcəmsə,
    Vətənin uğrunda ölməyəcəmsə,
    Nəyimə gərəkdir bu dünya mənim?!

    “Bəxtin yatmasından” yox, “dost eyləyən xəyanətdən” qorxan Gülarə xanım həm də ucuz şan-şöhrətdən uzaq durmağa çalışır, qiymətini Tanrıdan istəyir:

    Qiymətimi özü versin yaradan,
    Saxta olan şan-şöhrətdən qorxuram.

    Şükürlər olsun ki, həm sənətkar, həm də bir gözəl insan kimi qiymətini də elə arzuladığı kimi, ona yaradan qismət edib. Qiymətini el veribdir əzəldən – bu, onun indiyədək qazandığı xalq sevgisi və tamaşaçı rəğbəti, sənətsevərlərin verdiyi qiymətdir. Və bir də xalqımızın ona olan sevgisinin bir daha təsdiqi kimi, sənət qarşısında xidmətlərinin dövlətimiz tərəfindən də yüksək qiymətləndirilməsi – ölkə Prezident İlham Əliyevin sərəncamı ilə 2014-cü ildə “Əməkdar mədəniyyət işçisi” fəxri adına layiq görülməsidir.

  • Əməkdar mədəniyyət işçisi Musa NƏBİOĞLU Nizami Cəfərovdan yazır

    İnsan ömrünün hər dövrünün öz şirinliyi, öz gözəlliyi və özəlliyi var. Yetər ki, ömrün hər kəsimini elə yaşayasan ki, hər anın şirin bir xatirəyə çevrilə bilsin, aradan illər keçəndən sonra dönüb arxaya baxanda peşman olmayasan.

    Bununla belə, mənə elə gəlir ki, gəncliklə qocalığın arasında bir növ keçid mərhələsi olan 60 yaş ömrün ən yaxşı dövrüdür. Bunu ona görə demirəm ki, özüm də artıq ömrün bu mərhələsini arxada qoymuş, 60-ın şirinliyini yaşamışam. Ona görə deyirəm ki, 60 yaş ömrün elə bir məqamıdır ki, insan arxada qoyduğu onilliklər barədə cəmiyyətə, yaxın ətrafına və ən azından özü özünə hesabat verir, qarşıda görəcəyi işləri götür-qoy edir. Yəni bu yaş hələ əli işdən soyutmaq vaxtı deyil, əksinə, hər şeyə daha kamil, daha müdrik yanaşma vaxtıdır.

    Bugünlərdə Millət vəkili, akademik, Azərbaycan filoloji elminin sütunlarından biri, Azərbaycanda Atatürk Mərkəzinin direktoru, əməlində və sözündə bütöv olan şəxsiyyət, böyük alim, ən başlıcası isə həmişə göründüyü kimi olub, olduğu kimi görünən səmimi insan Nizami Cəfərovun 60 yaşı tamam olur. Nizami müəllimlə həmyaşıd olsaq da, o, həmişə mənim gözümdə ağsaqqal ucalığında, müdriklər mərtəbəsində olub və bu gün mənə elə gəlir ki, 60 rəqəmi sadəcə təqvim hesabıdır və onun yaşı daha çoxdur – xalqımızın əxlaqının, mənəviyyatının və mədəniyyətinin yaşı qədərdir. Eyni zamanda, o, həm də gəncdir – tükənməz enerjisi, coşqun əhval-ruhiyyəsi və gəncliyə xas yaradıcılıq əzmi ilə.

    Nizami Cəfərovdan söz düşəndə, ölkəmizdə və onun hüdudlarından kənarda böyük hörmət və nüfuz sahibi olmasının səbəbləri haqda düşünəndə  alman filosofu Şopenhauerin bu sözlərini xatırlayıram: “Böyük zəkalar bəşəriyyətə nə verməlidirlərsə, onlar onu artıq gənclikdən toplamağa başlayırlar”.

    Bəli, Nizami Cəfərov istər elm aləmində, istərsə də cəmiyyətdə ilk gündən kimsəni yamsılamayıb, tapdanmış yolla getməyib, həmişə və hər yerdə özü olub, öz sözünü deməyi bacarıb, özü də cəsarətlə deyib: vətəndaş kimi də, ziyalı kimi də, alim kimi də, Millət vəkili kimi də.

    Nizami Cəfərov sözün əsl mənasında şəxsiyyət və alimdir, ictimai xadimdir. Şəxsiyyət kimi bütövdür, alim kimi zəngin və dərin biliyə malikdir, ictimai xadim kimi cəmiyyətdə özünəməxsus çəkisi və yeri var.

    Onunla söhbətdən, daha doğrusu, onu dinləməkdən adam doymur. O qədər şirin və məntiqli, tutarlı dəlillərlə danışır ki, saatlarla dinləmək istəyirsən. Sanki Həzrəti Əli də “gözəl və aydın danışanlar sehr kimi əsrarəngizdir” deyəndə məhz Nizami müəllim kimi şəxsiyyət-alimləri nəzərdə tutubmuş.

    Hərtərəfli dərin biliyə və zəngin həyat təcrübəsinə malikdir Nizami müəllim. Bir neçə il bundan əvvəl “Ozan dünyası” jurnalı üçün müsahibə götürəndə mən onun həm də aşıq sənətini bütün incəliklərinə qədər dərindən bilməsinin şahidi oldum.

    Azərbaycan poeziyasının qüdrətli söz ustadlarından olan Zəlimxan Yaqub haqqında danışanda deyir: “Zəlimxan Yaqub Azərbaycanın, ümumən türk dünyasının dünyaya bəxş etdiyi o böyük şairlərdəndir ki, onun yaradıcılığının cövhərində, mayasında ilahi istedadın enerjisi, Tanrıdan gələn güc, qüdrət var, əgər belə olmasaydı o, Zəlimxan Yaqub olmazdı!..” Akademikin bu sözlərini mən tam məsuliyyətlə onun özünə də şamil edərək deyirəm ki, elə Nizami Cəfərov da mayasında ilahi istedadın enerjisi və Tanrının verdiyi güc və qüdrət sahibi olan böyük aydınımızdır.

    Ömrünün altıncı onilliyinin tamamında Nizami müəllimi təbrik edir, uzun və sağlıqlı ömür arzulayır və fikrimi C.Ruminin sözləri ilə tamamlamaq istəyirəm: “Nə qədər ki, sağlam və qüvvətlisən işlə. İşindən qalma!”

    Musa NƏBİOĞLU
    Əməkdar mədəniyyət işçisi

  • Azərbaycanlı şair Əziz MUSA.Yeni şeirlər (VI hissə)

    Azərbaycan Yazıçılar və Jurnalistlər Birliklərinin üzvü, “İlham çeşməsi” qəzetinin təsisçisi və baş redaktoru, Azərbaycanın Mədəniyyət və Ədəbiyyat Portalının Qarabağ Bürosunun Rəhbəri, Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Təqaüd Fondunun təqaüdçüsü

    ŞÜKÜR EYLƏ

    Günəşdən qamaşır həmişə üz-göz,
    Ürək işıq içir göz bəbəyindən,
    Xoş gündə Allahı unuduruq biz,
    Dar gündə tuturuq tez ətəyindən.

    Əslində borcu yox bizə Allahln,
    Əslində heç bizə ehtiyacı yox.
    Yeri ürəklərdi nalənin, ahın,
    Şeytana uyanın bir əlacı yox.

    Gərək qırılmasın kəndiri göydən,
    İnsan nəçidir ki, bəxtini yaza.
    Kim ayıra bilər təndiri yerdən,
    Qış ötüb keçməsə, çıxmarıq yaza.

    Taxtı da, baxtı da o göylər verir,
    Tanrı bağışlayıb cənnəti bizə,
    Hər sözü eşidir, hər şeyi görür,
    Odur qiymət verən hər kəlmə sözə.

    Hər şeyi nizama salan da odur.
    Özün bu dünyada zəhmət çək, ək, ye.
    Gəldin bu dünyaya yaxşısı budur,
    Allaha şükr eylə, halal çörək ye.

    AĞLAMA

    Göz yaşınla gəl kövrəltmə məni sən,
    Dərd olmasın, yolumuzda çiləkən,
    Bilirsən ki, dərd çəkənəm, dərd çəkən,
    Qoyma dinsin, ağrım, acım, ağlama.

    Sən şəkərim, sən şərbətim , balımsan,
    Sən sevgilim, sən qanadım, qolumsan,
    Demirəm ki, sən insafsız, zalımsan,
    Təkcə sənsən, ehtiyacım, ağlama.

    Haqq özüdü, hər insanın pənahı,
    Aşiqinin vallah yoxdu, günahı,
    Hər gecənin, gülüm, vardır sabahı,
    Əlindədir hər əlacım, ağlama.

    Sevgi varsa, yoxdu hicran, dərd, kədər,
    Boylanacaq nurlu günəş hər səhər,
    Gül ki, döysün, qapımızı xoş xəbər,
    Yoxdu daha anam, bacım, ağlama.

    Göz yaşına dəyməz vallah bu dünya,
    Mələkləri gəl çağırma bu haya,
    Şükür eylə, bu qismətə, bu paya,
    Tale yazan bar ağacım, ağlama.

    Sən güləndə, gülür yer- göy, bu cahan,
    Qoyma gəlsin üstümüzə qəm , hcran,
    Əziz deyir, qurban olsun, sənə can,
    Ömrüm, günüm, taxtı- tacım, ağlama.

  • Azərbaycanlı şair Əziz MUSA.Yeni şeirlər (V hissə)

    Azərbaycan Yazıçılar və Jurnalistlər Birliklərinin üzvü, “İlham çeşməsi” qəzetinin təsisçisi və baş redaktoru, Azərbaycanın Mədəniyyət və Ədəbiyyat Portalının Qarabağ Bürosunun Rəhbəri, Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Təqaüd Fondunun təqaüdçüsü

    Şam Işığında

    Gecələr bəyaz olsun,
    Həzinləşsin duyğular,
    Nəğmələr qanad açsın,
    Şirinləşsin nağıllar,
    Ürək yansın, alışsın,
    Gülüm, şam işığında.

    Həsrət, hicran ərisin,
    Həyat nəşəli olsun,
    Gözlər sevgi paylasın,
    Baxışlar nurla dolsun,
    Ömrümün mənasını ,
    Bilim, şam işığında.

    Dara qara saçını,
    Tökülsün sinən üstə.
    Qoy yox olsun qəm, kədər,
    Sən məndən nəğmə istə,
    Gözlərimin yaşını,
    Silim, şam işığında.

    Məni əsir eyləsin,
    O baxışın, o gözün,
    Nazlan bir mələk kimi,
    Can olsun hər bir sözün,
    Əllərinə toxunsun
    Əlim, şam işığında.

    Ətrindən bihuş olum,
    Unudum bu dünyanı,
    Sən məni xoşbəxt eylə,
    Al əlimdən bu canı,
    Gözəl, dizinin üstə,
    Ölüm, şam işığında.

    CƏBRAYIL

    Bir cənnətdir Cəbrayılın qucağı,
    Bir şərbətdir hər çeşməsi, bulağı,
    Bir qaladı hər qayası, hər dağı,
    Belə yerdə, könül barsız olarmı?

    Cəbrayıldı şeir, sənət ocağı,
    O yerlərin çoxdu piri, ocağı,
    Sönməz heç vaxt el, obanın ocağı,
    Nəğmə sözsüz, söz qatarsız olarmı?

    Bu yerlərdə büsat qurub təbiət,
    Qurbanidən bir dastandı məhəbbət,
    Şərəflidir bu yerlərdə hər sənət,
    Uca zirvə, söylə qarsız olarmı?

    Kim vurulmaz bu gözəlin hüsnünə,
    Heyran oldum gözəlliyin büstünə,
    Şəfəq saçır, günəş hər gün üstünə,
    Belə yerdə, insan yarsız olarmı?

    O yerlərdə qalıb neçə xatirəm,
    O gözələ mən Məcnunam,mən Kərəm,
    Bu sevgidən heç vaxt dönən deyiləm,
    Sevən könül yadigarsız olarmı?

    Q dağlarda, hey dolaşır xəyalım,
    İstəyirəm o diyarda mən qalım,
    Doğma yerin qadasını mən alım,
    Əziz Musa, etibarsız olarmı?

  • Əli Rza XƏLƏFLİ.”BİR ŞEİRİN XOCALI TABLOSU”

    Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü, Azərbaycan Respublikası Prezidenti Təqaüd Fondunun təqaüdçüsü, “Kredo” qəzetinin Baş redaktoru 


    Aida Adıgözəl adlı,
    bəxtinin qaralıgı gözəl
    bir şairənin
    xalı, gəbə timsallı
    şeirini oxudum.
    Çeşnisini
    gözlərimin önünə çəkib,
    dərd hanasını
    ürəyimdə toxudum.
    Azərbaycan qan-qırmızı
    xalılar, gəbələr ölkəsidir,
    Bu da bir şairənin
    Xocalı kölgəsidir.
    Şeir oxudum
    qan süzülürdü misralardan.
    Yaralı sözlər
    ruhumun agrısına dönüb
    varlıgıma çökürdü.
    Dəhşətin üstünə
    örtük çəkmişdi qardan,
    Deyəsən,
    Tanrı gördüyündən xəcalət çəkirdi.
    Gecədən çıxmış səhər
    zorlanmış gəlin kimi
    dünyaya gəlişinə peşman idi.
    Bəxti çiliklənmiş güzgü kimi
    qar üstündən göz-göz baxırdı.
    Qənim kəsilmişdi taleyinə bu bəxt-
    yagıdan betər düşmən idi.
    Dünyanın kar qulagından,
    kor gözlərindən,
    biganəlik seli axırdı.
    …Yaddaşımın
    sinəsini sökdü Aida Adıgözəlin
    Xocalı tablosu…
    Bir qərinəlik
    vaxtın içindən qisasa yol çəkdi,
    Şair iztirablarının
    agrılı-acılı tablosu…
    Aida Adıgözəl adlı.
    bəxtinin qaralıgı gözəl
    bir şairənin xalı,
    gəbə timsallı şeirini oxudum.
    Çeşnisini
    gözlərimin önünə çəkib
    dərd hanasını
    ürəyimdə toxudum.
    …Azərbaycan
    qan-qırmızı xalılar,
    gəbələr ölkəsidir.
    Bu da bir şairənin
    xocalı kölgəsidir.
    Əli Rza XƏLƏFLİ
    18.02.2019

  • Əli Rza XƏLƏFLİ.”HƏR ÜRƏKDƏ KİTABIN VAR…”

    ????????????????????????????????????

    Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü, Azərbaycan Respublikası Prezidenti Təqaüd Fondunun təqaüdçüsü, “Kredo” qəzetinin Baş redaktoru 
    ( Ustad şair İsmayıl İmanzadəyə məktub)
    Əziz dostum İsmayıl İmanzadə… oxudum ki, kitablarını axtarırsan… çox yaxşı…öz arxivində bir neçə nüsxənin olmaı vacibdir…
    Doğrusu sənin kitabların , əlbəttə , məndə vardı… axırıncı ikisini redaksiyada özün müəllif qeydinlə bvermişdin… Birincini isə Sənin adaşın olan qardaşım hələ çox əvvəllər tapıb gətirmişdi… Onun müəllimi olmuşdum… tapşırıq vermişdim ki, hər kəs özünün böyük adaşı haqda yazsın… Təsəvvür et ki, o , 40 il bundan əvvəl sənin böyüklüyünü uşaq məntiqi ilə necə sübut edirdi…
    Sonra mən mətbuata keçdim… Səninlə görüşlərim müntəzəm xarakter aldı… apardığın dərnəyə dəvət edirdin ki, müəlliflərin yaradıcılığını təhlil edim… Ümid ədəbi dərnəyində oxunan şeirlərin səviyyəsi məni qane etməyəndə öz şeirlərini oxumağını heç unutmuram… Bununla sanki demək istəyirdin ki, bilirsən kim nə yazır və necə yazır…
    Bir sözlə, Sən bir şair kimi zaman zaman insanların qəlbində bitirdin… indi böyük ruh aləminin köklu Çinarısan… çox əzəmətli Çinarı…
    Xətrinə dəyməsin, bəzən mənə elə gəlib ki, sən dahi axtarıb yanında durmaq , şəkil çəkdirmək xəstəliyinə düçar olmağa doğru gedirsən… ancaq buna sənin səmimiyyətin imkan vermədi… Sən bizim İsmayıl olaraq qaldın…
    Dahi xalqdır… səni tanıyan , sevən, səndən yaxınlığa , ünsiyyətə görə qonaqlıq ummayan insanlardır…
    Bu gün Sənin şair taleyin yurd həsrəti ilə ömür pillələri qalxır…Sənin, yəni ədəbi ictimai rəydə kifayət qədər yeri olan bir şair İsmayıl İmanzadə kimi cəmiyyətin ruhən diri qalması naminə mübarizən, yazıb yaratmağın bir ordunun görə bildiyindən az dəyərli deyil…Qalır ki, rəsmi təsdiq … bunun özünün də maraqlı tərəfləri var… İnsanlar haqqı olub rəsmən təqdir olunmayanların xatirəsini daha əziz tuturlar…
    Bir də ki, hələ cavansan… yaşa görək…
    …az qala unutdum sənin kitab axtarmağını… kitablar çoxdan səni sevən, tanıyan insanların ruhuna hopub, yaddaşına köçüb… çox vacib olsa faksimile edərik… orijinalın özündən fərqlənməyən…
    P.S. yəqin bilirdin ki, bizim ailənin , yəni mənim kitabxanam rayonda ən böyük , ən zəngin kitabxana idi .. rayon üzrə şəxsi kitabxanaların hesabatında da bu göstərici vardı… rəhmətlik Bahadır Mehdiyev, bizim Tariyel Abbaslı, rayonun digər nüfuzlu komissiya üzvləri xüsusi rəy yazmışdı …həmin rəyi mən rayon qəzetində çap etdirmək istəyirdim…təəssüf o vaxt… nə isə… həmin rəydə qiymətli kitablar, dəyərli ədəbi elmi nümunələr sadalanırdı… ayrıca qeyd olunurdu, Sərdar Əsədin, Sabir Əhmədovun, Sabir Süleymanovun və sənin , yəni İsmayıl İmanzadənin adları….o vaxt bu əsas şərtlərdən biri idi…Çəbrayıldan olan elm və sənət adamları şəxsi kitabxanalarda necə təmsil olunur…
    Bir sözlə , həmin kitabxana üç hissəyə bölündü. . Bir hissəsi Xələflidəki ümümi evimizdə, bir hissəsi Cəbrayıl şəhərindəki evimdə, bir hissəsi də Mərcanlıda dostum Ələsgərgilin evində qaldı… bizi m əmlakımız da elə yəqin sənin vaqonunla qonşu olaraq qənimət kimi aparılıb…
    Tarixən qəsbkarlar qəsb elədikləri əraziləri talan etməkləri ilə fəxr ediblər…ancaq unudurlar yaddaşı talan etmək olmaz…
    Əzizim İsmayıl İmanzadə … sən artıq xalqın tarixi mənəvi yaddaşında yaşarı haqq almısan… üzü gələcəyə yaxşı yol…hələ görüşlərimiz ,yəqin ki, yenə olar… sevgi və səmimiyyətimizi qorusaq , qoruya bilsək , əbədiyhətdə də …
    Səninlə dostluq mənim üçün fərəhdir… Asif Ata fərəhi yaşamağın özülü kimi şərh edirdi…
    …Qəlbin fərəhsiz olmasın…
    Oxuculardan və əziz dostum, səndən bəndənizi bağışlamaq dilərdim… mətni birbaşa, redaktəsiz yaddaşa verdim…
    Əli Rza Xələfli…
    05 . 09. 2020.
    LökBatan…8.35.

  • Coşqun XƏLİLOĞLU.”Telli saz”

    Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü

    Sən, Dədə Qorqudun yadigarısan
    Xalqımın kimliyi, etibarısan,
    Bütün Türk elinin iftixarısan,
    Harada səslənsən əhval olur saz,
    Necə də doğmasan bizə, telli saz.

    Yolların çətindir, daşlı – kəsəkli,
    Daima olmusan aydın məsləkli,
    Nəğmələr demisən təmiz diləkli,
    Qarda, sərt boranda gətirmisən yaz,
    Necə də doğmasan bizə, telli saz.

    Hər zaman kökdəsən, həyatcanlısan,
    Ələsgər, Azaflı, Tufarqanlısan,
    Koroğlu, Qurbani, Bozalqanlısan,
    Qoşaca qanaddır xoş söz, xoş avaz,
    Necə də doğmasan bizə, telli saz.

    Saz ilə söhbətin yeri başqadır,
    Evlərdə məkanın daim başdadır,
    Sənlə keçən ömür, vallah, bal dadır,
    Sənsiz məclislərin ləzzəti olmaz,
    Necə də doğmasan bizə, telli saz.

    Xəbər gətir böyük Turan elindən,
    “Şikəstə,” “Dübeyti,” “Sarı tel”indən,
    “Ruhani,” “Dilqəmi,” “İncəgülü”ndən –
    Dinləsəm, heç zaman ürəyim doymaz,
    Necə də doğmasan bizə, telli saz.

  • Şairə-publisist Xalidə NURAY.”Bahar gəlir”

    Çəməndə çiçəklər işvə-naz ilə,
    Qayıdan durnalar xoş avaz ilə,
    Çağlayan bulaqlar telli saz ilə,
    Deyir yurdumuza ilk bahar gəlir.

    Oyanır təbiət, canlanır meşə,
    Boylanır qar altdan nərgiz, bənövşə,
    Üşüyən tellərə şeh düşə-düşə,
    Deyir yurdumuza ilk bahar gəlir.

    Azalır dağların dumanı,çəni,
    Yağış sanki yuyur üzlərdən qəmi,
    Günəşin istisi, torpağın nəmi,
    Deyir yurdumuza ilk bahar gəlir.

    Bağlarda ağaclar ilkçiçəyiylə,
    Qızılgül bəzənir tər ləçəyiylə,
    Xalidə yaz ünlü söz gerçəyiylə,
    Deyir yurdumuza ilk bahar gəlir.
    17.03.2018

  • Şairə-publisist Xalidə NURAY.”Rəcəb Tayyip Ərdoğan”

    Haqdan yaranmısan nurdu əməlin,
    Tanrı dərgahından üzülməz əlin,
    Səninlə öyünür bütün türk elim,
    Yaradan göndərib bizə ərməğan,
    Yenilməz sərkərdə Tayyip Ərdoğan.

    Zalıma, zülümə vermədin aman,
    Məzluma olmusan güvənli ünvan,
    Arzu-diləklərə sən oldun guman,
    Xalqa həqiqətin gözüylə baxan,
    Yenilməz sərkərdə Tayyip Ərdoğan.

    Dar gündə yetişdin Qarabağıma,
    Nur kimi səpildin qəm ocağıma,
    Doğma qardaş oldun yaman çağıma,
    Könlümüzə zəfər sevinci yaxan,
    Yenilməz sərkərdə Tayyip Ərdoğan.

    Sən türk dünyasının yenilməz dağı,
    Gətirdin bizlərə zəfər soraģı,
    Yazdın yaddaşlara bu gözəl çaģı,
    Zülmətə daģ çəkib Günəş tək doģan,
    Yenilməz sərkərdə Tayyip Ərdoģan.

    Yoğurdun təməldən qüdrətli Turan,
    Ulu Türk önündə səcdəyə duran,
    Tarixin ən uca taxtını quran,
    Haqqın bayraqdarı, ey böyük insan,
    Yenilməz sərkərdə Tayyip Ərdoğan.

  • Şairə-publisist Xalidə NURAY.”Aprel şəhidi”

    Aprel döyüşündə gedən şəhidlər,
    Əbədi ürəkdə,baxışlardasız.
    Bu zirvəyə qalxan,bir daha enməz,
    Şəhidlik adıyla yaddaşlardasız.

    Yaralı qartal yək uçub səmada,
    Vətən deyə-deyə şəhid oldunuz.
    Oxşadı gözünüz yanar ulduza
    Yandırdı düşməni Vətən odunuz

    Dağlar əksinizi köksünə çəkdi,
    Torpağa qarışdı axan qanınız.
    Çiçəklər su içdi göz yaşınızdan,
    Cənnətə qovuşdu yanan canınız.

    Yaradan veribdii ən yüksək adı,
    Şəhidin ləqəbi qürur ,ləyaqət!
    Şəhid vətənimin “Aprel şəhidi”,
    Adıyla gətirdi Vətənə şöhrət!

  • Xalq şairi Mirvarid DİLBAZİ.”Bu eşq şair xəyalıymış”

    Nə dostdan bir xəbər gəldi,
    Deyəm əhdə vəfalıymış.
    Nə şadlıq, nə kədər gəldi,
    Deyəm ömrü cəfalıymış.

    Nə bildi, ağladım, güldüm,
    Nə bilsə, bildiyin bildim.
    Nə bildi qəm yeyib öldüm,
    Bu eşq şair xəyalıymış.

    1993

    *Bu şeir Xalq şairi Mirvarid Dilbazinin 2004-cü ildə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin “Azərbaycan dilində latın qrafikası ilə kütləvi nəşrlərin həyata keçirilməsi” haqqında 12 yanvar 2004-cü il tarixli sərəncamına əsasən işıq üzü görmüş “Seçilmiş əsərləri” kitabından seçilərək dərc olunur

  • Xalq şairi Mirvarid DİLBAZİ.”Mən ölmək istəmirəm”

    Mən ölmək istəmirəm
    Hələ beynim düşünür,
    Hələ qələmim yazır.
    Mən ölmək istəmirəm,
    Buna deyiləm hazır.

    Dost mənə yaşa deyir,
    İllər qəbrimi qazır.
    Qələm düşməz əlimdən,
    Günlərim, ötmə hədər,
    O son mənzilə qədər.

    Qoca köklər üstündə
    Olur meyvəli budaq.
    Mən ölmək istərəm
    Gözlə, məkanım torpaq.

    1984

    *Bu şeir Xalq şairi Mirvarid Dilbazinin 2004-cü ildə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin “Azərbaycan dilində latın qrafikası ilə kütləvi nəşrlərin həyata keçirilməsi” haqqında 12 yanvar 2004-cü il tarixli sərəncamına əsasən işıq üzü görmüş “Seçilmiş əsərləri” kitabından seçilərək dərc olunur

  • Xalq şairi Osman SARIVƏLLİ.”Təbiət”

    Sirlər dünyasıdır bu dünya başdan,
    Tükənən deyildir onu deməklə…
    Təbiətdən güclü, qadir, möhtəşəm,
    Bir qüdrət, bir qüvvət bilmirəm hələ.

    Mən ona şadam ki, hələ canlıyam,
    Ayrılmaz üzvüyəm mən təbiətin.
    Kim bilir, bəlkə də, sirri bundadır,
    Təbiətə olan bu məhəbbətin!

    1976

    *Bu şeir Xalq şairi Osman Sarıvəllinin 2004-cü ildə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin “Azərbaycan dilində latın qrafikası ilə kütləvi nəşrlərin həyata keçirilməsi” haqqında 12 yanvar 2004-cü il tarixli sərəncamına əsasən işıq üzü görmüş “Seçilmiş əsərləri” kitabından seçilərək dərc olunur

  • Xalq şairi Osman SARIVƏLLİ.”Təbiətin qanunu”

    Təbiət! Sevirəm, demişəm müdam-
    Sənin hikmətinə alqış, min alqış!
    Yerə çiləyirsən çox səxavətlə
    Yayı bolca isti, qışı qar, yağış.

    Təbiət! Həm məftun, həm minnətdaram
    Sənin dövlətinə, sənin varına.
    Bir də ona görə çox sevirəm ki,
    Sadiqsən öz möhkəm qanunlarına.

    1976

    *Bu şeir Xalq şairi Osman Sarıvəllinin 2004-cü ildə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin “Azərbaycan dilində latın qrafikası ilə kütləvi nəşrlərin həyata keçirilməsi” haqqında 12 yanvar 2004-cü il tarixli sərəncamına əsasən işıq üzü görmüş “Seçilmiş əsərləri” kitabından seçilərək dərc olunur

  • Xalq şairi Hüseyn ARİF.”Dözərdim”

    Oğluma

    Əzəl ovçuluğa saldım meylimi,
    Tikanı tapdayıb, budağı əydim.
    Aşırıb boynumdan qoşalüləni,
    Meşələr qoynunda özünə bəydim.

    Dolu da başlayıb, külək də əsib,00
    Dovşan da atılıb, qurd da tələsib,
    Ağacda turacın üstünü kəsib,
    Qayada kəkliyin xətrinə dəydim.

    Azmı peşimanam öz əməlimdən,
    Əbəs ələnməyib saçlarıma dən?!
    Xəlvəti açılan bir gülləylə mən
    Məğrur dağ kəlinin qəddini əydim.

    Sevinci yarıda verməzdim bada,
    Ağrını, acını salmazdım yada,
    Alagöz ceyranın bir dar məqamda,
    Ömrünü yarıda bitirməsəydim.

    Hüseyn ARİFəm, közə dözərdim,
    Enişə, yoxuşa, düzə dözərdim,
    Səksənə, doxsana, yüzə dözərdim,
    Əllidə Arifi itirməsəydim.

    *Bu şeir Xalq şairi Hüseyn Arifin 2004-cü ildə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin “Azərbaycan dilində latın qrafikası ilə kütləvi nəşrlərin həyata keçirilməsi” haqqında 12 yanvar 2004-cü il tarixli sərəncamına əsasən işıq üzü görmüş “Seçilmiş əsərləri” kitabından seçilərək dərc olunur

  • Xalq şairi Hüseyn ARİF.”Ölümə qurban olum”

    Oğluma

    Həyat ətirli güldür,
    Gülümə qurban olum.
    Dağdı, dənizdi, göldü,
    Gölümə qurban olum.

    Coşub, çağlayan könül,
    Açıb, bağlayan könül,
    Gülüb, ağlayan könül,
    Könlümə qurban olum.

    Dağ sökülüb, -dedilər,
    Bel bükülüb, -dedilər,
    -ARİF ölüb, -dedilər,
    Ölümə qurban olum.

    *Bu şeir Xalq şairi Hüseyn Arifin 2004-cü ildə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin “Azərbaycan dilində latın qrafikası ilə kütləvi nəşrlərin həyata keçirilməsi” haqqında 12 yanvar 2004-cü il tarixli sərəncamına əsasən işıq üzü görmüş “Seçilmiş əsərləri” kitabından seçilərək dərc olunur

  • Xalq şairi Səməd VURĞUN.”Muğan” poemasından bir parça

    De, yolun düşdümü Muğan düzünə?
    Piyada gəzdinmi çölləri sən də’?
    Söz qoşub ceyranın qara gözünə,
    Dincini aldınmı bir göy çəməndə?

    Yerdən ayağını quş kimi üzüb,
    Yay kimi dartınıb, ox kimi süzüb,
    Yenə öz sürünü nizamla düzüb,
    Baş alıb gedirsən hayana, ceyran?

    Əzəldən meylini salıb çöllərə,
    Bəxtini tapşırdın bizim ellərə,
    O qara gözlərin düşdü dillərə.
    Dişlərin oxşayır mərcana, ceyran!

    Bir məsəl qalmışdır ata-babadan:
    Uçarda turacdır, qaçarda ceyran
    Bir mən deyiləm ki, hüsnünə heyran,
    Şöhrətin yayılıb hər yana, ceyran!

    Sükuta qərq olmuş ürəyimlə mən
    Keçirəm yenə də Muğan çölündən.
    Yanında balası, yağış gölündən
    Əyilib su içir bir ana ceyran!

    Elə ki, son bahar min büsat qurur,
    Kolları-kosları yıxıb uçurur,
    Sıxlaşıb bir yerə baş-başa durur
    Düşəndə çovğuna, borana ceyran.

    On addım kənarda yatmayır təkə,
    Gəzinir, oylağa baş çəkə-çəkə.
    Gələn qaraltıdır, yoxsa təhlükə?
    Bir özünə baxır, bir ona ceyran!

    Ovçu, insaf elə, keçmə bu düzdən!
    O çöllər qızını ayırma bizdən!
    Qoyma ağrı keçə ürəyimizdən, –
    Qıyma öz qanına boyana ceyran!
    Nə gözəl yaraşır Muğana ceyran!

  • Xalq şairi Səməd VURĞUN.”Ala gözlər”

    Yenə qılıncını çəkdi üstümə,
    Qurbanı olduğum o ala gözlər.
    Yenə cəllad olub durdu qəsdimə,
    Qələm qaş altında piyala gözlər.

    Başımdan getmişdi sevdanın qəmi,
    Xəyalım gəzirdi bütün aləmi.
    Bu dustaq könlümü, deyin, yenəmi
    Çəkdiniz sorğuya, suala, gözlər?

    Sevda yolçusuyam əzəl yaşımdan,
    Könlüm ayrı gəzir can sirdaşımdan;
    Dağıdır huşumu alır başımdan
    Süzülüb gedəndə xəyala gözlər.

    Gərdənin minadır, boyun tamaşa,
    Ay da həsəd çəkir o qələm qaşa.
    Bir cüt ulduz kimi verib baş-başa,
    Yanıb şölə salır camala gözlər.

    Mənim sevgilimdir o gözəl pəri,
    Qoy üzə vurmasın keçən günləri.
    Mən qədirbilənəm əzəldən bəri,
    Sizinlə yetmişəm kamala, gözlər.

    Cahanda hər hökmü bir zaman verir,
    Dünən dövran sürən bu gün can verir.
    İllər xəstəsiyəm, yaram qan verir,
    Siz məni saldınız bu hala, gözlər.

  • Xalq şairi Vaqif SƏMƏDOĞLU.”Yaddaşıma tövbə demişəm burda”

    Yaddaşıma tövbə demişəm burda,
    Doğma gözlərini döndərib yada.
    Yuxuma girməyə qoymuram səni
    Bu dar palatada, dəlixanada…

    Sını yalvarıram, əmr eyləyirəm,
    Səsin qulağıma burda dəyməsin.
    Sanitar Babanın ağır əlləri
    Səsinin üstündə məni döyməsin…

    Burda xatirəyə iynə vururlar,
    Odur bir an belə düşmə yadımda.
    Burda bilsələr ki, yaddaşım vardır
    Atamın adı da yetməz dadıma…

  • Xalq şairi Vaqif SƏMƏDOĞLU.”Yol çəkir gözləri dəlilərin də”

    Yol çəkir gözləri dəlilərin də,
    Tamam unutmayıb dünyanı onlar.
    Güzgüdə özünü tanımasa da,
    Dəlinin öz dəli xatirəsi var.

    Qəfəsə bənzəyən pəncərələrdən,
    Siz görən səmanı görür dəlilər.
    Heç olmasa ildə cəmi bir dəfə,
    Dəli gözlərinə görünür səhər.

    Gözləri dikilib yolsuz yollara,
    Dəli gözlərində yaşarmır kədər.
    Baş çəkin onlara, ancaq gələndə
    Əliboş gəlməyin, acdır dəlilər.

  • Azərbaycanlı şairə-publisist Nəcibə İLKİN.”Şəhid ayım, aprelim”

    Azərbaycan Yazıçılar və Jurnalistlər Birliklərinin üzvü, Azərbaycan Respublikası Prezidenti Təqaüd Fəndunun təqaüdçüsü, “Azad qələm” ədəbi-bədii, ictimai-publisistik qəzetinin və “Ali Ziya” ədəbi-bədii, elmi-publisistik jurnalının təsisçisi və baş redaktoru.

    Bahar nəfəsli sinən güllələrə tuş gəldi,
    Ağu dedi bülbülün, qaranquşun nəğməsi.
    Çiçəklərin, güllərin gözlərindən yaş gəldi,
    Daraldı hər bir yerdə təbiətin nəfəsi.
    Şəhid ayım, aprelim!

    Qönçə-qönçə gül açan güllərin güllələndi,
    Şəhid ətrin yayıldı, qara geydi buludlar.
    Hər arzun, hər diləyin qəlbində düyünləndi,
    Torpağına, daşına başın əydi buludlar.
    Şəhid ayım, aprelim!

    Dalğalandı dəniz tək, çaxdı ildırım kimi,
    İgidləri hayladı azadlığın işığı.
    Ölümə sinə gərən ərən oğullarına,
    Əbədiyyət yaratdı o bahar yaraşığın.
    Şəhid ayım, aprelim!

    Nəfəsində igidlik toxumları səpildi,
    Şəhidlərin ruhunda açıldı danın gözü.
    Qönçələrin qan əmdi, küləklərin acıdı,
    Çiçək açdı dilində azadlıq adlı sözün.
    Şəhid ayım, aprelim!

    İnamından güc aldı, igidlərin nərəsi,
    Könlün qana boyandı, nəfəsin lalə rəngi.
    Səngəri salamladı qaranquşun müjdəsi,
    İntiqam, qisas dedi azadlığın çələngi.
    Şəhid ayım, aprelim!

    Vətən adllı tarixin düşüb igid payına,
    Aprel şəhidlərimin qızıl səsli bu ünü.
    Şəhidlərim doğuldu dil açdı sinən üstdə,
    Apeliin ikisində yazıldı doğum günü.
    Şəhid ayım, aprelim!

  • Azərbaycanlı şairə-publisist Nəcibə İLKİN.”Şeirimin bahar gözü”

    Azərbaycan Yazıçılar və Jurnalistlər Birliklərinin üzvü, Azərbaycan Respublikası Prezidenti Təqaüd Fəndunun təqaüdçüsü, “Azad qələm” ədəbi-bədii, ictimai-publisistik qəzetinin və “Ali Ziya” ədəbi-bədii, elmi-publisistik jurnalının təsisçisi və baş redaktoru.

    Şeirimin bahar gözü,
    Yaşla dolub, kövrəlibdi.
    Yaz nəfəsli ürəyimdə
    Qış yenidən dirçəlibdi.

    Hər sözümün bənövşəsi,
    Qara xallı laləsi var.
    Vətən deyən dillərimin
    Göyə qalxan naləsi var.

    Misra-misra qocalıram,
    Kəlmə-kəlmə can verirəm.
    Şeir-şeir ucalıram,
    Vətən boyda qan verirəm.

    Sözlərimin soyqrımı,
    Dillərimdən asılıbdı.
    Qələm tutan əllərimi
    Gör kimlər daşa basıbdı.

  • Xalidə Hicran SEYİDOVA.”ŞƏHADƏTİN MÜBARƏK!”

    Şəhadətin mübarək!
    Şəhid olan oğullar!
    Gözlərin aydın olsun,
    Şəhid doğan analar!

    Şəhadətin mübarək!
    Vətən bölünməyəcək.
    Şəhid yatan torpaqda,
    Düşmən ta gəzməyəcək.

    Şəhadətin mübarək!
    Qurban oldun vətənə.
    Anan fərəhlə deyir:
    “Südüm halaldır sənə”!

    Al qoynuna ey torpaq!
    Şəhidi əziz saxla.
    Ana deyibdir sənə,
    Onu, bərk- bərk qucaqla!

    Gözün aydın ey vətən!
    Igid oğulların var.
    Vətən yaşasın deyə,
    Şəhid oldular onlar!

    Şəhadətin mübarək!
    Şəhid olan əsgərim.
    Canını sipər etdin,
    Sənə qurban ürəyim!

    Vətənimdir müqəddəs,
    Çün şəhid məzarı var.
    Torpağım azad olsa,
    Şəhidim rahat yatar!

    Vətən başımız tacı,
    Gavur çəkdirir acı.
    Yağılar, əl-ələdir,
    Çəkdilər şəhid dağı.

    Şəhadətin mübarək!
    Ey vətən oğulları!
    Lənət olsun gavura,
    Yox olsun havadarı!

    Vətənsiz yox diləyim,
    Vətən can! Vətən ana!
    Vətən, hava, duz- çorək,
    Vətənsiz can nə gərək!

    Analar qəlbi dağlı,
    Bacılar gözü yaşlı.
    Yağılar dağ səkdilər,
    İgidlər atlanmalı!

    Yaşa sən Azərbaycan!
    Sənə vətənim deyən!
    Bayrağı kəfən etdi,
    Yaşasın, Azərbaycan!

  • Xalidə Hicran SEYİDOVA.”OĞULLAR TARİX YAZIR”


    Şəhidim əfsanə, şəhidim dastan,
    Ey şəhid, alınmaz sən bir qalasan.
    Yeni Tarix yazdın, sən qalacaqsan,
    Vətən yaşadıqca, yaşıyacaqsan!

    Hər ovuc torpaqda, şəhid qanı var,
    Gələcək nəsillər, onu qoruyar.
    Vətəndə doğulan hər bir igidin,
    Adında yenidən bir şəhid yaşar!

    Səmanda üçrəng vətən bayrağı,
    Adınla boy atar vətən ovladı,
    Qanınla gül açar vətən torpağı,
    Ey şanlı vətənin, şanlı övladı!

    Şəhidim köç etdi, hamısı nakam,
    Dedi: doğulmuşam, səni qoruyam!
    Dağına, vuqaram, düzə torpağam,
    Vətənim yaşasa, mən də yaşaram!

    Əzmini qıramaz, bir mənfur düşmən,
    Vətən, əl çəkməyir, düşmənlər səndən,
    Tarixlər yazırsan, yenə bu gündən!
    Qarabağ, azadsan, yenə bu gündən!

    Hər oğul bir evdir, hər şəhid vətən,
    Nə anadan doydun, nə anan səndən.
    Ey vətən doğuldun, yenə bu gündən!
    Qarabağ doğuldu, yeni tarixdən!

  • Xalidə Hicran SEYİDOVA.”ZƏFƏR”



    Qalibliyin məğrurdur,
    Zəfər, əbədi Zəfər!
    Qarabağda gün doğur,
    Bu gün, zəfərli səhər!

    Zəfər, zəfər deyərkən,
    Şəhidlər gələr gözə.
    Qarabağ yaşadıqca,
    Minnətdarıq biz sizə.

    Kimlər gözün çəkməsə,
    Müqəddəs vətənimdən.
    Gec- tez “dərsin” alacaq,
    Nər Igid əsgərimdən.

    Qarabağ bizə pirdi,
    Şəhid oldu oğullar.
    Daşında, torpağında,
    Şəhidin qan izi var.

    Ən müqəddəs məkandır,
    Qədim Qarabağ bizə,
    Şəhidlərimin qanı,
    Şuşada çıxıb dizə.

    Göz üstə saxlamalı,
    O, müqəddəs dəyəri.
    Qarabağ oldu bizə,
    Sözümüzün kəsəri!

    Dünya yaranan gündən,
    Belə savaş görmədi.
    Əlbəyaxa döyüşən,
    Elimin əsgəridi!

    Ey əsgərlərim, sizdən,
    Filimlər çəkiləcək.
    Qəhrəmanlıq tarixi,
    Sizdən öyrəniləcək!

    Dünya heyrandı sizə,
    Sizdəki şücaətə.
    Dərs verdiniz əbədi,
    Eşq olsun bu qeyrətə.

    Zəfərini qazandın,
    Dişində, dırnağında.
    Bayrağın dalğalanır,
    Yenə də Qarabağda!

    Buludlar ağı deyir,
    Şəhid əsgərlərimə.
    Dağlar vüqarın tökür,
    İgid ərənlərimə!

    Vətən bayrağın büküb,
    İgidlərin nəşinə.
    Torpağının danəsi,
    Heyran olub şəninə!

    Yeni bir tarix yazdın,
    Qanın oldu mürəkkəb.
    Hətta döyüşündə də,
    Gözləyərək sən ədəb.

    Bir ana oğulları,
    Talış, yəhudi, avar.
    Kürd, ləzgi, malakanlar,
    Udin, Tatar, Saxurlar.

    Bunlar qardaşdı, dostdu,
    Birlikdə vuruşanlar.
    Hamısı bir evdəndir.
    Zəfərdə payları var!

    Dərs verdilər əbədi,
    Özgə fikrə düşənə.
    Torpağına göz dikən,
    Düşər əcəl izinə!

    Azərbaycan əsgəri!
    Haqq yanında hörmətin!
    Vətən unutmaz səni,
    Şəhidim dağ qeyrətim.

  • Terane TURAN RAHİMLİ.”MERYEM” (hikâyə)

    Azərbaycan və Yazıçılar Birliklərinin üzvü, Prezident təqaüdçüsü, Dünya Gənc Türk Yazar Birliyi (DGTYB) Məsləhət Şurasının üzvü, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent, şair, tənqidçi, ədəbiyyatşünas

    Hava yeni kararmıştı. Avluda sessizlik vardı. Ninem kümese bakıp tavukları-civcivleri yokladı, hepsinin tünekte büzüşüp yattığını görünce kümesin kapısını kapattı. Parmaklıktan tutup her zamanki gibi yavaş adımlarla iki katlı evin ikinci katına çıkan merdivenlerden yukarı çıkıyordu ki, avlu kapısı açıldı. (Avlu kapısını kapatmayı unuttuğunu da şimdi anladı.) Avlu kapısı önünde komşu Ruhsare göründü. O, «buraya gel, burasıdır» diye avluya davet ettiği yaşlı kadınla açık kapıdan içeri girdi. Ninem bu vakitsiz misafirlerin gelişine şaşırsa da bunu belli etmedi. Ruhsare kapı komşusu idi, avlu kapıları birbirine bakıyordu. Lakin konu-komşuya gidip-gelmezdi, nadiren birisinin kapısını açardı. Üstelik, avludan el-ayağın çekildiği karanlık düşen bir vakitte. Ninem hemen bu vakitsiz gelişin Ruhsare’nin önüne düşüp yol gösterdiği bu yaşlı kadınla ilgili olduğunu anladı. Gelenlerle selamlaşıp rahatsız bakışlarını onlara dikti. Ruhsare de onu beklemede bırakmayıp çabucak konuya girdi. Güzel haberi çabuk verme telaşıyla meraklı bir üslupla nineme sordu:
    – Tavat, iyi bak bakalım, kim olduğunu biliyor musun?
    Ninem 65 – 70 yaşlarında görünen, uzun boylu, beyaz tenli, ela gözlerinin bebekleri heyecandan titreyen bu garip kadını dikkatlice süzdü. Kadının aşağı sarkmış örtüsünün altında görülen düz saçları da, mucize bekliyor gibi düğümlediği kaşları da bembeyaz idi. Bu beyazlık onun aydınlık çehresine özel bir güzellik veriyor, simasını daha da nurlu gösteriyordu. Tahminen aynı yaşta görünen bu iki kadın uzun bir süre bakıştılar. Birden ninemin bakışları kadının gözlerinin derinliğine takılıp kaldı. «Meryem» sözünün dilinden düşmesi ile onların biri birilerine sarılması, gözyaşlarının biri birine karışması aynı anda gerçekleşti. Bu sahne, izlemeye duran çoluk-çocuğu da, komşu Ruhsare’yi de hüzünlendirdi.
    Ninem, «Allah-Allah! Kamboy’umun can-ciğeri» diye diye adı Meryem olan bu kadını öpüp kucaklamaya doymuyordu. Artık evdekiler de bu adı işittiklerinde misafirin kimliğini anlamışlardı. Hepsi şaşkınlıkla Meryem’e bakıyordu. Efsanenin gerçekleşmesi imkânsız göründüğü gibi Meryem’in uzak geçmişteki hatıralardan gelişi de masal kahramanının gerçek hayatta görünmesi gibi inanılmaz şaşkınlık doğurmuştu. Çocuk yaşlarından ninemin mutlu genç kızlık çağları, bey konağındaki bolluk günleri, daha sonra babası Dadaş Bey’in sürgün edilmesi, yeni evlenmiş, henüz çoluk-çocuk sahibi olmayan kardeşi Kamboy’un ahretliği Meryem’in sevgili erkeğinden zorla koparılıp sürgüne gönderilmesi, sonra Kamboy’un savaşta yitik düşmesi, anası Zabite Hanım’ın üzüntüden azap çekerek ölmesi… Bütün bu hatıraları döne döne dinlemiştim.
    Ninem ansızın karşılaşmanın heyecanından yerinde donup kalmıştı. Meryem’e baktıkça baktı, baktı… Sanki birden ayılıp aziz misafirini geldiğinden beri ayakta beklettiğinin farkına vardı: – Uzak yoldan geliyorsun, yorgunsun. – dedi. Bir birinin beline sarılmış halde basamakları çıktılar. Ninemin sevincinin de, kederinin de haddi hududu yoktu. Tanrı’nın izni ile hepi topu altı aycık aziz kardeşi Kamboy’a zevcelik, babası Dadaş Bey’e gelinlik eden Meryem – anası Zabite Hanım’ın sevimli büyük gelininin sürgünde ölüp gitmediğine, Sibirya’nın vahşetinden sağ salim çıkıp bu karşılaşmaya gelebildiğine seviniyordu. (Sibirya vahşetlerini ise bir süre sonra Meryem’in konuşmalarından daha açık şekilde anlayacak, saçının tüyleri dik dik olacaktı.) Dadaş Bey’in sürgün edildiği, aslında izinin kesin kaybedildiği, üç katlı bey konağından – dede-baba ocaklarından zorla göçürüldükleri, kardeşlerinin birbirinden ayrı düştüğü, anasının üzüntüden ateşlere düştüğü, kendisinin türlü türlü belalara düçar olduğu günler yeniden gözlerinin önünde canlandığı için de kederleniyordu.
    O, Meryem’i lafa tutmazdan önce çay-çörek sofrasını hazırladı. Dolabı açıp oradaki emanet kutusundan ikiye katlanmış, sararmış bir defter yaprağı çıkarıp Meryem’e uzattı: Bak bakalım ne mektubu?
    Okuma – yazma bilmeyen ninem kırmızı kalemle alel-acele yazılmış olan bu mektuptaki metni önceleri oğluna, sonraları ise torunlarına o kadar çok okutmuştu ki, orada yazılanları birebir ezberden biliyordu. Mektubu açar açmaz Meryem’in iri ela gözleri buğulandı. Yanaklarından aşağı doğru yuvarlanan bir damla yaş kâğıttaki «daha» sözcüğünün üzerine düştü. Ondan önceki satırda yazılı olan «belki» sözünün üzerindeki gözyaşı hangi vakit düşmüştü. Meryem, bu mektubu yazdığı sırada, sürgüne gönderildikleri o gam yüklü katardaki uğursuz gecelerden birinde akıttığı bu gözyaşını tanıdı. O acı hatıraları anınca her iki eli ile yüzünü kapatarak yürek yakan hıçkırık ile ağladı. Evde bulunanların hiçbiri, bu anda, dünyadaki bütün haksızlıklar nedeniyle, bütün dünyanın yerine, dünyadaki bütün dertlilerin gözyaşıyla ağlamak isteyen bu yaşlı kadına teselli vermek istemedi. Çünkü bu gözyaşlarını hiçbir teselli avutamazdı. Ninem de onunla birlikte bu gözyaşlarına katılıp bütün bir neslin asilzadeliği yüzünden düştüğü durumlara ağladı.
    Meryem gözyaşlarını dindirip bir süredir eğleştiği odanın duvarlarında göz gezdirdiğinde ilk olarak Kamboy’un fotoğrafını gördü. Ninem Tavat Hanım’ın Kamboy’un yanında durduğu bu fotoğraf aslında ayrı ayrı çekilmişti. Kamboy savaşta kaybolduktan sonra ninem her iki sureti birleştirip büyütmeyi fotoğrafçıdan istemişti. Fotoğrafçının ustalıkla birleştirip büyüttüğü bu fotoğraf o zamandan evde en mukaddes bir hatıraya dönüşmüştü. Meryem öne çıkıp fotoğrafın karşısında durdu. Geçen yıllar boyunca hayalinde yaşattığı, halen de gençlik şevki ile sevdiği sevgilisinin gözlerine baktı, baktı… Babası Elbrus Bey’in evinden gelin çıktığı günü, büyüklerin hayır duasını, Dadaş Bey’in büyük oğlu Kamboy’a kavuşacağı anı gizli hasretle beklediğini, o anın anlatılamaz güzelliğini… Daha neleri, neleri hatırladı. Sanki Kamboy’un kendisi ile yüz yüze duruyormuş gibi söze başladı: – 70 yaşı devirdim, Kamboy! Sensiz neler gördüm, bilsen… Sibirya, işkence, hakaret, açlık, susuzluk, hastalık… Ölümden döndüm, yollar beni çok yordu. İnsanlar gördüm, merdi de oldu, namerdi de. Ancak senin gibisini görmedim Kamboy!
    Sonra gözlerini fotoğraftan ayırmadan: –Bir bilebilseniz o nasıl bir insan idi… Allah onu tek yaratmıştı. Kamboy gibi yiğit o vakit de yok idi, şimdi de yoktur– dedi.
    Gece sabaha kadar uyumadılar. Ninem, Bakü asilzadelerinden olan meşhur Ağacanlılar soyunun en yakışıklı, Petersburg’da yüksek eğitim görmüş oğlu Mehdi ile düğünlerinden, gelin gittiği faytonun Bolşevikler tarafından alıkonulmasından, sevgili nişanlısından zorla koparılmasından, Bolşevik İsrafil’le (babamla) ailesinin kalan üyelerini kurtarmak maksadıyla evliliğe razı olduğundan, kocasın düzenlediği, on altı yaşındaki genç kızın mağduriyeti pahasına gerçekleşen sahte boşanma belgesi nedeniyle anasının, kardeşlerinin ve kendisinin Sibirya’ya sürğün edilmemesinden, 1941 yılında savaş başladığı zaman Meryem’siz kendine bir yer bulamayan Kamboy’un kendini ölümün ağuşuna atıp ön cepheye yollanmasından, kaybolmasından… ve birçok başka meselelerden bahsetti.
    Meryem de kendi başına gelenleri anlattı. Sibirya’ya giden trende nasıl hakarete uğradıklarından, yol boyunca askerlerin onları alçaltmasından, fırsat bulan kimi asilzadelerin intihar etmesinden, kendinin başarıya ulaşmayan intihar girişiminden, yer altı maden ocağındaki ağır çalışma şartlarından…
    –Saçımızı da kesmişlerdi, Tavat. Aylarca banyo yapamıyorduk, herkesin başı bit-sirkeyle dolu idi. Hem de öyle ağır çalışmadan sonra saç örgüsü de başa ağırlık ediyordu. Saçımızı keseceklerini biliyordum. O nedenle önceden saç örgülerimi kesip saklamıştım. Kamboy’un elinin sıcaklığı vardı onlarda, kıyıp da atamazdım…– sözünü tamamlayamadı, birden yaşça kendinden büyük baldızı ile (aralarında beş yaş fark vardı) konuştuğunu hatırlayıp utancından yanakları kızardı. Tıpkı gençliğindeki gibi…
    Ninem Meryem’in yüzünde bundan elli yıl önceki kızarıklığı gördü. Deminden beri onu meraklandıran soruyu sordu; – Nasıl oldu da kaçabildiniz?
    – Yer altı maden ocağında iş çok ağır idi. Bir yandan da açlık, hastalık. Açlık olan yerde hastalık da eksik olmuyor. Kızamık, verem, astım… Hemen hemen her gün ölen var idi. Cenazeleri defnetme işlemini de bize yaptırıyorlardı. Bize hayvandan da kötü muamele ediyorlardı. Havasızlıktan herkesin rengi sapsarı olmuştu. Sadece cenaze defnederken hava yüzü görüyorduk. Cenaze defnetmek sana kolay gelmesin. Sibirya’nın kışını anlayamazsın. Erkeklerin tükürüğü havada donup sakalından sallanıyordu. Yer, ayazdan nasıl donup taşa dönüşüyorsa, orda en hünerli erkek bile mezar kazamazdı. Her seferinde mezar kazma görevini üç kişiye veriyorlardı. Bu üç kişi de ellerine balta alıp buz tutmuş, ayazdan taşa dönüşmüş toprağı yarmaya başlıyordu. Öyle oluyordu ki, sabahtan bu minval üzere mezar kazmaya başlıyor gece yarısı ancak bitirebiliyorduk. Bir deyişle, mezar kazmak madende yaptığımız en ağır işten de ağır idi.
    Bir gün Karabağ beylerinden birinin güzel kızı kendini asmıştı. «Güzel» diyorum ama güzel olduğunu o kızın belki kendisi de unutmuştu, her gün yüzüne-gözüne kömür isi çalıp geziyordu.
    – Neden?
    – Orada namusumuzu korumak için çoğumuz böyle yapıyorduk. Kendimizi kasten çirkin göstermek için neler yapmıyorduk? Hatta kaşlarımızı da tamamen yolup dökmüştük… Ha! O kız da fırsat bulup kendini öldürmüştü. Sibirya’da bu başlı başına bir hüner idi. İntihar etmeye de bırakmıyorlardı. Biz sağ kalıp çalışmalı, açlık ve işkence görmeliydik. Çünkü biz, Sovyet hükümetini tanımak istemeyen adamların karıları, kızları idik. İnsanı yakan nedir bilir misin? Suçsuz cezalandırılmak. Bu nedenle biz durumumuzla uzlaşamıyorduk. Suçumuzun sadece asilzade olmamız olmasıyla, sadece bu suçla Sibirya’ya gönderilmemizle uzlaşmamız mümkün değildi. Ha! O kadının öldüğü gün hava her zamankinden daha soğuk idi. Mezar kazma görevini, anama, bana ve başka bir kadına vermişlerdi. Aslında bu taş kırmakla eşitti. Baltaları götürüp güçlükle işe başladık. Hava o kadar soğuktu ki, ayaz eldivenin içinden geçip insanın iliğine işliyordu. Büyük baltaların ağırlığı da insanı güçten düşürüyordu. Baltayı her kaldırıp indirişte taşa dönen topraktan küçük bir parça kopuyordu. Mezar kazılıp bitmek bilmiyordu. Aç-susuz akşamadek kazdık. Mezarı henüz yarı etmemiştik. Nöbetçiler söyleniyor, bize en kötü küfürleri ediyor, işin gecikmesinden dolayı sinirleniyorlardı. Artık hava kararmıştı. Eli silahlı nöbetçiler sigaralarını çeke-çeke karın üstünde dolaşmaktan bezmişlerdi. Onlar iki kişi idiler. Kendi aralarında fısıldaşıp bir şeyler konuşuyorlardı. Fırsattan istifade anam ve öbür kadın ellerinde balta ile onlara doğru saldırdılar. Anam elindeki baltayı şiddetle nöbetçilerden birinin başına indirdi. Öbür kadın ise baltayı hedefe vuramayıp diğer nöbetçiyi omzundan yaralamıştı. O, yere çöktüğü gibi kadın da onun göğsüne çöküp boğmaya başladı. Onları öldürmeleri o kadar ani oldu ki, yaşananlardan kendime gelemiyordum. Lakin artık kaçmak fırsatını geri tepmek olmazdı. Biz yakınlardaki meşeliğe yöneldik. Kaçıp sığındığımız köydeki ev sahibi çok iyi bir insan idi. O, bizi bir yıl evinde sakladı. Sonra… Çok köyler, çok evler gördük. Bir askere rastladık, o bize çok iyilikler etti, üçümüze de sahte kimlikler düzenledi, iş buldu. Tatar milletindendi, Albay idi, – Meryem’in sesi burada kesildi. Ninem heyecanla sordu: – Ya sonra?
    –O, bizim bütün sıkıntılarımıza katlanmaya söz verdi. Bize öyle gönülden davranıyordu ki, anamın da takdirini kazanmıştı. Anamı ki, tanıyorsun… Böylece… – Meryem’in seni yine titredi, Kamboy’un duvardaki fotoğrafına baka-baka: – Şimdi o benim kocamdır. Emekli Albay Atabiyev.
    – Ya çoluk–çocuktan neyiniz var? –Ninem bu soruyu özel merakla sordu.
    – İki kızım var, – sonra ninemin merakını gidermek için ilave etti: –Oğlum olmadı, olsaydı Komboy’un adını koyacaktım. Kızlarıma da Kamboy’an bahsettim. Beni iyi anlıyorlar. O da iyi adamdır (kocasını aklına getiriyordu), ama çok asabidir. Lakin baldızının gözlerinde bir yığın soru görüp dedi: –Benim hayatım Kamboy’la sona erdi, bahtım–talihim onunla gitti. Şimdiki Meryem bir cisimdir, bir de hatıra yumağı. Ruhum çoktan uçup Kamboy’un yanına gitti. Öylece nefes alıp veriyorum… Sizden haber almak için uzun yıllardır kavruluyorum. O, korku, o hüzün henüz canımdan çıkmamıştı, o nedenle arzumu kimseye belli etmeye cesaret edemiyordum. Allah’ın merhameti büyüktü, geç de olsa gerçekleşti. Şükür ki, talihimde seni, bu toprağı bir daha görmek varmış.
    Günün aydınlanması yaklaşıyordu. Yetmiş yaşında gelin, yetmiş beş yaşında baldız mutlu gençliğin, çok kısa süren mutlu günlerin birbirinden tatlı anılarını hatırladılar. Yıllardan beri yüreklerinde dolaştırdıkları en ulvi duygularla hafızalarındaki mukaddes hatıra sandığını «döküp-döküştürdüler». Birlikte yaşadıkları bey konağındaki günlerin en kötü hallerini de sevinçle yâd ettiler. Bu hatıraların varlığından aldıkları lezzet kalplerini öyle bir refahla doldurmuştu ki, sanki her ikisinin de bir ömürlük mutluluk payını saklayıp-saklayıp bir gecede onlara hediye etmişlerdi.
    Sohbet esnasında ninem: –Meryem, İsfendiyar’ı görmek ister misin? – diye sordu. Meryem geldiğinden beri cevabını almak istediği, lakin kötü haber korkusundan sakındığı için sustuğu, biricik kaynının sağ–salim olduğunu duyunca düşüncelerini dile getirdi: –Sormaya cesaret bulamıyordum, Tavat! Senin kardeş acının bir değil iki olduğunu işitmekten korkuyordum.
    –Allah’a şükür, İsfendiyar sağ–selamettedir. Önceki muzipliği, hazırcevaplığı da yerindedir. Mingeçevir’de yaşıyor. İstersen sabah gidebiliriz.
    …Mingeçevir’den ayrılırken Meryem İsfendiyar’ı kucaklayıp: –Bu son görüşmemizdir gardaş – dedi, – çok kocadım, aslında ben kendi sıcak yurdumdan uzak düştüğümde kocadım.
    Bu söz her üçünü de hüzünlendirdi. Gerçekten her üçü de kocamıştı. Ve her üçü Meryem’in dediği vakitte kocamıştı. Külfet, Dadaş Bey’in alındığı geceden başlamıştı, bey konağından kovulup kiralık eve taşındıkları günden. Bolşeviklerin okul binası yaptıkları evlerinin yanından geçtiklerinde gizli-gizli gözyaşı akıttıkları andan… Çoktan kocamışlardı, uzun zaman önce…
    …Bakü’den Nalçik’e giden tren yavaş yavaş ilerliyordu. Tekerlerin sesi onu koynuna alıp aheste-aheste uzaklara götürüyordu. Bomboz çorak çöller de, tek-tük dikenlik dallarından başka dalı-budağı olmayan çıplak dağlar da, tren gelip geçtikçe tek-tük «əğilip-yıkılan» elektrik direkleri de onu bu ana yurdundan koparıp ayırıyordu. Bu ayrılıkta memnuniyetsizlik, üzüntü karışımı bir sükûnet vardı. Bu ayrılık bundan elli yıl önceki o dehşetli ayrılığa benzemiyordu. Bu tren de o tren gibi yedeğinde çekilmez dert yükü taşımıyordu.
    Meryem’in içinde bir hafiflik vardı. Elli yıldan beri ilk defa kendini bu kadar rahat hissediyordu. Sanki dünyaya yeniden gelmiş gibiydi. Onu seven kalplerin sıcaklığını, ateşini buluyordu kendinde. Kamboy’un fotoğraftan bakan emin bakışları ona – kendi vefalı güzeline «İyi ki geldin!» diyordu.
    Bakü, 2006
    Türkçeye çeviri: Alpaslan Demir

  • Təranə Turan RƏHİMLi.Yeni şeirlər

    Azərbaycan və Yazıçılar Birliklərinin üzvü, Prezident təqaüdçüsü, Dünya Gənc Türk Yazar Birliyi (DGTYB) Məsləhət Şurasının üzvü, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent, şair, tənqidçi, ədəbiyyatşünas

    Burdan qərib Bezansona –
    Hüqoya beş addım yoldu,
    Ruhum qalan Panteona
    Qatar yolu neçə əsr?

    Yenə fikrim uzaqlarda,
    Qraf Tolstoyda qaldı
    Payız… Yasnaya Polyana…
    O kədərli, köhnə qəsr.

    Ryazanda meşə yolu,
    Ağcaqayın sağda, solda.
    Bir şeirlə zəncirlənib,
    Ruhum Yeseninə əsir.

    Qocalıb Puşkin dağında,
    Bir ağacın gözü doldu.
    Bu yaz da gedə bilmədim,
    Yenə hər ilki kəm-kəsir…

    Peterburqda bir tələbə
    Ömründən-günündən oldu.
    Edamdan dönən yazarın
    Səsi qulağımda gəzir.

    Gecəyarı… könül yenə
    Gör kimləri yada saldı?!
    Gör nə qədər doğmalar var,
    Həsrəti qəlbimi əzir.

    ElLƏ SUSDUM DAŞ BİLDİLƏR

    Bu nə yerdi, bu nə dövran,
    Kim göndərdi bura məni?
    Bir yol gördü div adamlar,
    Yüz yol çəkdi dara məni.

    Duyduqlarım duymadılar,
    Dərd yedirib doymadılar,
    İçimdə yer qoymadılar,
    De, gizlədim hara məni?!

    Hər gün bir ümid yıxıram,
    Qalaq-qalaq qəm yığıram,
    Daha özümdən çıxıram,
    Özgələrdə ara məni.

    Baharımı qış bıldilər,
    Nə etdim çaşbaş bildilər,
    Elə susdum daş bildilər,
    Hördülər divara məni.

  • Xalq şairi Vahid ƏZİZ.Yeni şeirlər (XXVII hissə)

    HAÇANSA,DÜNYADA BİZ OLMAYANDA…

    Ruhlar yurd salacaq özgə məkanda,
    canlar–ləçək,çiçək,böcək olacaq,
    haçansa dünyada biz olmayanda
    bizdən deyilənlər gerçək olacaq,

    Şairə gor qazar korşalan qələm,
    sözlər həm “ağamdır”,nəm də ki,”köləm”,
    bir daha dünyaya gələn deyiləm,
    nə olsun–daha da göyçək olacaq!

    Dünya həm “müştəri”,həm də ki,”baqqal”,
    məkanı paylaşar “şir” ilə-“çaqqal”,
    məndən–nəsillərə sanballı saqqal,
    ismətdən danışan birçək olacaq!

    Zülmün çərçivəsi sınıb haçansa,
    Haqqın məğrur səsi donub haçansa,
    bilirəm–torpağım yanıb haçansa,
    ən azı bir gülə dibçək olacaq!

    İnsaf,niyə boşdur yüyənin belə?
    əli niyə bərkdir döyənin belə?!
    “gözümün yağını yeyənin” belə,
    üzümə son sözü: “Əl çək!”-olacaq!

    Ruhlar yurd salacaq özgə məkanda,
    canlar–ləçək,çiçək,böcək olacaq,
    pislər,Vahid ƏZİZ,həddən-ziyada,
    yaxşılar–olanda; tək-tək olacaq…

    MƏRC MƏKANI…

    Büs-bütün qarışıb xarab-babatla,
    dəyirəm ya yerə,ya kəlləçarxa,
    ağlını itirmiş dəli həyatla,
    ya cici-biciyəm,ya əlbəyaxa.

    Bu cürmü qoyulub Haqdan təməli?
    hər kəs yaxasını çəkir qırağa!
    bilmirsən doğrudur kimin əməli,
    kim “qara qarğadır”,kim “ala qarğa”.

    Dedilər:”Darıxma,olur,həyatdı,
    əsası tapdığın zəmzəmdi,qutdu!”,
    bir Mələk təqsiri boynundan atdı,
    Şeytan sifətini Tanrıya tutdu.

    Şairlər söz qoşur,yazır,dərc edir,
    öyrəndim,Şeytan da,Cin də Mələkdi;
    Şeytanla arada hələ mərc gedir,
    kaş ki,Tanrı deyən üstün gələydi…

  • Xalq şairi Vahid ƏZİZ.Yeni şeirlər (XXVI hissə)

    NAMƏLUM ŞƏHİD MƏZARI…

    Düşmən cumdu,Vətən dedi -“İrəli!”,
    İgid əsgər səhid oldu, dönmədi,
    Qəbri üstə yanan nurlu məş”əli,
    Ürəyinin alovuydu,sönmədi!

    Qocalmazdı!-qalar cavan yaşında,
    Doğmaların gözlərinin yaşında,
    O,Şəhidin uca dağlar başında
    Ucaltdığı Bayraqları enmədi!

    Uzaq gəzər ruhu giley-güzardan,
    Yer qoruyar hər cür ağrı-azardan,
    Ad soruşdum bir “Naməlum məzardan”,
    Qəhər boğdu,məzar daşı dinmədi;

    Daş yerinə-açan güllər danışdı,
    Oxşadığı ipək tellər danışdı,
    Vahid ƏZİZ,ondan ellər danışdı,
    Anladım ki-“Qurban gedən can nədi?”

    01,04,2021.

    BU ÇAĞLARDAN…

    Qocalsam da ürəyimin
    Coşub-daşan çağlarıdı,
    Məni torpağa bağıayan
    Düyün tutan ağaclardı,

    Ömür olsa da quş kimi,
    Saçlarım xam gümüş kimi,
    “Çağlardan”söz düşmüş kimi,
    İndi həmən o çağlardı!

    Günlər-ömrün varaqları,
    Xatirələr-soraqları,
    Alovladan çıraqları
    Biz qalayan ocaqlardı,

    Cavanlıyıq,qocalıyıq,
    Əli körpə uşaqlıyıq,
    Bizlər Vətənə bağlıyıq,
    “İpiqırıq”-qaçaqlardı,

    Düyün tutan meyvə dəydi,
    Bərəkət budaqlar əydi,
    Vahid ƏZİZ sevməsəydi,
    Cavanikən qocalardı…

  • Azərbaycanlı şair Əziz MUSA.Yeni şeirlər (IV hissə)

    Azərbaycan Yazıçılar və Jurnalistlər Birliklərinin üzvü, “İlham çeşməsi” qəzetinin təsisçisi və baş redaktoru, Azərbaycanın Mədəniyyət və Ədəbiyyat Portalının Qarabağ Bürosunun Rəhbəri, Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Təqaüd Fondunun təqaüdçüsü

    XOŞ GƏLMİSƏN

    Qar əriyir, çaylar daşır, sellənir,
    Nərə çəkib, lal qayalar dillənir,
    Çeşmə üstə, salxım söyüd tellənir,
    Ana Vətən oğlun, qızın bəxtiyar,
    Yurdumuza xoş gəlmisən ey bahar.

    Al geyinib gilənarlar, alçalar,
    Bəzyibdi yamacları xalçalar,
    Qayalardan süzən sular, əl çalar,
    Çeşmələrə keşik çəkər, xan çinar,
    Yurdumuza xoş gəlmisən ey bahar.

    Gözəl bahar, nə gözəldi vüsalın,
    Zirvələrə qanadlanıb xəyalın,
    Gözəllikdi əzəl gündən amalın,
    Bu diyardan, gözəl, bir diyarmı var
    Yurdumuza xoş gəlmisən ey bahar.

    Bənövşələr, qızılgüllər nazlanır,
    Gözəllərin yanaqları allanır,
    Hər budaqdan neçə çiçək sallanır,
    Hər çiçəyin arzular,ı şirin bar,
    Yurdumuza xoş gəlmisən, ey bahar.

    Şəlalələr yenə coşub, çağlayır,
    Sünbül qalxıb yolu, izi bağlayır,
    Bir cənnətdi, yaşıl çəmən, çöl- bayır,
    Zirvələrdən yavaş-yavaş gedir qar,
    Yurdumuza xoş gəlmisən ey bahar.

    Qızılgülün düymələnir yaxası,
    Hər çiçəyin təzələnir butası,
    Bir aləmdi yazın nazlı havası,
    İndi-indi qönçələnir heyva, nar,
    Yurdumuza xoş gəlmisən, ey bahar,

    Gün uzanır, günəş qalxır taxtına,
    Hər qayaya çəkilbdi bir xına,
    Qaranquşlar uçub gəlir, yaxına,
    Məhhəbbətdən söhbət açır, yara, yar,
    Yurdumuza xoş gəlmisən, ey bahar.

    Əzəl gündən sən olmusan həmdəmim,
    Sən gələndə yoxa çıxır dərd, qəmim,
    Çəmənlərə göz yaşıdı şəbnəmim,
    Nanə, yarpız el-obaya ilk nubar,
    Yurdumuza xoş gəlmisən, ey bahar.

    Yamaclarda qoyun, quzu hey mələr,
    Yaxalardan bir-bir qopar düymələr,
    Gəlişinlə yaradırsan gör nələr,
    Məclisləri tay bəzəyir kaman, tar,
    Yurdumuza xoş gəlmisən ey bahar,

    Gözəllikdən ilham alır, bu ürək,
    Əziz Musa səni sevir Kərəm tək,
    Bayramımız mübarəkdir, mübarək,
    Gözəlliyə düşmən baxıb, olur xar,
    Yurdumuza xoş gəlmisən, ey bahar.

    BİZİ BAĞIŞLAMAZ

    Qarabağda ermənilər prezident seçkiləri keçirir.

    Azdıq yolumuzu dumanda, çəndə,
    Sevən qəlbimizi həsrət dağladı,
    Doğma yurd-yuvanı qoyub gələndə,
    Dərələr hönkürdü, dağlar ağladı,
    Bizi bağışlamaz vətən torpağı.

    Torpağı böldülər, yurdu satdılar,
    Çoxları yüyürdü kabab iyinə,
    Şuşada, Laçında ocaq çatdılar,
    Bizi yük etdilər elin çiyninə,
    Bizi bağışlamaz vətən torpağı.

    Min oyun açdılar xalqın başına,
    Təzə qanun yazdı əyri adamlar,
    Qiymət oxudular hər qarışına,
    Yurda sahib çıxdı ayrı adamlar,
    Bizi bağışlamaz vətən torpağı.

    Bizə çox gördülər havanı, suyu,
    Hər kənddə, şəhərdə bazar açdılar,
    Yaman dərin oldu daş düşən quyu,
    Pərvanə oğullar oddan qaçdılar,
    Bizi bağışlamaz vətən torpağı.

    Ar-namus satdılar pul hərisləri,
    Qarabağ satıldı bir kresloya,
    Daha satılmağa torpaq qalmadı,
    İndi boylanırıq günəşə, aya,
    Bizi bağışlamaz vətən torpağı.

    Bu dərdi, kədəri kimsə bölüşmür,
    Torpaq azlıq edir tamahkarlara.
    Günahkar bəndəyə fatihə düşmür,
    Torpaq qucaq açmaz günahkarlara,
    Bizi bağışlamaz vətən torpağı.

    Bəs niyə tapılmır bu dərdə yiyə,
    Məzar da satılır pula, sələmə,
    Hər səhər dayanın üzü qibləyə,
    Satqına, namərdə rəhmərt diləmə,
    Bizi bağışlamaz vətən torpağı.

    Qalıb gor yerləri, beşik yerləri,
    Hərə can ağrımız, yaramız təzə,
    İndi harda qazaq biz qəbirləri,
    Halallıq verərmi Qarabağ bizə,
    Bizi bağışlamaz vətən torpağı.