Hüseyn Cavid yaradıcılığı ilk növbədə milli ideallara sənətkar-vətəndaş sədaqətinin ifadəsi, sovet siyasətinin ideoloji ittihamlarının tüğyan etdiyi bir vaxtda türkçülüyün qətiyyət və inamla tərənnümü, böyük əqidə və məslək yolundan dönməmək əzmi kimi ali insani keyfiyyətləri aşıladığı üçün dəyərlidir. Şairin bədii irsinin tədqiqi və tədrisində onun milli ideallara həssas münasibəti xüsusilə diqqət mərkəzində olan məsələlərdəndir. Çünki Azərbaycan romantizminin ən şərəfli səhifələrini yazan Hüseyn Cavidin hələ ilk lirik əsərlərindən milli intibahımızın qayğısına qaldığı bəllidir. İlk şeirlər kitabı olan “Keçmiş günlər”də (1913), ikinci kitabı “Bahar şəbnəmləri”ndə yer alan şeirlərində bu cəhət özünü aydın biruzə verirdi. Qüdrətli şairin lirikasının özünəməxsus romantik pafosu, mövzu və ideyalar aləmi, türk və islam təəssübkeşliyi, həyatı fəlsəfi dərki ilk qələm təcrübələrindən nəzərə çarpırdı. “Bakıda”, “Şərq qadını”, “Türk əsirləri”, “Hübutii-Adəm”, “Qadın”, “Dəniz tamaşası”, “Dün və bu gün”, “Yadi-Mazi” və s. şeirləri milli-mənəvi dəyərlər mövqeyindən yazılmış, insan talelərinə sonsuz həssaslıqla yanaşılan sənət örnəkləri kimi diqqətəlayiqdir.
Hüseyn Cavid öz milli idealını canı, həyatı bahasına yaşatması ilə zamanın fövqündə duran sənətkar kimi nəinki ədəbiyyat tarixinə, bütövlükdə vətənin tarixinə adını qızıl hərflərlə həkk etdirdi. Şairin yaşayıb-yaratdığı mürəkkəb ictimai təbəddülatlar dövrü, cəmiyyətdəki qarışıqlıq, neçə onilliklər boyu davam edən siyasi xaos, milli-mənəvi tənəzzül Hüseyn Cavid yaradıcılığına əsla zərbə vura bilmədi, daha obrazlı desək, sovet ideoloji “maşınının” bu böyük sənət məbədini dağıtmağa, zədələməyə gücü yetmədi. Ədəbiyyatşünas Q.Məmmədlinin yazdığı kimi, “Tarix H.Cavidə əl vurmayıbdır. Şairimiz bir tərəfdə sakit oturub əsərlərini yazır. Tarix isə qulaq asır və gözləyir.”
H.Cavid şeirində “nuri-həqq”i dərk etməyə, gözəllik və sevgiyə pənah gətirməyə çağırış, millət taleyindən nigarançılıq, ürfanilik, milli və bəşəri təəssübkeşlik, narahat ruh əsas leytmotiv kimi iştirak edir. Şairin təbiətə ünvanlanan şeirlərində belə Vətənin, millətin bu günü, sabahı ilə bağlı hiss və həyəcan dilə gətirilir. “Dəniz tamaşası” şeiri adından da göründüyü kimi, təbiətin vəsfinə həsr olunub, lakin şairin təbiətə xitabı da millətinin taleyüklü məsələlərinə işarə üçün zəmin yaradır:
Ey böyük Tanrı! Ey böyük yaradan!
Hər bəladan əsirgə yurdumuzu,
Kamran eylə şanlı ordumuzu!
Ədəbiyyatşünas Himalay Ənvəroğlunun müşahidə etdiyi kimi, bu şeirdə “çeşidli gözəllikləri özündə ehtiva edən dənizin yorum imkanı düşüncə çevrəsini xeyli genişləndirir, fikri rəmzi atributlar səmtinə yönəldir, assosiativ təfəkkürü hüdudsuz edir.” Şairin milli təfəkkürdən qaynaqlanan, milli özünüdərkə yönələn fərdi arzuları ilə cəmiyyət qanunları və tələbləri arasındakı ziddiyyətləri aşkarlamaq, bunun mahiyyətinin bədii izahına nail olmaq başlıca vətəndaşlıq qayəsi idi.
Hüseyn Cavid şeiri milli duyğuları, millətin taleyində baş verən tarixi dəyişiklikləri dolğun surətdə əks etdirən ayna kimidir. Onun poeziyasının nikbin və ya bədbin notlara köklənməsi də, şeiriyyət ahənginin gah fatalist düşüncələrə, gah son dərəcə optimist fikirlərə yol alması da həmin dəyişikliklərə laqeyd qalmaması ilə bağlıdır. H.Cavid Türkiyədə təhsil aldığı illərdə əsasən bədbin ruhlu şeirlər yazır. Bu şeirlərin lirik qəhrəmanı nə qədər təbiətin, gözəlliyin, həyatın vurğunu olsa da , onun daxili aləmini bürüyən kədər və ümidsizliyi görməmək mümkün deyil.
Şairin İstanbulda yazdığı “Xuraman-xuraman”, “Rəqs”, “Çəkinmə, gül”, “Mən istərəm”, “Pənbə çarşaf”, “Hər yer səfalı”, “Ah, yalnız sən!”, “Son baharda”, “Kiçik bir lövhə!, “Uyuyur”, “Şeir məftunu”, “Yadi-mazi”, “Hali-əsəfiştimalimi təsvirdə bir ahi-məzlumanə”, “Dəniz pərisi” kimi şeirləri bu qəbildəndir. İstanbulda ikən yazdığı şeirlərin dərin kədər, çarəsizlik, bədbinlik mövqeyini nümayiş etdirməsinin də real səbəbləri vardır. Türk ədəbiyyatının parlaq dövrü sayılan tənzimat ədəbiyyatının son günlərini yaşaması, tənzimatçıların ədəbi orqanı “Sərvəti-fünun”un bağlanması gənc Caviddə təəssüf hissi doğurur, onun sənətkar əhvalına ciddi təsir göstərir. Bunu şairin “Yadi-mazi” şeirində daha aydın müşahidə etmək olur:
Məhv etmədə şimdi məni alamü təhəssür;
Hər dəm qara xülyalar olub qəlbimə məhrəm,
Lərzan ediyor ruhimi min dürlü məzalim;
Əfsus ki, mazi əldən, ati isə müzləm…
H.Cavid millətin başı üstündəki “qara buludlara”, cəmiyyətdəki hər cür haqsızlıqlara, ədalətsizliklərə, zülmə həmişə etirazla yanaşıb, bu naqisliklərin obyektinə qəzəbini, nifrətini ifadə edib. Şairin sovet imperiyası dövründə yazdığı ilk əsərdən başlayaraq bu etiraz motivini aydın görürük. 1921-ci ildə yazdığı “Peyğəmbər” dramında şairin öz əsrinə, onun zülmünə, vəhşətinə, dözülməz müsibətlərinə kəskin qəzəbi ifadə olunmuşdur. Əsərdə Peyğəmbərin dili ilə verilən parçada oxuyuruq:
Öylə bir əsr içindəyəm ki, cahan
Zülmü vəhşətdə qovrulub yanıyor.
Üz çevirmiş də Tanrıdan insan,
Küfrü haq, cəhli mərifət sanıyor.
Dinləməz kimsə qəlbi, vicdanı,
Məhv edən haqlı, məhv olan haqsız…
Həmin parçada mövcud ictimai quruluşa, sovet hakimiyyətinə idarə edənlərə, onların cinayətkar əməllərinə açıq-aşkar duyulan işarələr vardır. Burada dövrün bir çox hadisələrinin – Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin süqutunun, milli azadlığımızın itirilməsinin, millətimizin yenə bir yığın yadelli işğalçının əlinə keçməsinin, haqq-ədalətin tapdanğının, Vətənin işıqlı dünyasının zülmətə çevrilməsinin təsvirini görürük. Yüksək vətənpərvərlik duyğuları ilə yaşayan, ürəyi millətinin qəlbi ilə döyünən bir sənətkarın könül ağrısı ilə yazdığı bu misralar “ayaqlar altında çeynənib gedən” milli qürurumuza “ağı” kimi səslənir:
Başçılar xalqa bir yığın cani
Həp münafiq, şərəfsiz, əxlaqsız.
Gülüyor nura daima zülmət,
Gülüyor fəzlə qarşı fisqü-fücar.
Ah, ədalət, hüquq və hürriyyət
Ayaqaltında şçeynənib gediyor.
Hüseyn Cavid yaradıcılığının, onun zəngin, çoxşaxəli ideyalar aləminin, əzəmətli sənət məbədinin iki möhkəm dayaq sütunu vardır. Şairin yaradıcılıq örnəklərinin də təsdiqlədiyi kimi, bunlardan birincisi, türkçülükdür ki, onun təməlində millətsevərlik, mənbsub olduğu qövmə, xalqa, Vətənə sonsuz məhəbbət hissi dayanır. İkincisi, islamçılıqdır ki, bunun özəyi Allaha etiqad, onun insanlığı təkmilləşdirmək missiyası ilə yer üzünə göndərdiyi elçilərə rəğbətdir. Cavidə görə, əbədi həqiqət, mütləq həqiqət dinin başlıca predmetidir, hər cür bədbəxtlikdən “xilas yolu hər şeyin əvvəli və sonu olan Allaha tapşırmaqdır.”
Cavidin istər lirikasında, istərsə də dramaturgiyasında din və Allah sevgisinin dolğun təzahürünü görürük. “Qız məktəbində” şeirində mükalimə, dialoq üsulu ilə fərqli bir sənət nümunəsi yaradan şair öz humanist ideologiyasının təməl prinsipi kimi din və Allah sevgisini aydın biruzə verir. Şeirdə oxuyuruq:
Pək doğru söz… Bu dünyada sənin ən çoq sevdiyin
Kimdir, qızım, söylərmisin
Ən çox sevdiyim ilkin?
O Allah ki, yeri-göyü, insanları xəlq eylər.
– Sonra kimlər?
– Sonra onun göndərdiyi elçilər.
Çağdaş Azərbaycan ədəbi-nəzəri fikrinin də müşahidə etdiyi kimi, “Hüseyn Cavid Allah və din birliyini ali nizamlayıcı qüvvə hesab edirdi.” Cavid şeirində, lirikasında, dramaturgiyasında haqlı olaraq Allah həmişə “xeyir qiyafəsində”, insanı şərdən qorumaq missiyasındadır. “Ana” mənzum pyesində, “Şeyx Sənan” faciəsində, “Uçurum” pyesində, “İblis” dramında, bir sözlə bütün əsərlərində bu dərin etqadı, Tanrı gücünə, qüdrətinə sarsılmaz inamı görmək mümkündür. Hüseyn Cavidin əsərlərində Allah, Tanrı elçiləri, Peyğəmbər obrazları bilavasitə iştirak etmədikdə belə, şairin şeiriyyəti sənətkarın etiqadını şüuraltı şəkildə güclü informasiya kimi yaddaşımıza ötürür, onun unudulmazlığını təmin edir. Peyğəmbər dramında isə bu missiya konkret obrazların iştirakı ilə reallaşdırılır.
Elmi-nəzəri təhlillərində Cavidin etiqadı kimi zərif bir yaradıcılıq məsələsinə toxunan Himalay Qasımov bu münasibətlə yazır: Bütün bu inam və etiqadları H.Cavid zamanın, tarixi gerçəkliyin taleyönlü hadisələri kontekstində bədii düşüncə predmetinə çevirərək reallaşdırır. “Peyğəmbər” romantik mənzum dramında dini-tarixi simalara, müqəddəs ruhani dəyərlərə Cavid təəssübkeşliyi önəmli yer tutur. “Məhəbbətdir ən böyük din” inamı burada aparıcı qayəyə çevrilir.”
Türkün tarixi qəhrəmanlıq salnaməsi, bu ulu qövmün yaddaşında iz qoyan hadisələrin və şəxsiyyətlərin bədii təcəssümü böyük sənətkar Hüseyn Cavid yaradıcılığında mühüm yaradıcılıq istiqamətlərindən, ideya mənbələrindən biri kimi diqqəti cəlb edir. Şair-dramaturq 1925-ci ildə yazdığı, 1926-cı ildə nəşr etdirdiyi “Topal Teymur” dramında da bu ümdə yaradıclıq qayəsini izləmişdir. Bütün Şərqdə qüdrətli hökmdar kimi tanınan böyük fateh, qəhrəman türk oğlu Əmir Teymur dövrünün tarixi həqiqətlərinin xatırlanması sovet imperiyası dövründə türk kimliyimizi yada salmaq, unudulmağa qoymamaq kimi ali məqsədə xidmət edirdi.
Sənətkardan böyük cəsarət tələb edən bu vəzifəni yerinə yetirməklə, “Topal Teymur” əsərini yazmaqla, eləcə də bütün dinlərə nifrət hissini təlqin edən ateist ruhlu cəmiyyətin ziddinə gedərək “Peyğəmbər” dramını qələmə almaqla Hüseyn Cavid həm də öz sənətinin heç bir ideoloji təzyiq tanımadığını, sənətkar ruhunun azadlığını bir daha təsdiqləyir. Buna görə də təbii ki, çox ciddi siyasi ittihamlarla üzələşməli olur. Sovet dövrü ədəbi təndiqi “Topal Teymur”u əsla “həzm edə” bilmir, onun müəllifini “insan qafalarından ehramlar quran” qəddar, despot bir Şərq hökmdarını ideallaşdırmaqda təqsirləndirirdi. Lakin Cavid dramında qarşısında qoyduğu ümdə yaradıcılıq məqsədini uğurla yerinə yetirə bilmişdi.
Əsərdə türkün tarixi qəhrəmanlığı haqqında dürüst təsəvvür yaradılır, əsər yazıldığı dövrün ədəbi tənqidinin diqtə etdiklərini deyil, daha fərqli bir məntiqi aşılayırdı. “Topal Teymur” tarixi dramında milli və bəşəri fikirlər vəhdət təşkil edir, həmin düşüncələr Cavidin qüdrətli bir sənətkar kimi millilikdən bəşəriliyə keçidini aydın surətdə əks etdirirdi. “Türk əqvamının” birliyi məsələsi əsərin başlıca ideyası kimi diqqət mərkəzində olmaqla yazıçının öz sənət amalına sədaqətini bir daha nümayiş etdirirdi. Şair hələ gənc yaşlarında lirikasında bu birliyə işarə edərək yazırdı: “Çünki birlikdədir fəqət dirilik!” Öz millətini daim ayaq üstə görmək istəyən şair onun əzilməsinə, yıxılmasına dözə bilmir, onu yenidən ayağa qalxmağa, igidliyini, ərliyini isbat etməyə, idealını tapmağa səsləyir, bununla bağlı həyəcanını belə ifadə edirdi:
Çoq əzildin, yetər, ər oğlu ər ol!
Çırpınıb çareyi-xilas ara, bul!
Qoşaraq nura, cahil et pamal!
Həp sənindir şərəf, ümid, iqbal.
Şaşırıb durma böylə… Bir aydın
İdeal arqasınca qoş, çırpın!
İdealsız nicat ümidi məhal…
“İttihad!” İştə ən böyük ideal!
Onun “Azər” poemasında, “Şeyx Sənan”, “Xəyyam”, “Səyavuş”, “İblis” dramlarında da milli-tarixi varlığa belə həssas sənətkar münasibəti, böyük Turan sevgisi aydın duyulur. Beləliklə, Hüseyn Cavid yaradıclığı, sənətkarın estetik idealı, onun gerçək fəlsəfi-ideoloji istiqamətləri ümummmilli dəyərlərə orijinal sənətkar münasibəti ilə yadda qalır. Şairin bədii irsi türkçülük, islamçılıq ideyalarının ardıcıl tərənnümü ilə sovet dövrü Azərbaycan ədəbiyyatının digər bədii örnəklərindən ciddi surətdə fərqlənir. Bu gün milli müstəqillik dönəmində ədəbi həqiqətlərə daha sayıq münasibətlə yanaşan nəzəri təhlil materiallarında, yazılmışlara yeni tərzdə baxış sərgiləyən ədəbiyyatşünaslıq araşdırmalarında qüdrətli romantik şair-dramaturqun yaradıclığının məhz həmin istiqaməti geniş tədqiq obyektinə çevrilir, bu qiymətli bədii irsin müxtəlif parametrləri türkçülük və islamçılıq aspektindən dəyərləndirilir. Hüseyn Cavid yaradıcılığının başlıca tərbiyəvi istiqaməti də məhz onun milli-mənəvi idealımızın formalaşmasında əhəmiyyətli rolundan ibarətdir.