Süleyman Camalov 26 oktyabr 1940-cı ildə Qax rayonunun İlisu kəndində anadan olub.1947-1957-ci illərdə Nizami adına İlisu kənd orta məktəbində oxumuş, 1957-ci ildə N.Nərimanov adına Azərbaycan Dövlət Tibb İnstitutunun müalicə profilaktika fakultəsinə daxil olmuş, 1963-cü ildə həmin institutu bitirmişdir.
1963-1966-cı illərdə təyinat üzrə Zakatala rayonunda Acınohur kənd xəstəxanasının baş həkimi və Qala kənd həkim məntəqəsinin müdiri vəzifələrində işləmişdir.
1967-ci ildə Ə.Əliyev adına Azərbaycan Dövlət Həkimləri Təkmilləşdirmə İnstitutunun II terapiya kafedrasında aspiranturaya daxil olmuşdur, 1970-ci ildə namizədlik dissertasiyası müdafiə etmişdir.
Aspirantura dövründə ağciyər və ürək xəstəliklərinin funksional diqanostika üsullarını öyrənmək üçün Moskva şəhərinə ezam olunmuş, akademik B.V.Petrovskinin rəhbərlik etdiyi Kliniki və Eksperimental Cərrahiyə İnstitutunda və akademik B.E.Votçalın rəhbərlik etdiyi II terapiya kafedrasında bu üsulları öyrənmiş və Azərbaycanda ilk dəfə spiroqrafiya, kapnoqrafiya, oksihemometriya, pnemotaxometriya, bronxospirometriya üsulları tətbiq etmişdir.
1970-1972-ci illərdə Bakı şəhərində Respublika döş qəfəsi cərrahiyyəsi klinikasında həkim terapevt və funksional diaqnostika kabinetinin rəhbəri işləmişdir. Həmin illərdə 2 dəfə Moskva və Stavropol şəhərlərində ixtisasartırma kursunda olmuşdur.
19 mart 1972-ci ildə Həkimləri Təkmilləşdirmə İnstitunun funksional diaqnostika kafedrasında assistent seçilmiş, 6 may 1972-ci ildə III terapiya kafedrasına assistent vəzifəsinə keçirilmişdir.
1976-cı ildə Leninqrad şəhərində “hərbi-səhra terapiyası” kursunu, 1978-ci ildə “fiziologiya, biofizika və tibbi kibernetika” kursunu (Moskva şəhəri) bitirmişdir.
1984-cü ildə Moskva şəhərinə Ümumittifaq kardioloji elmi mərkəzinə ezam olunmuş, orada ürək, qan-damar sistemi xəstəliklərinin müasir diaqnostika və müalicə üsullarını öyrənmişdir.
1986-1988-ci illərdə doktorluq dissertasiya üzərində iş aparmaq üçün Moskva şəhərinə ezam olunmuş, sonralar 1992-ci ilə qədər ildə 3-4 ay müddətinə xəstələr üzərində dispanser müşahidəsi aparmaq üçün Moskvaya getmişdir.
1997-ci ildə doktorluq dissertasiyasının aprobasiyası olub.
Elmi nəticələri Respublikamızda və bir çox MDB ölkələrində keçirilmiş simpozium, konfrans və qurultaylarda müzakirə olunmuşdur. Bu günə qədər 110-a yaxın elmi işin, o cümlədən praktiki həkimlər üçün 3 metodik tövsiyyə və 1 monoqrafiyası dərc edilmişdir.
1980-ci ildə “SSRİ səhiyyə əlaçısı” döş nişanı ilə təltif edilmiş, 2 noyabr 2000-ci ildə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin fərmanı ilə “Əməkdar həkim” fəxri adına layiq görülmüşdür. 26 oktyabr 2010-cu ildə “Qafqaz Media” İB-nin təsis etdiyi “Qızıl Fonendoskop” diplomu ilə təltif olunub.
SÜLEYMAN BABA
90 YAŞLI TƏK VƏ TƏNHA YAŞAYAN
SALEH MÜƏLLİMİN XATİRƏLƏRİ.
Yayda istirahət etdiyim zaman eşitdim ki, mənə vaxtilə orta məktəbdə dərs demiş Saleh müəllimin 90 yaşı tamam olub, onun yaxın- uzaq qohumları, qonşular, bir çox kənd adamları yığışıb onun yubileyini təntənəli şəkildə qeyd ediblər. Hal-hazırda o, tək və tənha yaşayır. Mənim xatirimdə qalmışdı ki, Saleh müəllim 1922-ci ildə anadan olub, 19 yaşında könüllü şəkildə cəbhəyə gedib, ayağından və çiynindən 2 güllə yarası alıb, sağalandan sonra yenə döyüşlərdə iştirak edib, ancaq müharibə qurtarandan sonra evinə qayıdıb. O, 1946-cı ildə Bakıda Pedaqoji İnstituta daxil olub, 1950-ci ildə oranı bitirib, təyinat üzrə doğma kəndinə qayıdıb orta məktəbdə ədəbiyyat fənnindən dərs deyib. İşlədiyi müddətdə adi müəllim, dərs hissə müdiri, direktor vəzifələrində çalışıb. Onun fədakar əməyi dövlət tərəfindən qiymətləndirilib və ona “Əməkdar Müəllim” fəxri adı verilib.
Saleh müəllimin dərs dediyi şagirdlərin əksəriyyəti ali məktəb bitiriblər. Onların içərisində “elmlər namizədi”, “elmlər doktoru” adları alanlar da, dövlət idarələrində yüksək vəzifə tutanlar da var.
Mən Saleh müəllimin yanına getdim, onunla səmimi görüşdüm, yubileyi münasibəti ilə ürəkdən təbrik etdim, ona can sağlığı, özünü idarə edə bilmək şərtilə 100 il ömür sürməyi arzuladım. Çoxdan görüşmədiyimiz üçün bizim söhbətimiz uzun çəkdi. Saleh müəllim mənə öz xatirələrini danışdı. Onun şərəfli, lakin kədərlə dolu həyatı məni həyəcanlandırdı. Saleh müəllim ata-anası, qardaşı, oğlu , ömür-gün yoldaşı barədə ürək yanğısı ilə, göz yaşlarını silə-silə danışdı. Yüksək dünyagörüşü olan bu şəxsiyyətin kitab və texniki vasitələr, müxtəlif xarakterli qonşular, dostlar, qohumlar, gənclər, bir çox adamların vərdiş etdikləri zərərli adətlər haqqında mülahizələri məndə böyük maraq oyatdı. Saleh müəllim qocalıq dövrü və qocalığın əlamətləri barədə bir həkim kimi, dünya və həyat haqqında bir filosof kimi fikirlər söylədi. Düşündüm ki, qocaman müəllimin, müdrik bir insanın xatirələri hər bir yaşda olan şəxs üçün xeyirli ola bilər və onların nəşr edilməsi vacibdir.
ATA, ANA və QARDAŞIM haqqında.
Mənim atam çoban, anam isə evdar qadın olub. Atam insultdan, anam isə infarktdan dünyasını dəyişiblər. Onlar məni dünyaya gətirmişdilər, mən onları çiynimdə o dünyaya aparmalı oldum. Allah bütün ölənlərə rəhmət eləsin. Mənim bacım olmayıb. Məndən kiçik bir qardaşım olub. Onun adı Rəsul idi. Rəsul ali təhsilli geoloq idi. O, dağları, daşları gəzib faydalı qazıntılar axtarırdı. Balakən rayonunda filiz yataqlarının aşkar edilməsində iştirak etmişdi. Evlənməmişdi. Deyirdi ki, bu işimi də başa çatdırım, sonra çöllərə getməyəcəm, idarədə oturacağam. O zaman evlənəcəyəm. Qəflətən mənə xəbər gəldi ki, Rəsul dağ uçqunu altında qalıb. O, 40 yaşında faciəli surətdə həlak oldu. Onun ölümü mənə böyük zərbə oldu, axı o mənim həm köməkçim, həm də dayağım idi. Deyirlər, dağ-dağa söykənib durar, tək olsa o da uçub dağılar. Eşitmiş olarsan, qardaşlar haqqında müxtəlif rəvayətlər var. Bir rəvayətdə deyilir;
Varlı qardaş başqasının qoyun-quzusunu otaran kasıb qardaşa deyir, gəl mənim sürümü otar. Bu zaman kasıb qardaş düşünür, başqaları mənə zəhmət haqqı kimi ildə 6 qoyun verirlər, yəqin öz qardaşım ildə 8-10 qoyun verər. Varlı qardaş isə düşünür, o, başqalarına ildə 6 qoyuna işləyir, yəqin mənə ildə 4 qoyuna işləyər.
İkinci rəvayəıdə deyilir; İki qardaş birlikdə taxıl əkirlər. Onlardan böyüyü evli, kiçiyi subay imiş. Yığılan buğdanı böləndə heç biri razı olmur ki, ona artıq buğda verilsin. Gecə xəlvət subay qardaş öz buğdasından 4 vedrə götürüb evli qardaşın buğdasının üstünə tökür, ona görə ki, onun ailəsi böyükdür. Həmin gecə evli qardaş öz buğdasından 4 vedrə götürüb subay qardaşın buğdasının üstünə tökür, ona görə ki, o, evlənməlidir. Qoy o buğdanı satsın, onun pulu olsun və evlənsin.
Biz Rəsulla ikinci rəvayətdəki kimi qardaşlar idik.
OĞLUM, GƏLİNİM VƏ NƏVƏLƏRİM haqqında.
Mən institutu qurtarandan sonra evləndim. Allah mənə bir oğul bəxş etdi. Adını Azad qoydum. O, əvvəl orta məktəbi, sonra isə Bakı Dövlət Universitetinin ” Beynəlxalq Münasibətlər” fakultəsini bitirdi. O, Azərbaycanda işə düzələ bilmədi. Dostlarına qoşulub Rusiyanın Kalinin şəhərinə getdi və orada zavodda kolbasa sexinə işə düzəldi. Sonra elə oradaca Lena adlı bir rus qızı ilə evləndi. Onun iki uşağı oldu. Böyügünün adını Svetlana, kiçiyinin adını Ruslan qoydular. İldə bir dəfə oğlum, gəlinim və nəvələrim mənim yanıma gəlir və 1 ay qalırdılar. Bir neçə il bundan əvvəl Azad həmin şəhərdə müəmmalı şəkildə həlak oldu. Qohumlarımın köməyi ilə çox çətinliklə, Kalinin şəhərinə getdim, göz yaşlarımı axıda-axıda oğlumun dəfnində iştirak etdim. Hiss etdim ki, mənim dayağım sındı və çırağım söndü. Allah heç bir valideynə bala dağı göstərməsin. Ata və analar, vaxtı çatanda, qoy oğlunun çiynində o dünyaya getsinlər, oğul atanın çiynində yox. Oğlum öləndən sonra, gəlinim də, nəvələrim də bura gəlməyiblər. Telefonla mən onları axtarıram, onlar məni yox. Üç ay bundan əvvəl onlara zəng etmişdim. Lena və Svetlana evdə yox idilər. Telefonu Ruslan götürdü. Soruşdum, necəsən? Mənə cavab verdi: niyə zəng edirsən, gecə sən, mən yatmışam. Sonra o telefonu asdı. Doğrusu, bu, mənim çox xətrimə dəydi. Düşündüm, onlar mənim yanımda olsaydılar, öyrədərdim, babanız sizi nə qədər çox istəyirsə, siz də onun bir hissəsi qədər onu istəyin. Allah oğluma rəhmət eləsin, indiki bəzi gəlinlərə və uşaqlara ağıl versin.
ÖMÜR-GÜN YOLDAŞIM haqqında.
Mən və Mehriban bir-birimizi sevib-seçib evlənmişdik. O, ingilis dili müəllimi idi. Adı da Mehriban idi, özü də. Mən onsuz heç bir şadlığa getməzdim. Bir yana gedəndə onun üçün oxuyardım:
Haranı bəyənib seçəsi olsam,
Deyərəm, Mehriban, sən mənimlə get.
Bir gün bu dünyadan köçəsi olsam,
Tək onda demərəm, sən mənimlə get.
Mehriban həm şəkər, həm də müalicəyə çətin tabe olan hipertoniya xəstəliyinə tutuldu. Mən onu çox həkimlərin yanına apardım. Aparılan müalicələr həmişə müvəqqəti effekt verdi. Sonra onda ürək astması və aritmiya baş verdi. Günlərin bir günü Mehriban məni yanına çağırdı, əlimdən tutub uzun müddət danışmadan üzümə baxdı, sonra gözlərini əbədilik yumdu. O, mənim hayqırığımı eşitmədi. Mən sonra başa düşdüm ki, son anda Mehriban öz canının hayında deyildi, o, məni düşünürdü və ürəyində deyirdi, ay Saleh, mən öləndən sonra sənin günün necə olacaq?! Mehribanımı itirəndən sonra mən elə bildim ki, hər şeyimi itirdim. Mən başa düşdüm ki,
Gücsüzdür, qadın ərsiz, kişi arvadsız,
Yalqız qalan olur, köməksiz və dayaqsız.
Baxırsan ətrafa kimsə çatışmır,
Özün də qalmısan əlsiz, ayaqsız.
El arasında deyirlər, ər və arvad Simurğ quşunun qoşa qanadlarıdır. Qanadın biri sınsa quş necə uça bilər? Əri olmayan qadın yazıqdır, arvadı olmayan kişi yetim.
Ey insanlar həyat yoldaşınızın qədrini bilin,
Bir vaxt gələcək, oğul evlənəcək, qız köçəcək,
Ancaq siz olacaqsınız, bir-birinizə gərək.
Allahdan arzum budur, ayırmasın sizi fələk.
Mən Mehribanımı qoruya bilmədim, ayırdı bizi fələk,
Yalqız qalmışam, olmuşam boynu bükük bənövşə tək.
Tək qalandan sonra mən ürəkdən sevinə bilmirəm. Hərdən özüm-özümə dodaqaltı zümzümə edirəm:
Bağçamızda bar olmasa,
Alma, heyva, nar olmasa,
Səni sevən yar olmasa,
Yaşamağa dəyərmi heç?
Gündüzlər insanlarla ünsiyyətdə olduğum zaman mənim əhval-ruhiyyəm bir babat olur. Axşamlar tək qalanda özümə qapanıram. Dünya gözümə qara görünür. Elə bilirəm, dəryada gəmilərim batıb, ya da mən dəvəsi ölmüş ərəbəm. Gecələr uzun müddət hərəkətsiz otururam, gedib yerimdə yata bilmirəm. Çox vaxt kresloda oturduğum zaman mürgüləyir və yaxud başımı stolun üstünə qoyub yuxuya gedirəm. Bir deyənim də olmur, dur yerində yat.
Mehribanın ilini verəndən sonra qohumlarım və dostlarım təkid etdilər ki, mən evlənim. Mənim onlara cavabım belə oldu:
* Qocalara cavanlıq etmək yaraşmaz.
* Mənim ömrümə az qalıb. Qarşı tərəfi də yarı yolda qoyub getmək, onu da bədbəxt etmək alçaqlıq olar.
* Biz qadınları “gözəl cins” adlandırırıq. Amma onların hamısı elə deyil. Onların içərisində “üzü mələk, astarı şeytan ” və yaxud “maskalanmış pis xassəli törəmə” kimi olanlar da var. Sənə sadiq olacağını tanımaq çətindir.
* Ömür-gün yoldaşım tərk edib məni,
Onun ruhu göylərdədir,
Heç kim onu əvəz etməz,
Ruh başımın üstündədir.
Heç narahat olmayın siz,
Hərdən yuxularda görüşürük biz.
Mən özüm-özümə söz vermişəm ki, evlənməyəcəyəm. Nə qədər sağam, Mehribanın xəyalı ilə yaşayacağam və onu xatirələrdə yaşadacağam.
KİTAB VƏ TEXNİKİ VASİTƏLƏR haqqında.
İnsanları tənhalıq hissindən qoruyan vasitələrdən biri kitabdır. Mənim fikrimcə kitab bəşəriyyətin ən böyük kəşfidir. Hər kitab bir xəzinədir. O, evdə müəllimdir. Sənə hər şeyi öyrədir, əvəzində isə heçnə istəmir. Kitab insanın biliyini, savadını, dünyagörüşünü artırır, onu elmli, bilikli və müdrik edir. Müdrik insan isə eldə hörmət qazanır. Nadan adamlarla oturub-durmaqdansa kitab oxumaq daha yaxşıdır. Kitab, nəinki tənha qalanların, hətta uşaqdan tutmuş böyüyə qədər hamının dostu olmalıdır. Kitab oxuyan adam darıxmaz, darıxmağa vaxt tapmaz və özünü tənha hiss etməz. Mən uşaq vaxtından indiyə qədər, yəni gözümün nuru itənə qədər, yüzlərlə, minlərlə kitab oxumuşam. Mənim yüzlərlə kitab olan şəxsi kitabxanam var, onu məktəb kitabxanasına vermək istədim, götürmədilər. Onların mənə cavabı belə oldu; kitablarınız köhnə əlifba ilə yazılıb, indi onları oxuyan yoxdur. Keçmişdə deyirdilər, kitab oğrusu, oğru deyil. Bir çox adamlar getdikləri evdən kitab oğurlayırdılar. Əyər oğurlaya bilməsələr, ev yiyəsindən xahiş edib kitabı bir neçə günlüyə oxumaq üçün götürər və onu heç zaman qaytarmazdılar. Bir çoxları isə kitabxanadan kitabı götürür və “itirmişəm” deyə onu geri vermir, kitabxanaya kitabın üç qat qiymətini ödəyirdilər. Təəssüflər olsun ki, son zamanlar, kitabı satın alanların, kitabxanadan kitab götürüb oxuyanların sayı hədsiz dərəcədə azalıb. Bir lətifədə deyilir: kitab mağazasına girən bir kişi satıcıdan soruşur, kitab satışı necə gedir?. Satıcı deyir, çox pis. Kişi soruşur, niyə?. Satıcı cavab verir, çünki, ağlı olanların pulu yoxdur, pulu olanların ağlı. İndiki uşaqlara deyəndə ki, kitab oxu, deyirlər, ekranlaşdırsınlar, televizorda baxım.
Gündəlik həyatımıza daxil olan texniki vasitələr insanların başını elə qatıb ki, onlar günlərin, həftələrin, ayların və illərin necə gəlib-keçdiyindən xəbər tutmurlar.
İnsanların bir-birlərilə ünsiyyət saxlaması üçün telefon əvəzsiz vasitədir. Cib telefonları çıxandan sonra məktublaşmaya demək olar ki, son qoyuldu.
Biz radio və televizor vasitəsilə son xəbərlərə qulaq asır, xalq mahnılarını, muğamları, saz havalarını dinləyirik. Televizorda, kinoteatra getmədən, müxtəlif filmlərə və verilişlərə baxırıq. Maqnitafonda dünyasını dəyişmiş, əvəzedilməz, Azərbaycan müğənnilərinin lent yazılarına qulaq asırıq. İndi kompyuter əsridir. Respublikamızda uşaqdan tutmuş böyüyə qədər hamı kompyuterin əsirinə çevrilib. Kompyuter getdikcə kitabı, radionu və hətta televizoru sıxışdırıb aradan çıxarır. Mən də, bir çox qocalar kimi kompyuterlə işləməyi bacarmıram. Kompyuter almağa, onun internetə qoşulmağının haqqını ödəməyə də imkanım yoxdur. İndi kompyuterdən, mobil telefondan, rəqəmli və kabelli televizordan istifadə etmək havayı deyil. Onlar müəyyən ödənişlər tələb edir, bu da təqaüdlə dolanan adamlar üçün əlçatmazdır. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, hər bir texniki vasitənin müsbət və mənfi cəhətləri var. Bir çox gənclər kompyuterin görməyə, eşitməyə, əsəblərə və beyinə zərərli təsirini dərk etmir, onlardan istifadə qaydalarına əməl eləmirlər. Mənim bir qohumum həmişə zarafatla deyir: “telefon çıxaran ölsün”, ona görə ki, biz həmişə telefonla danışırıq, daha bir-birimizin yanına getmirik və üz-üzə oturub dərdləşmirik.
QONŞULAR haqqında.
Yaxşı qonşu bütün adamlar üçün, daha çox isə tənha adamlar üçün lazımdır. Yaxın və yaxşı qonşu qohumlardan daha tez sənə təcili və texniki yardım göstərir. Əlbəttə sən də onun işinə yarayırsansa. Mənim qonşularla münasibətim həmişə yaxşı olub, indi də yaxşıdır. Biz həmişə bir-birimizin kefini soruşmuşuq, qonaq gedib-gəlmişik, bişirdiyimiz xörəklərdən pay vermişik, xeyir-şərdə iştirak etmişik. Problemli məsələlər olanda bir yerə yığışıb müzakirə etmiş, məsələnin asan həllini tapıb, sonra birgə hərəkət etmişik. Ehtiyacımız olanda dükan-bazara getmədən təcili lazım olan şeyi qonşudan almışıq. Son zamanlar lazım olanda qonşularım mənə həkim çağırır, dərman alıb gətirirlər. Onlar tez-tez gəlib məni yoluxur, yanımda oturub söhbət edir, kənddə olan təzə xəbərləri danışırlar. Qohumlarım gəlib çıxmayanda qonşularım mənə bazarlıq da edirlər. Sözsüz ki, pis qonşular da olur. Mənim qonşularımın yaxınlığında bir bədəsil qadın yaşayır. O, hər gün bir bəhanə tapıb qonşuları ilə dava edir. Özü fürsət tapan kimi mal-qarasını qonşunun həyətində otarır. Amma qonşunun toyuğu onun həyətinə keçdikdə o, elə bir haray salır ki, səs-küydən qulaq tutulur. Mən onunla bir neçə dəfə görüşdüm, qonşularla mehriban davranmağı məsləhət gördüm. Lakin xeyri olmadı. Mən əmin oldum ki, xasiyyətə dərman yoxdur. Qanla girən, canla çıxacaq.Yaxşı qonşu haqqında belə bir rəvayət var.
Bir nəfər başqa bir nəfərdən aldığı borc pulu qaytara bilmədiyi üçün evini satmalı olur. Həmin kişi evi almaq istəyən müştəriyə deyir; ev 7 min manat, qonşum 3 min manat, sən mənə 10 min manat pul verməlisən. Müştəri deyir, mənə qonşu-zad lazım deyil, evi 7 min manata alıram. Onların mübahisəsini eşidən qonşu gəlir. Evi satmağa, qonşusunu burdan köçməyə qoymur. O, gətirib qonşusuna borcun pulunu verir və deyir, olanda pulumu qaytararsan.
DOSTLAR haqqında
Dostsuz heç kim olmasın. Mənim orta məktəbdə, cəbhədə, ali məktəbdə, müəllim işlədiyim zaman, hətta təqaüdə çıxandan sonra qazandığım dostlar olub. Onların hamısı vəfalı və etibarlı idilər. Son zamanlar dostlarımın çoxu dünyasını dəyişiblər. İndi bir yaxın dostum qalıb, o da başqa rayonda yaşayır. Mən onunla indi telefonla əlaqə saxlayıram. Dost sözü yoldaş məfhumundan yüksəkdə durur. Bəzən dosta ən yaxın yoldaş, arxadaş da deyirlər. Belə bir fikir də var ki, DOST sözündəki D hərfi dəmir, O hərfi od, S hərfi su, T hərfi torpaq mənasındadır. Yəni, dəmir kimi möhkəm, od kimi qaynar, su kimi saf, torpaq kimi bərəkətli olan adam dostdur.
Əslində dostluq iki nəfər arasında olan yüksək dərəcədə yaxın münasibətdir. Bu münasibət ruhən yaxınlıq və mənəvi birlikdən yaranır. Əsl dostluq yüksək dərəcədə insanlıqdır. Dostluq münasibəti olan iki nəfər bir-birini sevir, mehriban davranırlar. Biri o birisinin yaxşılığını və xoşbəxtliyini istəyir. Əks tərəfə təmənnasız yardım göstərir, biri o birinin tərəfdarı, müdafiəçisi və havadarı olur. Belə dostluğu hiylə və böhtan asanlıqla poza bilmir.
Atalar deyib ki, dostlar da cürbəcür olur. Ürək dostu, çörək dostu, dil dostu. Dil dostunu şirin dillə yola sal, çörək dosta sən bolluca çörək ver, ürək dostla hərşeyini böl yarı.
Yalançı dostlar da olur. Sən kiməsə lazımsansa, o şəxs özünü sənə dost kimi göstərir, işini düzəldəndən sonra səndən uzaqlaşır.
Yüksək vəzifə tutan varlı şəxslərin “dostları” da çox olur. Lap balın üstünə yığışan qarışqa kimi. Lakin, həmin şəxs vəzifədən çıxan kimi belə “dostlar” yoxa çıxırlar.
Bəzən belə də olu. Bir nəfər başqası ilə 4-5 gün yoldaşlıq edir və ona dost deyir. Bir də görürsən ki, bir aydan sonra onların “dostluğu” nəinki pozulub, hətta düşmənçiliyə çevrilib. Allah belə “dostları” bizdən uzaq eləsin.
QOHUMLARIM haqqında.
Qohumlar da cürbəcür olur. Mən öz qohumlarımı aşağıdakı qruplara bölərdim: 1.Yüksək vəzifə tutan varlı qohumlar; 2. Öz aralarında normal insani münasibətləri saxlamağı bacarmayanlar; 3. Müxtəlif təbiətli gənclər.
Yüksək vəzifə tutan qohumlarımı mən ancaq əzizlərim rəhmətə gedəndə görmüşəm. Onlar gəlib, mənə başsağlığı verib, ehsan verilən zaman məni ərzaqla təmin edib gediblər. Ondan sonra məni axtaran, heç olmasa halımı telefonla soruşan olmayıb. Mən də onları axtarıb tapa bilməmişəm. Arvadları deyirlər ki, bugün tədbir var, ora gedib, katibələri deyirlər ki, Prezident aparatına gedib. Qohumlarımdan birinin əli çörəyə mənim köməyim sayəsində çatıb. Kobud da olsa deyəcəyəm, it ona çörək verəni xatırlayır, mənim qohumum isə yox. Həmin qohumum vəzifəyə keçəndən sonra təmamilə dəyişib, elə bil başqa adam olub. Eşitdiyimə görə o, indi sərvət yığmaqla məşğulur. Mən çətin vəziyyətdə, kasıb yaşayan bir neçə qohumumu onun yanına göndərmişəm. O isə heç birinə kömək etməyib. İkinci qohumum da vəzifə sahibi olandan, varlanandan sonra öz qohum-qardaşlarından təmamilə üz döndərib. O, yadlarla dostluq edir, gününü kef məclislərində keçirir. Mən bu “cızığından çıxan” qohumlarıma aşağıdakı məzmunda ismarıc göndərmişəm;
Həqiqəti nə vaxt anlayacaqsan,
Sən vəzifədə çox qalmayacaqsan.
Çox pulun, qızılın olsa da belə,
Bir ömürdən artıq yaşamayacaqsan
Yığdığın sərvət də burda qalacaq,
Kəfəndən başqa heçnə aparmayacaqsan.
Çox varlı olsan da, aşma həddini
Ehtiyac gələ bilər, bükər qəddini
Çörəyi tək yeyən, yükün tək aparar,
İşin çətinə düşsə, de səni kim axtarar?!
Vaxt gələcək, ömür yetəcək başa,
Xeyirxah ol, sən də hörmətlə yaşa.
Mənə elə gəlir ki, mənim varlı qohumlarım, vəzifədən
çıxandan sonra ağıllanacaqlar.
Mənim qohumlarımın içərisində öz aralarında normal insani münasibətləri saxlayanlar da var, saxlamayanlar da. İnsanpərvərlər də var, pis xassəlilər də. İstiqanlılar da var, soyuqqanlılar da, dəliqanlılar da . Nəslimizin ağsaqqalı kimi mənim üzərimə düşən vəzifələrdən biri qohumlarımın arasında səmimiyyəti saxlamaq olub. Mənim işim-gücüm onlara düz yol göstərmək, küsülüləri barışdırmaq, çətin problemlərin həllində onlara kömək göstərmək olub. Mən təkcə öz qohumlarıma yox, kəndimizin bir çox adamlarının ailələrində baş verən mübahisəli məsələlərin həllində yardımçı olmuşam. Mən qohumlarıma öz övladlarım kimi baxmışam. Onlara qarşı mehriban, lakin , tələbkar olmuşam. Ancaq ifrat dərəcədə sərt olmamışam. Qohumlarımın içərisində bir ailə var, valideynlərini itirəndən sonra bacı və qardaşlar bir-birlərindən təmamilə soyuyublar, get-gəli kəsiblər, təmamilə yadlaşıblar. Onların içərisində bir nəfər tapılmayıb ki, valideynlik vəzifəsini öz üzərinə götürsün, doğma bacı-qardaşları dağılışmağa qoymasın. Mən onlara demişəm, ocaq yananda onun içərisindəki daşlar qızınır. Ocaq sönəndən sonra daşlar bir-birlərinə söykənib uzun müddət istiliyi saxlayırlar. Daşların hərəsini bir tərəfə atdıqda onlar tez soyuyurlar. Axı isti münasibətin saxlanmasının hamınıza xeyri var. Başqa bir ailədə atadan miras qalmış evi və torpağı bölmək üstündə qardaş və bacılar dalaşıblar, bir-birlərinin başını yarıblar və yaxud saçını yolublar. Sonra da işi məhkəməyə veriblər. Mən onlara izah etmişəm ki, hər bir məsələni zor tətbiq etmədən, dinc yolla həll etmək olar. Orta məktəb dərsliklərində olan aşağıdakı hekayəni onlara danışmışam.
Bir dəfə külək və günəş mübahisə edirlər, kim yolla gedən atlı kişinin əynindəki kürkü çıxara bilər. Külək nə qədər güclü əssə də heçnə edə bilmir. Kişi kəmərini açıb kürkün üstündən bərk-bərk bağlayır. Günəş öz isti şüalarını yayıb dağı-daşı, o cümlədən atlını qızındıran kimi kişi kürkünü də, pencəyini də, hətta köynəyini əynindən çıxarır. Hekayədən göründüyü kimi bir çox məsələləri isti münasibətlə daha tez və asan yoluna qoymaq olar.
Damarında bir nəslin qanı axan adamlar necə razı ola bilərlər ki, biri atadan qalmış evdə, o biri isə türmədə yatsın. Ağacı çaya, dənizə atdıqda su onu batırmır, çünki, ağac su içib böyüyüb. Qohumlarımın içərisində bitərəf, laqeyd, xeyrə-şərə yaramayan adamlar da var. Mən onlara aşağıdakı təmsili danışmışam.
Bir dəfə koramal görür ki, ilan onun dostu qurbağanı ağzına alıb udmaq istəyir. Qurbağa nə qədər geri dartılsa da ilanın ağzından çıxa bilmir. Koramal düşünür, özləri bilsinlər, mən heç kimin işinə qarışan deyiləm. Ancaq o bədbəxt bilmirdi ki, gələcəkdə özü o vəziyyətə düşsə ona da heç kim kömək etməyəcək.
O, bir olan Allah bilir ki, təkcə qohumlarımın yox, bütün insanlar arasında insani münasibətlərin qorunub saxlanılması üçün mən nə qədər əziyyət çəkmişəm.
Tək və tənha qalan rusiyalı qonşularımız evdə it və pişik saxlayıb onlarla adam kimi rəftar edirlər. Biz niyə ətrafımızdakılarla insan kimi davranmamalıyıq?.
Kim-kimə yaxşılıq etsə hökmən onun əvəzi özünə qayıdır. Mən qohum-qardaşa, qonşulara, qəlbi pak insanlara doğma münasibət bəsləmişəm. İndi də onun xeyrini görürəm. Məni əhatə edən şəxslərdən diqqət və qayğı görəndə sevinirəm və mənim ömrüm uzanır. Mənim fikrimcə, tənha qocalığın yeganə dərmanı insanlarla ünsiyyətin saxlanılmasıdır.
Qohumlarımın arasında gənclər az deyil. Onların hamısı eyni təbiətli deyil. Elə gənclər var oxumaq da istəmirlər, işləmək də. Həyatın mənasını alaq otları kimi yeməkdə, içməkdə və yatmaqda görürlər. Onların içərisində elələri də var, pul qazanmaq üçün əyri yollara əl atıblar, axırda türməyə düşüblər, özlərini də bədbəxt ediblər, valideynlərini də.
Uşaqlar valideynlərinin tərbiyəsi və müəllimlərinin səyi nəticəsində formalaşır və müstəqil həyata atılırlar. Bundan sonra hər şey gəncin özündən asılı olur. Bir çox gənclər yaxşı oxuyur, müəyyən ixtisas sahibi olur, daim çalışır, müdrik adamlarla oturub-durur, öz dünyagörüşünü artırır, çörəyi zəhmətlə qazanırlar. Çalışqan gənclər zirvəyə yüksəlir, tənbəllər isə yerdə sürünürlər.
Son zamanlar gənclərdən ingilis dilini bilmək və kompyuterlə işləməyi bacarmaq tələb olunur. Gənclər xarici dil də öyrənməli, bir çox texniki vasitələrdən istifadə etməyi bacarmalıdırlar. Su yaşamaq eşqilə qayaları deşib çıxır, insan ondan ibrət götürməlidir. Yaşlı nəsl təqaüdə göndərildikdə onları əvvəlcədən yaxşı hazırlanmış gənclər əvəz etməlidirlər. Xalqımıza və dövlətimizə ağıllı, savadlı, işgüzar, öz ixtisasını mükəmməl bilən mütəxəssislər lazımdır. Havayı yerə demirlər, avropalılar ona görə bizdən irəlidədirlər. Onlar işi bacarana tapşırırlar. Yaxşı olar ki, hökumətimiz gəncləri işlə təmin etmək barədə proqram hazırlayanda sorğu aparsın və gənclərin rəyini öyrənsin. Mən bir neçə gənclə apardığım söhbətin məzmununu sizə çatdırmaq istəyirəm. * Orta məktəbi bitirmişəm,əsgəri xidmətimi yerinə yetirmişəm, instituta girə bilmirəm, ixtisasım yoxdur deyə iş vermirlər. * İnstitutu bitirmişəm, deyirlər, sənin ixtisasın üzrə boş iş yeri yoxdur * Bir nəfəri təqaüdə göndəriblər. Boş iş yeri açılıb. Müdir məni işə qəbul etmək üçün yüksək məbləğdə “şirinlik” istəyir, verə bilmirəm. * Boş iş yeri açılmışdı. İşə girmək üçün müsabiqədə iştirak etdim. Bir çox suallara cavab verə bilmədim.İnstitutda bu barədə bizə heçnə deməmişdilər. Həmin kafedralardan biz qiyməti satın almışdıq. * Dərman satan xarici firmalar məni işə götürür. Aylıq maaş da pis deyil. Amma əmək kitabçası yazılmır, iş stajın olmur, gündə 8-9 saat işləməlisən, ildə 8-10 gün icazə və ya məzuniyyət verilir. Dekretə çıxsan işdən azad edilirsən. * Müdir məni işə götürür, amma deyir 100 manat maaş alacaqsan, 100 cürə iş görəcəksən. Onun təklif etdiyi maaş heç yol pulumu ödəmir.
Mən həmin gəncdən soruşdum, sənə amerikalı işçiyə verilen qədər maaş versələr, onu hara xərcləyərsən? Gənc cavab verdi, mən onu xərcləməyə yer taparam. Tamaşa onda olar ki, amerikalı işçiyə mənə təklif edilən qədər maaş verələr.
Gəlin, boynumuza alaq, gənclərin cəmiyyətdə özünə yer tapa bilməməsinin səbəbkarı həmişə gəncin özü olmur. Bir çox məsələlər var ki, onlar, dövlət tərəfindən tənzimlənməlidir.
ZƏRƏRLİ ADƏTLƏR haqqında
Son zamanlar bir çox adamlar Səhiyyə Nazirliyinin xəbərdarlığına baxmayaraq həm siqaret çəkir, həm də spirtli içki qəbul edirlər. Mən heç vaxt siqaret çəkməmişəm. Cavan vaxtlarımda və sonralar ancaq toyda-bayramda, az miqdarda spirtli içki qəbul etmişəm. Məni çox zaman masabəyi seçiblər. Sağlıqlar dediyim zaman çox vaxt rumkanı “öpüb” yerə qoymuşam. Mən həmişə gənclərə məsləhət görmüşəm ki, bu zərərli adətlərə öyrənməyin. Bu adətlər də narkotiklər kimi adamda asılılıq yaradır. Onlara öyrəndikdən sonra tərgitmək çətin olur. Əgər öyrənmisinizsə sağlamlığınızı itirməmiş onları tərgidin. Ətrafımdakılara mən həmişə aşağıdakı məsləhətləri vermişəm: * Siqaret çəkmək cana və cibə ziyandır. O, ürək və ağciyər xəstəliklərini törədən səbəblərdən biridir. * Siqaret çəkəndə “dərd tüstü kimi yayılır” fikri düz deyil. * Spirtli içkinin ləzzəti bir neçə saatlıqdırsa, zərəri bir neçə günlükdür. * “Araq stresi aradan götürür” fikri yanlışdır. O, ancaq müvəqqəti unutqanlıq yaradır . Stresi törədən səbəb aradan götürülməlidir. * Spirt daha çox qaraciyər, ürək və beyin toxumasını zədələyir. * Yaşlı adamlar spirtli içki qəbul etdikdə çox vaxt müvazinətini saxlaya bilmir, yıxılıb qol-qıçını sındırırlar.
Belə bir ifadə var: 100 qram araq içdikdə, adamın ağlı 100 qram azalır. El arasında belə deyirlər ; siqaret çəkənlər və spirtli içki içənlər qocalmır, çünki qocalana qədər qalmır. Onlar vaxtından tez ölürlər, təqaüd üçün yığılan pul da hökümətə qalır.
QOCALIQ DÖVRÜ VƏ QOCALIĞIN ƏLAMƏTLƏRİ.
Insanın ömründə uşaqlıq, gənclik, orta yaş, ahıllıq və qocalıq dövrləri olur. Bir çox adamlar ahıllıq dövründə dünyasını dəyişirlər. Qocalıq dövrünü ancaq uzun ömür sürən adamlar yaşayırlar. Hər gün hər hansı bir işlə məşğul olan adam çox zaman qocalığın gəlməsini hiss etmir. Təqaüdə çıxan, lakin əmək qabiliyyətini saxlayan şəxslər, ürəyinə yatan bir işlə məşğul olduqda gec qocalırlar. Evdə oturan, heç bir işlə məşğul olmayan, övladlarının və ya nəvələrinin əlinə baxan şəxslər tez qocalırlar. Ömründə kədərli günlərin sayı çox olan, xroniki xəstəliklərə tutulan, ehtiyac içində yaşayan, dərman alanda pulu çörəyə çatmayan, yardımçısı olmayan köməksiz insanlar lap tez qocalırlar. Bir də görürsən ki, sona göldən, ətir güldən, sağlıq da əldən gedib, cavanlıq özü gedib, qocalıq özü gəlib. İş görmə qabiliyyətim azalanda mən duydum ki, qocalmışam. Güzgüyə baxanda gördüm ki, saç və saqqal ağarıb, dəridə qırışlar artıb, boyum balacalanıb, belim bükülüb. Sonralar qocalığın başqa əlamətlərini də hiss etdim. Gözlərimin nuru azalıb kitabda hərfləri seçə bilmirəm, ətrafımdakılar ucadan danışmasa eşitmirəm, kiməsə nə isə deməliydim, yadımdan çıxıb. Damaqlarım nazikləşdiyindən diş protezlərim tez-tez ağzımdan düşür. Hərəkət edən zaman gördüm ki, taqətim qalmayıb, yerimdən duranda və yol gedəndə yıxılıram, dizlərimdə güc yoxdur, əllərim əsir, olmuşam adamın boynundan asılan, heçnəyə yaramayan sınıq qol kimi.Yıxılanda özüm-özümə deyirəm, Saleh, sən ki belə deyildin, yıxılıb qalma, gücünü topla ayağa dur. Sonra zorla dururam ayağa. Gündüzlər oturduğum yerdə mürgüləyirəm, gecələr yuxum ərşə çəkilir. Çox vaxt gecələr düz uzana bilmirəm. Havam çatmır. Bəzən öskürək tutmaları baş verir, durub otururam. Gəlbim olur qəm məskəni. Mən özümü gah şöləsi azalmış, yanıb qurtarmaqda olan şama, gah da atılmış, unudulmuş, Arktika gitəsinin buzlaqlarına bənzədirəm. Qocalığın pis cəhətlərindən biri odur ki, həyata maraq azalır, məhəbbət və inam ölür, qalır azacıq ümid. Düşünürsən, bəlkə möcüzə baş verdi, bəlkə əvvəlki aktiv həyat bərpa olundu. Mən həkimlərdən 100 dəfə xahiş etmişəm, imdad edin, mən sağalım, özüm-özümü idarə edə bilim, heç kimə möhtac olmayım. Ancaq sıradan çıxmış üzvləri bərpa etməyə onların gücü çatmayıb. Məlum məsələdir, hələlik insanlar üçün “ehtiyat hissələr” yoxdur və satılmır. Lap satılsa da bütün üzvləri təzələmək olmaz ki. Bu yaxınlarda dostum Sadiq mənə zəng edib, halımı soruşdu. Mən ona aşağıdakı cavabı verdim:
Əvvəlki şirin həyat, zəhrimara dönübdür
Deyəsən, yolum da mənim, o tərəfə dönübdür.
İndi sən məni görsən, yəqin, gözüvə inanmazsan,
Mən əvvəlki Saleh deyiləm.
Ucalıqdan qocalığa enmişəm,
Qəlbi kövrək bir uşağa dönmüşəm,
Yumulmuşam, bir yumağa dönmüşəm,
Kənar adamlara möhtac olmuşam. Sadiq mənə dedi:
Sən dünyanın hər üzünü görmüsən,
Çox çətinliklərə sinə gərmisən,
Bizim hamımıza örnək olmusan,
Sən azı 100 il yaşamalısan.
Mən Sadiqə dedim, həyatda ən şirin şey candır, ən qiymətli şey ağıldır. Canım sağlam olsa, ağlım da yerində qalsa, sənin dediyin qədər yaşamağa dəyər.
Nəyə lazım mənə 100 yaş,
İşləməsə ürək və baş.
Mən həyatda çox qocalar görmüşəm. Onlar ümidsiz və çarəsiz qaldıqda əllərini göyə qaldırıb allaha yalvarırlar ki, onlara ölüm göndərsin.
Mən isə etmirəm fəğan,
Olacaqdır allah yazan.
Bir neçə dəfə mənim yanıma rayon İcra Hakimiyyətinin ağsaqqallar şurasından nümayəndələr gəlib. Onlar mənə deyiblər: sən hökümətin və xalqın yolunda can qoymusan. Razı ol, səni Qocalar Evinə göndərək. Orada sənin üçün gözəl şərait yaradılacaq.Mən onlara etiraz etdim və dedim: burada hərdən qohumlarım, hərdən qonşularım dadıma çatır, orada olsam məni kim axtaracaq. Bəlkə qohumlarım mənim ölməyimdən, harada basdırılmağımdan da xəbər tutmadılar. Onda qəbrimin üstünə gələn və məni xatırlayan olmayacaq. Tarixdən izim çox tezliklə silinəcək.
DÜNYA VƏ HƏYAT haqqında
Dünyaya gələn hər bir şəxs, əvvəl valideynlərinin himayəsində yaşayır, sonra müstəqil həyata atılır. O, ailə qurur, uşaqlarını böyüdür, onları müəyyən sənət sahibi edir , evləndirir. Nəvələri böyüdüb boya-başa çatdırmağın əziyyəti də çox zaman baba və nənənin üzərinə düşür. Saydığımız vəzifələri yerinə yetirərkən insan xoş günlər də görür, əzablı günlər də. Kef də görür, kədər də. O, şahid olur ki, bu dünyada bahar da var, qış da, günəşli günlər də var, dumanlı günlər də, cənnət də var, cəhənnəm də. İnsanın ömrü, riyaziyyatçıların dediyi kimi, cavabı sıfır olan çox məçhullu məsələnin həllinə bənzəyir. Məsələnin həllində olduğu kimi, insanın da həyatında toplama, çıxma, vurma, bölmə, qüvvətə yüksəltmə və kök alma olur. Hamı istəyir ki, onun həyatında toplama, vurma və qüvvətə yüksəltmə çox olsun. Çıxma, bölmə və kök alma heç olmasın. Lakin belə olmur. İnsanın tükənməz arzularının hamısı həyata keçmir, ümidlərinin hamısı doğrulmur.
Olur insanların çərxi-fələkdən gileyi.
Çünki həyata keçmir, hər arzu və diləyi.
Nəticədə insan qərara gəlir ki, mənim qismətim beləymiş. Deyirlər, bir dəfə bir qız, müqəddəs günlərin birində üzünü göyə tutub Allaha yalvarır, tale yazan insaf et, mənə yaxşı tale yaz. Anası bunu eşidib ona deyir: ay qız, özünü öldürmə, sənin talehin çoxdan yazılıb qurtarıb. Əslində biz elm tərəfindən hələ aşkarlanmamış və tam sübut olunmamış hər bir şeyi tale ilə bağlayırıq.Yaşadığı dövrdə hər bir insan sevinc də görür, qəm də görür. Bir filosof deyirmiş “ mən varam , dünya da var, mən yoxam, dünya da yoxdur”.Yəni dünya yaşayanlar üçün var. Ölənlər üçün dünya da yoxdur, bu dünyanın əzab-əziyyəti də.
Həyat bir gün sevir, bir gün dağlayır,
İnsan bir gün gülür, bir gün ağlayır.
Güzəranı xoş keçən həmişə şad,
Pis keçən, daima peşiman olur.
Bütün adamlar bilirlər ki, onlar da başqa canlılar kimi öləcəklər. Ancaq nə vaxt öləcəyini heç kim bilmir. Ona görə məsləhət görülür ki, nə qədər sağsan işlə, çalış, uğur qazan, yüksəl, müdrik ol, yaxşılıq et, savab qazan.
Dünya birinə toyxanadır,
O birinə qəmxanadır.
Heç kimi daim saxlamayan
Adicə mehmanxanadır.
Fələk adamın qolundan tutub aparır, mənzil başına çatanda gülü tək qoparıb atır. Öküzün axırı ət şorbası, insanın axırı torpaq altı olur. Ömür boyu çalışıb vuruşan insan, ancaq öləndən sonra əbədi sakitlik tapır.