Günəş, yenidən Xocalının üzərinə şəfəq saçır, lakin bu dəfəki doğuş, 30 il əvvəlki zülmət gecənin əksinə olaraq, ümidin, qələbənin, oyanışın rəmzi kimi parlayır. Şəhərin xarabalıqları arasında Azərbaycan bayrağı, sanki bu oyanışın canlı şahidi kimi, fəxrlə dalğalanır. Bu bayraq, hər bir azərbaycanlının qəlbindəki yaraların sağalmasının, ədalətin təntənəsinin simvolu, eyni zamanda zamanın səssiz lakin mənalı hekayəsini nəql edir.
30 il əvvəl bu torpaqlar qanla suvarıldı. İnsanlığa yad vəhşiliklər törədildi. Günahsız sakinlər, qadınlar, körpələr, qocalar amansızcasına qətlə yetirildi. Diri-diri yandırılanlar, başları kəsilənlər, gözləri çıxarılanlar… Bu sarsıdıcı səhnələr hər bir azərbaycanlının yaddaşına silinməz izlər həkk etdi. Xocalı, bəşəriyyətin qara ləkəsi oldu. Bu dəhşətli hadisələrin ardınca, illər boyu davam edən bir susqunluq hökm sürdü.
Lakin bu zülmət gecənin ardınca dan yeri söküldü. Artıq Xocalı üçün yeni bir başlanğıcın özülü qoyulub. Şəhər, sanki illərlə çəkdiyi əzabdan sonra dərindən nəfəs alır. Hər bir daşında, hər bir küçəsində illərin izi, illərin ağrısı var. Amma bu ağrı, artıq ümidin, zəfərin, dirçəlişin ağrısına çevrilib, sanki köhnə yaraların sağalma prosesindəki narahatlıq kimi hiss olunur. Bu, keçmişin kölgəsindən qurtularaq, gələcəyə doğru atılan cəsarətli addımların ağrısıdır. Bu addımlar, illərlə gözlənilən anın gəlişini xəbər verir.
Budur məktəb zənginin səsi, illər sonra yenidən Xocalı səmasında əks-səda verir. Uşaqların şən gülüşləri, sanki şəhərin küçələrində yeni bir nəğmə kimi eşidilir. Bu gülüşlər, illərlə boğulan səslərin əvəzidir. Valideynlərinin, nənə-babalarının danışdığı Xocalı rəvayətlərini, indi öz gözləri ilə görürlər. Onlar, Xocalının sabahı, bu sabah isə yenidən yazılmağa başlanan bir dastandır.
Yaşlı nənələr, əllərində toxuduqları xalçalarla, həsrət qoxan illərin ardından yenidən öz evlərinin həyətində otururlar. Onların baxışlarında, həm illərin kədəri, həm də qələbənin sevinci var. Onlar, Xocalının ruhu, bu ruh isə azadlığa qovuşan bir simfoniyanın notlarıdır. Bu notlar, illərlə səssiz qalan qəlblərin nəğməsidir.
Gənc analar, körpə uşaqlarını qucaqlarında, yenidən öz doğma şəhərlərində gəzirlər. Onların nəzərlərində, həm keçmişin xatirələri, həm də gələcəyə inam var. Onlar, Xocalının ümidi, bu ümid isə cücərməyə başlayan bir toxumdur. Bu toxum, illərlə basdırılan arzuların simvoludur.
Azərbaycan əsgərləri, illər sonra yenidən Xocalının küçələrində, qürurla addımlayırlar. Bu igidlərin baxışlarında, həm vətən məhəbbəti, həm də qələbənin fəxri var. Onlar, Xocalının qəhrəmanları, bu qəhrəmanlıq isə öz zirvəsinə çatan bir zirvədir. Bu zirvə, illərlə davam edən mübarizənin nəticəsidir.
Xocalının azadlığı, təkcə coğrafi ərazi deyil, həm də mənəvi zəfərdir. Bu, illərlə davam edən mübarizənin, xalqın iradəsinin, Vətən sevgisinin təntənəsidir. Oyanan ümid, bu gün daha da möhkəmlənib, sanki kökləri daha da dərinə işləmiş bir ağac kimi. Xocalı, yenidən dirçəlir. O, öz doğma sakinlərinə qovuşduqca yaraları sağalacaq, yeni bir həyata başlayacaq.
Xocalıya sancılan bayraq, bu gün daha da yüksəklərə dalğalanır. Bu bayraq, hər bir azərbaycanlının qəlbindəki inamı, ümidi, qüruru yenidən alovlandırır. Bu gün Xocalının səmasında yalnız zəfər sədaları eşidilir, torpaq isə öz azadlığının nəfəsini alır. Çünki artıq Xocalı azaddır!

İLAHƏ ALLAHVERDİYEVA,

Azərbaycanın Mədəniyyət və Ədəbiyyat Portal Naxçıvan Bölməsinin Rəhbəri.

      Ədəbiyyata əllinci illərdə gəlmiş Famil Mehdi şeirləri ilə ədəbi ictimaiyyətin diqqətini cəlb etmişdir. Şairin “Sevəndən bəri” (1961), “Sadə sətirlər” (1963), “Mənim arzularım” (1964), “Ünvanım dəyişir” (1966), “Ömürdən səhifələr” (1970), “Qarabağ şikəstəsi” (1970), “Sadə sətrlər” (1972), “İllər və talelər” (1974) və s. kitabları oxucular tərəfindən sevilmişdir. Bu kitablarda şairin son illərdə yazdığı şeirləri və “İnsan unudulmur” poeması dərc edilmişdir. Vətən torpağına sonsuz məhəbbət insanlara qarşı həssaslıq və qayğıkeşlik bu kitabların əsasını təşkil etmişdir.

      Kənd həyatının təsviri F.Mehdinin ən çox sevdiyi mövzulardan olmuşdur. Onun şair səsi gah Qarabağdan gah da Mildən Muğandan gəlirdi. “Göyü çiynində saxlayan adam” poemasında onun vətənə məhəbbəti daha qabarıq şəkildə hiss olunur. Heç təsadüfi deyildir ki, kitaba ön söz yazan xalq şairi, Sosialist Əməyi Qəhrəmanı Süleyman Rüstəm bu kitabı xüsusi qeyd edir və göstərir ki, Famil Mehdinin gərgin şərəfli əməyinin nəticəsində yazılmış bu iri həcmli əsər həqiqətən ədəbi həyatımıza yaxşı bir nümunədir. Famil Mehdinin əsərlərində həyatilik, canlılıq, təbiilik çox güclüdür. Cünki o gördüyü hadisələri sevərək qələmə alır. O, vətənimizin işıqlı gələcəyinə, yaradıcı adamlarının tükənməz qüdrətinə böyük inam bəsləyir. Bu inam “Göyü çiynində saxlayan adam” poemasında özünü daha qabarıq şəkildə göstərir. Müəllif əsərlərini “İnsan unudulmur”, “Günəş həmişə səmadadır”, “Gəlimli-gedimli dünya” adları ilə üç hissəyə ayırmışdır. Maraqlı məzmunu ilə diqqəti cəlb edən poemanın əsas mövzusu fədakar insanların əməyindən bəhs edir. Burada əsas qəhrəman isə Raykom katibi Müzəffərdir. Əsərdə Müzəffərin xarakteri açılır, onun əsl insani siması üzə çıxır və beləliklə, oxucunun nəzərində xalqına məhəbbət bəsləyən partiya işçisinin surəti canlanır. Belə ki, o cavan yaşında partiya işinə gəlmişdir. Müzəffərin təqaüdə çıxmasını eşidənlərin dodaqlarında həm təbəssüm həm də qəm-kədər oxunurdu. İnsanlar onu gülərüzlə yola salırlar. Lakin çox sevdikləri bu adamdan ayrılmaq da onlara çox çətin gəlir.

       Famil Mehdi həcmcə kiçik əsərlərində də incə mətləblərə toxunur, onu real həyat hadisələri ilə zənginləşdirib qələmə alır. “Dostu özüm qazanmışam” şeiri də bu qəbildəndir.  Sədaqətli dost qardaşdan irəlidir məsəlinə əsaslanan şair şeirində demişdir:

Məni dostun yolunda

İmtahana çəkin ki,

Çox alışıb yanmışam

Dostları bu dünyada

Mən özüm qazanmışam!

      Famil Mehdi Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində özünə məxsus yeri olan, eyni zamanda bir sənətkar kimi fərdi xüsusiyyətlərə malik, xalq yaradıcılığına arxalanmış, əsərlər yazmışdır. Bu ənənəyə sadiq qalan şair danışıq dilimizin rəngarəng imkanlarından geniş istifadə etmişdir. O, bütün varlığı ilə inanmışdır ki, sənətkarın müvəffəqiyyəti onun xalq yaradıcılığına bələd olaraq ondan düzgün istifadə etməsindədir. Şair doğma xalqının şifahi ədəbiyyatına məhəbbətini istər şeirlərində istərsə də poemalarında inandırıcı şəkildə qələmə almışdır.

      O, kiçik yaşlarından ağsaqqalların nağıl və rəvayətlərini, şirin söhbətlərini dinləyərək xalq yaradıcılığının incəliklərindən bəhrələnmişdir.  

      Famil Mehdinin yaradıcılığında diqqəti cəlb edən cəhətlərdən biri də Vətən və ana haqqında yazdığı şeirləridir. Vətən ona anası qədər əzizdir. Buna misal olaraq:

Çörəksiz paltarsız yaşamaq olar,

Vətənsiz bir gün də yaşamaq olmaz.

Bu misraları oxuduqdan sonra demək olar ki, şair həqiqətən vətəninə çox bağlı olmuşdur. Onun ana haqqında dediyi:

Ay mənim kişi anam,

Ay şahlar-şahı anam.

kimi misralar da şairin dilində qürur hissi ilə səslənir, ana qəlbinin böyüklüyünü və saflığını bir daha təsdiqləyir.

     Başqa bir şeirində isə şair yaltaqları ikiüzlüləri, riyakarları tənqid atəşinə tutur: gözəlliyi, mərdliyi, saflığı və başqa müsbət keyfiyyətləri ilhamla qələmə alır. Şair paxıllığı insanlığa xələl gətirən mənfi xüsusiyyətli insanları hiddətlə pisləyir, onlara nifrətini bildirir. Famil Mehdi oxucuları da bu cür üzdəniraq adamlardan uzaq olmağa çağırır. Çünki bu cür adamlar aldadıcı və yalançı olurlar. Bu baxımdan “Paxıl” şeiri nümunəvidir.

                                 Başım ağrıyır,                    Şeir qoşuram,

                                 Sevinir paxıl                      Qıvrılır paxıl.

                                 Dişim ağrıyır                      Zirvə aşıram,

                                 Sevinir paxıl                       Qovrulur paxıl.

                                 Dərd məni alır,                   Ancaq bir şeyi

                                 Qımışır paxıl,                     Bilmir ki, paxıl

                                 Dostlar çoxalır                    Dözə bilməyib

                                 Alışır paxıl.                         Qəm-kədərinə

                                                       Bu hünərimə,

                                                       Bu səfərimə,

                                                       Partlayacaqdır

                                                       O, əvvəl-axır.

     Famil Mehdi bir şair kimi öz üslubu, dil xüsusiyyətləri, yaradıcılıq dəsti-xətti ilə seçilən şairdir. Onun neçə-neçə şeirinə nəğmələr qoşulmuşdur. Şairin qabarıq şəkildə nəzər cəlb edən şeirlərindən biri də “Anam elə bilir…” şeirndə səmimiyyəti aşkar görürük…

Deyir ki, gözlərim gözünə qurban,

Baxmırlar, on dəfə demişəm azı.

Bircə yol söz-sözü gətirən zaman

Tapşır, düzəltsinlər yollarımızı!

Famil Mehdi böyük niyyətli qələm sahibidir. Buna görə də onun şeirlərində təbiəti, yolları, sülhü qorumaq uğrunda mübarizənin sədalarını aydın görünür. “Kiçik şəhərlər”, “Qardaş torpağında bir əsgər yatır” şeirləri onun nə dərəcədə vətənə və vətən övladlarına bağlılığını aşkarlayır.

Ünvansız, kimsəsiz yatan əsgəri

Hərkəs öz yurdunun övladı sanır.

       Şair özünün zəif cəhətlərinə qarşı barışmazlığını öz əsərlərində çox gözəl ifadə etmişdir. Famil Mehdi poeziyasının uğuru; saysız həyati təfərrüatları içərisində ən gərəkli olanları canlandırmaq bacarığıdır. Onun canlandırdığı hadisələr yadda qalır və oxucuya təsir edir.

Onların nə gəldi atır üstünə,

Mənimsə üstümə güllü yorğanı.

                                   Yaxud:

Tökür səhər-səhər biz çay içəndə

Südün qaymağını stəkanıma

Başqa bir şeirndə oğluna gözaltı axtaran ana qonşusu Həcərin qızını tərifləyir: Bu hisslər “Duyğular” şeirində bu kimi təfərrüatlar güclü həyat reallıqlarını əks etdirir. Famil Mehdinin məhəbbət duyğuları silsiləsindən olan şeirləri vətəninə və xalqına olan dərin məhəbbətin sonsuz göstəricisidir. O, yüzlərlə oxucu məhəbbətini qazanmış şairdir. Buna misal olaraq Xalq Yazıçısı Mehdi Hüseynin “Ömür təzələnir” poeması ilə əlaqədar Famil Mehdiyə yazdığı məktuba nəzər salaq:

       Əzizim Famil! bir yay günündə Buzovna qayaları üstündə oturub möhtərəm aktyorumuz Ələsgər Ələkbərovla balıq tutarkən radioqəbuledicini işə saldıq. Səhnələşdirilmiş poeziya əsəri verilirdi. Elə ilk dəqiqədən diqqətimizi cəlb etdi. Görəsən kimin əsəri idi? Hərəmiz bir şairin adını çəkdik. Lakin diqqətlə qulaq asıb poeziyanın axırını gözləməli olduq. Axırda biləndə ki, poema görkəmli şairlərin deyil, sənin – cavan bir şairin qələmindən çıxmışdır, ikiqat sevindik. Hər ikimiz səni alqışladıq. Əzizimiz Famil! aktyor dostum kimi mənim də hər şeydən əvvəl diqqətimi cəlb edən bu oldu ki, sən insanların sevinc və istirablarını, daxili sarsıntılarını, həyat eşqini canlı poeziya dili ilə verə bilmisən. Sənin qəhrəmanların sevən, həyatın çətinliklərinə sinə gərən, qələbə çalmaq üçün özündə möhkəm qüvvə toplamağı bacaran real insanlardır. Bu sözlər birinci növbədə Nadirə aiddir: Müharibənin faciəsi onun timsalında ustalıqla ümumiləşdirilmişdir. Sənin təsvirində Nübar həqiqətən də səmimi və qayğıkeşdir, geniş ürəklidir. Adını bilmədiyimiz qadının – balaca Təranəin əsl anasının istirabları təbiidir. Soruşa bilərsən ki, poemada nöqsanlara rast gəlmədinizmi? Sağlıq olsun, bu haqda başqa bir məclisdə əsərindən aldığımız dərin təsiri və sevinc hissini səninlə bölüşməkdir.

Hörmətlə   Mehdi Hüseyn.          20 iyul 1961-ci il  Buzovna.

      Uzun illər bundan əvvəl Xalq Yazıçısı Mehdi Hüseyn gənc şair Famil Mehdinin böyük uğurlarını ürəkdən alıqışlamışdır.

      Biz xalqımıza qəhrəman xalq deyirik. Ancaq bəzən unuduruq ki, hər bir xalqın qəhrəmanlığı öz daxilində illərlə formalaşıb üzə çıxır. Famil Mehdi də bu cür formalaşmış şairlərdəndir. Şairin atıldığı ədəbi mühit böyük yazıçı və şairlərimizin zamanına təsadüf edir. Bu mühitdə öz yerini möhkəmlədən, inamla addımlayan Famil Mehdinin kitablarını xatırladıqca çoxlu dəyərli misralar yaddaşlarda silinməz izlər buraxır:

Dünən kədərinə şərik olmadım,

Bu gün sevincini bölə bilmirəm.

                                  Yaxud:

Unutma, döyüşdə çox vaxt, çox zaman

İlk güllə qabaqda gedənə dəyir.

     Çağdaş Azərbaycan poeziyasının yüksək sıralarında dayanan şairlərimizlə bir sırada addımlayan yüksək ideallar uğrunda mübarizə aparan Famil Mehdi də bu qəbildəndir. Elə buna görə də o oxucuları tərəfindən daim sevilən şairdir. Heç də təsadüfi deyildir ki, bəstəkarlarımız onun şeirlərinə mahnılar bəstələmişdir.

      Şairin şeirlərində Qarabağ motivləri daha çox üstünlük təşkil edir. Çünki Azərbaycanı Qarabağsız təsəvvür etmək mümkün deyildir. Qarabağ Azərbaycanımızın oxuyan qəlbidir. Bu müqqədəs torpağımız tarımızın, kamanımızın, muğamlarımızın zəngulələrindən yaranmışdır.

     Famil Mehdi Qarabağda dünyaya göz açıb, xanəndələrin, ağsaqqalların söz-söhbətlərini aşıqların telli sazını dinləyib. Buna görə də Qarabağ nəğmələri onun qanında çağlayır, ürəyinin döyüntülərində yaranır. Bu onun şeirlərində çox aydın duyulur. Onun dediyi kimi şairin ilk vətəni və son mənzili doğma yurdu olmalıdır:

Səndən üz döndərsəm, sənə yad olsam,

Sınar qələmim də, batar səsim də.

Əgər sənə layiq bir övlad olsam,

Məni dinləyərsən son nəfəsimdə.

Mənə yer verərsən doğma yerimdə,

Uyuyub yataram, ana, ay ana.

Qarabağ, Qarabağ sümüklərim də

Əriyib qarışar torpaqlarına.

Bütöv Azərbaycanı, Qarabağı ürəyində gəzdirən şairin bu sözləri deməyə mənəvi haqqı vardır.

     Famil Mehdi poeziyasında Cənubi Azərbaycan mövzusuna da tez-tez rast gəlirik. O, Cənublu qardaş və bacılarımızın dərdini şeirlərində dilə gətirmişdir.  

Aha, görüşünə gör kim gəlib, kim,

Dünyanın, taleyin işinə bir bax.

Mən səni Təbrizdə görə bilmədim,

Barı Lissabonda gəl qucaqlaşaq.

Sən hara, əzizim, buralar hara!

Sən deyən olmadı, niyə olmadı?

O qədər göz dikib baxdın yollara,

Gözündə ağ itdi, qara qalmadı.

Naxış o naxışdır, incədən incə,

Fəqət demirəm ki, heç solmamısan.

Bəs necə dözmüsən, qürbətdə necə,

Nə yaxşı alışıb kül olmamısan.

Dünya da böyükdür, dərdi də böyük,

Təsadüfi deyildir ki, bu şeir İran İnqilabından az sonra Təbrizdə ana dilində çıxan jurnallardan birində dərc edilmişdir. Şairin eyni adlı “Təbriz xalısı” kitabı da Arazın o tayında maraqla qarşılanmışdır.

    Famil Mehdi poeziyasında vətənpərvərlik, beynəlmiləlçilik əsas yerlərdən birini tutur. Bu poeziyaları poetik dildə əks olunduğundan oxucularında mübariz duyğular aşılayır. Şairin yaradıcılığında kor-koranə yazılması məlum olmayan şeiri yoxdur. Onun şeirləri oxucuya konkret bir fikir aşılayır. Bu hisslər yüksək bəşəri hisslərdir. Ümumiyyətlə F.Mehdi poeziyası səmimi hisslər poeziyasıdır. Onun hər bir şerinin arxasında sanki ürək çırpıntılarını hiss edirik. Bu şeirlərdə publisistik ruh yüksəkliyi hiss olunur. Şairin məhəbbəti və nifrəti də bütün şeirlərində özünü göstərir. Qələmə aldığı müharibə mövzusuna həsr etdiyi şeirnə nəzər salaq:

Bir yay arabada sübh çağı erkən

Tarlada qızlara su daşıyarkən

Öldü… hamı dedi qəlpədən öldü,

Cəbhədə aldığı zərbədən öldü.

Bircə ana torpaq bildi bu dərdi:

Faşist qəlpəsindən ölsəydi əgər,

Çoxdan ölərdi, öz qəlpəmizdən,

Laqeyidlik qəlpəmizdən, söz qəlpəmizdən.

Şairin şeirlərində insanı uca tutmaq, qədrini bilmək, duyğularının inkişafına adət-ənənəyə məhəbbət hissləri aydın sezilir. O, kəskin tənqidi elinə-dilinə biganələri, başqlarının taleyi ilə oynayanlara qarşı öz fikrini bildirir, əsl vətəndaşlıq mövqeyində dayanır:

Məni təsdiqləyər dünya görənlər,

Bu dünya tərsinə dolana bilməz.

Dar gündə ölümə sinə gərənlər

Xoş gündə əl açıb dilənə bilməz.

Famil Mehdinin həyatı geniş poetik lövhələrdə, insan xarakterlərində də canlandırmağı sevən və bu yolda ardıcıl, dönmədən çalışan sənətkardır.

     Şairin poemalarında ciddi problemlərə toxunularaq müəyyən mübahisələr də olmuşdur:  “Göyü çiynində saxlayan adam” kitabının ilk poeması 1972-ci ildə Xalq Yazıçısı Mirzə İbrahimovun sədrliyi ilə geniş iclasda müzakirə edilərək əsər uğurlu hesab edilmişdir. Sənət yoldaşları Nəbi Xəzri, Süleyman Vəliyev, Bəxtiyar Vahabzadə, Cabir Novruz, Məstan Əliyev və başqaları poemanı bəyənib şairə öz irad və qeydlərini bildirmişdilər. 

    Famil Mehdi gecə-gündüz yorulmaq bilmədən yazıb-yaratmış, yazdıqlarının arxasında möhkəm dayanmış, bu inam ona güc-qüvvət vermiş yeni-yeni əsərlər yazmağa ruhlandırmışdır. Onun əsərləri bu gün də öz aktuallığını qoruyub saxlayır.

 Arxiv materialları və kitabları:

“İnsan unudulmur” – 1976 Gənclik

“Ömür keçir gün keçir” – 1983 Yazıçı

“Borc” – 1984 Gənclik

“Seçilmiş əsərləri” – 1989 Azərnəşr  və s.    

AMEA Nizami adına Ədəbiyyat İnsititunun əməkdaşı

Ədalət Rəsulova

Azərbaycanın Mədəniyyət və Ədəbiyyat Portalının Sumqayıt Bürosunun Rəhbəri

1996-cı ildə nəşr olunan bu əsər Soyuq Müharibədən sonrakı dövrdə qlobal siyasətin, mədəniyyətin və kimliyin mahiyyəti haqqında gərgin müzakirələrə və müzakirələrə səbəb olmuşdur. Hantinqtonun əsərindəki mərkəzi tezisi, Soyuq Müharibənin sona çatmasının liberal demokratiya bayrağı altında sülh və əməkdaşlığın yeni dövrünü açacağını irəli sürən zamanın hökm sürən paradiqmasına meydan oxuyur. Bunun əvəzində Hantinqton iddia edirdi ki, Soyuq Müharibədən sonrakı dünyada münaqişənin əsas mənbələri çoxlarının proqnozlaşdırdığı kimi ideoloji və ya iqtisadi deyil, mədəni sivilizasiyadır.
Hantinqtona görə, dünya fərqli sivilizasiyalara bölünür, hər biri ümumi dəyərlər, inanclar və mədəni ənənələr toplusu ilə xarakterizə olunur. Qərb, İslam, Konfutsi, Hindu, Slavyan-Pravoslav və Latın Amerikası sivilizasiyaları kimi bu sivilizasiyalar qlobal siyasətin əsas tikinti blokları kimi qəbul edilir. Hantinqton irəli sürmüşdür ki, gələcəkdə münaqişələr milli dövlətlər və ya ideoloji bloklar arasında deyil, fərqli dünyagörüşləri və maraqları olan müxtəlif sivilizasiyalar arasında olacaq.
Hantinqtonun tezisinin ən mübahisəli tərəflərindən biri fərdiyyətçilik, demokratiya və insan haqlarına önəm verən Qərb sivilizasiyasının universal olmadığı və dünyanın digər bölgələrinə asanlıqla ixrac oluna bilməyəcəyi fikridir. O, Qərb dəyərlərinin qeyri-Qərb sivilizasiyalarına sırımaq cəhdlərinin dünyanın bir çox yerlərində kimlik siyasətinin və dini fundamentalizmin yüksəlişində göründüyü kimi yalnız nifrət və münaqişələrə səbəb olacağını müdafiə etdi. Hantinqtonun “sivilizasiyaların toqquşması” ilə bağlı proqnozu həm təqdirə, həm də tənqidə məruz qalıb. Tənqidçilər iddia edirlər ki, onun tezisləri qlobal siyasətin mürəkkəbliklərini çox sadələşdirir və iqtisadiyyat, ideologiya və güc dinamikası kimi digər amillərin rolunu nəzərə almır. Digərləri onu mədəniyyətləri əsaslandırmaqda və sivilizasiyaları bir-birinə qarşı qoyan bölücü dünyagörüşünü təbliğ etməkdə ittiham edirdilər. Bununla belə, danılmazdır ki, “Sivilizasiyaların toqquşması” bizim beynəlxalq münasibətlərə və müasir dünyada münaqişənin dinamikasına baxışımıza davamlı təsir göstərmişdir. Artan millətçilik, populizm və şəxsiyyətə əsaslanan siyasətlə əlamətdar olan bir dövrdə Hantinqtonun ideyaları qlobal hadisələri formalaşdıran əsas qüvvələri anlamağa çalışan bir çox alim və siyasətçi ilə rezonans yaratmağa davam edir.
Yekun olaraq, Samuel Hantinqtonun “Sivilizasiyaların toqquşması və dünya nizamının yenidən qurulması” Soyuq Müharibədən sonrakı dünyada münaqişə və əməkdaşlığın təbiəti haqqında ənənəvi müdrikliyə meydan oxuyan əsas əsər olaraq qalır. Onun əsərinin tənqidi tərəfləri olsa da, kitabın davamlı aktuallığı qlobal siyasətin təhlilində mədəni və sivilizasiya amillərinin nəzərə alınmasının vacibliyini vurğulayır.

Azərbaycanın Mədəniyyət və Ədəbiyyat Portalının Sumqayıt Bürosunun Rəhbəri

Ekzistensialist fəlsəfənin görkəmli nümayəndəsi Jan Pol Sartr müxtəlif əsərlərində insan varlığının, şüurunun və azadlığının mürəkkəbliklərini dərindən araşdırmışdır. Onun az tanınan, lakin eyni dərəcədə dərin məzmunlu əsərlərindən biri olan “Sözlər” əsəri (orijinal fransızcada “Les Mots”) fəlsəfəni şəxsi düşüncə ilə birləşdirən valehedici avtobioqrafik povest təqdim edir. 1964-cü ildə nəşr olunan“Sözlər”(“Les Mots”) təkcə Sartrın erkən həyatının xronikasını deyil, həm də onun dil, şəxsiyyət və şəxsiyyətin mövcudluq təbiəti haqqında fəlsəfi fikirlərini dərindən araşdıran avtobioqrafik əksi kimi seçilir. Sartr fəlsəfəsinin mərkəzində mövcudluğun mahiyyətdən əvvəl olması fikri dayanır. “Sözlərdə bu prinsip Sartrın öz şəxsiyyətini və həmin şəxsiyyətin formalaşmasında dilin rolunu araşdırması ilə özünü göstərir. O, sözlərin təkcə ünsiyyət vasitəsi deyil, həm də özünü təyin etmək üçün necə alətlər olduğunu düşünür. Sartr dilin obyektivindən öz şəxsiyyətinin formalaşmasını diqqətlə nəzərdən keçirir, sözlərin həm də fərdlərin öz mənlik hisslərini inkişaf etdirdiyi alətlər olduğunu vurğulayır. Əsərdə baş qəhrəmanın səyahəti Sartrın özünü dərk etmək axtarışını və onu müşayiət edən azadlıq yükünü dərk etməsini əks etdirir Sartr üçün dil varlıqla iç-içədir, fərdlər dünyada öz varlıqlarını sözlə təsdiq edirlər.
Sartr varlığın absurdluğu və fərdlərin öz həyatlarına məna vermək üçün malik olduqları təbii azadlıqla mübarizə aparır. “Sözlər”də bu mövzu, qəhrəmanın qeyri-müəyyənlik və seçimlə səciyyələnən dünyanı gəzdiyi kimi parlaq şəkildə təsvir edilmişdir. Sartrın ekzistensialist fəlsəfəsi vurğulayır ki, fərdlər azad olmağa məhkumdurlar, yəni kainatda özünəməxsus mənanın olmamasına baxmayaraq, insanlar öz hərəkətləri və seçimləri üçün məsuliyyət daşımalıdırlar. Sartr uşaqlıq təcrübələrini, xüsusən də ədəbiyyat və yazı ilə ilk tanışlıqlarını onun özünü və reallıq anlayışını formalaşdıran anlar kimi danışır. O iddia edir ki, dil fərdlərə öz bilavasitə vəziyyətlərini aşmağa imkan verir, eyni zamanda onları ictimai konstruksiyalar daxilində məhdudlaşdırır. Bu ikilik Sartrın inamı ilə səsləşir ki, biz seçimlər vasitəsilə öz mahiyyətimizi yaratmaqda sərbəst olsaq da, eyni zamanda dilin tətbiq etdiyi mənalar və məhdudiyyətlərlə bağlıyıq.”Sözlər” əsərində Sartr dilin paradoksunu araşdırır. Bir tərəfdən, bu, fərdlərə öz düşüncələrini və emosiyalarını ifadə etməyə imkan verən azadlıq vasitəsi, digər tərəfdən, yadlaşma mənbəyi ola bilər. Sartrın dillə mübarizəsi daha geniş ekzistensial dilemmanın – insanın yaşadığı təcrübəni tam şəkildə ələ keçirmək üçün sözlərin qeyri-adekvatlığı ilə toqquşan orijinal ifadə arzusunun simvoludur. Sartrın uşaqlığı haqqında düşüncələri də dilin onun ətrafındakılarla münasibətlərinə necə təsir etdiyini ortaya qoyur. O, dilin fərdləri həm birləşdirə, həm də təcrid edə biləcəyi anlayışı ilə mübarizə aparır. Onun ilk yazıları, eyni zamanda, özünü cəmiyyətin gözləntiləri və mühakimələrinə məruz qoyaraq fərdiliyini təsdiqləmək üçün bir üsul kimi təsvir edilmişdir. Bu gərginlik mərkəzi ekzistensial mövzunu – fərdi azadlıq və sosial məhdudiyyətlər arasındakı münaqişəni vurğulayır.
Sartrın fəlsəfəsinin mərkəzində dil və həqiqilik arasındakı əlaqə dayanır. “Sözlər” təkcə insanların özlərini necə qavradıqlarını formalaşdırmaqla yanaşı, həm də onların xarici dünya ilə qarşılıqlı əlaqəsinə təsir göstərir. Sartr iddia edir ki, həqiqiliyə yalnız insanın öz varlığı ilə səmimi əlaqədə olması, ictimai normaları və özünün həqiqi mənliyini qəbul etmə gözləntilərini aşaraq əldə edilə bilər. Baş qəhrəmanın dil və məna ilə mübarizəsi Sartrın autentik yaşamağın vacibliyinə inamını əks etdirir. Əsərdəki fəlsəfi araşdırma həqiqilik və özünü yaratmaqla gələn məsuliyyətin müzakirəsinə gətirib çıxarır. O, fərdlərin varlığın absurdluğu və ictimai normaların özbaşına təbiəti ilə üzləşməli olduğunu irəli sürür. Bununla onlar öz seçimləri və hərəkətləri ilə özlərini müəyyən etmək gücünə malikdirlər. Sartr öz əsəri ilə çevrilmə prosesini – səsini tapmağa çalışan uşaqdan adi düşüncəyə meydan oxumağa çalışan yazıçıya necə çevrildiyini göstərir. Bu səyahət fərdlərin öz şərtləri ilə əvvəlcədən müəyyən edilmədiyi, əksinə öz yollarını düzəltmək üçün məsuliyyət daşıdığına dair ekzistensial inamı əks etdirir. Sartrın əsərdəki mülahizələri də yazıçının cəmiyyətdəki rolunu vurğulayır. O, yazmağı siyasi akt, status-kvona meydan oxumaq və dünya ilə əlaqə qurmaq vasitəsi kimi görür. Sartr öz təcrübələrini və düşüncələrini bölüşməklə təkcə özünü dərk etməyə deyil, həm də başqalarına təsir etməyə çalışır. O, həqiqətə və həqiqiliyə sadiq olan ədəbiyyatın tərəfdarıdır, daha çox məşğul və tənqidi yanaşma lehinə arxayınlığı rədd edir.
“Sözlər” həm də başqalıq və yadlaşma mövzularını araşdırır, fərdlərin tez-tez özlərindən və başqalarından necə uzaqlaşdığını araşdırır. Sartr fərdlərin özlərini ətrafdakılardan fərqli olaraq müəyyən etdikləri üçün Özgəsinin mövcudluğunun özünüdərkin formalaşması üçün ayrılmaz olduğunu irəli sürür. Mən və Başqası arasındakı gərginlik kitabda təkrarlanan motivdir və bu, mürəkkəb qarşılıqlı əlaqələri göstərir. “Sözlər”in digər mühüm mövzusu şüur ​​və azadlıq arasındakı qarşılıqlı əlaqədir. Sartrın ekzistensializmi insanların radikal azadlığa malik olduğunu iddia edir ki, bu da fərdlərin öz seçimləri ilə öz varlıqlarını formalaşdırmaq üçün son nəticədə məsuliyyət daşıdığını nəzərdə tutan əsas konsepsiyadır. “Sözlər”də Sartr öz həyatındakı həqiqilik və qeyri-mümkünlük məqamlarını əks etdirir, dilin insanın azadlığını necə açıb gizlədə biləcəyini göstərir. Sartr hesab edir ki, əsl azadlıq insanın özü ilə vicdanlı qarşıdurmasından yaranır, burada dilin mühüm rol oynayır. Onun ekzistensial fəlsəfəsi bu fikri vurğulayır ki, həqiqi danışmaq öz azadlığını qəbul etməkdir – şəxsi məsuliyyətin ağırlığını əhatə edir. Bunun əksinə olaraq, qeyri-müəyyən nitq özünü aldatma forması kimi çıxış edə bilər, əsl mənliyi gizlədir və Sartrın müdafiə etdiyi həqiqiliyi inkar edir. “Sözlər” əsərində Sartr hekayənin dəyişdirici gücünü də vurğulayır. O, ədəbiyyat və povestin təkcə özümüz haqqında anlayışımızı deyil, həm də dünya ilə əlaqəmizi necə formalaşdırdığını təsvir edir. Hekayələmə aktı vasitəsilə fərdlər öz şüurlarını araşdıra və təcrübələrini varlığın xaosuna uyğunluq gətirəcək şəkildə ifadə edə bilərlər.
Sartrın uşaqlıq illərində kitablarla təcrübələri haqqında düşüncələri onun ədəbiyyata fəlsəfi suallarla mübarizə vasitəsi kimi inamını ortaya qoyur. “Sözlər”in povest quruluşu özü də bu inamın sübutu kimi xidmət edir, çünki o, Sartrın şəxsi tarixini daha geniş ekzistensial sorğularla birləşdirir. O, həyatını dilin obyektivindən danışaraq oxuculara parçalanmış reallıqda məna yaratmağın təsirli nümunəsini təqdim edir.
Nəhayət, “Sözlər”təkcə Sartrın həyatını əks etdirmir, həm də ekzistensial fəlsəfədə təməl mətn rolunu oynayır, bizə dilin gücünü və çox vaxt absurd və laqeyd bir dünyada öz şəxsiyyətlərimizi formalaşdırmaqda daşıdığımız məsuliyyəti xatırladır. Jan-Pol Sartrın “Sözlər” əsərində əhatə olunan fəlsəfə avtobioqrafiyanın hüdudlarından çox-çox kənarda səslənir. O, oxucuları dil, kimlik və azadlıq arasındakı əlaqə üzərində düşünməyə dəvət edir. Sartrın kəşfiyyatı daxilində bir çağırış var – həqiqi ifadə və dünya ilə şüurlu əlaqə vasitəsilə varlığın mürəkkəbliyini qəbul etməyə çağırış. Şəxsiyyət və dil haqqında müzakirələrin həmişəkindən daha aktual olduğu müasir kontekstdə Sartrın fikirləri dərin təsirli olaraq qalır. “Sözlər” vasitəsilə o, təkcə öz həyatını nəql etmir, həm də bizi dillə münasibətimizi, ifadələrimizin həqiqiliyini və azadlığımızdan gələn məsuliyyəti araşdırmağa məcbur edir. Bununla da Sartr insan təcrübəsinin incəliklərini dərk etmək üçün sonsuz fəlsəfi çərçivə təklif edir.

Azərbaycan Respublikasının Mədəniyyət Nazirliyi, “Mədəniyyət Könüllüləri” İctimai Birliyinin təşkilatçılığı ilə sonuncu kurs bakalavr tələbələr, magistrlar və yeni məzunlar üçün 3 aylıq təcrübə proqramı elan edir. Proqram, istedadlı gənclərə beynəlxalq əlaqələr və mədəniyyət sahəsində professional iş təcrübəsi, dərin bilik və bacarıqlar əldə etmək imkanı yaradacaq. Bununla yanaşı, təcrübə proqramında iştirak edən gənclər, sahə üzrə mütəxəssislərlə birgə dinamik komandada çalışacaq və mədəniyyət sahəsində hökumətlərarası beynəlxalq təşkilatlarla fəaliyyətlərin təşkilində yaxından iştirak edəcəkdir.

Proqramın məqsədi:

• Gənclərin beynəlxalq münasibətlər və mədəniyyət sahəsində bilik və bacarıqlarını artırmaq

• Mədəniyyət sahəsində peşəkar inkişaf və karyera imkanlarını genişləndirmək

• Beynəlxalq layihələrin təşkilində gənclərin töhfəsini təşviq etmək

• Sahə üzrə kadr potensialını inkişaf etdirmək

Tələblər:

• Beynəlxalq münasibətlər, beynəlxalq hüquq, siyasi elmlər, idarəçilik və ya əlaqəli sahələr üzrə təhsil

• Əla səviyyədə ingilis və azərbaycan dil biliyi (Qeyd: Əlavə dil bilikləri üstünlükdür)

• Yüksək kommunikasiya və analitik düşünmə bacarığı

• Komandada işləmək bacarığı və təşəbbüskarlıq

• Ofis proqramlarında işləmə bacarıqları

• Ümumi dünyagörüşü və məlumatlılıq

• Operativlik, məsuliyyət və yüksək intizam

• Həftədə 5 dəfə olmaqla tam/yarım iş günü çərçivəsində 3 ay müddətində AR Mədəniyyət Nazirliyində fiziki olaraq fəaliyyət göstərmək

Vəzifələr:

• Beynəlxalq layihələrin hazırlanması və həyata keçirilməsinə dəstək

• Tədqiqat və analitik işlərin icrası, konseptlərin və təqdimatların hazırlanması

• Xarici tərəfdaşlarla əməkdaşlıq və koordinasiya işlərinin aparılmasına dəstək

• Tələb olunacaq digər texniki işlərin icra olunması

Gələcəyini bizimlə quraraq mədəniyyət sahəsinin inkişafına və Azərbaycanın mədəniyyət diplomatiyasına töhfə vermək istəyən gənclər, aşağıdakı qeydiyyat formasını doldurmaqla təcrübə proqramına qoşula bilər! Proqrama iştirakçıların seçimi test və müsahibələrdən ibarət bir neçə mərhələdə aparılacaq.

Son müraciət tarixi: 10 oktyabr 2024-cü il

Qeydiyyat üçün: http://bit.ly/3AQfPV2

Mənbə: https://culture.gov.az/

Dostoyevski deyirdi ki, “Dünyada baş verən hər bir şeyin mənə dəxli var”. Geniş anlamda dünyada baş verən hər bir şeyin yaradıcı adamlara dəxli var. Yəni janrından asılı olmayaraq yazılan əsərlər, bu poman da ola bilər, povest də, şeir də, dünyada baş verənlərin ədəbiyyatda inikasıdır. Fotoqraflar hər hansı bir mənzərənin və ya insanın şəklini çəkdiyi kimi, ədəbiyyat dünyanın, həyatın sözlə çəkilmiş şəklidir. Dilin məna, səs və ritm elementlərini müəyyən nizam içində istifadə; bir hadisəni, ya da bir romantik və fikri təcrübəsi sıxlaşmış və sıradanlıqdan uzaqlaşmış bir şəkildə ifadə etmə sənəti olan “poeziya isə “həyаt kimi cаnlı fikirlərin işıq sаçmаsı və tərəddüdləri”, “sözlərlə gözəl şəkillər yaratmaq sənətidir.”

Yazımızda sözə sığınan ədəbi aləmdə şeirlərini sevə-sevə oxuduğum, şəxsiyyətinə hörmət etdiyim şairə Nəcibə İlkinin yaradıcılığında yurdumuzun, xalqımızın və dövlətimizin azadlığı, firavanlığı üstündə köklənmiş Vətən və vətənpərvərlik ideyalarının poetik ifadəsini i izləməyə çalışacayıq.

Şairə və publisist Nəcibə İlkin Azərbaycan Yazıçılar və Jurnalistlər Birliklərinin üzvü, Azərbaycan Respublikası Prezidenti Təqaüd Fondunun təqaüdçüsü, “Azad qələm” ədəbi-bədii, ictimai-publisistik qəzetinin və “Ali Ziya” ədəbi-bədii, elmi-publisistik jurnalının təsisçisi və baş redaktorudur.

Gənc yaşlarından ədəbi yaradıcılığa başlayan və çap olunan Nəcibə xanım “Bir ömür ulduzum”, (2004),” Qəlbimdə dil açan dünya” (2006), “İllərin o tayı gözləyir məni” (2011), “Son görüş, son zəng, son təbəssüm” (2013), “Qartal zirvədə qaldı” (2015), “Könlüm nağıl istəyir” (2016), “Sözün ölçüsü və çəkisi” (2016), “Bir şəhidin gecikmiş ömür yolu” (2018), “Yarımçıq toy” povest və hekayələr (2020), “Gədəbəy qartalı” (2020), “İki vətən qızı” (2020), “Bir yorğun yolcuyam” (2019 -Təbriz) şeirlər kitablarının müəllifidir. Nəcibə xanımın yeni və hələlik sonuncu kitabı “Ömrün söz yağışı” adlanır (2024).

Deyirlər ki, bütün dərdlər anaların və şairlərin ürəyindən keçir. Lirikа da, hər şеydən əvvəl, ürək pоеziyаsıdır. Duyğu və düşüncələrini sözlə ifadə edən şairlər sözdən sənət yaradırlar. UNESCO-nun XXX sessiyasında (1999) hər il martın 21-ni Dünya Poeziya Günü kimi qeyd edilməsi qərar qəbul olunub. Azərbaycanda isə martın 21-i Milli bayramımıza, Novruz bayramına təsadüf etdiyindən “Şairlər günü”nün bizdə iyunun 5-də – görkəmli şair Mikayıl Müşfiqin anadan olduğu gündə keçirilməsi qərara alınıb. “Şairlər günü”nün Mikayıl Müşfiqin anadan olduğu gündə keçirilməsi alqışlanacaq qərardır. Qeyd edək ki, “Şairlər günü”nün bayram kimi təqvimə salınması AYB-nin katibi, şair Xəyal Rzanın təşəbbüsüdür. 5-ci ildir ki, “Şairlər günü” müxtəlif ölkələrdən dəvət olunan qonaqlarla, xüsusi təm-təraqla keçirilir. Bu il tədbirdən öncə Müşfiqin nəşi uyuyan Xəzər dənizinə qırmızı qərənfillər səpilərək nakam şair Mikayıl Müşfiqin anılması təqdir olunandır. “Şairlər günü…” gözəl səslənir və şairlər üçün özəl bir gündür. Şairə Nəcibə İlkin by gözəl və özəl günlə bağlı düşüncələrini, “Şairlər günü”ndə yaşadığı hissləri misralara pıçıldayır:

“Deyirlər ki, bu gün şair günüdü,
Şairlərin hansı günü yoxdu ki?!
Əzab, həsrət, hicran, bir də dərd yükü,
Şairin günüdü, şair toxdu ki?!

Əynində vətənin şəhid köynəyi,
Gözündə kədərin dənizi yatır.
Hər gün xırda-xırda artır göynəyi,
Şair ağrısıyla başını qatır.”

Nəcibə xanım üçün yalnız bir gün yox, qəlbində “əzab, həsrət, hicran dərd” yükü daşıyan şairlər üçün hər gün “şairlər günü”dür. Şairlər həm özünün, həm də digərlərinin ömrünü yaşayır. Şeirlərində cəmiyyətdə baş verən hadisələri əks etdirən, münasibət bildirən, hər haqsızlığa reaksiya verən şairlərin hər günü bir az ağrı, bir az iztirab, bir az heyrət, bir az dərddir. “Hər gün xırda-xırda göynəyi artan”, “əyninə şəhid köynəyi geyən” şairlər, əslində “ağrısıyla başını qatır, dərdi dərdin diliylə anladırlar:

“Şairə gün verib, gün ayırmayın,
Şairə pay verin, qüssədən-qəmdən.
Bütün dərdinizi şələ eyləyib,
Asın şairlərin çiyinlərindən.

Şairin sinəsi bülbül qəfəsi,
Orda fəğana bax, orda aha bax.
Dağı da əridir onun naləsi,
Qəfəsi ərimir, bir günaha bax?!” (“Şairlər günü”).

“Bütün dərdinizi şələ eyləyin,/asın şairlərin çiyinlərindən”, – deyən şairənin “pənahı haqqdır. Göydə Allahı, yerdə sözü var. Sözə sığınır, sözlə qovrulur, sözlə ovunur, toxdayır:

“Pənahı haqq olub, haqqa arxadır,
Göydə Allahı var, yerdə sözü var.
Sözüylə baş qatıb özün toxdadır,
Axı şairlərin nədə gözü var?”

Arzusu kəm olub, gözündə oynar,
Yanıltmaz haqqını, inamı iti.
Ağlında, sözündə, çağlayıb qaynar,
Qəlbindən tökülüb düşən ümidi.

Şair dərd bükürmü, bilinməyən sədd,
Şairin bəxtində gecələr zaman.
Siz ona gün verib, gün ayırmayın,
Asın şairləri dar ağacından” (“Şairlər günü”).

Söz üçün, şair üçün zaman sərhəddi yoxdur. Onlar dünəni bu günə, bu günü gələcəyə daşıyırlar. Nəcibə xanımıb sədd bilməyən ilhamı bəzən tarixə ekskursiya edir, yaxın tariximizdə yaşanan faciələr, ermənilərin Azərbaycan torpaqlarını zəbt etməsi, 20 Yanvar, Xocalı faciəsi və s. hadisələri şeirlərində əks etdirir. Ədəbiyyatımızın içindən, şairlərin ürəyindən keçən bu faciələr misralara süzülür.

Nəcibə İlkin, şeirlərində əsrin sonlarında yaşanan hadisələrə, SSRİ-nin süqutu ilə 70 illik əsarətdən sonra ikinci dəfə öz müstəqilliyimizə qovuşduğumuz və bu yolda Azərbaycanın ilk şəhidlərini verdiyi illərə boylanır. Bildiyimiz kimi, 20 Yanvar faciəsi baş verəndə ümummilli lider Heydər Əliyev Moskvadan haqq səsini ucaltdı. Faciədən bir gün sonra – 1990-cı il yanvarın 21-də ailə üzvləri ilə birlikdə Azərbaycanın Moskvadakı daimi nümayəndəliyinə gələrək doğma xalqı ilə həmrəylik nümayiş etdirdi, keçmiş SSRİ rəhbərliyinin törətdiyi bu qanlı əməliyyata kəskin etirazını bildirdi, əməliyyata rəhbərlik edənləri ifşa etdi, “…Azərbaycanda baş vermiş hadisələri hüquqa, demokratiyaya zidd, humanizmə və … hüquqi dövlət quruculuğu prinsiplərinə zidd” hesab etdi. Bu etirazın davamı olaraq 1990-cı il iyulun 22-də, Moskvadan Bakıya, Bakıdan doğulub böyüdüyü Naxçıvana qayıtdı.

Naxçıvanlılar dahi şəxsiyyətin ətrafında sıx birləşərək, onu qısa müddətdə özlərinə rəhbər seçdi. Naxçıvan MR Ali Məclisinə Sədr seçilən (3 sentyabr 1991) Heydər Əliyev, fəal və peşəkar fəaliyyəti ilə yalnız muxtar respublikada deyil, bütövlükdə Azərbaycanda milli dövlətçiliyə inam hissi formalaşdırdı. Azərbaycanda vəziyyətin kritik nöqtəyə çatdığı, ölkənin vətəndaş qarşıdurması ilə üz-üzə qaldığı çətin zamanda (1993) gözlər Naxçıvana dikildi. Nicatı Heydər Əliyevdə görən xalq onu respublikanın siyasi rəhbərliyinə dəvət etdi. Xalqın təkidi və tələbi ilə, iyunun 9-da Naxçıvandan Bakıya gələn Heydər Əliyev Azərbaycan Respublikası Ali Sovetinin Sədri (15 iyun), az sonra Milli Məclisin qərarı ilə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin səlahiyyətlərini həyata keçirməyə başladı. 1993-cü il oktyabrın 3-də ümumxalq səsverməsi nəticəsində Azərbaycan Respublikasının Prezidenti seçildi. Naxçıvandan başladığı xilaskarlıq missiyasını Bakıda, bütün ölkə miqyasında davam etdirən ümummilli liderin sayəsində müstəqil respublikamız yeni inkişaf mərhələsinə qədəm qoydu. Ölkə xaosdan, parçalanmaqdan xilas oldu. Şairə Nəcibə İlkinin ictimai-siyasi mövzulu şeirlərində, xüsusən “Millətin xilaskarı” şeirində bütün bu tarixi proses ardıcıllıqla izlənilir:

“Arxasız qalmışdı, bu xalq, bu millət,
Qalmışdı qaniçən cəllad əlində.
Qarabağ adında vətən fəryadı,
Bürüdü hər yanı imdad əlində.

Nəhayət, öz xilas yolunu tapdı,
Enilməz bayrağı bir dalğalandı.
Xalqa sevgisiylə, məhəbbətiylə,
Yaşatdı önündə içdiyi andı.

Xalqımın əvvəlki əzəmətini,
Özünə inamı geri qaytardı.
O Heydər adında abidə olub,
Azərbaycan adlı vətən yaratdı” (Millətin xilaskarı).

Hər günü şair ömrü kimi yaşayan və yanan, xalqının dərdləri ilə ağlayıb, sevinciylə gülən Nəcibə İlkin poeziyasında 30 il sürən Qarabağ savaşının, Xocalı faciəsinın, Şuşa naləsinin sözlə ağrısının, acısının şəkli çəkilir. “Baxıram dünyanın bu gərdişinə, / Dəli bir ağlamaq keçir könlümdən. / Fələk rəvac verdi namərd işinə, / Dəli bir ağlamaq keçir könlümdən. / Torpaqda haqqı var axan qanın da, / Bir nərin qolları düşüb yanında, / Müqəddəs Şəhidlər xiyabanında, / Dəli bir ağlamaq keçir könlümdən” – yazan şəhid jurnalist Ali Mustafayevə həsr etdiyi şeirində Nəcibə xanım eyni hissləri yaşayır, Alı kimi, onun da könlündən dəli bir ağlamaq keçir:

“Xocalı harayı, Şuşa naləsi.
Kəlbəcərin qan harayı, qan səsi
Sızlayır Ağdamın suru, şəğməsi,
Ağ dünyamın baxıb geçələrindən,
“Dəli bir ağlamaq keçir könlümdən.”
Tərtər çayım Arzlaşıb ay Alı!
Dərdim yaman dərinləşib, ay Alı!
Qarabağım Təbrizləşib, ay Alı!
Karvan getdi, el ayrıldı köçündən,
“Dəli bir ağlamaq keçir könlümdən” (“Dəli bir ağlamaq keçir könlümdənz”).

Tariximizin yaddaşına həkk olunmuş, Vidadinin “Küllu Qarabağın abi-həyatı, / Nərmü-nazik bayatıdır, bayatı”, – deyə vəsf etdiyi Qarabağ, uzun illər bizim ən ağrı-acı, nisgil yerimiz, eyni zamanda and yerimizdi. 30 illik zaman dilimində Azərbaycan poeziyasına yüklənən Qarabağ fəryadı, Qarabağ dərdi Nəcibə İlkin şeirlərində də inikas edir. Vətənin dərdlərinə bürünmüş Nəcibə xanımın sevgisi də, vətəni də, adı da, soyadı da Qarabağdı:

“Mənim bir sevgim var, bir vətənim var
Soyadı Qarabağ, adı Qarabağ.
Həsrət ürəyimin sönməyən yeri,
Atəşi Qarabağ, odu Qarabağ” (Mənim bir sevgim var”).

Keçən əsrin sonlarında tarix boyu Azərbaycan torpaqlarına göz dikən ermənilər tərəfindən Azərbaycan ərazisinin 20%-i işğal edilməsi ilə poeziyamıza Qarabağ fəryadı, naləsi, ağrısı yükləndi. Azərbaycan Ermənistanla danışıqlar apararaq münaqişəni sülh yolu ilə nizamlamağa çalışsa da danışıqlar heç bir nəticə vermədi. Torpağı azad etməyə, qorumağa onun uğrunda canından keçən qəhrəman oğullar lazımdı. Və 30 illik haqq savaşımızda nə qədər qəhrəman oğullarımız torpaq uğrunda can verərək şəhidlik şərbəti içdi. Torpaq itkisinə, şəhid dağına, bütövlükdə Vətənin yeri-göyü bürüyən fəryadına biganə qalmayan şairə yazır: dı:
“Nə vaxtdır gözünün yaşı qurumur,
Çəkilməyir səndən qan iyi Vətən.
Hər şəhid qəlbinin köksündən qopan,
Fəryadın bürüyüb yer, göyü Vətən.

Hər nə dərdin varsa, de mənim olsun,
Adın naxələfə qoy qənim olsun,
Öləndə qoy mənim kəfənim olsun,
Təkcə bir şəhidin köynəyi Vətən!” (Öyrənə bilmədik ölməyi VƏTƏN).
Türk şairi Çidhat Cemal Kuntay yazır ki,
Əsrin yaşamaq haqqını verməz sənə kimsə;
Sən əsrini üstündə izin varsa, mənimsə;

Bayraqları bayraq yapan üstündəki qandır,
Toprak, əğər uğrunda ölən varsa, Vətəndır.”

Müqəddəs vətən torpağını ancaq uğrunda vuruşaraq, yeri gəlsə candan keçərək azad etmək, var etmək olardı. Aprel döyüşləri (2016) kimi tarixləşən və Azərbaycan Ordusunun qələbəsi ilə nəticələnənən döyüşlər zəfərimizə atılan ilk qədəm oldu. Bu döyüşlərdə bəzi mövqelər: Tərtər rayonunun Talış kəndi ətrafındakı yüksəkliklər, Cəbrayıl rayonunun Lələtəpə yüksəkliyi və Cocuq Mərcanlı, Goranboy rayonunun Gülüstan kəndi və Tərtər rayonunun Madagiz kəndi istiqamətində düşməndən azad olundu. Qəhrəman ordumuz cinayətkar erməni rəhbərlərinin keçilməz erməni səngərləri haqqındakı mifi alt-üst etdi. Bölmələrimiz tərəfindən düşmənin strateji baxımdan əhəmiyyətli Madagiz məntəqəsindəki hərbi bazasının qərargahına və erməni könüllülərini daşıyan avtobusa zərbə endirildi. Lələtəpə yüksəkliyi və onun ətrafındakı strateji cəhətdən mühüm ərazilər azad edildi. Tarixi zəfərimizin başlanğıcı sayılan Aprel döyüşləri qansız və qurbansız ötüşmədi. İgid oğullar vətən uğrunda canından keçərək tarixin yaddaşında əbədiləşdi. Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin general mayoru Polad Həşimov hərbi əməliyyat zamanı şəhidlik zirvəsinə yüksəldi (14 iyun 2020). Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin hərbi əməliyyatlar zamanı şəhid olan birinci və yeganə generalı, “əsrinin üstündə izi” olan Polad Həşimov və Aprel döyüşləri zamanı şəhidlik zirvəsinə ucalanlar əsrin yaddaşında və ədəbiyyatımızda əbədi yaşamaq haqqı qazandılar.

“Torpaq şəhid qanı içdi yenə də,
Boyandı ürəklər şəhid qanına
Vətən şəhidliyin zirvəsində o-
And içdi vətənin şəhid canına.

Neçə ürəklərdə heykəlin qurub,
Bir şanlı tarixi yaşatdı bu ad.
General adından qəhrəman kimi
Şəhidlik adına ucalan Polad (“Şəhid general”).

Polad Həşimovun iyul ayında şəhid olması, sentyabr ayında İkinci Qarabağ müharibəsinin başlamasında həlledici rol oynadı. Ermənistanın və onun havadarlarının Azərbaycan torpaqlarında başlatdıqları işğalçılıq siyasətinə Ali Baş Komandan, Prezident İlham Əliyevin və müzəffər Azərbaycan ordusunun qəhrəmanlığı, şücaəti sayəsində 44 günlük Vətən müharibəsində son qoyuldu. Düşmən yurdumuzdan qovuldu. Azərbaycan əsgəri böyük zəfərə imaza atdı. Vətən dərdlərini əyninə geyinən şairə Nəcibə xanım İlkin savaş ərəfəsində “Lərzəyə sal dünyanı, titrət sən göyü-yeri, Azərbaycan əsgəri!”- müraciətlə qələbəyə olan inamını poetik şəkildə ifadə etdi:

“Hər adın bir tarixdi, boy atdım qüdrətinlə,
Yaşadıq zaman-zaman, sənin rəşadətinlə,
Sarsılmaz hünərinlə, sönməz dəyanətinlə
Lərzəyə sal dünyanı, titrət sən göyü-yeri
Azərbaycan əsgəri!” (Azərbaycan əsgəri).

Nəcibə xanımın Azərbaycan əsgərinə müraciəti bir ananın övladına olan müraciətidir. Hər şəhidi “doğma balası” bilən, torpaq uğrunda canından keçərək müqəddəs and yerimizə çevrilən, Poladı, Mübarizi, Fəridi fəxarətlə anan şairə xanım Azərbaycan əsgərindən qələbə müjdəli xəbər gözlədiyini vurğulayır:

“Hər dönüşün and yerim, şəhidlik zirvəsisən,
Doğmasan balam kimi, vətən kimi əzizsən,
Polad kimi Poladsan, Fəridsən, Mübarizsən
Azərbaycan əsgəri!

Neçə ildi can verən torpağına can verdin,
Susuz dodaqlarına su yerinə qan verdin,
Halallıqdan doymayan ömrümə cahan verdin
Azadlığın müjdəsi, ver qələbə xəbəri
Azərbaycan əsgəri!” (Azərbaycan əsgəri).

Gümandan inama, inamdan həqiqətə gedən 44 günlük Vətən savaşımızda torpaq uğrunda canından keçən şəhidlərimiz, qazilərimiz sayəsində torpaqlarımız işğaldan azad olundu. Tariximizdəki işğal sözü Zəfərlə əvəzləndi. Artıq qalib ölkənin qalib vətəndaşlarıyıq. Ən önəmlisi, ağrı ilə, kədərlə yüklənən şeirimiz artıq zəfər sevinci, zəfər qüruru ilə taclandı. Yeni tarix yazan Azərbaycan əsgərinin şəninə şeirlər yazıldı, nəğmələr bəstələndi. Nəcibə İlkinin poeziyasında da yeni tarix yazan əsgər layiq olduğu yerdə bərqərar oldu:

“Haqq idi bayrağa içdiyin andın,
Əsrlik yolları qət etdin, əsgər.
Yeni tarix yazdın – zəfər qazandın,
Şuşa qalasını fəth etdin, əsgər.

Başın uca olsun, ay gözüm, canım,
Vüsala yetişdi könül sevdası.
Sayəndə güləcək Azərbaycanım,
Gəldi Qarabağın o xoş sədası.”

Torpağın, şəhidlərimizin qisası qanla alındı, zəfər qanla yazıldı. Yeni tarix şəhadət zirvəsinə yüksələn şəhidlərin və qazilərimizin qəhrəmanlığıyla yazıldı. Şairə “Bizim igidlər”ə şeirində “otuz illik Vətən dağına son qoyan”, “bizə “qələbə soraqlı zəfər bəxş edən, “sayəsində üzü gülən Azərbaycanımızı Qarabağın xoş sədası ilə” sevindirən igidlərimizə fəxarətlə yazır:

“Qan içdi torpağım, bu qan qoxusun
Çəkdik ruhumuza dedik, can Vətən!
İgid oğullarım, nər oğullarım
Aldı qisasını qana-qan Vətən!

Son qoyub 30 il Vətən dağına,
Çalındı qələbə soraqlı zəfər.
Şəhidlik adıyla, qazi adıyla
Yeni tarix yazdı, bizim igidlər (“Bizim igidlər”).

Qalib çıxdığımız müharibə yalnız Qarabağda getmirdi. Diplomatiya və informasiya cəbhəsində də güclü müharibə gedirdi. 30 ildə susmuş dünya dövlətləri nə sirri-xuda isə susqunluqlarını pozmuş, mənfur düşmənlərimizin dəstəkçisinə çevrilmişlərdi. İlk zəfər diplomatiya müharibəsində qazanıldı. Bunu unutmaq olmaz! Ali Baş Komandanın ətrafında “Dəmir yumruq” kimi birləşən Azərbaycan xalqı Qarabağ müharibəsində milli birlik nümayiş etdirdi; “Döyüşlərdə oğlunu, qardaşını, atasını, həyat yoldaşını itirən Azərbaycan qadını Ali Baş Komandana “dayanmayın, arxanızdayıq!” – şüarı ilə dəstək oldu. Ali Baş Komandan İlham Əliyevin əzminin, iradəsinin, qətiyyətli praqmatik siyasətinin, hərbi-sərkərdəlik məharətinin qanunauyğun nəticəsi, xalq-iqtidar birliyinin uğuru olan bu qələbə, müstəqil Azərbaycan dövlətinin və qəhrəman Azərbaycan Ordusunun zəfəridir. Ali Baş Komandan İlham Əliyev və Azərbaycan ordusu bizə ən gözəl əsər bəxş etdi; Qarabağ zəfəri! Bu müqəddəs duyğular, zəfərimizin verdiyi qürur Nəcibə xanımın “Bizə qələbə yaraşır” şeirinin misralarında inikas etdi:

“Yaşa! Ali Baş Komandan!
Yaşasın müzəffər ordu.
Düşməndən azad olubdu,
Ana vətən, Ata yurdum! (“Bizə qələbə yaraşır”).

Bu gün üçrəngli bayrağımız Azərbaycanın qəhrəman oğullarının canı və qanı bahasına Şuşada dalğalanır. Şuşa yenidən qurulur, canlanır. Bayraqlarımızın Şuşada, Kəlbəcərdə, Laçında, Xudafərimdə dalğalanmasından vəcdə gələn şairə yazır:

“Dalğalan Şuşamda, Kəlbəcərimdə,
Dalğalan Laçınım, Xudafərimdə,
Dalğalan dünyanın sən hər yerində,
Bir kərə yüksəlib, enməz Bayrağım?

Qarabağ müjdəlim, cahım-cəlalım,
Xocalı qisaslım, şəhid libaslım,
Müqəddəs and yerim, haqqım-halalım,
Həqiqət yolundan dönməz Bayrağın!” (Bayrağım).

Bu bayraqların dalğalanması Zəfər müjdəlidir, “Xocalı qisaslı”, “şəhid libaslı”dır. Bayraq dalğalanırsa, qisas alınıb. Xocalının, Şəhidlərin qisası alınıb.

Nəcibə xanım millətinə və dövlətinə bağlı olan əsl vətənpərvərdir, “vətən daşı”dır. Onun şeirlərinin əsas qayəsi də, sözü də, özü də Azərbaycandır:

“Sabaha baxan gözümsən,
Qaranlıqda gündüzümsən,
Həm dilimsən, həm sözümsən,
Azərbaycan, Azərbaycan!

Dalğalanan bayrağınla,
Haqq səsinlə, sorağınla,
Yaşa, var ol torpağınla,
Azərbaycan, Azərbaycan!”. (Azərbaycan).

Zəfərimiz şairə Nəcibə İlkinə də -yeni qələbə nəfəsli şeirlər yazdırdı. “Gözün aydın olsun, Azərbaycanım!”, – müraciətiylə yazdığı şeirində vətənin azadlığını, dünyaya yayılan qələbə səsinə görə, “gözümüzdən Füzuli, Zəngilan, Cəbrayıl, Ağdam, Kəlbəcər, Laçın, Qubadlı, Şuşa adlı həsrət dağını silən şanlı ordumuzun rəşadətini” alqışlayan şairə yazır:

“Gözün aydın olsun, Azərbaycanım
Mübarəkdir, bu azadlıq nəfəsin!
Şanlı ordumuzun rəşadətiylə,
Yayıldı dünyaya qələbə səsin!

Füzuli, Zəngilan, Cəbrayıl, Ağdam,
Aldı sinəsinə al bayrağını.
Kəlbəcər, Laçın, Qubadlı, Şuşam,
Sildi gözümüzdən həsrət dağını.

Biz elə millətik alovlu-odlu,
Türk oğlu, türk kimi bir cəngavərik…
Parça-parça olub paralansaq da,
Yenə bütövləşib meydanda nərik” (“Gözün aydın, Azərbaycan”).

Bütövlükdə, Nəcibə İlkinin poeziyasında azadlığa, zəfərə gedən yolun ağrısından, acısından doğulan azadlıq, bu azadlığı qazanan Vətənin oğul və qızlarının ölməzliyi, dövlət və ordu birliyi, Bayrağımıza sevgi və hörmət, Azərbaycan-Türkiyə dostluğu, vətən və vətənpərvərlik öz poetik ifadəsini tapmışdır. “Yaşasın birliyimiz” şeirində şairənin alqışı dili bir, dini bir türk qardaşlarımızın yanımızda olmasına, birliyimizədir:

“Yumruq kimi birləşib
Haqq adına səs-küyük.
Bir millət tək hər zaman
Biz bir yerdə güclüyük.

Var olsun doğma vətən
Yaşasın Azərbaycan.
Bir olaq, birgə olaq
Vətənə qurban bu can” (Yaşasın birliyimiz).

Türkiyə Prezidenti Tayyib Ərdoğana ünvanlanan “Türkün böyük oğlu, Ərdoğan” şeirində bu birliyin Turanla nəticələnəcəyinə inamla yazır:

“Ululuqdanboy atmışıq bir dildə,
Bir millətik, bir ünvanıq könüldə,
Qoy yaşasın bu ülvilik hər eldə,
Yaşat Türk elimi, yaşasın Turan!
Türkün böyük oğlu, böyük Ərdoğan!

Doyur Arazımın Təbriz gözünü,
Yu, qanlı tarixin qanlı üzünü,
İgid ərən kimi de son sözünü,
Türkü yaşadacaq bu birlik, TURAN!
Bir də türkün böyük oğlu, böyük Ərdoğan! (“Türkün böyük oğlu, Ərdoğan”).

Bu inamın əsası var. Son iyirmi ildə Azərbaycan Prezidenti cənab İlham Əliyev və Türkiyə Cümhuriyyətinin prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğanın səyləri sayəsində Türk Xalqları Təşkilatı, TÜRKSOY yaranıb inkişaf edir. Türkiyə, Azərbaycan, Qazaxıstan və s. respublikalarla müqavilələr, bəyannamələr imzalanır. Artıq “Ortaq türk keçmişindən – Ortaq türk gələcəyinə!” – şüarı Turana gedən yolun istiqamətidir. 44 günlük Vətən müharibəsində türk təfəkkürü, türk silahı, Rəcəb Tayyib Ərdoğanın və İlham Əliyevin simasında türk diplomatiyası bütün dünyaya “bir millət – iki dövlət” (Heydər Əliyev) olduğumuzu sübut etdi.
Dövlət səviyyəsində aparılan bu siyasət, bu yol Turan ünvanlıdır:

“Mən türkəm, türkün səsiyəm,
Haqq-ədalət ölkəsiyəm,
Mən xalqımın nəfəsiyəm,
Açılan qanadam-qolam,
Mən Turana gedən yolam!” (“Mən Turana gedən yolam”).

Ümumiyyətlə, Nəcibə xanımın Vətən, şəhidlik, birlik, bərabərlik ruhlu şeirləri toplanan “Ömrün söz yağışı” kitabında cəmiyyətimizdə yaşanan hadisələrə münasibət bildirilir, zəfərlə bitən Vətən savaşımız qürurla vəsf edilir, şəhidlərimiz hörmət və etiramla anılır, onlara sözdən abidə ucaldılır, Türkiyə-Azərbaycan qardaşılığından fəxarətlə söhbət açılır. Nəcibə xanımın yurdumuzun, xalqımızın və dövlətimizin azadlığı, firavanlığı üstündə köklənmiş Vətən və vətənpərvərlik ruhunda yazılmış şeirləri gənc nəslin düzgün istiqamətləndirilməsində özünəməxsus rolu var.

Bildiyimiz kimi, 22 iyul Azərbaycanda Milli Mətbuat və Jurnalistika günü kimi qeyd olunur. 22 iyul həm də Nəcibə xanımın doğum günüdür. Bu münasibətlə həm mətbuat işçilərimizi və Nəcibə xanımı təbrik edirik!!!

Lütfiyyə ƏSGƏRZADƏ
Professor, Filologiya elmləri doktoru

Mənbə: https://sia.az/

               

XX əsr Azərərbaycan ədəbiyyatının tanınmış nümayəndələrindən biri də Xalidə Hasilovadır. Görkəmli yazıçı, dramaturq, nüfuzlu dövlət və ictimai xadim olan X.Hasilova 1920-ci ilin 19 aprelində Azərbaycanın səfalı yerlərindən olan Zaqatalada anadan olmuşdur. Orta məktəbi əla qiymətlərlə bitirən Xalidə  Zaqatala Pedaqoji Texnikumunda təhsil almışdır. Texnikumu qurtardıqdan sonra bir müddət Qımır kəndində ibtidai sinif müəllimi işləmişdir. Təhsilini davam etdirmək arzusu Xalidə xanımı Leninqrad (indiki S.Peterburq) Pedaqoji  Universitetinin Filologiya fakültəsinə daxil olmuşdur. 1939-1941-ci illərdə orada təhsil aldığı müddətdə Böyük Vətən müharibəsi başlandılğı üçün o Bakıya qayıdaraq Azərbaycan Dövlət Universitetinin Filologiya fakültəsində təhsilini davam etdirmişdir. Xalidə xanım müəllimə işləməklə bərabər ictimai işlərlə də yaxından məşğul olmuşdur. O, Birinci Azərbaycan Qurultayının nümayəndəsi kimi “Şərq qadını” jurnalının 1938-ci il sayında “Kəndimizin mədəni həyatda yüksəlməsinə çalışacağam” adlı məqaləsi ilə publisistik fəaliyyətə başlamışdır. Sonralar yazıçının “Kiçik hekayələr”, “Yaşıl ayna” kitabları məktəb yaşlı uşaqların həyatından bəhs olunmuşdur. Onun “Sular durulur”, “Onun taleyi”, “Unutmaram”, “Xatirə”, “Xatirənin sorağı ilə” kitablarındakı hekayə və povestlərində; “Nəğmali könül”, “Həsrət”, “Hamı doğmadır mənə” və s. pyeslərində müasir insanların mənəvi aləmindən bəhs etmişdir. Əsərləri müxtəlif xarici dillərə tərcümə olunmuşdur. O, “Bir sahilin adamları” pyesinə görə Dövlət mükafatına layiq görülmüşdür. Tərcüməçilik fəaliyyəti ilə məşğul olmuş Xlidə xanım qiymətli tərcümələri ilə ədəbiyyatımıza zəngin əsərlər bəxş etmişdir. Bu baxımdan onun  N.Nosovun “Şən ailə”, N.Tixonovun “İgid partizan”, İlda Pereranın “Zənci balası Atolo”, Ə.Nesinin “İndiki uşaqlar möcüzədir”, qardaş türk yazıçısı Melih Bayramın “Günəş gözlü Mustafa Kamal” tərcümə etdiyi əsərləri nümunə göstərmək olar. Yazıçı uşaq ədəbiyyatı problemlərinə həsr olunan “Uşaq ədəbiyyatında ədəbi tənqid haqqında”, “Gözəl duyğular”, “Uşaqlara yüksək keyfiyyətli əsərlər verək”, “Ədəbiyyat və tərbiyə” və s. kimi əsərlərin müəllifidir.

       Xalidə Hasilova 1966-1972-ci illərdə “Göyərçin” jurnalının 1972-ci ildən isə ömrünün sonuna qədər “Azərbaycan qadını” jurnalının baş redaktoru olmuşdur. Onun zəngin fəaliyyəti bilavasitə Azərbaycan qadınlarının problemləri ilə bağlı olmuşdur. Uzun müddət Azərbaycan Qadınlar Şurası Rəyasət heyyətinin üzvü kimi qadın hüquqlarının müdafiəsi uğrunda mübarizə aparmışdır. Dəvət olunduğu xarici ölkələrdə nümayəndə heyyətinin tərkibində Macarıstan, Almaniya, İsveçrə, İran, Yaponiyada səfərlərdə olmuşdur.

        Xalidə Hasilova həm xalqın, həm də dövlətin dəyərləndirdiyi, qiymətləndirdiyi nasirlərimizdən olmuşdur. Ötən əsrin 70-ci illərində 50 illik yubleyi ilə bağlı keçirilən tədbirlərdə iştirak edən Ümummilli lider Heydər Əliyev Xalidə Hasilovanın ünvanına xoş sözlər söyləyərək onu “Azərbaycan qadın yazıçılarının ən fəallarından biri kimi təqdim edərək onu “Şərəf nişanı” ordeninə layiq görmüşdür. Ulu öndərin qayğısı ilə 1980-ci ildə “Qırmızı əmək bayrağı” ordeninə layiq görülmüşdür.

        1990-cı ildə ölkədə baş verən qanlı hadisələr Xalidə Hasilovanı dərindən sarsıdır. O, ağlar səsi ilə “Heydər Əliyevin yeri görünür”… deyərək dolmuş gözlərini uzaqlara dikir.

        Qeyd etmək lazımdır ki, teatr rejisorları da tez-tez Xalidə xanımın yaradıcılığına müraciət etmişlər. Müəllifin “Həsrət”, “Həyat özü bir nəğmədir”, “Bir sahilin adamları”, “Hamı doğmadır mənə”, “Nəğməli könül” pyesləri müxtəlif teatrların səhnələrində tamaşaya qoyulmuşdur. Onun “Bir sahilin adamları” əsəri Gənc Tamaşaçılar Teatrının, “Nəğməli könül” əsəri isə Musiqili Dram Teatrının səhnələrində tamaşaçıların rəğbətini qazanmışdır. Yaradıcı insanın şəxsiyyəti, insani keyfiyyətləri onun sənətkar taleində də özünü göstərir… Yazıçının keçdiyi həyat yolu asan olmayıb. Qazandığı, əldə etdiyi nə varsa, hamısı ağır zəhmət bahasına başa gəlmişdir. Aşıb-daşan yazıb-yaratmaq eşqi onu bu çətinliklərdən qalib çıxardıb. Müxtəlif çətinliklərə sinə gərən yazıçının qələmə aldığı qəhrəmanları da özü kimi çətin talehli adamlar olmuşdur. Bu qəhrəmanlar onun çətin həyat yollarında rast gəldiyi, ünsiyyət bağladığı, dərdinə-kədərinə şərik olduğu insanlar olmuşdur. Bir-birinə bənzəməyən bu insanların qayğısını ürəyində dərd edən yazıçı düşünə-düşünə özündə doğmalaşdırıb. Hekayələrinə, povestlərinə, dram əsərlərinin qəhrəmanı edərək onları əbədiləşdirib.

       Yazıçının müxtəlif illərdə nəşr etdirdiyi “İlk məktub”, “Ləpələr”, “Dəniz çıraqları”, “Atlas yarpaqlar”, “Zəhra”, “Unutmaram”, “Xatirə”, “Məhəbbət olanda”, “Çilçıraq”, “Xatirənin sorağı ilə”, “Ləpəli sahilin xatirələri”, “Onun taleyi” və s. kitabları həyat materiallarının zənginliyi, yüksək ideya-bədii xüsusiyyətlərinə görə geniş oxucu rəğbəti qazanmış və tənqidçilər tərəfindən yüksək qiymətləndirilmişdir.

       Xalidə Hasilovanın əsərləri bir sıra SSRİ xalqlarının və eləcədə xarici ölkə xalqlarının dillərinə tərcümə edilərək layiqincə qiymətləndirilmişdir.

        Bir sıra tanınmış elm və ədəbiyyat adamları onun əsərlərini qiymətləndirərərk demişlər:- “Hikmət Ziya: Xalidə xanım nəsrimizin daim maraqlı olan hekayə janrına həmişə sadiqdir. Roman və povestlər yazmaq müntəzəm gərgin əmək, vaxt tələb etsə də o hekayələr yazmağa da vaxt tapır”.

        “Svetlana Nəcəfova: X.Hasilovanın nəsr əsərlərinə xas olan konkretlik, fikrini mümkün qədər az sözlə ifadə etmək bacarığı onun nə vaxtsa dramatuirgiyaya müraciət edəcəyini əvvəlcədən müəyyənləşdirmişdir. Respublika teatrlarında müvəffəqiyyətlə tamaşaya qoyulmuş pyesləri bu fikri bir daha təsdiq etmişdir”.

         “Ədalət Mehdiyev:(Polkovnik-Leytenant) X.Hasilovanın hekayələri gənclərimizin hərbi-vətənpərvərlik ruhunda tərbiyə olunması kimi vacib bir işə əvəzsiz töhfədir. Bu hekayələrlə tanışlıq oxucuda belə bir inam, qənaət yaradır ki, haqq işimiz mütləq qələbə çalacaq, əzabkeş xalq əldə etdiyi müstəqillik yollarında inamla addımlayacaq, özü öz sərvətinin, taleyinin, torpağının sahibi olacaqdır”.

       “Əjdər Ağayev: Yazıçı əsasən o həyat faktlarını qələmə alır ki, orada qeyri-adilik, gözlənilməzlik və ibrətamizlik daha çoxdur”.

       Əməkdar jurnalist Flora Xəlilzadənin Xalidə Hasilova haqqında geniş və zəngin xatirələrin daha çox diqqəti cəlb edir…

       Xalidə xanım xatirələrində yazırdı ki, o lap uşaqlıqdan yaradıcılığa meyl göstərmişdir. Həttda əvvələr şeirlər də yazmışdır. Nədənsə sonralar bu fikrindən daşınaraq nəsrlə məşğul olmağa başlamışdır.

        Yazıçının Azərbaycan Nəşriyyatında çapdan çıxmış “Xoruzlu dəsmal” kitabında müharibə mövzusuna aid səkkiz hekayə toplanmışdır. Müllif hər bir hekayədə acı həqiqətləri, müharibənin törətdiyi dəhşətlər, faciələr oxucunu daha dərindən düşündürür, olub keçənləri götürqoy etməyə vadar edir, nankor qonşularla münasibətdə həddən artıq sadəlövh, unutqan olduğumuzu yada salır. Xalqımızın müstəqillik, azadlıq uğrunda mübarizəsində qanlı səhifə olan “20 yanvar” hadisələrinə həsr edilmiş “Yollara yağan qanlı qərənfillər” hekayəsini həyacansız oxumaq olmur.

       Taleyin hökmü ilə qürbətdə yaşamağa məcbur olan Nadir kişi vətənini bir anda unutmur, geri qayıtmağa, canından çox sevdiyi nəvəsi ilə görüşməyə can atır. Nəhayət o vətənə dönmək, onun havası ilə nəfəs almaq arzusuna çatır. Nəvəsi ilə görüşmək fürsəti əlinə düşdüyü üçün sevincindən yerə-göyə sığmır. Lakin Nadir kişi küçələrə səpələnmiş al qərənfilləri görəndə sarsılır, yanaqları ilə axan göz yaşlarını saxlaya bilmir. Nəvəsi ilə Şəhidlər Xiyabanında görüşəndə isə gözləri qaralır, bütün aləm zülmətə dönür, keçirdiyi iztirablar belini bükür, qəddini əyir. Qoca xeyli susur birdən başını yuxarı qaldırıb inildəyir:- “Kaşki gəlməyəydim…”

         “Xoruzlu dəsmal” hekayəsində yazıçı cəbhə həyatından bəhs edən ayrı-ayrı epizodları qələmə almışdır. Əsərdə Bakıda bizimlə qapıbir qonşu kimi yaşamış ermənilərin bizə qarşı vuruşduqları epizodlar xüsusi ilə təsvir edilmişdir.

        “Kaş sən olmayaydın” hekayəsində Azərbaycan qadınlarının ürəyiyumuşaq keyfiyyətlərindən bəhs olunur. Hekayənin qəhrəmanı Şahnaz xala qapılarına atılmış körpə oğlan uşagını götürüb böyüdür. Böyüyüb ərsəyə çatmış oğlan isə yuxusuz gecələr keçirmiş, əzab-əziyyət çəkmiş anaya övladlıq borcunu qaytarmaq haqqında yox, onun var-dövlətini ələ keçirmək barədə düşünür. Bu məsələ kəndə soxulan ermənilər tərəfindən huşu itirilənəcən döyülən Şahnaz ananın xəstəxanada oğlu ilə görüşü zamanı açıqlanır. Sən demə, qundaqda Şahnazın qapısına atılmış uşaq erməni balası imiş. Erməninin bəd niyyəti özünü biruzə verir.

       Bu kitabdakı hekayələrdə yazıçının qeyrətli qızlarımızın döyüşlərdə iştirakından, qardaş və nişanlılarından geri qalmadıqlarından iftixar hissi ilə söz açır.

       “Kəşfiyyat” hekayəsində tibb bacısı Leylanın ən qorxulu bir döyüş tapşırığını yerinə yetirməsindən, düşmən arxasına kəşfiyyata getməsindən bəhs edilir.

        “İntiqam hissi güc gələndə”, “Son nida”, “Məhəbbətdən yoğrulan qısqanclıq”, “Gözlənilməz zəng” hekayələrində isə ermənilərlə ölüm-dirim vuruşmalarında əsl cəsurluq nümunələri göstərən vətən övladlarının sədaqətindən, düşmənə sonsuz nifrətindən bəhs olunur.

       Xalidə Hasilovanın hekayələri gənclərimizin vətənpərvərlik ruhunda tərbiyə olunması kimi vacib bir işə əvəzsiz töhvədir. Bu hekayələrlə tanışlıq oxucularda belə bir inam, qənaət yaradır ki, haqq işimiz mütləq qələbə çalacaq, xalqımız müstəqillik yollarında inamla addımlayacaq, torpağının sahibi olacaqdır.

       Məktəb həyatı, uşaq dünyası hələ gənc yaşlarından Xalidə xanımı uşaqlar üçün hekayələr yazmağa sövq etmişdir. O, “Uşaqgəncnəşr”də çalışmağa başlayanda uşaqların həyatından bəhs edən ilk hekayələrini və povestlərini yazmışdır. Onun bir-birinin ardınca nəşr edilən “Kiçik hekayələr”, “Lalənin kitabı”, “İki yoldaş”, “Ulduzlu papaq”, “Atlas yarpaqlar”, “Yaşıl ayna” və s. kitabları balaca oxucuların marağına səbəb olmuşdur.

       “Tısbağa və əqrəb” dram əsəri xüsusi ilə kiçik yaşlı məktəblilərin çox sevdiyi əsərlərdən olmuşdur.

        Hər sənətkarın can atdığı bir zirvə olmuşdur. Xalidə Hasilova da “Cəhrayi rəng” povesti ilə yaradıcılığının zirvəsinə çatır. Bu povestdə qürbətdəki qəriblərimizin vətən həsrəti, oğul gözləməkdən gözləri nurdan düşmüş ananın nisgili, jurnalist qızın vətəndaşlıq borcu fədakarlığı çox təbii və təsirli qələmə alınır. Povest oxucunun ürəyində özünə yer tapan, maraqla qarşılanan nəsr nümunələrindən biri olmuşdur. Təsadüfü deyil ki, respublikanın bir çox dövlət və xalq teatrları bu əsəri səhnələşdirmişdir.

       Ədəbiyyata xidmət müəllifin kimliyi ilə deyil ədəbi əsərinin uğuru ilə qiymətləndirilir. İyirminci əsr Azərbaycan nəsrində və publisistikasında Xalidə Hasilovanın da uğuru və özünəməxsus yeri var. Sevimli yazıçımız ədəbi yaradıcılıqda olduğu kimi, Azərbaycan milli mətbuatın inkişafında öz bacarığını əsirgəməmişdir. O, istedadlı yazıçı olmaqla bərabər, peşəkar jurnalist, bacarıqlı rəhbər işçi olmuşdur. Onun imzası ilə çıxan jurnalları vərəqləyərkən Azərbaycan qadının həyatı, mübarizəsi, müdrikliyi, fədakarlığı bu jurnalların səhifələrində dolğun və bitkin şəkildə işıqlandırılmışdır.

      Yazıçının “Niyə mənim babam yoxdur?”  adlı hekayəsində  kiçik yaşlı Altayın anasından niyə mənim babam yoxdur? deyə soruşması təsvir olunur. Anası Altaya bir şəkil verərək deyir: Sənin baban bu idi. Altay şəkili əlinə alıb diqqətlə baxır, başında ulduzlu papaq olan orta yaşlı bir əsgər gülümsəyə-gülümsəyə şəkildən Altaya baxırdı. Bu onun babası idi. Altayın qaşları çatılır, babasını əlindən almış müharibə onun  nəzərində dünyanın ən pis hadisəsi idi.

      “Nəğməli könül” povestində gənc müğənni Könülün taleyi mənalı ömür tarixçəsi təsvir olunur. Əsərdəki hadisələr Böyük Vətən Müharibəsindən əvvəlki və sonrakı illərə təsadüf edir. Povestdə gənc bir kəndçi qızının məşhur bir bəstəkar tərəfindən məşhur bir müğənniyə çevrilməsi təsvir olunur. Könülün dinc quruculuq dövründəki fəaliyyəti də işıqlandırılmışdır. Kitaba müəllifin dörd hekayəsi də daxil edilmişdir.

      Xalidə Hasilovanın yüz illiyi ərəfəsində qardaş Türkiyədə çap olunan Avrasiya Yazarlar Birliyinin mətbu orqanı olan “Kardeş Kalemler” dərgisinin 2019-cu il dekabr sayında ədibin həyat və yaradıcılığı haqqında məlumat və yazıçının “Xoruzlu dəsmal” adlı hekayəsi çap olunaraq bütün türk dünyasına ərmağan olunmuşdur. Müasir ədəbiyyatımızın müharibə mövzusunda yazılmış ən yaxşı nümunələrdən biri olan bu hekayədə XX əsrin sonlarında bədnam qonşularımızın – ermənilərin əsassız torpaq iddiaları ilə başladıqları Qarabağ hadisələrindən bəhs olunur.

      Xalidə Hasilovanın müasirliyini heç vaxt itirməyən əsərləri və xatirəsi həmişə xalqımızın qəlbində yaşayacaqdır. O, 1996-cı ilin 5 dekabırında  Bakı şəhərində əbədiyyətə qovuşmuşdur.

AMEA XX ƏSR şöbəsinin əməkdaşı

Ədalət Rəsulova

“Gənc Ədiblər Məktəbi”nin müdavimi, Azərbaycan Yazıçılar Birliyi Gənclər Şurasının və Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin üzvü, Prezident təqaüdçüsü, “İlin gənci” müfakatçısı, Azərbaycanın Mədəniyyət və Ədəbiyyat Portalının Baş redaktoru

 Heç düşündünüzmü indiyədək, “ədəbiyyat nəyə lazımdır?” deyə? Hə, nəyimizə lazımdır? Yaşadıqlarımız bizə bəs etmirmi ki, bir də onun bədii əksi girib həyatımıza?  “Kitabsevər” sözü elə-belə yaranmayıb, kitabı sevənlə sevməyənin fərqini anlamağımız üçündür. Kitabı sevməyənlər… Onlar belə, ədəbiyyatsız yaşamır. Baxdıqları filmlərin içində mütləq ki, hansısa əsər əsasında çəkiləni var, dinlədikləri mahnıların sözlərini bir şair yazır… Başqa sözlə, ədəbiyyat  qapısından qovulduğu insan ömrünə bacadan girir. Özü də, hünərlə! Niyə? Çünki yaşadıqlarımız kitaba sığır da, dünyanın bütün kitabları həyatımıza sığmır. “Dünyanın bütün kitabları” deyərkən hələ yazılmamış olanları da nəzərdə tuturam. Və də yazılanları, hələ çap olunmayanları…

            Əli Rzazadə “Cənab leytenant” romanına  şəhid Teymur Abbasovun həyatını sığdırmağa çalışıb. Amma bu roman Teymurun yarımçıq qalan həyatına sığmır…Kitabda müəllifin öz hisslərindən, xatirələrindən başqa, illərlə qisas yanğısı ilə yanan bir xalqın əzmi, Vətən sevdası var. Yarımömürə sığarmı bu boyda dəyər?!

            Yarımömür yaşadı Teymur Abbasov…  Və qalxdı fövqəlliyə. Əli Rzazadə kitabının əvvəlində Teymur Abbasovun timsalında bütün şəhidlərimizə olan ehtiramını aşağıdakı cümlələrdə dilə gətirir:

“…Onlar… Fövqəlinsanlar… Adları dilə gəlincə bizi ehtiramla ayağa qaldıran, damarımızda kədərli bir qüruru coşduran, xatirələrinə sarılaraq kədərimizə təsəlli tapmağımıza səbəb olan ŞƏHİDLƏR!”

Şəhidlərdən bizə qalan əmanətin bir Vətən, bir də xatirələr olduğunu qeyd edən yazıçımız “Cənab leytenant”ı yazmaq səbəbini də səmimiyyətlə açıqlayır: “Sadəcə, Teymuru anlatmaq, ondan danışmaq istəyirəm, vəssalam…”

“Vətən müharibəsi”nin ilk günlərində sosial şəbəkədə yayılan bir video yadınızdadır yəqin. Dəmir barmaqlıqlardan ibarət hasarın arxasından əllərini uzadıb balalarının başını sığallayan, onların üzündən öpən hərbiçinin gülərüz çöhrəsi o videonu izləyənlərin ürəyində ziddiyyətli duyğular oyatmışdı. Kimisi bu ata sevgisi qarşısında heyrətə düşmüş, kimisi də atalarına sarı balaca əllərini uzadan oğlanlara baxıb qürrələnmiş, gələcəyə olan ümidləri qanadlanmışdı: “Qurddan olan qurd olar!” Və hamı o hərbiçinin cəbhəyə sağ gedib-salamat qayıtmasını diləmişdi. Deyirlər, kainata eyni anda bir neçə adam tərəfindən göndərilən diləklər gül açır. İnanıram. Hələ də arxeologiya qədim insanların mərasim yerlərini, qədim məbədlərini aşkar etməkdədir… Deməli, insan lap əvvəldən kainatla yaşam arasındakı körpünün siluetini görmüşdü düşüncə/inanc dumanının arxasında…

“Bəs niyə  o sevgi dolu ata-Teymur Abbasov  ilə bağlı “sağ gedib-salamat qayıtsın” alqışı kainata çatmadı?”-deyə sual verənlər olar. O diləklər də kainata çatdı, bəli.  Amma o diləklər Teymurun ürəyindəki “Vətən naminə ölərəm!” arzusunun kölgəsində qaldı. Teymurun özünü Vətənə qurban deməsi ona can sağlığı arzulayanların səmimiyyətindən daha qudsal idi!

Bu qənaətə gəlməyimin, əminliyimin səbəbi Əli Rzazadənin Teymuru  hamımıza tanıtmasıdır-yazıçı ustalığıdır. Təxəyyül məhsulu olan obrazı işləmək daha asandır, onu oxucuya necə istəsən, o cür də təqdim  edə bilərsən.  Yaxud obrazı elə sirlərin ahəngində təqdim edərsən ki, onun kimliyi haqqında oxucu özü qərar vermək məcburiyyətində qalar. Əli Rzazadə dost itkisinin ağrısını-acısını büküb, ruhunun bir küncünə qoyub, ədəbi ustalığına sığınaraq Teymuru  necə varsa elə-olduğu kimi anladıb.  Real obrazı ədəbi qəhrəmana çevirməyin bir çətinliyi də ondan ibarətdir ki, təxəyyülünün hücumunun qarşısına məntiqin aydınlığı ilə  sədd çəkməlisən. Əbədiyyət, insan-düşüncə tənliyinin həlli, cəmiyyət və kitab məsələlərində yazıçı ustalığını incəliklərinədək gördüyümüz “Cənab leytenant” romanında Teymurun iştirak etdiyi epizodlarda qalib Əli Rzazadənin məntiqidir: “…Vətən eşqiylə qəlbi tutuşan oğul idi Teymur”. Başqa sözə, heç bir bədii təsvirə, mübaliğəyə gərək yoxdur-oxucu artıq Teymurun kim olduğunu bilir!

Romanda ən diqqətçəkən məqamlardan biri də Xocalının səsini eşidən dostların keçirtdiyi hisslərdir. O səs ki, Böyük Zəfərimiz belə, o səsi unutdura bilmədi; təsəlli oldu… O səs ki, Böyük Zəfərdən bəhs edən bütün mahnıların sədası altında hər bir azərbaycanlının zehninin içində mövcudluğunu bir daha hayqırır…  Bu gün Xocalı çiçəklənir. Amma hamımız bilirik ki,  o çiçəklərin bitdiyi torpaq qana doyub.  Məncə, heç bir azərbaycanlı Xocalıda gül dərməyə qıymaz… Əli müəllimin təbirincə, “ağrı da xatirədir, həm də, ən qudsalından!”

“Dağ dağa rast gəlməz, insan insana rast gələr” deyib ulularımız. Rast gəldiklərimizin hamısı yadımızda qalmır, ömrümüzdə iz qoymur, ya da biz qoyulan izin fərqində olmuruq.  O adamlara “Tanrı bizi rast saldı” deyirik ki, ömrümüzdəki izləri tarixin ta əvvəlindən mövcud olub. Hə, tale yazılanda kimin harada kimin ömrünə gərək olduğu da qeyd olunur. Və biz yalnız yaşayaraq gəlib çatırıq bu hikmətin özəyinə. Əli Rzazadə romanın bir yerində Teymuru “yaradılışın ta əvvəlindən tanıdığını” deyir. Əlavə edir: “Yaradan onu ömürlərə toxunmaq, hamının əlçatanı, ünyetəni olmaq üçün yaratmışdı”.

İki gəncin köhnə kitablar satılan yerdə rastlaşması,  bir-birinin fikir dənizində qəvvasa çevrilməsi də tale işidir. O tale ki, lap əzəldən Teymurun şəhid olacağı, Əli Rzazadənin də  şəhid dostu haqqında  roman yazacağı həkk olunmuşdu alnına… Və şəhadət şərəfinin nəsib olduğu insana kainatın bunu müxtəlif işarətlərlə anlatmaq forması var romanda. Məsələn; bir qadının  Teymura etdiyi alqış: “Allah səni şərəfləndirsin, oğlum!”

Kitabdan oxuyuruq ki, Teymur ömür-gün yoldaşına, Cəfər Cabbarlının təbirincə, Sonasına mesaj yazır ki:“Bağışla, mən Vətəni seçdim”.  Oxuyuruq… Əvvəl bir təbəssüm qonur dodaqlarımızın ucuna, sonra düşmən gülləsinə qurban gedən dağ vüqarlı bir oğulun göynəyi baş qaldırır sinəmizdə, lap sonda da Sona Abbasovanın gülümsər çöhrəsi gəlir gözümüzün önünə… Təbəssümümüz göynəyimizə, göynəyimiz təbəssümümüzə təsəlli verir: “Sona xanım Teymuru ilk gördüyü, könlünü verdiyi gün bağışlamışdı Vətənə…”

            “Cənab leytenant” romanının redaktə prosesini heç zaman unutmayacağam…  Əli müəllimin bütün əsərlərində -janrından asılı olmayaraq,-mənəvi arınma var. Hərdən bir romanın, yaxud bir essenin redaktəsi üçün zehnimdəki “qırx qapıdan birinin açılmasını” gözləyəndə kainata üz tutur, deyirəm: “Nolaydı, Əli müəllim bir hekayə göndərəydi redaktəyə,  işə onunla başlayaydım, mənən arınaydım, sonra keçəydim növbəti iş mərhələsinə…”  Hə, Əli müəllimin  redaktoru olduğum bütün əsərlərinin ruhumda izi var. “Cənab leytenant”ın izində isə  aliliklə yanaşı, dünyanın, hətta kainatın belə, Vətəndən kiçik olması nüansı var ki, unudulmaz!

 (Şəki, 09 avqust 2024)

Mənbə: https://www.dergizan.com/

Azərbaycanın Mədəniyyət və Ədəbiyyat Portalının Sumqayıt Bürosunun Rəhbəri

Getdikcə qloballaşan dünyada multikulturalizm anlayışı siyasi və sosial diskursun mərkəzinə çevrilmiş, müxtəlifliyin və qloballaşmanın müəyyən etdiyi bir dövrdə multikulturalizm anlayışı bütün dünya cəmiyyətlərində əsas prinsip kimi meydana çıxmışdır. Bu sahədə ən nüfuzlu müasir filosoflardan biri multikultural vətəndaşlıq mövzusundakı işi liberal demokratiyalar daxilində azlıq qruplarının hüquqları və inteqrasiyası haqqında dərin fikirlər təklif edən Vill Kimlikadır. Görkəmli Kanada siyasi filosofu Vill Kimlika multikulturalizmin dərk edilməsinə, multikultural vətəndaşlıq nəzəriyyəsi vasitəsilə mühüm töhfələr vermişdir. Kimlikanın “Multikultural vətəndaşlıq” əsəri müxtəlif cəmiyyətlərin birlik və sosial birlik hissini qoruyarkən mədəni plüralizmin mürəkkəbliklərində necə hərəkət edə biləcəyinə, müxtəlif mədəni cəmiyyətlər daxilində fərdlərin hüquqlarına, statuslarına və şəxsiyyətlərinə dair dəyərli fikirlər təqdim edir. Mədəni müxtəliflikləri homogenləşdirən assimilyasiyaçı yanaşmanın əksinə olaraq, Kimlika ictimai sahədə müxtəlif mədəni təcrübələrə, dillərə və kimliklərə hörmət edən və onlara uyğunlaşan multikultural vətəndaşlıq formasını müdafiə edir. Onun fəlsəfəsinin mərkəzində mədəni üzvlüyün fərdi şəxsiyyətin və rifahın mühüm mənbəyi olması fikri dayanır. Kimlika iddia edir ki, fərdlər dominant mədəniyyətə uyğunlaşmaq üçün ayrı-seçkilik və ya məcburiyyətlə üzləşmədən öz mədəni irsini qorumaq, ifadə etmək və ötürmək hüququna malik olmalıdırlar. Ənənəvi liberal nəzəriyyələr çox vaxt fərdi şəxsiyyətlərin formalaşmasında mədəniyyətin əhəmiyyətini laqeyd edir. O, qrup hüquqlarının müdafiəsi olmadan fərdlərin öz şəxsiyyətlərini ifadə etmək və həyata keçirmək qabiliyyətinə ciddi şəkildə mane ola biləcəyini iddia etməklə qrup hüquqlarının klassik liberal tənqidinə qarşı çıxır. Məsələn, dilin qorunması və dini təcrübələr hüquqi tanınma və dəstək tələb edən mədəni kimliyin vacib komponentləridir. Liberalizmin bu şəkildə yenidən nəzərdən keçirilməsi vətəndaşlıq haqqında daha geniş bir anlayışa gətirib çıxarır. Onun fikrincə, dövlət multikultural vətəndaşlığın asanlaşdırılmasında həlledici rol oynayır. Kimlika ictimai sferanın inteqrasiyasının, onların görmə qabiliyyətinin və iştirakının artırılmasının tərəfdarıdır. Bu, dil hüquqları, müxtəlif tarixləri və perspektivləri əks etdirən təhsil kurikulumları və mədəni ifadələrin hüquqi müdafiəsi şəklində ola bilər.
Kimlika azlıq qruplarına dil, təhsil və özünüidarə ilə bağlı məsələlərdə müəyyən dərəcədə muxtariyyətə malik olmağa imkan verən “polietnik hüquqlar” üçün iddia qaldırır. Bu hüquqlar liberal demokratik çərçivədə azlıq icmalarının mədəni fərqliliyini və kollektiv çiçəklənməsini qorumaq üçün vacib hesab olunur. Əsərdəki əsas arqumentlərin mühüm aspekti inteqrasiya və assimilyasiya arasındakı fərqdir. Assimilyasiya azlıq qruplarının dominant mədəniyyətə uyğun olmasını tələb etdiyi halda, inteqrasiya birgə yaşayışı və qarşılıqlı hörməti təşviq edir. Kimlikanın fikrincə, sağlam multikultural demokratiya azlıq qruplarının öz mədəni kimliklərini qoruyub saxladıqları və eyni zamanda millətin vətəndaş həyatında tam şəkildə iştirak etdikləri bir tarazlıq tələb edir. Bu baxış sosial harmoniyaya kömək edir və müxtəlifliyi milli sərvət kimi qeyd edir. Kimlikanın fəlsəfəsi fərdi hüquq və azadlıqları vurğulayan liberal prinsiplərə əsaslanır. O, iddia edir ki, multikulturalizmə təkcə ictimai çağırış kimi deyil, demokratik həyatı zənginləşdirmək üçün bir fürsət kimi baxmaq lazımdır. Kimlika azlıq qruplarının iki kateqoriyasını fərqləndirir: milli azlıqlar (məsələn, yerli xalqlar) və etnik qruplar (immiqrantlar və onların törəmələri). Onun təhlili müxtəlif mədəni qrupların vətəndaşlıq və onlara təqdim edilməli olan müvafiq hüquqları necə təcrübədən keçirməsi ilə bağlı incəlikli anlayışı əks etdirir.
Kimlika fəlsəfəsinin əsasını multikultural cəmiyyətlərdə fərdlərin ayrı-seçkilik və ya marginallaşma ilə üzləşmədən öz mədəni kimliklərini qoruyub ifadə edə bilməsi ideyası təşkil edir. Mədəni müxtəlifliyin bölünmə və ya münaqişə mənbəyi kimi deyil, cəmiyyəti zənginləşdirən dəyərli sərvət kimi tanınmalı olduğu fikrində olan Kimlika, eyni zamanda azlıqların eyni zamanda öz mədəni irsini qoruyarkən millətin sosial, siyasi və iqtisadi həyatında tam iştirak etməsinə imkan verən bir çərçivə yaratmağın vacibliyini vurğulayır. Onun fikrincə, liberal demokratik dövlətlər həqiqi ədalət və bərabərliyə nail olmaq üçün azlıq qruplarının fərqli mədəni kimliklərini tanımalı və onlara uyğun gəlməlidir.”Multikultural vətəndaşlıq” nəzəriyyəsinin əsasını azlıqların hüquqları anlayışı təşkil edir. O, fərdi hüquqlar və qrup hüquqları arasında fərq qoyur və bildirir ki, azlıqların üzvləri daha böyük cəmiyyət daxilində öz mədəni təcrübələrini, institutlarını saxlamaq hüququna malik olmalıdırlar. Qrup hüquqlarının qorunması mədəni mənşəyindən asılı olmayaraq bütün şəxslərin bərabər iştirakını və tam vətəndaşlığını təmin etmək üçün vacibdir. Kimlikanın nəzəriyyəsinin əsas aspektlərindən biri dil hüquqlarına vurğu və azlıqların dillərinin multikultural cəmiyyətin ayrılmaz hissəsi kimi tanınmasıdır. O, təklif edir ki, azlıq qruplarına dil hüquqlarının verilməsi təkcə mədəni müxtəlifliyi deyil, həm də sosial inteqrasiya və birliyi təşviq edir. Bundan əlavə, Kimlika yerli xalqlar üçün özünüidarə konsepsiyasını müdafiə edərək, onların öz işlərini idarə etmək və daha geniş siyasi çərçivədə mədəni ənənələrini qorumaq hüququna malik olmalarını vurğulayır. Əsərin əsas töhfələrindən biri onun multikultural vətəndaşlıq kontekstində fərdi hüquqlar və qrup hüquqları arasında fərq qoymasıdır. Liberal demokratiyalar ənənəvi olaraq fərdi hüquqların qorunmasını vurğulasa da, Kimlika azlıqların mədəniyyətlərinin cəmiyyət daxilində tam iştirakını və bərabərliyini təmin etmək üçün müəyyən qrup əsaslı hüquqların zəruri olduğunu müdafiə edir.
Əsər fərdi muxtariyyətin liberal prinsipinə əsaslanır. O, fərdlərin həyatları ilə bağlı mənalı seçimlər etmək üçün öz mədəni irsinə çıxışa ehtiyacı olduğunu iddia edir. Ona görə, mədəni hüquqların qorunması təkcə mədəni müxtəlifliyin qorunması deyil, həm də fərdlərin muxtar və mənalı həyat sürməsinə imkan yaratmaqdır. Bu, onun azlıq hüquqlarını iki kateqoriyaya təsnif etməsinə gətirib çıxarır: daxili (qrupa xas hüquqlar) və xarici (özünüidarəetmə hüquqları). Daxili hüquqlar qruplara öz mədəniyyətlərini sərbəst şəkildə həyata keçirməyə imkan verir, xarici hüquqlar isə onlara müəyyən dərəcədə siyasi muxtariyyətə malik olmağa imkan verir. Kimlika multikulturalizmin asanlaşdırılmasında dövlətin rolunu vurğulayır. O, iddia edir ki, dövlətlər təkcə azlıq qruplarının hüquqlarını qoruyan deyil, həm də mədəni müxtəlifliyi fəal şəkildə təşviq edən siyasət həyata keçirməlidir. Buraya dil hüquqları, siyasi institutlarda təmsilçilik və mədəni fəaliyyətlərin dövlət tərəfindən maliyyələşdirilməsi daxildir. Bununla dövlət müxtəlif mədəniyyətlərin sosial quruluşa verdiyi töhfələri etiraf edir və sosial birliyi gücləndirir. Bundan əlavə, Kimlika multikulturalizmin sosial birliyi pozduğu anlayışına qarşı çıxır. Onun fikrincə, həqiqi multikultural cəmiyyət müxtəlif şəxsiyyətlərin harmonik şəkildə birlikdə mövcud olduğu daha zəngin mənsubiyyət və icma hissini inkişaf etdirə bilər. Kimlikanın sosial ədaləti müdafiə edərkən fərdi azadlıqlara üstünlük verən daha geniş liberal çərçivəsi ilə üst-üstə düşür. Əsərin ictimai strukturlar və siyasətlər üçün dərin təsiri var. Bu, immiqrasiya siyasətlərinin, təhsil kurikulumlarının və sosial inteqrasiya təcrübələrinin yenidən qiymətləndirilməsinə təkan verir. Onun nəzəriyyəsi cəmiyyətləri azlıqların mədəniyyətlərinə hörmət edildiyi və dəstəkləndiyi inklüziv mühit yaratmağa təşviq edir. Məsələn, təhsil sistemləri müxtəlif mədəniyyət tarixlərini və perspektivlərini əks etdirən, müxtəlif qruplar arasında qarşılıqlı hörmət və anlaşmanı gücləndirməyə kömək edən kurrikulumdan faydalana bilər. Bundan əlavə, Kimlikanın fəlsəfəsi vətəndaş dialoqunun və demokratik iştirakın vacibliyini vurğulayır. O hesab edir ki, azlıq qruplarının qərar qəbul etmə proseslərinə cəlb edilməsi onlara nəinki güc verir, həm də siyasi diskursu zənginləşdirir.
Əsərdəki əsas anlayışlardan biri, bir çox müasir cəmiyyətlərin çoxsaylı milli, etnik və mədəni qruplardan ibarət olduğunu qəbul edən “çoxmillətli vətəndaşlıq” ideyasıdır. Kimlika iddia edir ki, bu qruplar daha böyük siyasi icma daxilində öz müqəddəratını təyin etmək hüququna, o cümlədən mədəni və təhsil məsələlərində muxtariyyət hüququna malikdir. Bu yanaşma mədəni müxtəlifliyin və mədəni hüquqların əhəmiyyətinin tanınması ilə sosial birlik və siyasi sabitlik ehtiyacını balanslaşdırmağa çalışır. Kimlikanın əsərindəki əsas müzakirələrdən biri multikultural cəmiyyətlərdə fərdi hüquqlar və qrup hüquqları arasında tarazlıq ətrafında fırlanır. Kimlika liberal demokratiyaların təməl daşı kimi fərdi hüquqların vacibliyini qəbul etsə də, o, mədəni kimlikləri qorumaq və təcrid olunmuş icmalar üçün sosial ədaləti təmin etmək üçün kollektiv dil hüquqları və ya yerli xalqlar üçün özünüidarəetmə kimi müəyyən qrup hüquqlarının zəruri ola biləcəyini müdafiə edir. Hüquqlara bu nüanslı yanaşma müxtəlif cəmiyyətlərdə fərdi muxtariyyət və qrup maraqları arasında mürəkkəb qarşılıqlı əlaqəni tanıyır. Kimlika fəlsəfəsinin təməl daşı qruplar tərəfindən diferensiallaşdırılmış hüquqlar konsepsiyasıdır. Əsərdə iki növ azlıqları fərqləndirilir: milli azlıqlar və immiqrant qrupları. Yerli xalqlar və ya fərqli mədəniyyətlərə malik tarixi icmalar (məsələn, Kanadada Kvebeka) kimi milli azlıqlar öz unikal mədəni kimliklərini qorumaq üçün özünüidarəetmə hüquqlarını tələb edirlər. Bu hüquqlara ərazi muxtariyyəti və onların mədəniyyətinə təsir edən məsələlərlə bağlı qərar qəbul etmək səlahiyyəti daxil ola bilər. Digər tərəfdən, immiqrant qrupları, bir qayda olaraq, mədəni irslərinin aspektlərini qoruyaraq daha geniş cəmiyyətə inteqrasiya etməyə çalışırlar. Bu qruplar üçün Kimlika polietnik hüquqları,o cümlədən dil hüquqları, dini yerləşdirmə və mədəni təşkilatlara dəstəyi müdafiə edir. Bu tədbirlər immiqrantların mədəni kimliklərini tərk etmədən cəmiyyətdə tam iştirak etmələrini təmin etməyə kömək məqsədi daşıyır. Kimlika mədəni hüquqlarla bağlı işindən əlavə, multikultural cəmiyyətlərdə sosial ədalət və bərabərliyin vacibliyini də vurğulayır və iddia edir ki, azlıq qruplarının cəmiyyətdə tam şəkildə iştirakını, bərabər imkanlardan istifadə etməsini təmin etmək üçün mədəni tanınma, maddi resurslar və siyasi güclə müşayiət olunmalıdır. Kimlikanın yanaşması yalnız hüquqi statusa əsaslanan ənənəvi vətəndaşlıq anlayışlarına meydan oxuyur və bunun əvəzinə mədəni müxtəlifliyi özündə cəmləşdirən inklüziv və iştirakçı vətəndaşlıq formalarına ehtiyacı da müdafiə edir.
Kimlikanın multikultural vətəndaşlıq nəzəriyyəsi mədəni üzvlük və milli kimliyin dinamikasını da araşdırır. Onun fikrincə, fərdlər öz mədəni mənsubiyyətlərini seçmək və bərabər vətəndaşlar statusuna xələl gətirmədən çoxsaylı mədəni icmalarda iştirak etmək hüququna malik olmalıdırlar. Müxtəlif mədəni fonları özündə cəmləşdirən vətəndaşlıq vizyonunu təşviq etməklə, o fərdlərin ümumi vətəndaş dəyərlərini qoruyarkən öz şəxsiyyətlərini sərbəst ifadə edə bildiyi daha inklüziv və vahid cəmiyyəti inkişaf etdirməyə çalışır. Kimlikanın yanaşması mədəni müxtəlifliyə hörmətin liberal demokratik prinsiplərə uyğun olduğunu vurğulayaraq liberalizmi mədəni plüralizmlə uzlaşdırır. O, mədəni hüquqların fərdi hüquqlara xələl gətirmədiyini, əksinə fərdi muxtariyyət üçün lazımi kontekst təmin etməklə onları dəstəklədiyini müdafiə edir. Bununla belə, Kimlika mədəni hüquqlara da məhdudiyyətlər qoyur və təkid edir ki, onlar fərdlərin əsas hüquqlarını və ya dövlətin demokratik çərçivəsini pozmamalıdır.
Nəzəri cəlbediciliyinə baxmayaraq, əsər xeyli müzakirələrə və tənqidlərə səbəb olmuşdur. Bəzi tənqidçilər iddia edirlər ki, qruplar tərəfindən differensiallaşdırılmış hüquqlar ayrılıqları gücləndirə, fərdi hüquqların pozulması praktikasını bəhanə edə biləcək bir mədəni relativizm formasını davam etdirə, mədəni qrupların hüquqlarına vurğu etmək istər-istəməz mədəniyyətin əsasçı anlayışlarını davam etdirə və fərdi muxtariyyətə xələl gətirə bilər. Digərləri onun milli azlıqlar və immiqrant qrupları arasındakı fərqinin həddən artıq bəsit olduğunu və müasir multikultural cəmiyyətlərin mürəkkəbliklərini nəzərə almadığını iddia edir, mədəniyyətlərin potensial mahiyyətcələşdirilməsi və fərdi hüquqlar üzərində müəyyən qrup hüquqlarına üstünlük verilməsi ilə bağlı narahatlıqlarını ifadə ediblər. ideyalarının praktikada, xüsusən də çox müxtəlif və bölünmüş cəmiyyətlərdə həyata keçirilməsinin mümkünlüyünü şübhə altına alırlar. Bundan əlavə, multikultural siyasətlərin praktiki həyata keçirilməsi tez-tez müxtəlif mədəni qruplar arasında siyasi müqavimət və sosial-iqtisadi bərabərsizliklər də daxil olmaqla maneələrlə qarşılaşır. Kimlika bu çağırışları qəbul edir və davamlı dialoq və danışıqlara ehtiyac olduğunu vurğulayaraq multikultural siyasətlərin dəyişən sosial dinamikaya uyğunlaşmasını tələb edir.
Bu tənqidlərə baxmayaraq, əsər mədəniyyət, şəxsiyyət və vətəndaşlığın mürəkkəb kəsişmələri haqqında mühüm müzakirələrə səbəb olmuşdur və indi də multikulturalizm, azlıqların hüquqları və vətəndaşlıq mövzusunda müzakirələri formalaşdırmağa davam edir. Onun mədəni müxtəlifliyin və liberal demokratiyanın uyğunluğuna dair təkidləri 21-ci əsrdə multikultural vətəndaşlığın problemlərinin həlli üçün möhkəm çərçivə təklif edir. Kimlikanın ideyaları şəxsiyyət, inklüzivlik və təmsil məsələlərinin daim mövcud olduğu müasir multikultural cəmiyyətlərdə əhəmiyyətli dərəcədə aktualdır. Onun qrup hüquqlarının tanınması və dəstəklənməsinə vurğu etməsi ədalətli rəftar və müxtəlif mədəni kimliklərin tanınması tələbinin artması ilə üst-üstə düşür. Mədəni fərqliliyi itirmədən inteqrasiyanı prioritetləşdirməklə, cəmiyyətlər fərdi azadlıqlar və kollektiv kimlikləri əhatə edən inklüziv çərçivələrin qurulması istiqamətində işləyə bilərlər. Bundan əlavə, Kimlikanın yanaşması müxtəlif mədəni qruplar arasında anlaşma və qəbulun gücləndirilməsində təhsilin vacibliyini vurğulayır. Cəmiyyətin plüralist təbiətini əks etdirən təhsil sistemləri qarşılıqlı hörmət və əməkdaşlığın inkişafında mühüm rol oynaya bilər.
“Multikultural vətəndaşlıq” əsəri müxtəlif mədəni cəmiyyətlərdə vətəndaşlığı yenidən təsəvvür etmək üçün cəlbedici çərçivə təklif edərək liberal demokratiyalar daxilində mədəni müxtəlifliyin yerləşdirilməsi üçün cəlbedici bir baxış vurğulayır. Qruplar tərəfindən diferensiallaşdırılmış hüquqları müdafiə edərək və fərdi muxtariyyət üçün mədəni üzvlüyün vacibliyini vurğulayaraq, Kimlika mədəni plüralizmin tələblərini liberal demokratiya prinsipləri ilə balanslaşdırmağa çalışan azlıqların hüquqlarına nüanslı bir yanaşma təklif edir. Onun işi daha inklüziv və ədalətli cəmiyyətlər üçün səy göstərən siyasətçiləri, alimləri və fəalları ruhlandırmağa və onlara meydan oxumağa davam edir. Cəmiyyətlər multikulturalizmin mürəkkəbliyi ilə mübarizə aparmağa davam etdikcə, onun fikirləri müxtəlif icmalarda yaşamağın çətinliklərini və imkanlarını idarə etmək üçün dəyərli bələdçilik edir. Dialoq, empatiya və inklüzivliyə sadiqlik vasitəsilə bütün vətəndaşlar üçün aidiyyət hissini aşılayaraq çoxşaxəli kimliklərini qeyd edən cəmiyyətlər yaratmaq mümkündür.

Azərbaycanın Mədəniyyət və Ədəbiyyat Portalının Sumqayıt Bürosunun Rəhbəri

Fəlsəfə və folklor, çox vaxt fərqli səltənətlər kimi zəngin və dərin şəkildə bir-birinə qarışır. Hər iki sahə insan varlığına, etikasına və reallığın təbiətinə dair fikirlər təklif edir, baxmayaraq ki, onların metodları və ifadələri əhəmiyyətli dərəcədə fərqlidir.Mif əfsanələri və ənənəvi hekayələri əhatə edən folklor, icmaların paylaşılan dəyərlər qorxularını və istəklərini ifadə etdiyi bir mədəni kətan təqdim edir. Bunlar çox vaxt həyat və əxlaqla bağlı fundamental suallara cavab verən dərin fəlsəfi əsaslar daşıyır. Məsələn, Günəşə çox yaxın uçan İkarın nağılı, şöhrətpərəstlik və qürur mövzularını araşdırır, insan səylərinin hüdudları haqqında fəlsəfi müzakirələrlə səsləşir.
Fəlsəfə həqiqət və hikmət axtarışında mürəkkəb ideyaları təsvir etmək üçün tez-tez folklordan istifadə edir, Qərb fəlsəfəsinin təməl daşı olan Platonun “Mağara” alleqoriyası mahiyyətcə qavrayış və reallıq haqqında dərin fikirlər çatdıran mifdir. Eynilə, Şərq filosofları da karma və maariflənmənin təbiəti kimi anlayışları aydınlaşdırmaq üçün çox vaxt folkloru ilə fəlsəfəni birləşdirmişlər.
Fəlsəfə və folklor arasındakı qarşılıqlı əlaqə, hər birinin digər fəlsəfi fikirlərin tez-tez folklora nüfuz etməsində, nəsildən-nəslə ötürülən hekayələrin əxlaqi və etik quruluşunu incə şəkildə formalaşdırmaqda aydın görünür. Müxtəlif mədəniyyətlərin folklorunda rast gəlinən fəlsəfi düşüncələri nəzərdən keçirsək, Afrika miflərində “Hörümçək Anansinin nağılı” hiyləgər nağılları, məsələn, əxlaqın təbiəti və insan davranışı haqqında düşünməyə vadar edən hiyləgərlik, hiylə və ədalət mövzularını araşdırır, Türk folklorunda da ağac kultunun həyat ağacını, dünyanın və insanın varoluşunu sorğuladır.
Fəlsəfə ilə folklor arasındakı bu sinerji müasir dövrdə də müşahidə oluna bilər. Rəssamlar və hekayəçilər müasir problemləri araşdırmaq üçün qədim miflərdən istifadə etməyə davam edirlər. Dinləyicilər tərəfindən rezonans doğuran müəyyən bir “folklor” albomu kimi, bu hekayələr zamansız duyğuları və universal həqiqətləri əks etdirir. Bu dinamik qarşılıqlı əlaqə vasitəsilə fəlsəfə və folklor kollektiv şəkildə insan təcrübəsi haqqında anlayışımızı zənginləşdirir. Onlar bizə xatırladırlar ki, müdriklik həm fəlsəfi tədqiqatın analitik ciddiliyində, həm də folklor ənənəsinin təxəyyül dərinliyində tapıla bilər.
Nəhayət deyə bilərik ki, bu iki səltənətin birləşməsi sonsuz bir həqiqəti vurğulayır: miflər və ideyalar məna axtarışımız üçün vacibdir.

        Süleyman Rəhimov Azərbaycan epopiyasının yaranması və inkişafında xüsusi mövqeyi olan qüdrətli söz ustalarındandır. Xalq şairi Səməd Vurğun yazıçını Azərbaycan nəsrinin yaddaşlarda qalan “uzaqgörən topu” hesab edərək demişdir: S.Rəhimov geniş müşahidə qabiliyyətinə, zəngin təcrübəyə, epik yazı manerasına malik olan böyük sənətkarın əsərlərində kənd həyatının təsviri əsas mövzulardan biri kimi geniş yer tutur. Onun əsərlərində iki cür kənd görürük, birincisi miskin görünüşə malik, haqsızlıqlarla dolu köhnə kənd, ikincisi isə inkişaf etmiş mədəni görkəmə iqtisadiyyata, yüksək ideyalar uğrunda  mübarizə aparan insanlara, güclü texnikaya malik olan gur işıqlı kolxoz kəndini təsəvvürümüzdə canlandırırıq. Süleyman Rəhimov realist bir yazıçı kimi kənddə gedən sinfi mübarizəni, azadlıq mübarizəsini inandırıcı şəkildə təsvir etmişdir. Zülm və işgəncədən cana doymuş, mənlikləri alçaldılmış, təhqir edilmiş yoxsullar əl-ələ verərək işğalçılara qarşı mübarizə etmişlər. “Şamo”, “Ata və oğul”, “Aynalı” əsərlərində, “Ötən günlər dəftərindən” adlı hekayələr kitabında köhnə kəndin təsviri geniş şəkildə qələmə alınmışdır. “Şamo” dakı Şehli kəndinin təsvirində varlılarla kasıblar arasında ziddiyət aydın görürünür. Bu kənddə yaşayan varlılar dəbdəbəli  həyat sürürlər, onlar ehtiyyacın nə olduğunu bilmədən yaşayırlar. Başqa bir tərəfdə isə yoxsulların qaranlıq daxmaları öz varlığından utanırmış kimi dərələrin küncünə, təpələrin yamacına sığınır. Bu yastı-yapalaq daxmalarda yaşayan insanlar bir parça çörəyə möhtac olurlar, onlar etiraz səslərini ucaltdıqda, söyülür, döyülür, təhqir edilirlər. Bu baxımdan müəllifin “Üzsüz qonaq”, “Muzdur əhvalatı”, “Mozalan kəndi”, “Xoruzlu dəsmal”, “Su ərizəsi” kimi hekayələri daha qabarıq şəkildə qələmə alınmışdır.

      Yazıçı “Saçlı” romanında bu mübarizənin davamını,  köhnə ictimai quruluşun tör-töküntüləri olan Zülmət və onun bandit dəstəsi, rayon icraiyyə komitəsi sədri kimi yüksək vəzifə tutan sinfi düşmən Qəşəm Sübhanverdizadə kimi ünsürlər azad kənd uğrunda mübarizəyə qarşı çıxırlar.Yeni qüvvələrin birgə səyi mübarizəsi nəticəsində Zülmət və Qəşəm kimiləri məhv edərək azad və mədəni kənd uğrunda apardıqları mübarizəyə nail olurlar. Uğrunda mübarizə apardıqları yeni kəndin gözəl və firavan həyatı inqilabdan əvvəlki kənddən fərqləndiyi kimi, onun insanları da hüquqsuz kəndlilərdən fərqlənirlər. Onlar cəmiyyət üçün insanların rifahı naminə xeyirxah işlərlə məşğul olurlar. Bu baxımdan ədibin “Yanan buludlar” adlı hekayə-oçerki xüsusilə diqqəti cəlb edir. Əsərdə Sovet hakimiyyəti illərində xalqımızın daim artan mədəni tələblərindən bəhs olunur. Hekayənin qəhrəmanı Nəbi kişi inkişafı düzgün başa düşən bir surət kimi verilmişdir. Nəbi kişi böyük bir kolxoza başçılıq edirdi. Onun  sədr olduğu kolxoz zəngin həyatın canlı bir nümunəsidir. O, istəyir ki, insanlar daha çox işlərə qadir olsun, məhsul bolluğu yaratmaq uğrunda mübarizənin ön sırasında getsinlər. Müasir kənd mövzusunda yazılmış “Ağbulaq dağlarında” romanında yeni həyat, yeni ictimai münasibətlər xüsusi yer tutur. Əsərin qəhrəmanı Şiraslan Böyük Vətən müharibəsi cəbhələrində həlak olmuş atası kimi xeyirxah işlər görmək, xalqa xidmət etmək arzusu ilə yaşayır. “Qardaş qəbri”, “Mehman”, “Ana abidəsi” və bu kimi başqa əsərlərində Süleyman Rəhimov kənd həyatından sonuz bir məhəbbətlə söhbət açır. Süleyman Rəhimovun xalq həyatı ilə yaxından  bağlılığı və yaratdığı obrazlar sözün həqiqi mənasında onun kənd həyatı ilə bağlılığından irəli gəlir.     Geniş xalq həyatını, Azərbaycan zəhmətkeşlərinin xoşbəxt həyat uğrunda mübarizəsini inqilab illərində və quruculuq dövründə keçdiyi həyat yolunu göstərən bədii əsərlərimiz çoxluq təşkil edir. Ancaq xalq həyatının vüsəti, əzəməti və inkişafı haqqında danışanda Süleyman Rəhimovun əsərləri ön sırada gəlir. Onun əsərlərində xalq həyatını dərindən, istedadla, böyük yaradıcılıq əzmi ilə qələmə aldığını müşahidə edirik. Süleyman Rəhimov öz yaradıcılıq işini həmişə geniş ictimai fəaliyyətlə əlaqələndirmiş, bir yazıçı və vətəndaş kimi xalqımızın və partiyamızın qarşıya qoyduğu vəzifələri, sədaqətlə yerinə yetirmişdir. O, belə hesab etmişdir ki, “yazıçı harada, hansı şəraitdə olursa-olsun onun ürəyi yaradıcı sənətkar ürəyi olaraq çırpınmalıdır. Bu çırpıntı olaraq qalmamalı, ötüb keçməməlidir. O, əməklə, qələmlə, kağızla birləşməli, yüksək bədii məhsulunu verməlidir”! Yaradıcılıq işini ictimai fəaliyyətdən ayrı təsəvvür etməyən sənətkarın zəhməti qəlb çırpıntıları öz bəhrəsini vermişdir. Sosialist Əməyi Qəhrəmanı adı Süleyman Rəhimovun və bütünlükdə Azərbaycan sovet ədəbiyyatının bədii nailiyyətlərinin yüksək qiymətləndirilməsi, yaradıcı zəhmətin şöhrətidir. Onun bir sənətkar kimi qələmi həmişə nurlu olmuşdur. (Teymur Əhmədov)

      Yazıçı sənətin və sənətkarın yaradıcısı olan xalqı tanımaq, xalqın qüdrətini, ləyaqətini dərk etməyi, ona arxalanmağı əsərlərində, sadə insanların təsvirində müvəffəq olmuşdur. Ədib xalqa onun qatı düşmənlərini tanıtdırmaqda, müxtəlif əks-inqilabçı qüvvələrin cəhalətin, meşşanların, məsləksizlərin iç üzünü açmaqda bir inqilabçı yazıçı kimi xalq arasında tanınmışdır. Süleyman Rəhimovun əsərlərində əks olunan böyük həyat həqiqətlərindən biri də sovet xalqları arasındakı sarsılmaz beynəlmiləl birliyinin tarixi kökləri və bu qardaşlığın böyük həyatı gücü ilə yeni məzmun kəsb etməsidir. Humanizim, xalqalar dostluğu ideyası tarix boyu ədəbiyyatda, incəsənətdə bəşəri bir arzu kimi təbliğ edilmişdir. Bu həqiqət S.Rəhimovun yaratdığı obrazlarda müxtəlif millətlərdən olan inqilabçı qəhrəmanlarda, onların məslək, əqidə birliyində çoxmənalı ifadəsini tapmışdır.

       Müasir ədəbiyyatımızın şöhrətlənməsində, müxtəlif millətlərdən geniş oxucu kütləsi cəlb etməsində onun əsərlərinin təsiri çox güclü olmuşdur. Xalqımızın gözəl mənəvi keyfiyyətlərini, qəhrəmanlıq ənənələrini igid babaların ağ günlər üçün fədakarlığını söz sənətində yaşatdığına, əbədiləşdirdiyinə görə Süleyman Rəhimov sevilərək oxunan yazıçılardan olmuşdur.

      Məhşur ədib E.Heminquey  həqiqi yazıçını məmbəyi çox dərinliklərdə olan sərin sulu kəhrizə bənzədir. Əgər bu kəhriz mənşəyini başı qarlı uca dağların yeraltı laylarından alırsa, heç zaman bitib tükənmir, dayanmır, qurumur, daim axır, ana yurdun göllərinə, çəmənlərinə, ucsuz-bucaqsız tarlalarına gözəllik və bərəkət çiləyir. Süleyman Rəhimov bitib tükənməyən kəhriz kimi milyonlarla insanların ürəklərinə əsərləri vasitəsiilə sərin su çiləyir. Bu ilham bulağı inqilabi keçmişimizə üz tutaraq  xalqın yeni ideyalarla silahlanıb hakimiyyəti ələ alması onun əsərlərində təkraredilməz lövhələrlə verimişdir. Yazıçı müharibədən əvvəlki yeni həyatın necə çətin və mürəkkəb şəraitdə qurulmasından, Böyük Vətən müharibəsində xalqımızın nailiyyətlərindən bəhs edən üçcildlik “Saçlı”, romanı yaradıcı ziyalılarımızın zəhmətindən danışan “Ana abidəsi”, təbii sərvətlərin insan səadətinə tabe olmasından bəhs edən “Ağbulaq dağlarında” əsərləri xalqımızın tarixinə şərəfli və ləyaqətli səhifələr yazan qəhrəman Həcər və Nəbinin əfsanəvi igidliyindən danışan “Qafqaz qartalı”, müasir dövrümüzün mənəvi-əxlaqi keyfiyyətlərindən bəhs edən “Qoşqar qızı”, C.Məmmədquluzadəyə həsr olunmuş “Uğundu” romanlarını yaratmışdır. Bu ilham bulağından məkdəbdən, maarifdən bəhs edən “Ata və oğul”, hüquq işçilərinin həyatından canlı lövhələr yaradan “Mehman” əsəri onun səmərəli yaradıcılıq axtarışlarının nəticəsi idi. Bu görkəmli realist sənətkarın əsərlərində xalqın tərəqqisinə maneçilik törədən qüvvələr, mənfi tiplər çox böyük ustalıqla qələmə alınmışdır. Ədib bədii yaradıcılığa başladığı ilk vaxtlardan bu məsələyə xüsusi əhəmiyyət vermiş, qabaqcıl cəmiyyətdə mütərəqqi qüvvələrin mənafeyinə xidmət edənlərlə daha çox maraqlanmışdır. Cəsarətlə demək olar ki, əsərdən-əsərə onun müsbət qəhrəmanları qüvvətlənmiş, canlılıq və gerçəklik kəsb etmişdir. Görkəmli alim Məmməd Arif müasirlik probleminə toxunaraq yazırdı: “Müasir mövzu dediyimiz zaman bəziləri bunu sadəcə bugünkü gündən yazmaq mənasında başa düşürdülər. Lakin unutmamalıdırlar ki, sovet yazıçısı üçün müasir mövzu, sovet həyatının həqiqi simasını, onun əsas nailiyyət və çətinliklərini, insanlarının yaradıcılığını, mənəvi aləmini, sevinc və kədərini təsvir etmək deməkdir. Müasir mövzu deyərkən həyatımızın səciyyəvi adamlarını və hadisələrini, fikrini və ruhunu nəzərdə tutmalıyıq. Bu, hər zaman belə olub, bizdə də belə olmalıdır”.

     Böyük Vətən müharibəsinin qızğın günlərində otuzuncu illərin hadisələrinə müraciət edən ədib bu məqsədlə, ədəbiyyatımıza “Mehman” povesti kimi qiymətli bir əsər ərsəyə gətirmişdir. Vətən müharibəsinin ağır illərindən insanlarımızın qəhrəmanlıqlarından, dostluqlarından, vətənpərvərliklərindən bəhs edən “Medalyon”, “Qardaş qəbri”, “Torpağın səsi”, insanların saflığından söhbət açan “Gəlin qayası”, mənəvi sərvətimiz olan durna gözlü göllərimizdən söhbət açan “Gəlin qayası”, “Güzgü göl”, qəzəbli ata məhəbbəti ilə damğalanan “Kəsilməyən kişnərti”, həqiqət və azadlıq uğrunda düşünən insanların ürək döyüntüsünü tərənnüm edən, şöhrət və mülkiyyət əsiri olan adamları damğalayan “Məhtaban”, məhəbbətin əbədiliyindən bəhs edən “Bəhram və Zərəfşan” və s. kimi mənalı, gözəl povestlər, həmçinin “Pəri çınqılı”, “Gülən balıq”, “Gülsabah”, “Su ərizəsi”, “Minnətsiz çörək” kimi qiymətli hekayələr də böyük sənətkarın ilham çeşməsinin məhsuludur. Heç də tam olmayan bu siyahıdan aydın görünür ki, yazıçının mövzu dairəsi son dərəcə geniş və rəngarəngdir. Xalqımızın bir əsrdən artıq dövrünü əhatə edən Süleyman Rəhimov sözün həqiqi mənasında qüdrətli qələm sahibi, unudulmaz xarakterlər yaratmaq, xalq dilinə, ruhuna hakim olmaq, onun keçmişində işıqlı cəhətləri müasir baxışla süzgəcdən keçirib bugünün oxucusuna çatdıran böyük sənətkardır. Yazıçını həmişə ön cəbhədə olan, sarsılmayan, mərd, vüqarlı bir əsgərə bənzətmək olar. Azərbaycan sovet ədəbiyyatının beşiyi başında ayıq-sayıq dayanan bu mərd ürəkli, fəhlə hünərli əsgərin dizləri heç zaman qatlanmamışdır. O, xalqa sıx ideyalarla bağlanmışdır. Ədibin özü  demişdir: “Mən hər dəfə əlimə qələm alanda elə bil silah götürüb səngərə girirəm. Ədəbiyyat ən böyük səngərdir. Əlbəttə burada atəş açılmır, toplar, tanklar, təyyarələr vuruşmur, hisslər, fikirlər, düşüncələr vuruşur, dünya görüşləri çarpışır. Yazıçı öz əsərləri vasitəsiilə oxucularının qəlbinin dərinliklərinə nüfuz edir. Onun öz sözləri ilə desək, həqiqi yazıçı bu mənada əlinə qələm alan gündən son nəfəsinə qədər səfərbər olmalıdır”.

      Süleyman Rəhimovun yaratdığı surətlərin çoxu onunla bir cəmiyyətdə yaşayan, müxtəlif sahələrdə fəaliyyət göstərən insanlar olmuşdur. Yazıçının istedadını yüksək qiymətləndirən Səməd Vurğun yazmışdır: “Süleyman nadir simalardandır. O, çox cürətli adamdır. Məhz buna görə də mən ona bağlıyam. O, Azərbaycan ədəbiyyatının ağır artileriyasıdır. Hər hansı bir sözü Rəhimov istədiyi şəkilə salmaq gücünə malikdir. Lakin onun qələmi nə qədər müti vəziyyətə düşsə də, əsas bir məqsədə, surətin daxili aləmini, psixologiyasını, ictimai-siyasi baxışlarını açmağa xidmət edir. Maraqlıdır ki, onun yaratdığı yüzlərlə surət danışıq tərzi, xarakteri, cəmiyyətdəki yeri, mövqeyi ilə seçilir, yadda qalır. Yazıçı bu müxtəlif xarakterli, müxtəlif səviyyəli surətləri bacarıqla bir sırada birləşdirir. Onun üslubunu surətlərin sayından və xarakterindən asılı olaraq çox səsli musiqi alətinə bənzətmək olar. Bu kimi məziyyətlər onu xalq ruhunun incəliklərinə, adət-ənənəsinə, dilinə bələd olan bir sənətkar kimi tanımaq imkanı verir. Yazıçının yaradıcılığında sağlam və sərt realizm, xalq müdrikliyi və yumoru üzvi surətdə birləşir, eyni zamanda bu birləşmədə xalq həyatının və insanların münasibətlərindəki təsvirin həyatiliyi dərin ictimai-tarixi ümumiləşdirmə yolu ilə göstərilir. Həmçinin xalq arasındakı satirik nağılların süjet və surətlərin ədib tərəfindən məhəbbətlə işlənməsi yazıçının üslubunda və xarakterində öz əksini tapır”.

      Süleyman Rəhimov əlli ildən artıq həvəs və məhəbbətlə, enerjisini əsirgəmədən yazıb-yaratmış, zəhməti sayəsində necə möcüzələrə qadir olduğunu yazdığı əsərləri vasitəsilə sübut etmişdir. O, özünü Azərbaycan xalqının və ədəbiyyatının “əli qələm tutan fəhləsi” adlandırır və bununla fəxr edir. O zamankı partiya və hökumətimiz onun əməyini qiymətləndirmiş, Sosialist Əməyi Qəhrəmanı  kimi fəxri ad vermişdir.

     Sənətdə müasirlik geniş anlayışdır. Onu ancaq günün hadisələrindən yazmaq mənasında başa düşmək birtərəfli olardı. Müasirlik ruhu mövzudan daha artıq, müəllifin qələmə aldığı hadisələrə münasibətindən, mövqeyindən asılıdır. Yazıçı daima orijinal istedad, axtaran böyük  sənətkardır. Ədib haqqında yazan azərbaycan və rus  tənqidçiləri onun qüdrətli söz ustası olduğunu dəfələrlə qeyd etmişdilər. Görkəmli sənətkarın kitablarında respublikamızın təxminən bir əsrlik tarixinin bədii salnaməsi yaradılmışdır. Onun roman və povestlərində, hekayə və xatirələrində XIX əsrin ikinci yarısından başlayaraq, xalqımızın azadlıq və sosializm uğrunda mübarizəsinin parlaq səhifələri, kəskin sinfi toqquşmaların geniş lövhəsi, adamların dünyabaxışı və əxlaqında baş vermiş mühüm  dəyişikliklər öz əksini tapmışdır.

     Xalq yazıçısı Süleyman Rəhimov böyük ictimai-siyasi və maarifçilik fəaliyyəti ilə ədəbi yaradıcılıq işini ustalıqla əlaqələndirib, onlarca dəyərli romanlar, povestlər, hekayələrlə yanaşı elmi və publisistik məqalələr də yazmışdır. Azərbaycan sovet nəsrinin və pedoqoji fikrinin inkişafında mühüm mərhələ təşkil edən zəngin irsdə Azərbaycan xalqının həyat yolu, inqilabi mübarizəsi, keçmişi və gələcəyi  ilə bağlı vacib məsələlər, digər tərəfdən gənc nəslin təlim-tərbiyə məsələləri son dərəcə parlaq və inandırıcı şəkildə təsvir olunmuşdur.  Hələ gənc yaşlarında xeyli müddət müəllim işləmiş bu böyük sənətkarın elə bir əsəri tapılmaz ki, orada xalq maarifinə, məktəbə, müəllimə bir sözlə  mühüm pedaqoji məsələlərə öz dəyərli fikirlərini çatdırmamış olsun.  Müəllimlik müqəddəs sənətdir. Körpə balalara təlim-tərbiyə vermək, onları yetişdirib boya-başa çatdırmaq, gələcək üçün faydalı vətəndaşlar hazırlamaq vacib və gərəklidir. Bütün bu deyilənlərlə yanaşı S.Rəhimov öz məqalələrinin birində yazmışdır: “Sənətkar üçün daha mən zirvəyə çatdım” demək ən qorxulu və dəhşətli xəstəlikdir. Sənətkar özünə qarşı daima tələbkar olmalıdır.

     Süleyman Rəhimovun yaradıcılıq gücü nədədir? Nə üçün görkəmli ədəbiyyatşünaslar onu bu dərəcədə yüksək qiymətləndirmişlər?

      Ədibin əsərləri haqqında yazmış müəlliflərin siyahısı çox genişdir. Onların arasında  akademik Məmməd Arif, Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyasının müxbir  üzvü M.Cəfər, filologiya elmlər doktoru professor Cəfər Xəndan, Ağamusa Axundov, Qulu Xəlilov, Məsud Əlioğlu, Pənah Xəlilov, Musa Adilov kimi tanınmış alimlər vardır. Səməd Vurğun, Mehdi Hüseyn, Mirzə İbrahimov, Mir Cəlal, Əli Vəliyev kimi görkəmli söz ustaları öz qələm yoldaşları haqqında yüksək fikir söyləmişlər. Rus yazıçı və ədəbiyyatşünaslarından Y.Libedinski, K.Simoniv, K.Zelinski, Z.Kedrina, A.Adalis, Q.Lomidze, N.Vorobeyeva, S.Xitarova və başqaları ədibin yaradıcılığı ilə maraqlanmış, əhəmiyyətli mülahizələr irəli sürmüşlər.

      Yuxarıda adları çəkilən tənqidçi və ədəbiyyatşünaslar Süleyman Rəhimovun yaradıcılığını, sənətkarlıq xüsusiyyətlərini yüksək qiymətləndirmişlər!

                          Köksündə min əsər yaşadır hər gün,

                         Günəşdən od alır hər bir əsərin.

                         Sənətlə ölçülür sənətkar ömrün,

                        Sənə haqqımız var sənətkar deyək.

                                                                 ***

Fatehlər susdurub sənətkar səsi,

Qartal qanadlısan zirvələrdə gəz!

Öz eli ucalda bilməyən kəsi,

Bəşər də yığılsa ucalda bilməz.

***

                             Sənin ömrün bu həyata bənzəyir,

                             Muganı da mil düzü də var onun.

                        Ömr yolun kainata bənzəyir,

                             Qartal qanadlısan zirvələrdə gəz!

        ***

Bədii yaradıcılıq qocalmaq bilməyən sənətdir. Yazıçı həyat həqiqəti ilə bədii həqiqətin uyğunluğuna daha ciddi diqqət verir. Əsərlərində yüz illik həyatı yaşadan, ədəbiyyatımızı zənginləşdirən belə sənətkarlara ehtiyyacımız daha çoxdur. Süleyman Rəhimovun yaradıcılığından, onun mənalı həyatından  söz açmaq, yarım əsrdən artıq mürəkkəb bir dövrün mübarizələrlə dolu səhifələrini varaqlamaq deməkdir. Mənalı və məhsuldar həyatının ən yüksək zirvələrinə çatmış, sənətkarımızın keçdiyi həyat yolu ədəbi gəncliyimiz üçün vətənə sədaqət nümunəsidir.

     Əminik ki, ədibin sevə-sevə yaratdığı, öz müasirliyini saxlayan əsərləri heç vaxt qiymətini itirməyəcək, nəsillər dəyişdikcə  sevilərək oxunacaq.   

AMEA Nizami Gəncəvi adına ədəbiyyat insitutunun XX əsr şöbəsinin əməkdaşı

       08.08.2024                                                                                            Ədalət Rəsulova

“Gənc Ədiblər Məktəbi”nin müdavimi, Azərbaycan Yazıçılar Birliyi Gənclər Şurasının və Dünya Gənc Türk Yazarlar Birliyinin üzvü, Azərbaycanın Mədəniyyət və Ədəbiyyat Portalının Tovuz Bürosunun Rəhbəri, Prezident təqaüdçüsü, Gənclər müfakatçısı

Ulucay Akifin “Pul axtaranlar” hekayəsi Təhkiyənin obrazlaşdırıldığı bir hekayədir. Əsər müəllifin təhkiyəsi ilə başlayır və elə də bitir. İlk baxışdan əsərin əsas qəhrəmanı kimi görünən qardaşlar da təhkiyənin kölgəsində qalırlar. Hekayə sonluğun nəticəsi ilə başlayır. 15 il görüşməyən dostların aqibəti ilk sətirlərdən ip ucu verir. Bu işdə də əsas güc təhkiyənin üzərinə düşür: “Hal-əhval tutandan sonra İbişin haralarda olduğunu, neylədiyini soruşdum. Ceyhunun üzündəki təbəssüm sındı”. Əsər boyu baş verəcək hadisələrin gedişatını da bu sınmış təbəssümdən anlamaq olur. Təhkiyənin təqdimatına əsasən hekayədə əsas obrazlar İbiş (İbrahim) və Ceyhun qardaşlarıdır. Məhəllənin ən qəribə uşaqları olan bu qardaşların aralarında iki-üç yaş fərq olduğu da vurğulanır. Böyük qardaş olan Ceyhunun xasiyyətinin görünüşünə uyğun gəlmədiyini, İbrahimin isə üzündən hiyləgər təbəssümün heç vaxt əskik olmadığını müəllif nitqindən bilirik. Ataları “alkaş Vaqif” kimi təqdim olunan bu qardaşların anaları haqqında heç nə bilmədiklərini də təhkiyədən anlayırıq. Ceyhunun təqdimatında futbol oyunu epizodu ilə onun solaxay olduğu da üzə çıxır. Ona sol ayağı ilə vurduğu zərbələrə görə Karlos adının verilməsi də ifadə olunub. Müəllifin öz dostu kimi təqdim etdiyi bu obrazların prototipinin olub-olmaması barədə kəskin fikir söyləmək çətindir. Lakin əsərdə hər şey gerçəkliyə istinadən əksini tapır. Hekayədəki hadisələrin baş verdiyi məkan da realdır. Hadisələr Azərbaycanın paytaxtı Bakıda cərəyan edir, hətta daha konkret Bayılda – “20-ci sahə”də. Müəllif məkanın bütün müasir gerçəkliklərinin təfərrüatını yazıya alır, keçmişindən də epizodlar təqdim edir. Bu təfərrüatlar hardasa nostalgiya yaratsa da, sürətli şəkildə dəyişən və dəyişdikcə daha çox cazibədarlığını nümayiş etdirən dünyamızda heyrətamizliyini qoruya bilmir. Gələcək insan (oxucu) üçün nə dərəcədə maraqlı olacağını da deyə bilmərik. Çünki onun əlində olacaq telefonla nəinki XX əsrin, lap eradan əvvəl XX əsrdə yaşmış insanların da güzəranına səyahət ediləcəyini düşünürəm. Bunlar fərziyyə olsa da, hər halda, içində yaşdığımız müasir texnologiyalar belə düşünməyi diqtə edir. Yəqin ki, gələcək insanlar üçün Əhəd əminin “Bərəkət” adlı dükanı da maraqlı olmayacaq. Bu dükanın tarixçəsi isə bizə təhkiyənin verdiyi informasiyadan bəlli olur. Müəllifin uşaqlıq xatirələri həmin dükan və sahibinin obrazı ilə təqdim olunur. Təsvir olunan uşaqlıq xatirələri ilə bütün uşaqların pullarını nəyə xərclədiyi üzə çıxır. Qardaşlara gəldikdə isə “Tapdıqları pulu nəyə xərclədiklərini bilmirdik”.

Hər halda, əsərdə nələr necədirsə, ona münasibət bildirmək önəmlidir. Müəllifin əminliklə söylədiklərinə görə “İbişlə Ceyhun hər gün pul axtarmağa çıxırdılar”. Hər gün zaman məfhumu olaraq çox da mübaliğəli görünməsə də, eyni işin təkrarlanması baxımından şişirdilmiş təsiri bağışlaya bilər. HƏR GÜN pul axtarmağa gedən “İbiş tez-tez dağa qalxırdı”. Bu cümədəki tez-tez sözü ağlabatandır. Əslində müəllif bu cümlə ilə hadisələrə düyün vurur. Düzdür, ilk baxışdan adama elə gəlir ki, İbişin oraya niyə çıxdığının təfərrüatları söylənilir, lakin həmin “söyüşlərə” gələn reaksiyalardan əsərin sonluğu arasında məntiq qurulur. Mətnə istinad etsək, “İbişin bu hərəkətinə məhəlləmizin kişiləri çox əsəbiləşirdilər. O, hər dəfə dağa qalxıb söyməyə başlayanda, Rövşən əmi deyirdi, “o qoduğ aşağı düşsün, tutub basacam dama, ağlı başına gəlsin!” Müəllif İbişin dağa çıxmağı ilə Rövşən əminin təqdimatını verir. Düşünürsən ki, bu obraz elə-belə yaradılmayıb. Onun ilkin təqdimatı yenidən ona qayıdış olacağına zəmin yaradır. Hətta dağa çıxmaq əhvalatının nəticəsindən də xəbərdar oluruq: “İbiş dağdan məhəlləyə enəndə, elə bil polis Rövşən dediklərini unudurdu. Onu tutub dama basmayacağını bilirdik, çünki İbişin atası ilə möhkəm dostuydular”. Bu fikirlər də Rövşən əmi obrazı ilə işin bitdiyini təsdiqləmir. Hekayənin davamında onun xatırlanacağına bir əminlik yaranır. Bununla belə hadisələrin mərkəzinə yenə qardaşlar gətirilir: “Qəribəydi ki, hər dəfə necəsə yerdən pul tapırdılar”. Bu qəribəlik və necəlik oxucuda bir şübhə yaradır. Sonrakı epizodda həmin şübhəndə bir az da haqlı çıxırsan. Ərik ağacı olan həyətdə baş verən hadisələr bir daha şübhələri əminliklə əvəzləyir.

Ulucayın “Pul axtaranları” son dərəcə sadə dillə yazılmış bir hekayədir. O qədər sadədir ki, əsərdə hər hansı bir bədii təsvir və ya ifadə vasitəsini axtarmağa gərək qalmır. Ənənəvi ədəbiyyatşünaslıqda buna oxunaqlı da deyirdilər. Məsələn: “Pul axtarmaq İbişlə Ceyhunun peşəsinə çevrilmişdi. Elə bil adamların əllərini harada ciblərinə saldığını, pullarını harada itirdiklərini duyurdular”. Tanıdığımız normal nəqli cümlə. Yaxud da “Qəsəbəni əlinin içi kimi tanıyırdı” – cümləsi də quruluşca da, ifadə ediciliyinə görə də sadədir. Lazım olan məqamda isə müəllifin dilində “hasar”, obrazın dilində isə “zabor” sözündən istifadə olunub. Hekayətin sonluğa doğru getməsi də adi formada nəql olunur: “Ceyhunla İbiş məhəlləmizdən nə vaxt köçdülər, hara köçdülər, bilmədim”. Bütün bu təfərrüatlardan sonra əvvəldəki “sınmış təbəssüm”ə növbə çatır. Təhkiyə Ceyhunla həmsöhbət olur:

“- İbişi tutdular da, içəridədi… – Ceyhun dedi.

–           Nə danışırsan?! Niyə?!

–           Oğurluğa görə.

–           Nə oğurluğu? Haçan?

–           Həəə, oğurluğa görə. Evlərə girirdik. İkimizi də tutdular. Papam polis Rövşənin əliylə pul verib məni çıxartdı, amma ha çalışdısa, İbişi buraxdırammadı”. Bu hissədə artıq hər şey aydın olur. Əsərin əvvəlində Ceyhunun təbəssümündəki sınıq da, Rövşən əminin dağa çıxan İbişlə bağlı obrazlaşdırılması da, məhz sonluğa hazırlıq imiş. Sonluqdakı bir cümlə isə əsərin bütün mahiyyətini üzə çıxarır: “Ceyhun İbişlə pul axtarmaqlarından başqa hər şeyi xatırladı”. Əsərdə bu “hər şeyin” incəlikləri sadalanıb, təkrara gərək yoxdur. Amma adı “Pul axtaranlar” olan bir əsərin peşəsi də pul axtarmaq olan bir qəhrəmanı niyə, məhz pul axtarıqlarını xatırlamır? Çünki xatırlanası bir şey yox, hər şey oğurluq imiş. Deməli, onlar HƏR GÜN oğurluğa gedirmişlər. Polis işləyən Rövşən əmi də bunu hələ o vaxtlardan bilirmiş. İllərlə oğurluğa göz yumandan (şərik olmaq da demək olar) sonra oğrunun birinin azadlığa (ev dustaqlığına) çıxmağına da zəmin yaradıb.

Bədii mətn kimi mükəmməl olan bu əsərdə qeyri-adi heç nə ilə qarşılaşmadım. Obrazların portreti peşəkarcasına yaradılıb. Peyzaj və ya məkanların təsviri də ustalıqdan xəbər verir. Hissə-hissə hekayənin hər bir detalı qüsursuzdur. Lakin ümumilikdə əsər çox sadədir.

Dünya ədəbiyyatına ümumi nəzər saldıqda qarşımıza maraqlı mənzərə çıxır: xüsusun ümumiləşməyi. Bu gün klassik sayılan əksər əsərləri bizə miras qoyan, zəkasına heyran olduğumuz, düşüncələrinin dolaylarında dizlərimizin giri tutmadığı müəlliflər belə, bir məqamda oxucunu düşünüblər. “Oxucunu düşünmədən yazıram”… Mənim də oxucunu düşünmədən yazdığım yazılar var. Mənim də oxucunu düşünmədən yazmağa başladığım yazılar var… Və bütün səmimiyyətimlə deyirəm ki, istənilən müəllifin yaradıcılığında hər iki növ yazıdan da mövcuddur. Son abzasda, son cümlədə xüsusluqdan çıxır yazdıqlarımız, olur “ümumun malı”. Bu “ümumun malı”nın altına iri, qalın şriftlərlə adımızı yazmağımız isə bahalı əl çantasını istehsal edən “moda evi”nin reklam arzusundan başqa bir şey deyil.
Ümumiləşmə bizi qələmimizi (indiki dövrdə klaviaturamızı) fərqli janrlarda sınamağa sövq edir. Bütün janrlarda uğurlu oluruqmu? Sual böyükdür… Sual mürəkkəbdir…Sual bəsitdir…
Bu sualın ən hazır cavabı Qulu Ağsəsin yazdıqlarıdır. O, istənilən janrda uğurlu yazır. Çünki bütün yazılarını bəribaşdan “ümumun malı” kimi yazır. Onun heç bir şeirində, heç bir essesində “mənimdir!” iddiası yoxdur. “Hamınındır”, “dünyanındır”, “bütün bəşəriyyətindir” var.
Bu gün belə, qəribə anlarda yadımıza düşən Fərqanə Mehdiyevadan yazanda sözlərə güzgü kimi baxır-Fərqanə xanımın şeirləri ilə öz şeirləri arasındakı “fərdilik” çayının bu tayında durub deyir: “Fərqanə hamının Fərqanəsiydi; sağlam vaxtı da, xəstə olanda da!”
Fərqanə xanım haqqında illərdir bir cümlə də yaza bilmirəm. Onu, sadəcə, xatırlayıram. Gözəl xatirəmdi Fərqanə xanım mənim. Bircə onu istəyirəm ki, Fərqanə xanım insanlara necə gözəl xatirələr qoyub getdiyini biləydi…Bəlkə də, bilir?!
Filoloq Kəmalə Umudovanın “Adı soyadını eşidən şair” kitabını 2 günə oxudum. Daha doğrusu, 1 günə oxudum, 2-ci gün zehnimi əsir alan cümlələrə bir də döndüm. Kəmalə xanım yazır: “Poetik mətnin oxunması, təhlili öz mürəkkəbliyi ilə hər zaman böyük marağa səbəb olur, çünki hər bir doğru oxuma növbəti anlama mərhələsinə təkan verir”. “Bu şeir məni çəkib apardı…” dediyimiz məqamın elmi izahıdır…
Bir cümlə var ki, Kəmalə xanım məni gülümsətdi: “Qulu Ağsəsin şeirləri qaçdığım yerdə yaxaladı məni”. Nə yalan deyim, Qulu Ağsəsə bəxtəvərlik vermədən oxumağa davam edə bilmədim. Təkcə bu cümlənin xətrinə şeirimizin altında adımızı yazıb yaradıcılığımızı, yaratmaq qabiliyyətimizi “reklam etməyə” dəyər!
Kəmalə xanım Qulu müəllimin xatirələrə sadiqliyindən də yazıb: “Qulu Ağsəs Qarabağın, Ağdamın, doğma kəndi Abdal-Gülablının amansız, fəlakətlə dolu işğal tarixini yaşadı, amma acıların poeziyanın azad ruhuna üstün gəlməsinə, onu buxovlamasına izn vermədi”. Çünki Qulu Ağsəs Qarabağın xoş vaxtını, Ağdamın ağ gününü, Abdal-Gülablının yurd olmasıyla öyünməsini olduğu kimi saxlayıb xatirə sandığında. Qoymayıb ki, üstünə bir damcı kədər tozu düşsün, göz yaşı nəmlətsin. Hətta zaman-zaman “ah”larının qarşısını almaq üçün həsrət ocağı da qalayıb xatirə sandığının qapağı üstündə. Boğazında təngiyən nəfəslər “ah” olmayıb, ocaq üfürüyü olub…
“Yaradıcı düşüncə kamil insan axtarışından doğur”-deyir Kəmalə Umudova. “Şair eqosu” cilalanmamış almaz, əhlilləşdirilməmiş istedaddır. Aylarla, illərlə o almazın cilalanmış formasını, o istedadın mədəniliyini göstəririk dünyaya. Özümüzlə tək qalanda-daxili yolçuluğumuzda isə biz həmənkiyik-cilalanmamış, əhlilləşdirilməmiş yaradan. “Kamil insan” bəşər üçün arzudan çox məqsəd olmalıdır-bunu bütün dinlər deyir. Şair isə bunu arzulamaqla, kamil insanı axtarmaqla yetinməyi bilir. Daxilində o kamillikdən bir zərrə də olmasa, şair olmazdı ki?!
Dərketmənin intəhasız əzabından xilas olmaq üçün iki bənd şeir oxumaq çarə deyil. Olmayacaq da… İki bənd şeir yazmaq? Hə, bu olar. Kəmalə xanımın yazdığı kimi: “Həqiqəti və azadlığı dərk etməyin bədəli var”. Qulu Ağsəs dərk etdiklərinin bədəlini ödəyib/ödəyir yazdıqlarıyla. Yoxsa bilinən həqiqəti çoxüzlü piramida kimi o yan-bu yana çevirərdimi? Yoxsa yazardımı ki: “ Cəsurlar sevirlər, Qorxaqlar sevilir”?!
…Kəmalə xanım bu fikirdədir ki, şair müəyyən təsirlərlə “dil tapmalıdır”. Məmməd Arazın o məşhur misraları gəldi dilimin ucuna: “Həyatda “ürəkləş”, “sevləş” demirlər, “Ayaqlaş” deyirlər bu həyat ilə…” Sonra da Qulu Ağsəsin idrakını həyata adaptasiya etməkçün bütün yaşam mexanizmlərini sınaqdan çıxarmaq arzusunu düşünürəm. Bir daha əmin oluram ki, Qulu Ağsəs bu arzusuna heç vaxt çatmayacaq. Müəyyən anlar olub/olacaq ki, həyatın içində olacaq, vəssalam! O “içdən”-yaşamın verdiyi amansız əzablarla mübarizədən də dırnaqlarının altında kainatın DNT-si ilə çıxacaq: ya bir şeirlə, ya iki esse ilə…
Qulu Ağsəs ənənəvi şeirin formasından çox uzaqdı, amma mənasına doğmadı. “Gözəl dünya”dan incikliyini onun faniliyi ilə deyil, özünün “qonaq” olmağı ilə ifadə edir. “Şair təvazökar olmaz”, hə, amma şair dünyaya, taleyə hökm etmək iddiasına da düşməz. Üstəlik, dünyanı, həyatı, insanları, ən kiçik əşyaları belə, təqdir etməyi hamıdan yaxşı bacarar. “Bircə eybi var ki dünya gözəlin Məni qucağına qonaq yazdırıb”. Bu misralarda biz Qulu müəllimin təvazökarlığını deyil, təqdiretmə, qədirbilmə bacarığını görürük.
“Meşə görməmişdim belə arxayın, Mən belə narahat dağ görməmişdim…” Meşə nəyə arxayındı? Dağ niyə narahatdı? Bu sualların cavabını tapmağı Qulu müəllim bizim-oxucunun öhdəsinə buraxıb. Özü bildiyi cavabları bizə deməz-dağın, meşənin sirrini açmaz. Biz arxayın meşəni, narahat dağı (bəlkə də, dağın strukturu fərqlidir, zirvəsi yastıdı, sinəsi yarğan doludu, kim bilir?!) düşünə-düşünə fantastik roman yazacağıq. Son nöqtəsini qoyanda “shift+delete” edəcəyik: Qulu müəllimin iki misrası həmin romandı elə…
“Ustanın əl işi-şəyirddi” misrasının davamıdır “İçiynən danışanın deməyə sözü olmaz…” Sus, əl işini-şeirini göstər, şair! Şeirlər də şairin şəyirdləridir; əsili üz ağardar, bədəsili başı önə əydirər. “Bədəsil şeir varmı?” deyə soruşmayın, günahlarımızı etiraf etdiyimiz bütün şeirlər nankor övladlarımızdır. Biz onların adını çəkmirik, barmağımızı onlara tuşlamırıq, onlarla fəxr edib sinəmizə döymürük. Amma onlar hər yerdə müəllifinin kim olduğundan danışır.
Kəmalə xanım yazır: “Tanrını görə bilmək məqamında özünə yetişən abiddir, arifdir Qulu Ağsəs”. Və ya “Qulu Ağsəs öz duyğularını kosmik varlığın təzahürü kimi qəbul edir”. Mənsə Qulu müəllimin “Kim kəsib sən olan yerdə Söylə, yolu-yolağı?!” misralarında bəşəriyyətin indiyədək axtarmaqdan çəkindiyi bir həqiqətin eyhamını tapdım. İnsanla Yaradan arasındakı qorxu, vahimə qatı nə vaxt, necə yarandı? Yox, axtarmayacağam… Dərketmənin əzabından xilas olmaqçün bir şeir yazaram-ən asan yolu seçmək, özümü özümdən xilas etmək şansım var. “Ol!” əmri mənə də aid deyilmi?!
“Neçə kərə söz göndərdin, ərindim, yazammadım…”-deyir Qulu müəllim bir şeirində. Yazmasaq da, o şeir zehnimizdə özünə yer edir, bir gün yol getdiyimiz yerdə heyranlıqla baxdığımız üfüqün üstünə axır gözlərimizdən. Dərd odur ki, indi yaşamağa ərinirik. “Bu gündən sabaha iş saxlama!”- öyüdləmişdi nə vaxtsa məni anam. Saxlayıram indi, sabah da oyanmağa, günə başlamağa səbəbim olsun deyə… Göndərdiyi şeirləri yazmağa ərindiyi üçün Qulu Ağsəsdən küsməyən Tanrının bağışlamaq bacarığına güvənərək yaşamağa ərinirik.
Tanrının yanında ömür rəfləri boşdu, biz yaşayıb o rəfi doldururuq, qaytarırıq Tanrının özünə. Tanrı da bizi-ömürləri kitab kimi oxuyur, yeni yazdığı taledə əvvəlki nəticələri görür. Tanrı da qafiyələri təkrarlayır, söz oyunu oynayır. Amma hamımızın Tanrıya ərki çatmır ki, Qulu Ağsəs kimi deyək: “Sən ordan bir boş şey göndər, Doldurub geri qaytarım…”
Kəmalə Umudova bu kitabı yazanacan Qulu Ağsəs yaradıcılığını cığır-cığır gəzib, hər mamırlı daşa sığal çəkib, hər qaya xınasında barmaq isladıb-kitabın sonunda gəldiyim qənaət bu oldu. “Az qalıb” şeirində isə Qulu müəllimin gəldiyi bir qənaətlə rastlaşdım:

(Bir gün)
Yaddaşlar üzlənəcək,
Dostlar varaqlanacaq.
Baxışlar sıyrılacaq
Körpü cığırlar üstdən!

“Olacaq” deyir, gözləntisini qoyur oxucunun baxdığı yerə. Di gəl, ilk oxunuşdaca oxucu Qulu müəllimin  şifrəli misralarındakı həqiqəti çözür: bunların hamısı olub, hamısını yaşayıb Qulu Ağsəs. Yaşayıb və özündən sonrakılara anladır. Ümid deyil, güman deyil “olacaqlar”; qənaətdir, qəti qənaət. 
Qulu müəllim bircə onu demir ki, “Oranın-(Qarabağın) adamları quş kimi oxuyanda” nə oxuyur? 

Şəfa Vəli (2024)

Anarın humanizmi təbiətindəki könüllü senzuradır:

Azərbaycan Yazıçılar Birliyi yarandığı vaxtdan cəmiyyətdə ictimai rəyə təsiredici statusda olub. Ölkəmizdə müstəqil dövlətin qurulması ilə insanın, ədəbiyyatın yeni həyatı başlandı. Ədəbiyyat siyasəti ilə yanaşı, ədəbiyyatın ictimai dərki, meyillər də dəyişdi. Cəmiyyətin həmişə mənəvi ehtiyac duyduğu Yazıçılar Birliyi mürəkkəb vəziyyətlərə düşdü, amma yaşadı. Bu prosesin və nəticənin əsl mahiyyəti ədəbiyyat idarəçiliyinə kimin rəhbərlik etməsdir.

Yeni dövrdə Birliyin quruculuq və yüksəliş dövrü Anarın sədrliyi dönəminə bağlıdır. AYB strukturlarında, ədəbi orqanlarda yeniləşmə və gəncləşmə, yazarların yaradıcılıq, sosial vəziyyətinin dövlət tərəfindən diqqətə alınması da Anara böyük etibar və sayğıdan irəli gəlir. Anar sözübütöv, əsil-nəcabəti bəlli, ləyaqətli, xeyirxah, cəsarətli insandır. Ədəbiyyatda Azərbaycan adına öz möhürünü vurmuş yazıçıdır. Tərifdən xoşu gəlməsə də, boğazdan yuxarı olmayan bir gerçək var ki, o, sadəcə, öz bənzərsiz dünyası olan bir yazıçı deyil, həm də böyük bir düşüncə adamı, mütəfəkkir-ideoloqdur.

Anar Yazıçılar Birliyinin tarixində ən islahatçı və ən humanist sədrlərdən biridir. Bəziləri Anarın nə vaxt sədr postundan gedib-getməyəcəyini gündəmdə saxlamaq çabaları göstərir. Bunlar daha çox neqativ çabalardır, tənqid yox, ədəbiyyatdan və ədəbdənkənar hərəkətlərdir. Anar onu qərəzli tənqid edənlərin heç birinə pislik eləməyib. Əksinə, bəlkə, hardasa ondan yaxşılıq görüblər. Doğrusu isə, o, istər ədəbiyyatda, istərsə də, tənqidi fikirdə kiminsə önünü kəsməyib, bunu özünə sığışdırmayıb.

Anara və onun timsalında öz həmkarlarına qarşı təhqir yazanlar bilsinlər ki, öncə özlərini mühit içində etibarsız duruma düşürürlər. Bəzən heç özləri də anlamırlar ki, onlarda Anara nifrət haradan qaynaqlanır, səbəbi nədir?! Hər halda, Anarı sevməyənlərin sayı 5-3 nəfərdirsə, sevənlərin sayı minlər, milyonlardır. Mən təəssüf edirəm, belələri Anarın iş, dəstək verdiyi yazarlar sırasında da vardır. Onlara sözümü, iradımı həmişə məqamında, açıq şəkildə bildirmişəm, yazmışam. O fikirdəyəm ki, özündən öndəkini, dünənini, tarixini sevməyən adamın, sabahı qaranlıqdır. Milli-mənəvi dəyərlərə sayğı göstərməyən adamın heç kimin gözündə bir qara qəpiklik qiyməti olmaz. Əlbəttə, “yel qayadan nə aparar?!”

Söz bir olar, sözü bir edən isə vicdan və cəsarətdir:

Anar ədəbiyyatçı, ictimai xadim, şəxsiyyət kimi heç vaxt dediyi sözü ikinci dəfə nə dəyişib, nə də inkar edib. Eyni zamanda indiyədək ədəbiyyat siyasətində yanlış qərarlar verməyib ki, o da ciddi mübahisələr obyektinə çevrilsin. Anarı tanımaq, haqqında söz-müzakirə açmaq, təftiş eləmək səlahiyyəti qazanmaq üçün gərək onun Azərbaycanın ədəbi-mədəni tarixində, vətən, millət yolunda yerini, töhfələrini bilib dəyərləndirmək imkanında olasan.

Anar yaxın tariximizdə müstəqillik uğrunda mücadiləçi, milli yazıçı-ideoloq kimi obrazlaşıb. Sovet dönəmində özünü millətçi, dissident adlandıranların bir çoxu mübarizə məqamlarında susanda, Anar həm publisistik, həm bədii əsərlərində, həm də ictimai-siyasi sferada əsl dissidentlik, patriotluq edirdi. Sovet imperiyası ömrünün sonlarında yaşamaq uğrunda qəddar mübarizə apardığı dövrdə onu ən cəsarətli addımlar atan yazıçılardan biri kimi xatırlayıram.

20 Yanvar faciəsindən dərhal sonra məhz Anar SSRİ Ali Sovetinin tribunasından kəskin etirazını M.Qorbaçovun üzünə söyləmişdi. Bəlkə də sıradan başqa bir deputat olsaydı, buna görə ciddi cəzalandırılardı. Amma Anarın nüfuzu qabağında belə bir tədbir, ümumiyyətlə Sovetlər İttifaqına baha başa gələrdi.

İstiqaməti bilinməyən, idarə edilməsi çox çətin olan o hadisələr içərisində hər ziyalı, yazıçı baş çıxara və dəngəsini saxlaya bilməzdi. Çünki vəzifə beləydi ki, gərək insan həm özünü, həm də xalqının maraqlarını qoruya bilsin. Hər özünü qoruyan da cəmiyyətin ona inamını qoruya bilməzdi.

Mənim Universitet illərim də xalqın azadlıq, müstəqillik arzularının gerçəkləşdiyi ilk dövrlərə düşüb. Anar Azadlıq meydanına yığışan gənclərin gözündə ən doğma, ən mübariz şəxsiyyət idi. “Adamın adamı”, “Molla Nəsrəddin-66” adlı kitabları gələcəyin jurnalistləri, publisistləri üçün cəsarət örnəyi idi. Doğrudur, sayğıdəyər Fidan xanım bizim müəllimimiz idi, qardaşı Anar haqqında ona müxtəlif suallar vermək imkanımız vardı, verirdik də, cavabında çox həvəslə də danışırdı. Ancaq yenə də o bizim üçün əlçatmaz milliyyətçi yazıçı obrazı təsiri bağışlayırdı. Bir addım yaxına gələndə isə, nə qədər sadə və anlaşılan (və anlayışlı) olduğu gözgörəti aydın bilinir.

Və burada bir anı qeyd etməliyəm:

Bəlkə çoxlarının yadında olar: 80-ci illərdə YB-nin nəzdində Gənclər ədəbi birliyi fəaliyyət göstərirdi. Biz dinləmək, öyrənmək üçün arada o toplantılarda həvəslə iştirak edirdik. Natəvan klubunda ayaq üstə durmağa belə yer tapılmırdı. Orada bəyənilən əsərlər ədəbi orqanlarda tanınmış yazarların “Uğurlu yol”u ilə dərc edilirdi. Ədəbiyyata gəlmək istəyən onlarla gəncdən yalnız 3-4-nə bu uğur qismət olurdu. Səhv etmirəmsə, Cabir Novruzdan sonra 1988-89-cu illərdə ədəbi birliyin sədri Vaqif Bayatlı Odər oldu. O da xalq hərəkatı genişlənməyə başlayanda oradan uzaqlaşdı.

Artıq ədəbiyyatın tələbləri mühitdə yenilik, dəyişiklik, sovet ədəbiyyatından kənardakı ədəbi cərəyanlarla, təmayüllərlə kontakt, təmas istəyirdi. Onda gənc yazarlar bir araya gəlib, həmin ədəbi birlyi başqa adla bərpa elədik. Ayda 2-3 dəfə Yazıçılar Birliyində yığışıb görüşlər keçirir, Azərbaycan və dünya ədəbiyyatından, oxuduğumuz əsərlər barədə müzakirələr aparır, qəzetlərdə yazılarımızdan ibarət xüsusi buraxılışlar hazırlayırdıq. O qarışıq zamanlarda, demək olar, Birliyin möhtəşəm, daim qaynar binası az qala unudulmuşdu. Az adamlar gəlib-gedərdi. Yuxarı dəhlizlərdə yeriyəndə birinci qatda ağır addım səslərindən bilmək olurdu ki, bu, Anar müəllimdir. O, Birliyi, nəinki unudulmağa qoymadı, əvvəlki şöhrətini qaytarmaq üçün əlindən gələni elədi və buna nail oldu…

Hərdənbir binada şair Qabili, katiblərdən V.Əzizi və texniki işçilərdən kimisə görmək olardı. Bəzi vaxtlarda tədbir keçirmək istəyəndə qapını bağlayıb, bizi içəri buraxmırdılar. Deyirdilər ki, gənclər ağsaqqal yazıçıları tənqid edir, buraları dağıtmağa çalışırlar.

Bir gün Anar müəllimlə görüşüb, 20 Yanvar hadisələrilə bağlı tədbir keçirmək və Şəhidlər Xiyabanını ziyarət etmək barədə fikrimizi bildirdik. O bizi bir-bir dinlədi, təklifimizi bəyəndi, birgə proqram hazırladıq. Bir neçə gün sonra isə Anar müəllimin iştirakı ilə şəhid şairlərimiz Ülvi Bünyadzadə, Alı Mustafayev və Nizami Aydının böyüdülmüş şəkilləri 3-cü qatın dəhliz divarından asıldı.

O görüşdə fürsət tapıb, Natəvan klubunda ədəbi məclislər təşkil etdiyimizi, ancaq bəzən bizi Birliyin binasına buraxmadıqlarını söylədim. Üzünü çevirib, kənarda əyləşən rəhmətlik F.Qocadan və V.Əzizdən soruşdu:

– Həmin o inqilabçı şair budur? – Ani bir sükut yarandı və ardınca əlavə elədi: – Siz bura konkret təkliflərlə, ədəbiyyatla bağlı gəlirsiz. Kim qoymur tədbir keçirməyə? Mən demişəm, yenə də deyirəm, Yazıçılar Birliyinin qapısı bütün yazıçılara, gənclərin üzünə açıq olmalıdır.

Bundan sonra, həm Yazıçılar Birliyində tədbirlərimizi sərbəst şəkildə keçirə bildik, həm də ədəbi orqanlarda müzakirələrimiz, yazılarımız dərc olundu.

Bir ədəbiyyat adamı kimi düşüncəmin ümumi qısa tezisi budur:

Anarın məşhur əsərlərində sadəliklə iç-içə bir modern dərinlik var. O dərinlikdə obrazlar da, əhvalatlar da, söz, təsvir və təhkiyə də cox azad, sərbəst şəkildə hərəkətdədir və gerçəklə dinamik təmasda çıxış edir. Mətnlərin strukturundakı əlaqələri təşkil edən fikirlər asanlıqla müzakirə və mühakimə predmetinə çevrilə bilirlər. Anar nə qədər bədiidirsə, o qədər intellektual və ictimaidir. Və bu üç əsas xüsusiyyət onun yaradıcılığının əsas leytmotividir. Təqdim və təsvir elədiyi həyat gerçəklərində, ədəbi görüşlərində fəlsəfi və psixoloji baxımdan insan düşüncəsinin alt qatlarının açılmasına intellektual girişim vardır. Düşünürəm ki, bu məsələdə o, mükəmməl və təkrarsızdır. Anar nə qədər milli ədəbiyyat adamı olsa da, onun əsərləri nə qədər ümumtürk epos mədəniyyətinə bağlı olsa da, bütövlükdə danılmaz bir dünya ədəbiyyatı faktıdır. Yaradıcılığının xarakteri, genezisi, tipologiyası, ideyaları xalqın təməl-üst təfəkküründən gəlir.

“Yaxşı padşahın nağılı”, “Dantenin yubileyi”, “Macal” və publisistikasındakı cəsarət yeni nəsil üçün çox etibarlı “dərs”lərdi. “Dədə Qorqud” kinopovesti və “Dədə Qorqud dünyası” araşdırmasında oğuz türklərinin kimliyi və ilkin torpaqlarını təyinetmə maraqları, seçkin milli-mənəvi dəyərləri, türkçü-dirilişçi təfəkkür müasir düşüncə üçün çox faydalı istiqamətdir.

“Otel otağı”nda mənəvi-əxlaqi keyfiyyət dəyişimləri, “Ağ liman”, “Beşmərtəbəli evin altıncı mərtəbəsi”ndə realist-psixoloji, “Əcəl”də fərdi-psixoloji yaşantılar, “Ağ qoç, qara qoç”, “Gözmuncuğu”da mifik və mistik fonun realist açılımları, yeniləşən (və qloballaşan), ancaq gələnəyə bağlı olan insan münasibətlərində tərəddüd və hərəkətlər dəyişimlərin açar epizodlarıdır. “Sizsiz” isə Anarın fərdi-milli kimliyi, soy tipologiyası, solmaz tərcümeyi-halıdır. Bu əsər, həm də öz fəxarətli keçmişinə ucaltdığı möhtəşəm abidəyə atdığı İMZAdır.

Və burada daha bir anı qeyd etməliyəm:

1995-ci ildə Gürcüstanda rəsmi səviyyədə Azərbaycan mədəniyyəti günləri keçirilirdi. Yazıçılardan, mədəniyyət xadimlərindən, ziyalılardan ibarət böyük bir heyət oktyabrın 8-də Tbilisiyə yola düşdü. Onda mən “Azərbaycan” qəzetinin müxbiri kimi nümayəndələr sırasına salınmışdım. “Yak-40” təyyarəsində Anar müəllim məndən ön sırada əyləşmişdi. O ərəfədə “Ulduz” jurnalında bir silsilə şeirlərim çıxmışdı. Şeirlərimi təqdim eləmək üçün ən yaxşı fürsət idi. Jurnalı açıq şəkildə verib, oxumasını xahiş elədim. Anar müəllim şeirlərin hamısını diqqətlə oxudu və geri çevrilib, hamının eşidəcəyi səslə: “Dəyanət, təbrik edirəm, çox gözəl şeirlərdir”, – dedi. Bu sözdən sonra digər nümayəndələr də jurnalı alıb, əl-əl gəzdirdilər. Axırda o jurnal kimdə qaldısa, heç bilmədim, axtarmadım. O zaman Anar müəllimin fikri mənim kimi gənc yazar üçün böyük stimul, özünəinam yaratdı. Həm də o xoş sözlər neçə-neçə tanınmış yazıçı və şairin, dövlət nümayəndəsinin yanında deyilmişdi deyə, qürrələnirdim. O səfərdən xatirə qalan şəklimiz bu gün də durur. Və o da yadımdadır ki, gürcü ziyalıları, Gürcüstan Prezidenti və dövlət rəsmiləri Anar müəllimə necə bir sayğıyla, ədəb-ərkanla yanaşırdılar.

Sonralar Anar müəllim Milli Məclisin deputatı olanda mühüm məsələlər barədə ondan müsahibələr aldım, yazılar yazdım, bir daha yaxşı yöndən tanıdım. Onun sayəsində 1996-cı ildə Yazıçılar Birliyinin üzvlüyünə qəbul olundum. 1997-ci ildən isə, Yazıçılar Birliyi İdarə Heyətinə üzv seçildim. Və indiyədək də bu ictimai statusdayam. 1997-ci ildə Anar müəllim məni gənc yazıçıların Azərbaycan Prezidenti ilə görüşünə dəvət elədi, hətta sözümlə bir neçə gənc yazarı da siyahıya saldı. Müəyyən vaxtlarda ədəbiyyatın, ədəbi mühitin problemləri ilə bağlı tənqidi fikirlər söyləsəm də, heç zaman sözü şəxsi müstəviyə gətirmədim. Kabinetinin qapısında dayanıb fəxri ad, mükafat, vəzifə istəmədim, amma fəaliyyətimə Anardan yalnız diqqət, qayğı gördüm. Və təbii olaraq, bunlarsız belə, həmişə ona layiq olduğu sayğını göstərmişəm, buna özümü borclu bilirəm. İndi də o mövqedə qalıram, yoxsa, vicdansızlıq olar. Doğrudur, yüzlərlə yazıçı onun qayğısından daha üstün bəhrələndi, tanındı, ad-san, iş qazandı. Yenə Allah bir çoxlarına insaf versin, gərəkən zamanlarda, söz deyiləsi məqamlarda bəziləri ağızlarına su alıb çəkildilər. O isə öz haqqını da, haqsızlığa uğrayanın haqqını da təkbaşına müdafiə elədi.

Bütövlükdə həqiqət budur ki, o sağlığında milli-mədəni-mənəvi dəyərə çevrilmiş TƏKlərdəndir. Sadəcə, müasir olduğuna görə, kimlərəsə bir az adi, bir az mürəkkəb, bir az inanılmaz görünə bilər. Anar ona görə böyük yazıçıdır ki, insan kimi böyükdür.

Ədəbiyyata erkən rəhbərlik iddiaçılarına baxanda:

Ümumiyyətlə, sosial mediada müəyyən vaxtlarda, xüsusən də, yazıçıların qurultaylarından öncə Birliyin ləğv olunması və yeni sədr istəkləri də baş qaldırıb. Ancaq bunlar cəmiyyətin, ədəbi sferanın rəyinə qətiyyən cavab verməyib, ehtiyaca çevrilməyib. Və bu istəklər dağıdıcı təfəkkürün məhsulu kimi yersiz cəhdlər olaraq da qalıb, köhnəlib.

Qeyri-təbii halda nələrin dəyişə biləcəyinə gəlincə:

– ədəbiyyatımız itirər, xalqın ədəbiyyata, yazıçıya münasibəti ciddilikdən çıxar (artıq bu proses gedir);

– təşkilat cəmiyyət və dövlət qarşısında indiki statusunu, imicini itirər;

– adi QHT səviyyəsinə enə bilər;

– indiyədək təhqir, böhtan yazan, qalmaqal yaratmağa meyilli olan yazıçılara heç kim etibar edib, yaxın buraxmayacaq (hətta öz “müəllim”ləri də);

– yeni intriqalar dalğası başlayar ki, bu da qurumun ləğvinə, yaxud parçalanmasına gətirib çıxara bilər;

Və nəzərə almaq lazımdır ki, AYB yaradıcılıq təşkilatıdır.

AYB-nin ləğvini və Anarın getməyini istəyənlər hələ bir əsərləri ilə tanınsınlar, ondan sonra ədəbiyyata rəhbərlik etmək iddiasına düşsünlər. Anar sədrlik postuna gələnə kimi uzun, əziyyətli yol keçmişdi, təcrübə toplamışdı, tanınır, sevilirdi. İndi bəziləri ədəbiyyat yaratmaqdan öncə Yazıçılar Birliyinin rəhbərliyinə gələndən sonra tanınacaqlarını düşünürlər. Ona görə də ağına-bozuna baxmadan, hətta həmkarlarına da qara yaxmaqdan çəkinmirlər. Tanınmağın, dünyaya çıxmağın yolu intriqalardan yox, yaxşı əsər yazıb, xalqa, ədəbiyyata xidmət etməkdən keçir. Bu xidmətin nə dərəcədə, nə zaman dəyərləndirilməsi isə ayrıca dövlətə aid məsələdir…

Biz – 90-cı illər nəsli ədəbiyyata gəlmək üçün illərlə çalışmışıq, bir yazı çap etdirmək üçün yüz fikir öyrənmişik, redaksiyaların qapılarını döymüşük, bəzən ümidlə, bəzən ümidsiz qayıtmışıq. İndi şair, yazıçı kimi tanınmaq asandır, sosial şəbəkələrin, qeyri-rəsmi nəşrlərin qapısı hamıya açıqdır. Bir-iki şeir, hekayə quraşdıranlar, pulla əsər yazdıranlar həmən də ədəbi aləmə atılır və mükafat, vəzifə, rəhbərlik davasına çıxırlar. Anlamıram, biz ədəbiyyatı donosçulara, saxta yazarlara, qalmaqalçılaramı həvalə etməliyik?!

AYB ətrafında gedən narazılıqların heç bir əsası yoxdur, bütövlükdə ictimai fikri əks etdirmir və ədəbiyyatın, yazıçıların imicinə xələl gətirən məsələdir. Bəzən elə adamlar haqsız irad bildirirlər ki, görürsən, heç ədəbiyyata dəxli yoxdur, amma iddiası göylə gedir, sosial mediada qalmaqal, qarğaşa yaratmaqla məşhurlaşmağa çalışır. Guya obyektivlik, cəsarət nümayiş elətdirir. Anara qarşı olan ədalətsiz kampaniyaların məğzində kreslo davası durur, yəni bunlar gözü-fikri posta dikili qalan intriqaçı yazarlar tərəfindən təşkil olunan məsələdir. Bizim bəzi cavan yazarlar da müəyyən vədlər ardınca gedir, yuxusunda sədrlik kreslosu görən, bir günlük də olsa, sədr olmaq istəyən o karyeristlərin oyununa düşürlər. Ümumiyyətlə, “niyə mən yox, o olmalıdır” – düşüncəsi ilə yaşayan insan hara kimi gedə bilər?..

Həmişə o fikirdə olmuşam ki:

Yeni dönəmdə faktiki olaraq o, Yazıçılar Birliyinin, həm qurucusu, həm də qoruyucusu olub.

Müstəqilliyimizə keçmişdən ədəbiyyatın xeyli problemləri miras qalmışdı. Yazıçılar Birliyinə təzyiqlər baş qaldırmışdı. Öndə məhz Anar dayanmışdı. Və dövlətimizin dəstəyi və Anarın öncüllüyü ilə ədəbiyyat siyasəti o mürəkkəb dönəmlərdən keçib yaşaya bildi. Ona görə də gələcəkdə Birliyə sədr olacaq adam mütləq Anardan halallıq almalıdır. Onun hər bir fikrində, addımında cəmiyyətə və ədəbiyyat adamına, xeyir, sayğı, anlayış vardır. Söz yox, qurumda yeniləşmə təbii, qanuni yolla, vaxtı çatanda olmalıdır. Bu, kimlərinsə istəyinə bağlı məsələ deyil.

Mən inanıram ki, əsərlərini oxuyub dərk eləyən kim olur-olsun, Anar təkcə mətnləri vasitəsilə də milli, fərdi və vətəndaşlıq məsuliyyəti olan hər kəsə doğmalaşa bilən yazıçıdır. Və ən nəhayət, 85-dən baxanda Anar hər yerdən görünən, yerində olan və yerində dağ kimi görünən adamdır. Bütün böyüklüyü, səbri, sərtliyi və xeyirxahlığı ilə var olsun!

Mənbə: https://edebiyyatqazeti.az/

10 mart milli teatr günümüzə

Əsəd CAHANGİR

Kitabın yazılma səbəbi

Ötən il, iyunun 29 və 30-da Milli Teatrda Cavid Zeynallının “Şükriyyə” pyesinin rejissor Bəhram Osmanovun quruluşunda eyniadlı tamaşasının premyerası oldu. Amma bununla bağlı fikirlərimi yazının axırında – “Tamaşa” fəslində verəcəm. Çünki bu yazıdan amacım eləcə “Şükriyyə” deyil, konkret bir tamaşa nədəniylə aşağıdakı çoxsaylı məsələlərə toxunmaq, bir sözlə, damlada dəryanı göstərməkdir:

– milli dramaturgiya və teatrın çağdaş durumu;

– rejissorun teatrdakı yeri;

– bədii istedada qayğı;

– yeni dramaturq imzası;

– sənət və toplumsal həyatın bağlantısı;

– vətənsevərlik, özəlliklə də, Qarabağ konusunun plakat, şüar, xaltura, alver alətinə çevrilməsi;

– sənətkarın meracı.

Füzuli kədərli bir eşq olayından danışan “Leyli və Məcnun”un girişində deyirdi:

Düşdü səfərim diyari-dərdə,

Kimdir mənə yar bu səfərdə?

Şair bu səfərdə 530 ildir ki, düşmənsiz ötüşməyib, amma onun sözünü deyən, hörmətini saxlayan, yolunu gözləyənlər də az olmayıb ki, çox olub. Bəs, hər cür sorunlarla üzləşəcəyim bu “uzun, incə yolda” bir az füzulluq eləmək zorunda qalsam, mənə necə, axıracan yoldaşlıq eləyən tapılacaqmı? Konkret olaraq, Füzuli ili və teatr günü, ümumən orta çağ divan şairi ilə teatr sənətinin nə ilişkisi? Bu sualların cavablarını bilmək istəyirsiniz? Onda gərək bu yazını sonacan oxuyasınız.

Ustadlara xitab

Platon haqlıydı – hər cür sənət xatırlamadır, amma təkcə ideyalar aləmini deyil, həm də gerçək şəxsləri və ya nəsnələri xatırlamaq. Platon özü bütün dialoqlarında Sokratı xatırlayırdı. Mən isə on il öncəyə – 2014-cü ilə qayıtmaq, İsa Muğannanı xatırlamaq istəyirəm. Görkəmli nasirin Daxili İşlər Nazirliyi yaxınlığında, keçmiş Hüsü Hacıyev küçəsində, yazıçılar binasının beşinci qatındakı evindən Füzuli meydanına ayaqla vut-tut, beş-altı dəqiqəlik yol olsa da, o, Nəsimidən Nizamiyə qayıdıb, Füzulidən yazmasa da, alın yazısı ömrünün axırında onu Füzuli meydanına gətirdi və yazıçını son mənzilə bir əli sinəsində, o biri çənəsində, Məcnunu sağı, Leylisi solunda, vəhşilər ayağının altı, mələklər başının üstündə, fələyin zindanı kürəyi, Allah eşqi ürəyində dərindən-dərin düşüncələrə dalmış Füzuli, İsanı isə Məhəmməd yola saldı, “çün Məsihi-vəqtsən, can vermək asandır sana…” dedi.

Artıq onilləri aşır ki, ünlü söz-sənət adamlarının çoxu son mənzilə Füzulinin yanı, Füzuli meydanından keçib gedirlər. Şair, elə bil ki, zamanla əbədiyyət arasında bir körpüdür. Füzuli metafizikdir və onun bəlkə bir misrasını da oxumayan iyirminci yüzil batı filosofu Martin Haydegger “Metafizika nədir?” kitabında yazır ki, insan düşüncəsinin irəliləməsi üçün bizi başlanğıc nöqtənin cazibəsində tutub saxlayan metafizikadan qurtulmalıyıq. Mirzə Fətəli Axundovun “Füzuli şair deyil və onun xəyalatında əsla təsir yoxdur”, Cəfər Cabbarlının “Neçə əsrlərdir ki, Füzulinin sehrli orbitindən çıxa bilmirik” sözləri də ünlü filosofun fikriylə səsləşir. Füzulini oxuyub-oxumamasına dair nəsə deyə bilməyəcəyim böyük fransız metafiziki Rene Genon isə “Çağdaş dünyanın böhranı” kitabında yazır ki, batının böyük sürətlə yuvarlandığı uçurumdan qurtuluşunun tək yolu doğuda hələ də qorunub saxlanılan vahid, əzəli metafizik prinsipə qayıtmaqdır. Kim haqlıdır? Bu sualı birmənalı cavablandırmaq bəsit bir şey olardı, nədən ki Haydegger, Axundov, Cabbarlı və Genon məsələyə fərqli, bəzən əks yönlərdən baxsalar da, bir çiynin üstündəki başlara bənzəyirlər. Əslində isə onların qoyduğu məsələ o qədər orijinal deyildi, bu metafizik sualı hamıdan öncə Füzuli özü vermişdi:

Füzuli rindü şeydadır, həmişə xəlqə rüsvadır,

Sorun kim bu nə sevdadır, bu sevdadan usanmazmı?

Haydegger də, Axundov da, Cabbarlı da, Genon da Füzuli sualına cavab axtarır, öncəkilər ona “usanar”, sonuncu isə “usanmaz” cavabını verirdi. Bundan sonra da neçə-neçə düşünürlər gəlib-keçəcək, mini mini bir söz deyəcək, amma ta qiyamətəcən nə bu sualın cavabı tapılacaq, nə də bu sevda bitəcək. Nədən ki bu məcnun sual insanlığın ölüm-qalım sorunu, bu sevda sonsuzdur. Füzuli isə eləcə Molla Məhəmməd Süleyman oğlu Bağdadi, onun yazdıqları isə təkcə qəzəl, dastan deyil, həm də ümumbəşəri, milli və fərdi anlamda metamətnimiz, neçə yüzillərdir qaça bilmədiyimiz, yəqin ki, qiyamətəcən pozulmayacaq alın yazımızdır. Odur ki, Füzuli əleyhinə öncələr də, bu gün də, istər xaric, istərsə də daxilimizdə aparılan siyasi-ideoloji təxribatlar – İraqda məzarının yerini dəyişmək, yaxud “İraq şairi” adlandırmaq, İranda abidəsini təhqir eləmək, bizdə isə haqqında aşağılayıcı bir şeylər yazmaq çabaları – həmişə fiasko ilə sonuclanıb, bundan sonra da belə olacaq, nədən ki gəldi-gedər siyasi maraqlara bağlı kampaniyalar əzəli-əbədi dəyərlər qarşısında acizdir. Alimlərimizdən Kamil Allahyarov, Zəkulla Bayramlı, özəlliklə də, özünün “Füzuliyə qarşı üçüncü vandalizm aktı” adlı dəyərli məqaləsində ərəbşünas Cəmaləddin Quliyev çoxsaylı faktlara söykənərək, bu məsələyə aydınlıq gətirib, bütün bu kampaniyaların riyakar siyasi-ideoloji mahiyyətini yetərincə açıqlayıblar. Füzulinin xatirəsini təhqir eləmək kimi uğursuz cəhdlərə qarşı ən ciddi cavab isə şairin 530 illik yubileyinin qeyd edilməsi ilə bağlı Respublika Prezidenti cənab İlham Əliyevin 25.01.2004-cü il tarixli sərəncamıdır. Bu sərəncam çağdaş sərhədlər daxilində məzarının harada olmasına baxmayaraq, Füzulinin dahi Azərbaycan şairi və mütəfəkkiri olmasının bütün dünyada rəsmi təsdiqidir və məncə, xaricdəkilərin havasına züy tutan, yuxa qırağı sulayan bəzi daxilimizdəkilər də bu qərardan nəticə çıxarıb, elmi baxımdan yanlış, siyasi yöndən zərərli mövqelərinə düzəlişlər edəcəklər.      

Qoy, onlar öz düzəlişlərini eləsin, mənim yolumsa, yenə keçmiş Hüsü Hacıyev küçəsi, yazıçılar binasınadır. İllər öncə, hələ bu fani dünyada yaşadığı, onda dəyərini elə də bilmədiymiz, indi çox uzaq, əlçatmaz görünən o gözəl günlərdən birində, yazıçılar binasındakı həmin mənzilində Muğannadan “gənc yazarlara sözünüz, məsləhətiniz nədir?” deyə soruşmuşdum və o bir an da düşünmədən, guya kimsə başqa biri, ya da öz-özüylə danışırmış kimi, hansısa məchul nöqtəyə zillənərək keçmişi-keçəcəkləri, yeri-göyü, ərşi-kürsü dolanaraq yanıma enmiş və göz açıb yumunca baş verən bu tarixi, kosmik gəzintidən doğan müdtik bir dalğınlıq havasında “qoy, damlada dəryanı, zərrədə küllü göstərsinlər” demişdi. Ondan çox cavab gözləyirdim, amma bunu – əsla! Muğanna öz cavabında Genonu Haydegger, Axundov və Cabbarlı ilə barışdırır, həm o tərəf (dərya), həm də bu tərəfə (damla) vurur, axırda da qayıdıb vəhdət nöqtəsində dururdu. Onun bu sözləri mənə niyə dediyini indi – bilgisayarın qarşısına keçib, ilk cümləyə hardan, necə başlayacağımı düşünəndə bilirəm. Onda bilmirdim ki, öz sualım da, yazıçının cavabı da yaddaşıma yazılıb və günlərin bir günü bu yazıda beləcə qəfil boy verəcək.

Teatr və dramaturgiyamızın çağdaş durumuna dair bu teatral-essevari düşüncələrimə Füzuli və Muğanna anısıyla başlamağımın bir neçə nədəni var və biri də budur ki, oxuyacağınız yazıda sufi üsuluna üz tutmuş, damlanı dəryada, zərrəni küllüdə göstərməyə, çözülməsi soruna quş uçuşu, yəni bir az uzaq, bir az da yuxarıdan – uzun və geniş planlarda baxmağa çalışmışam. Çünki ayrıca sorunların da, konkret şəxslərin də yeri və rolu ümumi mənzərədə daha aydın görünür. Siz bu sufi rümuzatında “damla”nı yazının özəl predmet və subyektləri, “dərya”nı dramaturgiya, teatr, ümumən sənət, damlanı insan, dəryanı Allah kimi çözməyinizdə olun, mən də bu müddətdə ustadların ruhuna rəhmət diləyib, onlardan füzuliyanə bir halallıq alım ki, vaxtımız çox getməsin:

Arayişi-söhbət eylə, saqi,

Ver badə, mürüvvət eylə, saqi.

…Sən ver badə, mən eyləyim nuş,

Mən nəzm oxuyum, sən ona tut guş…

Rejissora sözönü

Əgər səhnə öz sərhəd, qanun və əhalisi olan ayrıca bir dünya və rejissor onun yaradıcısı, demiurqu, tanrısıdırsa, sözə   Bəhram Osmanovdan başlamaq istəyirəm. Milli Teatrın səhnəsində zamanında “Qarağaclar altında ehtiraslar” (Yucin Onil), “Şah Edip, yaxud alın yazısı” (Sofokl), “Kral Lir” (Vilyam Şekspir), “Ağqoyunlular və Qaraqoyunlular”, “Köhnə ev”, “Mesenat” (Əli Əmirli), “Kaş araba aşmayaydı” (Otar İoseliani), “Uçqun” (Tuncər Cücənoğlu) və digər aydın konsepsiyalı, aktual ideyalı, istər bütövlükdə, istərsə də ayrı-ayrı səhnələrin təkrarsız ehtişamı baxımından heyranlıq doğuran tamaşalara quruluş verən bu görkəmli rejissor Gənc Tamaşaçılar Teatrına getməsilə bağlı uzun dönəmdir ki, burda görünmür, onun ana teatrın səhnəsindəki son işi – “Dəli yığıncağı”ndan (Cəlil Məmmədquluzadə) illər keçir. Teatrsevərlər isə bəzən, doğrudan da, dəli yığıncağı təsiri bağışlayan, ələşənin küləşənə qarışdığı, yaxşı ilə yamana, yağlı ilə yavana fərq qoyulmadığı hazırkı durumda çox şeyləri unutmayıblar. On doqquzuncu yüzil ünlü türk şairi və dövlət xadimi, saray çəkişmələri üzündən Osmanlını tərk edib, uzun illər batı ölkələrində yaşamaq zorunda qalan Ziya Paşa deyirdi:

Ayinəsi işdir kişinin, lafə baxılmaz,

Şəxsin görünür rütbeyi-əqli əsərində.

Osmanlı şairinin diliylə desəm, Osmanovun Milli Teatrdakı işləri onun rejissor kimliyini göstərən “ayinəsidir” və indi onlardan bəzi səciyyəvi məqamları yada salmaq istəyirəm.

…Pərdə bağlanır, tamaşa bitir, pərdənin bəri üzündə atılıb qalmış yelləncəkli boş kreslo isə dünyanın faniliyi, amansız taxt-tac qovğalarının anlamsızlığından söz açır. Burda artıq cansız kreslo danışır. Bura sözün bitdiyi yerdir! Mən ədəbiyyat tarixi səhifəsinin bu üzünü o üzünə çevirib, Füzuli divanına üz tuturam:

Ey olub sultan deyən dünyada məndən qeyri yox,

Sən səni bir cüğd bil, dünyanı bir viranə tut!

Rejissor isə tarixin pərdəsinin o üzünü bəri üzünə – çağdaşlığa çevirir, b.e.ö. səkkizinci yüzildə dumanlı Britaniyada baş vermiş saray çəkişmələri ardından 90-ların bir-birini dabanqırma izləyən dumanlı hakimiyyət davalarına üz tutur. Bu, iki fərqli heyətlə beş-altı ilə hazırlanan, Kral Lirin özü qədər qəribə, acımasız taleli “Kral Lir” tamaşasının finalıdır.

Babanın günahı üzündən: ana özünü asaraq intihar edib; gözlərini öz əlləriylə kor eləyən ata illərlə səfil-sərgərdan gəzib-dolanandan sonra dəhşətli əzablar içində ölüb; taxt-tac uğrunda qardaş qardaşı öldürüb; sağ qalanı düşmənlər qətlə yetirib; Tanrı üz çevirib və Edipin (Kamal Xudaverdiyev) qızları İsmena (Mehriban Xanlarova) ilə Antiqona (Münəvvər Əliyeva) göylə yerin arasında tək-tənha qalıblar! Tamam tək və tənha! Taleyin verdiyi çəkilməz acılardan sonra qızlar axır ki, bir-birini bağışlayıb qucaqlaşır və elə o anda Tanrı “mələyi” (Sənubər İsgəndərli) öz qanadlarını onların üstünə gərir, üçü bir yerdə səssizcə ağlayırlar. Cavanşir Quliyevin həzin musiqisi eşidilir, səhnəyə kosmik çəkisizlik, yaxud çiskin yağış ovqatı doğuran işıq düşür… Antik tragediyadakı bu olaylar ardından yenə də 90-ların hakimiyyət qovğalarına boylanan rejissorun səsi gəlir: “Niyə hər yandan düşmənlərlə çevrələndiyimizi görmürük? Niyə bir-birimizi qırır, qızlarımızı, qadınlarımızı başsız qoyuruq? Gəlin, bəylik taxtımızdan enək, şəxsi ambisiyalarımızı bir kənara qoyaq, adam olaq, bir-birimizi bağışlayaq ki, Tanrı da bizi bağışlasın – qurtuluşumuz birliyimizdədir!”

Bu, “Şah Edip”in 25 ildən bəri yaddaşımdan silinməyən uşaqcasına məsum, müdrikcəsinə mənalı finalıdır! O qədər məsum və mənalı ki, az qala hipnoz olmuş zal aktyorları alqışlamağı belə unudurdu. Mən nə öncə, nə də sonralar baxdığım tamaşaların heç birində insanı bu qədər təsirləndirən, özünə qaytaran, bu qədər güclü və zərif final görməmişəm. Bütün dünya uçub-dağılmış, yalnız bunlar qalmışdı – kosmik ənginlik qarşısında tənha insan, göz yaşı və ümid… Burda danışan göz yaşlarıydı! Bu sözün bitdiyi yer idi! Qiyamət səhəri kimi acı, hansısa müjdədən soraq verən bahar nəsimi kimi bu həzin finala baxdıqca düşünürdüm ki, dünya dramaturgiyasının bəlkə də ən talesiz məxluqlarını oynasalar da, Mehriban, Münəvvər və Sənubər dünyanın ən xoşbəxt oyunçularıdır. Təkcə elə bu tamaşanın final səhnəsində oynamaq üçün illərlə zəhmət çəkib, lazım gəlsə, şəxsi səadətindən belə əl çəkib aktyor olmağa dəyərdi! Osmanovun quruluşlarında rol almaq aktyor üçün, doğrudan da, şansdır. 

Bağlanmış pərdə bir anlığa açılıb, yenidən sürətlə qapanır, amma bu bir göz qırpımı da bəs eləyir görəsən ki, üzündə təbəssüm donmuş aktyorlar Tağıyevlər ailəsinin hansısa xoşbəxt anının fotosunu canlandırır. Bu şəkil marketinq dönəminə keçidin yaratdığı aşırı varlanmaq ehtirası, maliyyə fetişizmi, acgözlüyün absurdluğuna işarə edir. Bu şəkil milli sahibkarlığın çağdaş təmsilçilərini el atası, böyük mesenat Hacı Zeynalabdin Tağıyevdən həm örnək, həm də ibrət götürməyə çağırır. Bu şəkil “nə qədər varlı, nüfuzlu olursan-ol, bu dünya olum və ölüm pərdələri arasında (f)ani bir görüntü, vaxtın sonsuz yaddaşında donub qalmış şəkildir” deyir. Burda artıq cansız şəkil danışırdı… Bu, sözün bitdiyi yer idi!

Bu isə “Mesenat”ın finalıdır.

Osmanov hər tamaşasında bizi yenidən və yenidən xoşgörüyə, barışa çağırır, “mərhəmətli olun!” deyir, nədən ki Allahın “öldüyü” bu amansız, sərt dünyada vicdan son sığınacaq, mərhəmət olan-qalan, yeganə həqiqətdir!

Mərhəmət! Bu, onun rejissor dünyaduyumunun anayasası, yaradıcılığının epiqrafıdır! Maraqlıdır ki, bütün sənət həyatı boyu üzləşdiyi çətinliklər milli Efrosumuzun mərhəmət idealına ciddi xələl gətirə bilməyib. Çoxsaylı milli, rus, qərb sənətkarları arasında onu məhz sovet dönəminin dissident ruhlu rejissoru Anatoli Efrosa bənzətməyim özü də gəlişigözəl epitet, subyektiv yarlık olmayıb, təkcə iki azad ruhlu istedadın üzləşdikləri eyni səciyyəli sorunlardan da irəli gəlməyib, hər şeydən öncə, Osmanovun özünün fikridir. Yadımdadır ki, aşağı-yuxarı, iyirmi-iyirmi beş il öncə ondan “Stanislavski, Meyerxold, Brext, Kreq, Vaxtanqov, Tovstonoqov, Yefremov, Lyubimov, Efros, Tairov… Özünü bu rejissorlardan hansının məktəbinə aid edirsən?” deyə soruşmuş və “əlbəttə, Efrosun” cavabını almışdım. Maraqlıdır ki, Taqanka Teatrında əleyhinə aparılan neçə illik kampaniyadan sonra 1987-ci ildə infarkt keçirən Efros dünyasını dəyişmiş və məhz həmin il gənc rejissor Bəhram Osmanov Milli Teatrda öz işinə başlamışdı. Rejissorun sonrakı yaradıcılıq taleyi də onun Efros kodundan xəbər verir. O da Efros kimi öz ideyalarını gerçəkləşdirmək üçün az sorunlarla üzləşməyib, teatrları dəyişmək zorunda qalıb, tamaşalarının qarşısına yapma əngəllər qoyulub. Yazıqlar olsun və nə yaxşı ki, bu belədir. Füzuliyanə desəm, gülə tikanın zərəri yoxdur:

Gözümdə məskən et, xari-müjəmdən ehtiraz etmə,

Güli-xəndanə sordum, xarə yar olmaq zərər verməz.

Neçə-neçə səhnə, televiziya və kino obrazlarını gördüyüm ayrı-ayrı aktyorlar da yaddaşımda Bəhram Osmanovun quruluşlarındakı bu və ya digər anın doğurduğu unudulmaz təəssüratla qalırlar. Onları bu anlarda görmüş, tanımış, sevmiş və yadda saxlamışam:

Lir – Kamal Xudaverdiyev barmağını Kordeliyanın (Məleykə Əsədova) yanaqlarından süzülən göz yaşlarına vurub, ehtiyatla, qorxuyla dilinə toxundurur, sonra az qala hədəqəsindən çıxan gözlərlə zala üz tutaraq, sanki “duzludur! həqiqidir! doğrudanmı, saxta deyil?!” deyə soruşmaq istəyirdi! Unudulmaz aktyor yaddaşımda ömrü boyu şirin yalanlarla yaşayıb birdən-birə acı (duzlu!) həqiqətlə üz-üzə gələndə iliklərinə qədər sarsılan, uşaqcasına sadəlövh ingilis kralının açıla qalmış ağzı, heyrət dolu baxışlarıyla qalıb! Burda artıq gözlər danışırdı… Bu, sözün bitdiyi yer idi!

Nə rus sovet rejissoru, “Don Kixot”, “Hamlet” kimi dünya klassikası şedevrlərinə böyük başarıyla ekran həyatı verən Qriqori Kozintsev, nə ingilis Riçard Eyrin eyni mövzudakı filmlərində (uyğun olaraq 1970 və 2018-ci illər), nə də Leonid Heyfetsin Malı Teatrının aktyorları ilə hazırladığı və zamanında böyük maraqla qarşılanan film-tamaşasında (1982) Lir və Kordeliyanın uzun ayrılıqdan sonra qarşılaşması səhnəsi bu qədər parlaq, yaddaqalan, təsirli deyil:

Səhnənin bir başında – taxt-tacını, torpaqlarını böyük qızları Qoneriliya (Bəsti Cəfərova) və Reqanaya (Hicran Nəsirova) cehiz verib, sonra nankor övladları tərəfindən rədd edilən, qapılar üzünə çırpılan, yolçu olub çöllərə düşən, qaranlıq, soyuq, tufanlı gecələri dilənçilərlə keçirən, lakin hakimiyyətdən endikcə həqiqəti dərk pillələri ilə yüksələn, maddi sərvətlərini itirdikcə mənən zənginləşən və sonucda kraldan insana, misdən qızıla, damladan dəryaya çevrilən zavallı və bədbəxt Lir; o biri başında – sözün düzünü dediyi, yalanı, riyakarlığı bacarmadığı, diliylə könlü bir olduğu üçün cehizi lənət, təhqir olan, lakin Liri bağışlayan və öncələrdəki kimi yenə də sevən mələk təbiətli kiçik qızı Kordeliya! Dilənçi görkəmində olan Lir və su sonası kimi bəyaz libaslı Kordeliya qarşılıqlı sevgi ifadə edən atəşin sözlərlə qollarını qabağa açır, dizin-dizin bir-birinə doğru sürünür, səhnənin tən ortasında göz yaşları içində qucaqlaşırdılar! Göz yaşının dadına baxmaq da bundan sonra başlayırdı…

Əminəm ki, Kozintsev, Eyr, Heyfetsin filmləri və Osmanovun tamaşasına baxıb, eyni səhnələri tutuşdursanız, gəldiyim sonucun bayağı “özümüz-özgələri” mifindən doğan tərəfgirlikdən irəli gəlmədiyinə, hər cür kiçiltmə və şişirtmədən uzaq olduğuna siz də əmin olarsınız. Düzdür, Kamal Xudaverdiyev göz yaşının dadına baxmağı Kozintsevin filmində baş rolu oynayan ünlü eston aktyoru Yuri Yarvetdən götürmüş, amma öz mənalı heyrəti ilə bu jestə tamam fərqli anlam verə bilmişdi. Göz yaşını dadan Yarvetin üzündə bir təəssüf, peşmançılıq var. Kral bu duzlu göz yaşında, elə bil öncədən artıq duyduğu həqiqətin təsdiqini tapır: “hə, doğrudan da, duzlu imiş, saxta deyilmiş, təəssüf ki, bunu gec başa düşdüm.” Kamal Xudaverdiyevin Lirinə isə öncədən heç nə məlum deyil, o həqiqəti indi, göz yaşını daddığı andaca, zen-buddistlərin diliylə desək, qəfil tapır və bu gözlənilməz intuitiv kəşfdən ağzı açıla qalır: “doğrudanmı, duzludur, doğrudanmı, saxta deyil?!!” Onun üzündə təsdiq yox, heyrət dolu bir sual, onun gözündə təəssüf yox, özünün ən yüksək dərəcəsinə çatmış təəccüb var! Aktyorun köhnə jestə verdiyi bu yeni anlam səhnədəki degustasiyanın zaldakı dadını qat-qat artırır, ona həqiqətin kəşf olunduğu həlledici məqam statusu verir və müqayisədə ünlü eston (üstü) unlu azərbaycanlıya açıq-aşkar uduzurdu (“Kral Lir”);

taleyin amansız hökmüylə dünyanın ən bağışlanmaz suçuna sürüklənən, indiyəcən olub-keçən qadınların heç birinin üzləşmədiyi acı bir qismətə tuş gələn – öz bətnindən doğurduğu Ediplə izdivaca girən, ondan dünyaya övladlar gətirən və bu dəhşətli həqiqəti biləndə azacıq belə düşünmədən özünə ölüm hökmü çıxaran, yunan profilində qədd-qamətli, şahanə, hökmürəvan İokasta – Şükufə Yusupovanın da ölümə gedərkən tüstülər, dumanlar içində ağ göyərçin qanadları kimi, xəyal kimi çırpınan əllərini, yəqin ki, heç vaxt unutmayacam (“Şah Edip”).

Hələ Bəsti Cəfərovanın sevişdiyi kişinin ağuşundan çıxaraq, şərab dolu qədəhi başına çəkən, sonra da hüdudsuz şəhvani istəkləri və hakimiyyət ehtirasının təmin olunmamasından doğan narazılıq, nifrət, aqressiyanın ifadəsi kimi boş qədəhi bütün bədəniylə bir yay kimi gərilərək, daxili aləminin ən dərin nöqtəsindən gələn çılğın bir nidanın müşayiəti ilə səhnənin hansısa uzaq küncünə tullayan Qoneriliyası!.. Onun hüdudsuz azğınlığından xəbər verən nidası səhnə səmasında şimşək kimi çaxır, bütün zalı diksindirirdi! Qəribədir ki, aktrisa bu səhnə də daxil olmaqla Qonerilya obrazını elə də bəyənmir, Kordeliyanı oynamaq istəyirdi. Mənim isə üstündən on illər keçsə də, Qonerilyanın boş qədəhi necə atması hələ də gözümün önündə, çılğın nidası hələ də qulağımdadır. Milli və dünya dramaturgiyasında Pəridən (Cəfər Cabbarlı, “Solğun çiçəklər”, rejissor Ağakişi Kazımov) tutmuş, Fedraya (Jan Rasin, “Fedra”, rejissor Mərahim Fərzəlibəyov) qədər ən ehtiraslı qadın obrazlarını canlandıran aktrisa yaddaşımda qəddar, amansız ingilis kraliçasının bir kəlmə də demədən hər şeyi deyən sözsüz qiyamı ilə qalıb (“Kral Lir”);

düşmən siyasi partiyanın oğluna ərə getməsin deyə öz əmisi oğlu tərəfindən zorlanan, avansenaya çıxaraq bütün əclaflıqların acığına başını qürurla yuxarı qaldıran, sonra nəsə daxili hökm verdiyini bildirən sərt hərəkətlə geri dönüb, səhnə boşluğunda yoxa çıxan, eləcə mimika və baxışlarıyla tamaşanın ən önəmli informasiyasını – intihar qərarını zala çatdıran Fidan – Məleykə Əsədova da yaddaşıma ayaqlar altına atılmış məhəbbət, tapdalanmış bəkarətin saf heykəli kimi yüksəldiyi bu sözsüz səhnəsi ilə yazılıb. Fidan bu bir anlıq görüntüsüylə aktrisanın Gültəkin, Şirin, Mariya Tüdor kimi klassik faciə ehtişamıyla süslənmiş obrazlarını kölgədə qoyurdu (“Ağqoyunlular və Qaraqoyunlular”).

(Davamı gələn sayımızda)

Mənbə: https://edebiyyatqazeti.az/

Türkiyə və Azərbaycanda onlarla sevilən əsəri ilə könüllərə taxt quran Səkinə Bilalova yeni əsərləri ilə dinləyicilərini sevindirməyə davam edir. Göyçay şəhərində anadan olan Səkinənin bəstələdiyi

mahnıların sözləri özünə məxsusluğu ilə seçilir. “Əsgər gedirəm” adlı hərbi mahnısı dillər əzbəri olmaqla yanaşı könülləri də fəth edib.

 Səkinə Bilalovanın yaradıcılığı bununla məhdudlaşmır. Əsas yaradıcılıq sahələrindən biri də şeir yazmaqdır. “Xəyallarım” adlı şeiri ən son yazdığı şeir olsa da, sanki əsrlərdən günümüzə gələn əsər kimi oxucuların yaddaşına həkk olunub. Bu şeirdə xəyalların insanın həyatında necə mühüm bir rol oynadığını vurgulayır. Bu şeiri oxuduqca anlayırsan ki, xəyalın gücü ümidin, xoşbəxtliyin qaynağıdır. Səkinə Bilalova bu şeirində insanın təhtəlşüuruna enməyi bacarıb. Bu şeiri oxuduqca həkim Joe Dispenzanın “Təhtəlşüurun gücü” kitabı gözümün önündə canlandı. Orda da insanları xəyal etməyə çağırırdı. Çünki xəyal etdiyiniz hər şey gec ya tez reallaşır. Ona görə xəyallarınıza fikir verin. Gözəl xəyallar qurun. Səkinə Bilalovada öz şeirində insanlara bunu aşılayır. Bu şeirin fəlsəfəsinə enəndə görürük ki, Səkinə Bilalova təkcə musiqiçi, bəstəkar, şair yox həmdə psixoloqdur. Bu şeir içində ümidləri ölən hər insana ümid toxumları səpməyə xidmət edir. İnsan nə vaxt ölür? Xəyalları öləndə. Əziz oxucular düşüncələriniz qarışıbsa, ümidləriniz ölübsə mütləq bu şeiri oxuyun. Bu şeir sizə doğru yolu göstərəcək. 

Hal-hazırda “Xəyallar sorağı” adlı kitabı üzərində çalışır. Tezliklə oxucuları üçün əlçatan olacaq.

Mənbə: https://edebiyyat.az/

“Gənc Ədiblər Məktəbi”nin müdavimi, Azərbaycan Yazıçılar Birliyi Gənclər Şurasının və Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin üzvü, Prezident təqaüdçüsü, “İlin gənci” müfakatçısı, Azərbaycanın Mədəniyyət və Ədəbiyyat Portalının Baş redaktoru

İndiyədək tanıdıqlarımın əksəriyyəti şeirlərdə gül ətri axtarıblar, yaz havası axtarıblar, kədər nəmişliyi axtarıblar. Mən də onlara qoşulmuşam; özü də, tələsə-tələsə, duyğular içində yıxıla-dura… Çox sonralar anlamışam şeirdə elə şeir ətri axtarmaq lazım olduğunu. Onda da qayıdıb batmışam əfsanələrin, rəvayətlərin dərinliyinə, üzüyuxarı qaçmışam mifologiyanın yamacı boyunca.  Zirvədə məni saf, əhlilləşdirilməmiş yaratmaq eşqi gözləyirdi. 
    Bu məqamda etdiyim şükür, bəlkə də, daxilindəki saflıqda Xeyirlə Şərin eyni boyda olduğunu bilənlər üçün anlaşılan olacaq. Bəlkə də, heç anlayanım olmayacaq… 
    Azərbaycanım! Yaradanın sevdiyi məkandır… Yoxsa bütün xalqların mifologiyasında “Tanrıların məskəni” olduğuna dair işarətlər tapmazdıq. Azərbaycanım! Yaradanın öz yaratmaq eşqindən səxavətlə ovuclayıb səpdiyi məkandır… Yoxsa çobanları naxırı örüşə aparanda holavar oxumazdılar, nənələr qoyun sağmağa gedəndə sayaçı sözləri deməzdilər…Yoxsa bu xalqın ruhunda bu qədər dərin şeiriyyət olmazdı. 
    İnsanın daxilindəkinin ruhunda əks olunmasıdır şeir. Hə, Şər də şeirlərdə güzgülənir. Sevgi şeirlərinin Şəri ayrılıqdır…Cənab ayrılıq…Xanım ayrılıq…Ulu ayrılıq…Tanrının yazdığı ayrılıq…Tanrıtanımaz ayrılıq…  
    Şeirlərimdə  ayrılıqla davam çox olub. Axırda barışmışam…Ayrı əlac vardı ki?! Şəri qəbullanaraq yaşamağa məhkumuq.   Şair Kənan Aydınoğlu şeirlərinin birində deyir: “Döymə qapımızı bizim, ayrılıq!”  Əgər  misranın sonundakı nida işarəsi olmasaydı, bunu şairin ayrılığa yalvarışı kimi anlayardıq. Və də, bir aşiqin ayrılığa yalvarmasını acizlik sanardıq. Ən yaxşı mənada, nəciblik. Nida işarəsi isə onu göstərir ki, Kənan qardaşım  ayrılığa ərk edir. İnsanın Şərə etdiyi ərkdədir bəzən “hərənin öz doğrusu”. 
    Öz doğrumuzu itirdiyimiz yer də daxilimizdir. Biz o doğrunu bizim olan Xeyirlə Şərin müharibə meydanında itiririk. İtiyi bildiyi doğrular olan insanın özünü Gehenna düzündə hiss etməsi mütləqdir… Hamımız yanırıq  içimizdəki Gehenna düzündə zaman-zaman lazımsız, gərəksiz bir nəsnə kimi. “Həyat dolu adam” obrazı yaradırıq özümüzdən. Bu obrazı təqdim etmək asandır, amma yaratmağın çətinliyini, əzabını bir bizi Yaradan bilir, bir də biz.  Bu  lazımsızlıq hissindən qurtulduğumuz anın sevincini yaşadığımız an ən səmimi olduğumuz andır.  Bu da Kənan Aydınoğlunun ölçüsüz səmimiyyətlə dolu misraları: 

Cəhənnəm odundan qurtulmuşam mən,
Mənimtək sevinib, şad olan varmı?!

    İntihar edənlərin əksəriyyətinin ömrünə bu sevincin gəlməsi gecikir.   “İntihar  acizlikdir”, “intihar son çarədir”, “intihar seçimdir” kimi təriflər öz yerində, amma mənimçün “intihar tələsməkdir”. Ağ günün qara günlərin sonunda gələcəyini bilə-bilə gözləməyi seçmək yerinə, tələskənliklərinin qurbanı olur intihar edənlər. 
    “Mən sevincə gecikdim” demək absurddur. Heç bir insan qarşısında “sevinc” və “kədər” adlı iki qapı olanda kədəri seçməz. Çox sonralar  kədəri seçməyinin adına “fədakarlıq” desə belə, inanmayın. Yeganə şansı kədəri seçmək olub. Çünki sevinc qapısının açarı ona çatmaqda gecikib… Hə, gecikən biz deyilik, bizə gələnlərdir. Biz tələsməyi bilirik ancaq, tələsmədiyimiz anların adını “gecikmək” qoyuruq. 
    Bizə gecikənlərin cəmidir dünya. İnsana çatmağa gecikdiyi hər an üçün nə vaxtsa dünya peşman olacaq. Təsəlli deyil, arzudur dediyim. Kənan qardaşım da bunu arzulayıb nə vaxtsa: “Vədə gəlib, gec olanda, Döyəcək başına dünya”.  Kaş… 
    …Kaş, bizə gecikən hər şey üçün dünya başına döyəydi elə! 
    …Ocaq qurmaq üçün 3 daş seçilər. Seçdik, adlarına “arzu”, “ümid”, “sevgi” dedik. Sonra ocağa baş-başa iki kösöv qoyduq “Xeyir” və “Şər” adlı. Başladıq zamandan gün oğurlamağa-kösövlərə ömür üfürməyə…
    …Qaladığımız ocaqda özümüz yandıq, dünyanı şeir ətri başına götürdü. Min şükür! 

Şəfa Vəli (2024, Şəki)

Layihənin istiqaməti: Azərbaycanın dövlətçilik tarixinin, milli adət-ənənələrinin, elm və mədəniyyətinin təbliği

Dədə Qorquddan üzübəri çox ustad aşıqlar olub. Bunların hər birinin də sənətdə özünəməxsus xidmətləri var. Bu günümüzədək o sənətkarların adı və yaratdıqları gəlib çıxıb ki, sənətdə öz yolu, öz izi olub, özündən sonra nəsə qoyub. Və bunların da arsından o sənətkarlar dədəlik zirvəsinə ucalıblar ki, təkcə sənətdə şöhrət qazanmaqla kifayətlənməyiblər, əksinə, sənətin şöhrətini də yüksəklərə qaldırıblar. Azərbaycan aşıq sənətinin son mogikanı Ədalət Nəsibov məhz belə sənətkarlardan idi.

XX əsrin ortalarında sənətə gələn Ədalət Nəsibov Azərbaycan aşıq sənətində özünəməxsus dəst-xətti ilə seçilən, saz ifaçılığına yenilik gətirən və özünün məktəbini yaradan sənətkardır. O, solo saz ifaçılığının təkrarsız və əzəmətli simalarından biri kimi Azərbaycan mədəniyyətini, aşıq sənətini dünyanın bir çox ölkələrində ləyaqətlə təmsil edib, bənzərsiz ifaları ilə sazımızı sevdirib, adını bu sənətin tarixinə qızıl hərflərlə yazdırıb. UNESCO tərəfindən onun ifaları ayrıca lentə alınıb.

Hələ sağlığında ikən hər sənətkara nəsib olmayan bir zirvəyə ucalan Ədalət Nəsibov təkcə Azərbaycanda deyil, Türkiyədə, İranda, Gürcüstanda, Orta Asiya respublikalarında – bir sözlə sazın ruhu duyulan hər yerdə yaxşı tanınıb, sevilib. Onun sənətə xidmətləri dövlətimiz tərəfindən də layiqincə qiymətləndirlib – “Əməkdar İncəsənət Xadimi” fəxri adına və Prezident təqaüdünə layiq görülüb. Haqqında kitablar yazılıb, filmlər çəkilib.

İlk sənət dərsini atasından, ilk xeyir-duanı ölməz Səməd Vurğundan alan Ədalət Nəsibov sağlığında ikən milyonların ürəyində özünə abidə ucaldıb və bu səbədən də çox böyük qürur hissi ilə deməyə haqqı çatıb ki:

Elə kök atmışam Azərbaycanda,

Bir kökün üstündə min budağam mən.

Bu gün çox böyük inam və qürur hissi ilə deyə bilərik ki, təkcə Ədalət sazının sehri, möcüzəsi bəs edər ki, Azərbaycan mədəniyyəti öz qüdrətiylə bütün dünyanı fəth etsin. Bu məqamda, Ədalət Nəsibov haqqında hər zaman böyük məhəbbət və ehtiramla danışan Xalq şairi Zəlimxan Yaqubun sözlərini xatırlamamaq olmur: “Ədalət aşıq sənətinə həqiqətdən çox əfsanə kimi, candan çox ruh kimi, bədəndən çox nəfəs kimi gəldi”.

Ədalət Nəsibov sağlığında ikən bir sənət möcüzəsiydi, əfasənəydi, həqiqətiydi – sənətin həqiqəti, həm də ədalətiydi. Elə buna görədir ki, bu gün yaddaşlarda bir Ədalət Nəsibov əfsanəsi, Ədalət Nəsibov həqiqəti yaşayır. Və nə qədər ki, qədirbilən Azərbaycan xalqı, Azərbaycan dövləti və dövlətçiliyi var, nə qədər ki, sazımız yaşayır, o qədər də, unudulmaz Xalq şairimiz Zəlimxan Yaqubun dediyi kimi, “Aşıq Ədalət sazının yanğısı, Aşıq Ədalət barmaqlarının tufanı yaddaşlarda bir əfsanə kimi yaşayacaq!”

Aşıq Ədalət əfsanəsinin, Aşıq Ədalət həqiqətinin mahiyyəti ondan ibarətdir ki, onun dilləndirdiyi saz şimşək çaxışı kimi göylərdən yerə enib, yenidən Tanrı taxtına yüksəldi. Z.Yaqubun da çox haqlı olaraq dediyi kimi, “onun sənətə gətirdiyi yanğı təkcə sazdan gələn yanğı deyildi, həm də onun ruhundan, bədənindən, eşqindən, ehtirasından, millətinin taleyindən gələn yanğı idi. Ədalət dünyaya göstərdi ki, pərdələrdə nə qədər od-atəş, barmaqlarda nə qədər sehr-möcüzə, doqquz teldə 99 çayın nərəsini özündə birləşdirən nə qədər səs, haray ola bilər”.

Ustadın barmağında közə dönən təzənə sənət pərvanələrini, ədalətsevərləri yandırır, tellərdən ətrafa yayılan hikmət haqqa güc verir, nahaqqı qılınc kimi doğrayır, kəsirdi. Xalq şairi Zəlimxan Yaqubun sözləri ilə desək, Ədaləti dinləyən əsrarəngiz təbiəti, insanlarda cəsarəti, neçə-neçə hekayəti, ayrılıqdan şikayəti, elə-obaya, Vətənə olan sonsuz məhəbbəti, bütün zamanlarda ölməz olan bir sənəti dinləyir. “Zili-bəmi bir-birindən təzə-tər” olan Ədaləti dinlədikcə Lələsini itirən Kərəm, Şahsənəminə qovuşan Qərib, Zöhrəsinə döz deyən Tahir canlanıb həmişə gözlərimiz önündə, Ələsgərin, Vurğunun səsi-sorağı gəlib qulaqlarımıza.

Bənzərsiz ifasıyla milli ruhumuzun keşiyində dayandı, sazın canında, ruhunda yaşayan müqəddəsliyi və ucalığı qoruyub gələcək nəsillərə urvatla çatdırmaq üçün çox işlər gördü, Xalq şairi Osman Sarıvəllinin sözlə ifadə etdiyi həqiqəti sazın ecazkar gücüylə bir daha təsdiq elədi Ədalət:

Saz oyun deyildir düşündüyün tək,

Onda” Kərəmi” var, onda “Cəngi” var.

XX əsrdə sazın Əmrah Gülməmmədov kimi çox böyük ustadından sonra aşıq sənəti dünyasına bir Ədalət Nəsibov gəldi və saz özünün Aşıq Ədalət zirvəsinə ucaldı. Sənətiylə bərabər özü də ucaldı, dədəlik mərtəbəsinə yüksəldi. Ədalət sənətinin sehri dinsizləri dinə gətirdi, daş ürəkləri yumşaldıb muma döndərdi, özü isə Türk dünyasının sevimlisinə çevrildi, Avropanın və dünyanın bir çox ölkələrinin möhtəşəm salonlarını titrədərək sazın gücüylə Azərbaycan mədəniyyətinin, incəsənətinin qüdrətini nümayiş etdirdi.

Və məhz Ədalət Nəsibovdan sonra sazın solo ifaçılığında bir məktəb yarandı. İndi bu məktəbin yetirmələrinin sayı bir deyil, beş deyil, onlarla, yüzlərlədir. Əməkdar mədəniyyət işçiləri Əli Quliyev, Ədalət Dəlidağlı və Nemət Qasımlı, eləcə də Fəzail Miskinli, Azər Xanlaroğlu, Roman Azaflı, Firidun Tovuzlu, Şirin Şirinov və adını çəkmədiyimiz neçə-neçə istedadlı gənclər bu məktəbin yetirmələri, ustadın sənət yolunun yolçuları və yorulmaz davamçılarıdırlar. Təsadüfi deyil ki, bu gün sənətə gələnlərin böyük əksəriyyəti onu özünə müəllim hesab edir.

“Yanıq Kərəmi”yə öz möhürünü vurdu Ədalət. Bu havanı elə ifa elədi ki, hara getdisə, “ağrın alım, onu bir də çal, aşıq”, – dedilər. Şairlərimiz şəninə söz qoşdular, saz ifaçıları çox olsa da, hər yerdə “sazı dilləndirməyə Ədalət gəlsin”, – dedilər. Sazı elə dilləndirdi ki, hər telindən min söz, min söhbət boy verdi, onu dinləyənlər haqlı olaraq bu qənaətə gəldi ki, “Kərəm “Kərəmi”ni belə çalsaydı, keşiş inadını yerə qoyardı”.

Təəssüf ki, onilliklər ərzində “Ziyadxan oğlunun nakam eşqinə” “ağlaya-ağlaya” sinələr dağlayan sənətkarı əlimizdən almaqla bir dağ da fələk çəkdi sinəmizə. Elə bir dağ ki, göynərtisi illərdən illərə, nəsillərdən nəsillərə keçəcək. Zaman dəyişəcək, nəsillər bir-birini əvəzləyəcək, amma nə bu sızıltı, bu göynərti könüllərdən silinəcək, nə də ustad Ədalət Nəsibovu əvəzləyən olacaq. Sənət də yaşacaq, sənətkarlar da. Yeni-yeni istedadlar üzə çıxacaq, yeni səslər, yeni nəfəslər gələcək dünyaya, amma heç biri Ədalət olmayacaq. Ədalətin sazı – sazın Ədaləti ancaq könüllərdə yaşayacaq, ürəklərdə dinəcək. Axı, dahilər əvəzlənmir, nə də biri digərini təkrarlamır. Dünyaya bənzərsiz gələnlərin dünyadan gedişi də bənzərsiz olur, elə Ədalət Nəsibov kimi…

Musa NƏBİOĞLU

Azərbaycan Aşıqlar

Birliyinin katibi,

Əməkdar Mədəniyyət İşçisi.

AzƏrbaycan Respublikasının Prezidenti yanında kütlƏvi informasiya vasitƏlƏrinin inkişafına dövlƏt dƏstƏyi fondunun

maliyyƏ yardımı ilƏ

Mənbə: https://www.adalet.az/

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı şair, publisist Əkbər Qoşalının 7 fevral – Növbədənkənar Azərbaycan Respublikası Prezidenti seçkilərinə həsr edilmiş yazısını təqdim edir. 

7 fevralda Növbədənkənar Azərbaycan Respublikası Prezidenti seçkiləri baş tutdu. Ərazi bütövlüyünü, suverenliyini bərpa etmiş respublikamızda keçirilən ilk seçki bir sıra özəlliklərlə, İLKlərlə yaddaşlara həkk olunacaq.

Bəli, müstəqillik dönəminin bütün ölkə boyu keçirilmiş ilk seçkisindən danışırıq.

7 fevral seçkisi dövlət başçımızın Bakıda deyil, Xankəndidə səs verdiyi ilk seçki oldu! – Dövlət başçısının öz ailəsi ilə məhz Xankəndidə səs verməsinin mahiyyətini “bilənlərə salam olsun”!

7 fevral seçkisi elə bil seçki oldu ki, namizədlərin heç biri uduzmuş sayılmaz. Zəfər seçkisinin uduzanı olmaz ki! Bu bir tarixi hadisəydi, namizəd olaraq da, seçici olaraq da iştirak toy-bayrama getmək kimiydi… Bütün vətəncanlılar şaddı, qürurluydu!

İllər uzunu nə deyir, nə eşidirdik? –

“Bircə Qarabağ azad olunsun!”;

“Xankəndini kim azad etsə, onun qızıldan heykəli qoyulmalıdır!”;

“Xocalının qisasını alan, Şuşaya bayraq sancan komandana can qurban”! –

Yəni, şanlı ordunun Müzəffər Ali Baş Komandanı ilə eyni seçkidə yarışmaq, ölkənin uğurlarına birgə sevinib, qarşıda duran vəzifələri ekranda-efirdə birgə müzakirə etmək şansı qazanan heç bir siyasətçi uduzmuş sayılmaz. Bu seçkinin biləvasitə qalibi İlham Əliyev olsa da, qalib olan bütövlükdə xalqımız, dövlətimizdir! – Dünən səsvermə məntəqələrinə gələrək öz vətəndaş hüququnu, məsuliyyətini nümayiş etdirən hər kəs Azərbaycanın böyük gələcəyinə səs verdi. Səslərimiz Qarabağda, Gündoğar Zəngəzurda həyatın canlanmasına, ölkəmizin dörd yanında daha firavan həyatın şəkillənməsinə xidmət edəcək. 

7 fevraldakı səslərimiz Qazaxın 7, Naxçıvanın 1 kəndinin azadlığı, Zəngəzur dəhlizinin açılması, Böyük qayıdışın daha da sürətlənməsi, Qərbi Azərbaycana qayıdışın geridönməz xarakter alması, bir sözlə, qüdrətli Azərbaycan üçündür! Belə bir inam içində keçirilən seçkilərdə uduzmaq kədər deyil, mübarəklikdir. 

Siz təsəvvür edin, iraq olsun, Qarabağ hələ də işğal altında qalmış olaydı və dünənki seçkilərdə uduzmuş hansısa namizəd daha yüksək səs almış olaydı… – Bu, kimə, nəyə gərək olar, nəyə yarardı və ondan necə ilhamlanmaq, zövq almaq olardı?

Bilməm, fikrimi çatdıra bildimmi?

Bəli, respublikamızın paytaxtında və müxtəlif bölgələrində öz tərəfdarları ilə, seçicilərlə, o cümlədən ilk dəfə səsverən gənclərimizlə keçirilən çoxsaylı görüşlər, insanların istəklərini, qayğılarını biləvasitə özlərindən eşitmək imkanı digər namizədlərin növbəti seçkilərə hazırlıqları üçün mənəvi bazadır, dəyərli bilgilərdir. Məsələn, qalib Azərbaycanın parlamentində təmsil olunmaq qürur qaynağ deyilmi?.. Yaxud bütöv Azərbaycanın hətta bir bələdiyyəsinin üzvü olmaq belə, işğal altındakı şəhər-kəndlərimizi parlamentdə təmsil etməkdən daha üstün deyilmi?

İlham Əliyevin 7 fevral seçkisindəki möhtəşəm qələbəsi onun haqqı, xalqımızın qədirbilənliyi, vətəncanlılığı və minnətdarlığının təcallasıdır.

DÖVLƏTİMİZ ZAVAL GÖRMƏSİN!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(09.02.2024)

Mənbə: https://edebiyyatveincesenet.az/

ANAR

Görkəmli şair, nasir, publisist, etibarlı dostum Sabir Rüstəmxanlı bu günlərdə mənə telefon etdi. Bilir ki, mən sosial şəbəkələrə girmirəm. Odur ki, Məmməd İsmayılla maraqlı söhbətimiz olub – dedi – sizə gətirsinlər, baxın.

Xahiş etdim, gətirdilər, baxdım və çox məmnun qaldım. Söhbət əsnasında Məmməd bəzi məsələlərdə düz hərəkət etmədiyini etiraf edir. Mənə də, Məmmədə də səmimi münasibət bəsləməyən aravuranlar tapılacaq ki, bu etirafı zəiflik, təslimçilik kimi qələmə verməyə çalışacaqlar. Amma mənim qəti fikrimcə, bu etiraf ilk növbədə böyüklüyün və əsl cəsarətin örnəyidir.

Hər bir insan haçansa, hardasa yanıla bilər. İllər keçdikcə, həyat özü bir çox həqiqətləri təsdiq edirsə yanıldığını dərk etmək asan iş deyil, bunu səmimi etiraf etmək isə daha da çətindir. Böyük ürək tələb edən işdir.

İlk gənclik illərimizdən Məmməd İsmayılla həmişə yaxşı münasibətlərimiz olub. Mən onu nəslimizin ən istedadlı şairlərindən biri kimi qiymətləndirmişəm və qiymətləndirirəm. Haqqında səmimi yazı da yazmışam. O da vaxtilə mənim haqqımda Türkiyə mətbuatında xoş bir yazı yazmışdı. Çoxları ondan üz döndərəndə Yazıçılar Birliyində yubileyini keçirdik. Odur ki, onu İstabuldan məxsusi dəvət etdiyimiz Qurultayda çıxışı mənimçün gözlənilməz oldu. Ən acınacaqlı isə o idi ki, çıxışındakı tənqidi fikirlər (obyektiv tənqiddən kim inciyər?) real faktlara yox, ara söhbətlərinə, dedi-qodulara əsaslanırdı. Kiminsə ya kimlərinsə fitvasını da istisna etmirəm. Nə isə… Keçənə güzəşt deyərlər. Doğrusu, bilmirəm, bu mənim üstün ya zəif cəhətimdir – heç kəsə kin saxlamağı bacarmıram. M.İsmayılın çıxışından sonra konkret yanlış faktları təkzib etsək də, heç vaxt Yazıçılar Birliyinin mətbu orqanlarında Məmmədin əleyinə bir kəlmə söz yazılmadı. Əksinə gen-bol çap olunur, təriflənir.

Türkiyədə ümumi dostumuz İmdat Əfşardan Məmmədin xəstələndiyini eşidəndə çox təəssüfləndim.

Sabirlə söhbətini oxuyandan sonra isə zəng edib fikrimi bildirmək istədim. Təəssüf ki bu günlərdə telefonu qapalı qalır. Odur ki, sözlərimi qəzet vasitəsilə çatdırmalı oluram.

Mənimlə münasibətlərindən başqa Sabirlə söhbətində Məmmədin dövlətimizin siyasətini düzgün qiymətləndirməsi tarixi baxımdan daha da önəmlidir. Təkrar edirəm, hər bir insan nədəsə, haçansa, bəzən də təsir altına düşərək səmimi şəkildə yanıla bilər. Amma həyat hamıya elə amansız dərs verir ki, faktları elə dəqiq qarşıya çıxarır ki, hər kəs öz vicdanı qarşısında cavab verməli olur. “Həqiqət beləymiş, mən düşündüyüm kimi deyilmiş” qənaətinə gəlir.

İndi hamıya gün kimi aydındır ki, XX əsr Azərbaycan tarixinin ən böyük faktı 1918-ci ildə müstəqil Cümhuriyyətimizin elan edilməsiydisə çağdaş tariximizin ən möhtəşəm hadisəsi 44 günlük savaşda qələbəmiz və 23 saatlıq antiterror əməliyyatıdır. Əgər 44 günlük savaş torpaqlarımızın işğaldan qurtarmasıyla nəticələndisə, 23 saatlıq əməliyyat iki yüz ildən bəri qövr eləyən problemi bir dəfəlik həll etdi. Məmmədi də, məni də, bütün namuslu, yurdsevər həmvətənlərimizi də sevindirən bu zəfərlər Heydər Əliyev – İlham Əliyev siyasi yolunun düzgün istiqamətiylə təmin olundu. Məmnunam ki, indi bu barədə Məmmədlə mövqeyimiz eynidir.

Bu məktubu bitirərkən Məmməd İsmayıla Tanrıdan şəfa diləyir və yeni yaradıcılıq uğurları arzulayıram.

1 fevral 2023

Mənbə: https://edebiyyatqazeti.az/

“Gənc Ədiblər Məktəbi”nin müdavimi, Azərbaycan Yazıçılar Birliyi Gənclər Şurasının və Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin üzvü, Prezident təqaüdçüsü, “İlin gənci” müfakatçısı, Azərbaycanın Mədəniyyət və Ədəbiyyat Portalının Baş redaktoru

Dj Sada üçün

-Hər şeyi boş ver, Lloyd.-Liya dedi.
-Həyatın boş olduğunu biləndən sonra qiymətli bildiyim hər şeyi ruhuma yığdım.-Lloyd əminliklə pıçıldadı.
-Ha? Nəyi?
-Dərdi. -Bu dəfə Lloydun səsindəki əminlik çox fağırlamışdı.
-Dərd nədir ki?
Lloyd susmuşdu. Bundan sonra başladı Liyanın dərd axtarışı. O da həyatı burayacan yıxıla-dura gəlmişdi, o da üzülmüşdü, ağlamışdı, göz yaşlarını hamıdan gizlətmişdi. Amma o, bunları “dərd” adlandırsa da, qiymətli saymırdı. İnsan acıları heç vaxt qiymətli ola bilməzdi. Qiymətli olanlar sevinc idi, sevgi idi, vəfa idi… Bəs Lloydun qiymətli dediyi “dərd” nə idi?
Bilirdi ki, Lloyddan israrla soruşsa, ən azından, bir-iki ipucu öyrənə bilər. Liya məhz bunu istəmirdi. Ya Lloyd özü ona hər şeyi olduğu kimi danışmalıydı, ya da özü axtarıb tapmalıydı. Axtarışa başlamaqda gecikmədi.
Bir dəfə Lloydun qırmızı üzlü qeyd dəftərçəsini vərəqlədi. orada gündəlik gəlir-xərc müqayisəsi aparılmış, hesablamalar və onların nəticələri yazılmışdı. Lloydun qiymətli dərdinə dair heç nə yox idi. Növbəti günlərdən birində Lloydun həmişə kompüterdə yazı yazarkən sol əlinin şəhadət barmağına taxdığı yaşıl qaşlı üzüyü əlinə aldı. Zərrəbinlə yoxladı üzüyü-qaşı tutan dörd qarmağın arasına iynə saldı, qaşı yerindən azacıq oynatdı, halqanın içərisini-eşiyini yoxlamaqla kifayətlənmədi, yan tərəflərində də nəsə yazıla bilər ehtimalı ilə zərrə-zərrə gözdən keçirdi. Heç nə yox idi.
Günlər həftələrin don qırçınına çevrildi, yaşananları süpürə-süpürə ayın sonuna çatdı. Liya axtarmağında idi. Keçən müddət ərzində Lloydun kompüterinə baxmış, paltarlarının ciblərini eşələmiş, əl-üz dəsmallarını açıb, təzədən qatlamışdı. Heç yerdə ipucu belə, yox idi. Hər şey Lloydu tanıdığı gündə necəydisə, eləydi. Heç nə dəyişməmişdi. Onda belə çıxırdı ki, Lloyd qiymətli dərdini ruhuna onu tanımadan əvvəl yığmışdı. Onu tanımadan əvvəl… Liya təqvimində belə bir yarpaq olduğunu indi kəşf elədi, gülümsədi… Əmin idi ki, Lloydun təqvimində çoxdan var bu vərəq: “Liyadan əvvəl”. Axtardığı o vərəqdən əvvəldə olmalıydı…
Aylar da yüyürdü bir-birinin arxasınca, il oldu. Liya Lloydun uşaqlıq dostları ilə, qonşuları ilə danışmış, onun haqqında çox şey öyrənmişdi. Amma heç biri axtardığı deyildi. Nə olsun ki, Lloyd uşaq vaxtı alma ağacından gicitkən kollarının içərisinə yıxılmışdı?! Nə olsun ki, o, “Məktəbin ən yaxşı şagirdi” olmuşdu?! İlk sevgisi olan məşhur hind aktyorunun şəkillərini otağının divarından asmağı da mənasız idi. Onun sevdiyini düşünən hansısa oğlandan aldığı ilk sevgi məktubundan isə heç danışmağa dəyməzdi. Lloyd sevgini ali sayan qadınlardan idi.
Liya günbəgün anlayırdı ki, Lloydun qiymətli dərdinin axtarışı onun həyatına ağırlıq qatır. Bu ağırlıqdan xilas olmalı, yenidən hər şeyi əvvəlki halına salmalıydı. Və onda qərar verdi ki, əvvəldə etməli olduğunu etməlidir: Lloyddan israrla qiymətli dərdinin nə olduğunu soruşmalıdır.
-Dərdin nədir, Lloyd?
-Bu dəqiqə dərdim odur ki, bir qaşığa 15-i sığa bilən düşbərə bişirə bilmirəm.
-Onu demirəm.
-Bir də, yeni aldığım qələm dəstində bənövşəyi yoxdur.
-Ruhuna yığdığın qiymətli dərdi soruşuram.
Lloyd qaşlarını yuxarı qaldıraraq Liyaya baxdı, sonra qəhqəhə çəkdi. Liya bilmirdi ki, onun bu gülməyindən inciməlidir, yoxsa rəfiqəsinə qoşulub gülməlidir. Ayağa qalxıb özünə də, Lloyda da çay süzdü. Yerinə oturanda baxışlarındakı tərəddüd hələ yox olmamışdı.
-Liya, sənin adının mənası “səbirli” deməkdir, bilirsən də?
-Mənə bu adı sən qoymusan. Demək, bir şey bilirsən ki, qoymusan.
-Lloyd isə “saçları boz olan” deməkdir.
-Bunu bilirdim.
-Səbirli olanların boz saçlılara heç vaxt ehtiyacı olmur. Onlar özləriylə dərdləşə bilirlər. Saçları boz olanlarsa həmişə bir səbir daşı axtarışındadırlar.
Liya Lloydun ona yaltaqlandığını düşündü, əsəbiləşdi:
-Bura bax! “Sən mənim səbir daşımsan” deyib qılıqlamağın lazım deyil! Mənə qiymətli dərdini anlat!
Lloyd yenidən güldü. Gözlərində şən parıltılar peyda oldu, əllərini bir-birinə vurdu, uzun-uzadı güldü. Liya çayını birnəfəsə başına çəkdi. Ürəyi soyumadı, Lloyd üçün süzdüyü çayı da özü içdi. Lloyd gülüb qurtarandan sonra irəli əyildi və dedi:
-Mənim qiymətli dərdim yoxdur. Özüm olan-qalan dərdlərimi bir yerə cəmləyir, onlara dəyər biçirəm. Çox vaxt da çalışıram ki, dəyərləri həyatdan baha olsun.
-Bunu niyə edirsən ki? -Liya hələ əsəbi idi.
-Bu qədər ucuz həyatı yaşaya bilmək üçün…

Şəfa Vəli (2023-2024)

Tanrı sözdən qüdrətli və sözdən uca nəsə yaratmadı. Öyrəndiyimiz hər şeyi sözlə öyrənirik.

Göydə və yerdə gördüklərimizi ilk dəfə sözlə anlatdılar bizə. Söz kainatdan böyükdü. O üzdən kainat Sözə sığır, ancaq söz kainata sığmaz. Hətta, iyi və dadı, ölçüsü və rəngi olmayan diqqət, duyğu, xəyal… kimi mücərrəd anlayışların belə sözlə ifadə olunan tərifləri var. Demək, maddi və mənəvi olan nə varsa iyinə, rənginə, ölçüsünə, xarakterinə, funksiyasına və digər xüsusiyyətlərinə görə sözə sığdırmaq, ifadə etmək mümkündür.

Sözün, qarşısında aciz olduğu, ifadə edə bilmədiyi varlıq yoxdur.

Söz qüdrətlidir. Amma… Amma ictimai şüurun meydana gəldiyi zamandan insan övladını düşündürən və hələ də çeşidli cavabları verilməkdə olan “Dünya nədir”? “İnsan nədir”? “Həyat nədir”? “Ölüm nədir”? “Gerçəkdən o dünya varmı”?… kimi suallarla birgə Ay, Günəş, ulduz, kainat və ümumiyyətlə yaradılış haqqında düşüncələr əski insanların “mütləq bütün bunların bir yaradıcısı var” – məntiqi sonuca varmasına, bir yaradıcının var olması düşüncəsinə gəlməsinə yardımçı oldu.

O zaman növbəti sual meydana çıxdı: Tanrı kimdir və o necə bir varlıqdır? Bax, sözün aciz olduğu məqam budur. Nədən bu qədər qüdrətli ikən bu məqamda söz aciz oldu? Bir qədər bu barədə. Öndə qeyd etdiyim kimi, hər şeyi, o cümlədən Sözü də Tanrı yaratdı.

Tanrı Sözü hər şeydən böyük, fəqət özündən kiçik yaratdı. Tanrı yaratdığına necə sığa bilərdi? Söz Tanrıya sığır, fəqət Tanrı bəşərə vermiş olduğu Sözə sığmır. Nədən bəşərə vermiş olduğu söz dedim? Bir anlıq təsəvvür edək ki, qarşımızda qırmızı rəngli əşya var. Ancaq qırmızı rəngini ifadə edəcək söz yoxdur. Həm də dünyada heç bir dildə yoxdur. O zaman biz qırmızı rəngli əşyanın əlamətini necə ifadə edəcəyik? Sözlə! Axı o “söz” yoxdur. O zaman təbii ki, əvvəlcə o rəngə ad veriləcək və bu ad qırmızı rəngin dəqiq ifadəsi üçün bizə yardım edəcək. Deməli, kainatdakı bütün adlar yalnız bizə məlum olan varlıqların adlarıdır.

Yaradılışda bizə məlum olmayan milyardlarla varlıqlar var və bu üzdən onların adlarını da bilmirik.

Bizə məlum olmayan milyonlarla qalaktikalar varsa, deməli bizə məlum olmayan saysız-hesabsız konkret və mücərrəd məfhumlar, ölçülər və eyni zamanda rənglər var. Və eyni zamanda bizə məlum olmayan milyonlarla Söz var.

Konkret desəm, yaşadığımız Günəş sistemi, bizim qalaktika Tanrının yaratdığı sonsuzluğun çox kiçik bir hissəsidirsə, deməli insanlığın danışdığı minlərlə dil və bu dillərin birlikdə əhatə etdiyi yüz milyonlarla söz ehtiyatı əslində mövcud olan Böyük Sözün milyonda, milyardda biridi…

Bizim bildiyimiz bütün ölçülər və rənglər Yer ölçü və rəngləridi. Sözlər də eləcə… Yerin ölçü və rəngləri ilə yaradılışdakı bütün rənglər və ölçülərin müqayisəsini aparmağa çalışmaq absurd olduğu kimi insana endirilmiş (və ya insan övladının kəşf etdiyi), bəşərə məlum olan sözlərlə kainatdakı nəzərdə tutduğumuz bizə məlum olmayan yaradılışı ifadə etmək mümkünsüzdü. Hər kəsin bildiyi bir şeyi xatırladım.

Ətrafımızda mövcud olan ancaq bizim görə bilmədiyimiz milyonlarla canlı var. Bizim onları görə bilməməyimiz o varlıqları inkar etməyimizə əsas vermir. Var, ama bizim fiziki gözlərimizə o varlıqları görə bilmək “izni” verilməyib.

Qayıdaq bir daha söhbətin əvvəlinə; Tanrını niyə sözlə ifadə etmək mümkün deyil? Tanrı sözüstü, zamanüstü, məkanüstü, bir sözlə yaradılışüstü Varlıqdır. Ancaq, qənaətim budur ki, Tanrının sözlə ifadəsi mümkündür. Lakin Yerdəki ölçü və sözlə yox. Tanrını ifadə edəcək Sözü Tanrı bizə vermədi. Yəni Tanrını ifadə edəcək Söz çağdaş 7 milyardlıq bəşərin lüğət fondunda yoxdu. Daha aydın desəm, Tanrını ifadə edəcək Söz var, sadəcə o “Söz” insanın lüğət fondunda yoxdu.

Əslində var olub bizimlə eyni dünyanı paylaşan, ancaq bizim üçün olmayan, əsla görə bilmədiyimiz varlıqlar kimi. Bizə məlum olmayan rəngin və ölçünün bizim təsəvvürümüzdə adı olmadığı kimi Tanrını ifadə edəcək söz, rəng və ölçü də Tanrı qatındadır. O Söz insana verilmədi… Məncə şairlər min illərdi o Sözü axtarır…

Namiq Hacıheydərli

Xüsusi olaraq Sitat.info üçün…

Xalq şairi Nəriman Həsənzadənin görkəmli dövlət xadimi Nəriman Nərimanova həsr etdiyi “Nəriman” poemasına vaxtilə unudulmaz Mir Cəlal Paşayev olduqca maraqlı rəy yazıb. Şairin arxivində dərin sayğılarla qorunan bu rəy ötən illərin ab-havasını və Mir Cəlal Paşayev qayğıkeşliyini simvolizə edir. Bu baxımdan, görkəmli ədibin “Nəriman Həsənzadəyə rəy” yazısını oxuculara təqdim edirik.

Görkəmli şair Nəriman Həsənzadənin yeni əsərində böyük inqilabçı və ədib, sovet dövlətinin ilk və məşhur xadimlərindən biri, Azərbaycan xalqının ləyaqətli oğlu, Nəriman Nərimanovun həyat fəaliyyətindən bəhs edən parlaq bədii səhnələr yaratmışdır.

25-dən çox sərlövhə altında “Qori”, “İki kimsəsiz”, “Qərib”, “Bakı”, “Cavab”, “Pəncərədə səs”, “Səriyyə”, “Qarışıq illər”, “Kəllə”, “Xatirə” adlı, 194 səhifədə verilən bu poema demək olar janrın ən iri həcmli əsəri, həm də onun yaradıcılığındakı ümumən müasir sovet poeziyasında diqqəti cəlb edən bir əsərdir.

Adətən, məşhur inqilabçılar və dövlət xadimləri, eləcə də siyasi hadisələr yaradılan bədii əsərdə diqqəti cəlb edir.

Həsənzadənin qəhrəmanı hər şeydən əvvəl canlı bir insan kimi, siyasətdə, döyüşdə, təhsildə, dövlət partiya işində, məişətdə, xalq içində, kütlələr arasında fəaliyyət göstərir. Onun əsərlərində görünən hər bir sözün təsiredici mənası var:

…Sonra Həştərxana yola saldılar.

Ürəyi Bakıdan uzaq olmadı.

O, cəbhəçi oldu,

dustaq olmadı!

Səngərə səslədi qarışıq illər,

Kimi tərlan oldu, kim sar oldu,

Döyüşlər vaxtında –

Siyasi rəhbər,

Kommuna vaxtında Komissar oldu!

Nərimanovun gənclik, sevgi, məhəbbət duyğularını lirik bir dil ilə, intim şəkildə tərənnüm edən şair qəhrəmanını  siyasi düşüncələr ilə qarşı-qarşıya təsvir edəndə kəsgin, qəti görülü siyasi xadim, əsl məslək adamı kimi təsvir edir. Belə səhnələrdə şair Nərimanovun  düşmənə qarşı necə amansız, barışmaz olduğunu, bir şəxsin dililə yox, qəhrəman bir xalqın, milyon-milyon zəhmətkeşlərik dililə danışdığını, qələbəyə möhkəm inam, etiqadla  danışdığını göstərir!

Sinif düşmənləri ingilis, alman imperialistləri önündə nökərçilik edərək Vətəni  satanda, kapitalist nümayəndələrinə “mədəniyyət” donu geyindirmək, xalqı aldatmaq istəyəndə Nəriman zəhmətkeşləri ayıq salırdı.

Poemanın fəsillərində qəhrəmanın tərcümeyi-halı ölkənin, xalqın tarixi, mübarizəsi, taleyi ilə bağlı bir şəkildə həm də bədii sənət şeir dililə təsvir edilir.

Məlum olduğu kimi, Nəriman Nərimanovun həyatı mübarizəsi keçən əsrin son rübündən başlayaraq, XX əsrin birinci rübünə, ən böyük mübarizələr, inqlablar dövrünə təsadüf etmişdir. Təbiidir ki, poema qəhrəmanını siyasi sima kimi, mətin bir kommunist kimi şəxsiyyəti də bu ctimai hadisələr, çarpışmalar, ziddiyyətlər içərisində müəyyənləşmiş, bərkimişdir. Şair bu hadisələrin hamısını yox, Nərimanovun inkişafilə ən çox bağlı olan səhnələrini qələmə almış, inqilab dövrü xadimləri, Qafqaz kommunistlərinin ən görkəmliləri üçün xas olan cəhətləri seçib işıqlandırmağa çalışmışdır. Buna görə də poema müəllifindən dövrün bütün siyasi hadisələrini, inqilabi inkişafın bütün mərhələlərini  təfərrüatlı təsvirini tələb etmək doğru olmazdı.

Qarşımızdakı bədii əsərdir. Burada bizi qənaətləndirən ya təmin etməyən cəhətləri sənət əsərinin ləyaqət və kəsirlərini nəzərə almalıyıq.

Güman edirəm ki, Nəriman Həsənzadə götürdüyü temaya malik bir kommunist şair  məsuliyyətilə  yanaşmış qəhrəmanının həyatını, mübarizəsinə aid materialları  diqqətlə tədqiq etmiş, arxiv sənədlərini mətbuat  xatirələrdən səliqəli bir tədqiqatçı kimi istifadə etmişdir.

Poemanın ideya-məzmunu kimi bədii  keyfiyyəti də yaxşıdır.  Həmin tarixi hadisələri, Nərimanovun mübarisəzini gözəl bilən bir oxucuya da bu əsər xoş və sevindiricidir. Çünki şair bu dövr hadisələrini quru tarixi faktlar, rəqəmlərdə yox, məhz canlı, bədii surətlərdə işıqlandırır.  Bir sıra dialoqlarda (Nəriman – rektor, Nəriman – Qələndər…) münaqişələr, fikri deyimlər olduqca inandırıcı, əyani verilmişdir.

Əsərin dili, stili və bədii kəsəri, müxtəsərliyilə seçilir. Şeir texnikasındakı sərbəstlik, ənənəvi ölçü, qafiyələrə sərbəst  münasibətdə təbii görünür.

Xırda və təshihi tez mümkün olan nöqsanlarına baxmayaraq, görkəmli şairimizin bu yeni əsəri tərifə layiqdir. Poemanı avtorun qələminə, səviyyəsinə layiq bir tərcümədə  rus oxucusuna təqdim etmək çox faydalı bir iş olardı.

05.11.1972

ənbə: https://edebiyyatqazeti.az/

Həyat sanki bir çay kimi gözlərimizin qarşısında axır, biz isə gah axın istiqamətində, gah da onun əksinə üzərək sonsuz okeanda çulğalaşırıq. Hələ çayın kənarında oturub, sadəcə tamaşa edən, qaya parçalarından fərqsiz, dünyaya sadəcə bir pəncərədən baxan insanları demirəm…

Görünəni hamı görür. 

Bəs görünməyənlər?!

Özümüzü həyatın ən qaranlıq tərəfinə kökləyərək, ən bəsit şeyləri belə unuduruq. Dostluq kimi, ailə kimi, duymaq, hiss etmək kimi dəyərləri yaddaşımızın ən çiskinli səmtlərinə həbs edirik. Həyatın ehtişamını sirli-müəmmalı hadisələrdə axtarırıq. Halbuki, hər biri gözümüzün önündədir. Biz “görməməyi” seçirik! 

Bəzən isə həyatdan “təcrid” olmanın yollarını axtarırıq. Bunun digər adı da, daha az “mühakimə olunmaq” istəyidir. Və beləcə hekayələr oxumağa başlayırıq. Personajlarla öz aramızda “emosional bağ” qururuq. Bu bağ “şüurlu” olduğu təqdirdə həyata dair nələrsə öyrənirik. Əks halda qalanı aldanışdır, yanılğıdır. 

O cümlədən, Nemət Mətinin hekayələrinə nəzər salsaq, müəllifin qəhrəmanları “gözlərinə kədər sürtən, “ölü sükuta qərq olan”, “evin damını danışdıran”, mistik ovqata bürünən, hər kəsin uça bildiyi cəmiyyətdə “uça bilməyən” metaforlarla bəzədilmiş, əslində hər birimizin çox yaxşı tanıdığı, amma niyəsə xatırlamağı seçmədiyimiz, unutduğumuz qəhrəmanlardır. Müəllif hekayələrində tez-tez “boz” sözündən açar kimi istifadə edir. Boz binalar, boz gözlər və s. Bu da insanların bozluq içində qərq olduğunun təcəssümüdür. Bəs, bu qəhrəmanlar nə qədər “rasional” düşünə bilirlər? Əsas məsələ də buradadır. 

Müəllifin “İnanılmaz təklif” hekayəsinə nəzər salaq. 

Hekayəni diqqətlə oxuyanların yəqin ki, nəzərindən qaçmayıb, ilk cümlə. “Elçin Sərvinazı sevirdi”. Bu cümlə elə hekayənin açar nöqtəsidir. “Sevən” tərəf Elçin, güclü, dominant tərəf isə Sərvinazdır. 

Elçinin ağlından sadəcə, “soyuna-soyuna” yatağa girib, sekslə məşğul olmaq keçir. Gələk, Sərvinaza. O, Elçini əlinin içi kimi tanıdığı üçün, “zəif” olduğunu bildiyi üçün, ona yataqda “inanılmaz təklif” edir. Təklif də, “kasıbçılıqdan qurtulmaq” üçün Elçinin varlı bir qadınla münasibət qurmasıdır. “Günah” artıq öz şəhvət dolu gülüşü ilə onları çoxdan ağuşuna alıb. Müəllif burada onların həyatının çətinliyini, belə bir təkliflə üzbəüz qalmaqlarının səbəbi kimi “kasıbçılığı” vurğulayır. Amma məsələ kasıbçılıq yox, fərqli duyğular, “dad” axtarışıdır. Hər insanın daxilində gizli, qaranlıq duyğular var. Sadəcə bəzi insanlara bu tərəflərini üzə çıxarmaq üçün, tətikləyən məqam lazım olur. Sərvinazı titrəşimə keçirən də, onların “kasıbçılıq” larıdır. Yəni yoxsulluq burada sadəcə fürsətdir. Çünki, mən əminəm ki, onlar bolluq içərisində olsalar belə, nə vaxtsa, bu təkliflə üzləşəcəkdilər. Elçin isə bu hekayənin Sərvinaz tərəfindən idarə olunan “kukla”sıdır. Elçin güclü xarakterə malik olsaydı, heç vaxt, lap acından da ölsə, bu “təklif”i qəbul etməzdi. Onun “sevgi”si də, müəllifin qeyd etdiyi kimi “bir evin açarının qiyməti” qədərdir. Sərvinazın sürücüyə vurulması, onunla münasibət qurması isə onun poliqam ruhlu olduğunu göstərir. Və nəticədə belə ailələr dağılmağa məhkumdur. 

Papaq hekayəsində isə hər nə qədər mistik çalarlar özünü göstərsə də, bu hekayə həyatın acı gerçəklərini şillə kimi üzümüzə vurur. “Papaq” burada simvoldur. Görünmək istəməyənlərin, həyatla üzləşəbilməyənlərin, varoluş qavramını dərk edəbilməyənlərin simvolu. Qəhrəman burada özü ilə ziddiyətdədir. Bir yandan atasını söyür ki, onları atıb gedib, heç olmasa, anasına nəsə yazardı kimi fikirlərlə gileylənir. Digər yandan isə özü anasını 2 ildir ki, görməyə gəlmir, onunla maraqlanmır, amma fahişələrə vaxt tapır. Qəhrəman atasını belə görməyə “papaq”la gedir. Çünki onunla üzləşmək istəmir. Özü də daxilən bilir ki, hər nə qədər atasına qarşı qəzəbi, kini varsa da, özü elə atasının bir tayıdır. Dili ilə vurğulayır: — mən yeraltı dünyanın adamıyam, görünməsəm yaxşıdır. Bu da acizliyin bir təzahürüdür. 

Rəssamın həyatı ~ həyat möcüzəli bir aləmdir. Rəssamlar öz əsərləri ilə insanın mənəvi aləmini zənginləşdirir, dolğunlaşdırırlar. Hekayədə rəssam öz günlüyünə ən ülvi hisslərini qeyd edir. Çünki orada səmimidir, özü ilə həmahəngdir. Qarın ahənglə yağmasını, dənizin onu xəyal dünyasına aparmasını, Xəzrinin onun rəsminin yaşamasına icazə verməyəcəyini bilə-bilə qətiyyətindən dönməyib rəsmi çəkməsi, anasına olan bağlılığı və “ölüm”dən sonra onun rəsmini çəkərək əbədiləşdirməsi (yeni bir başlanğıc olduğu üçün), Kəpəzin göz yaşlarını, təbiətin iki gözəlliyinin dumanla dağın vəhdətini bir arada verməsi, sonda öz istəyinə çatması, ən axırda isə əzəmətinin qarşılığı olaraq, “günəşə” çevrilərək, böyüklüyünü onu duyan hər kəsin qəlbində yaşadır! 

İnsanlar daha çox unutmağı, sevdiyi bir çox şeyi ikinci plana atmağı, gözünün önündəykən görməməyi seçən varlıqlardır. Çünki həyatın üzərinə getmək, onunla qaynamaq hər kəsin işi deyil. Hər kəs bu iqtidara sahib deyil!

Mənbə: https://edebiyyat.az/

“Türkay” aylıq ədəbiyyat dərgisinin rəsmi elektron orqanı-Azərbaycanın Mədəniyyət və Ədəbiyyat Portalının Sumqayıt Bürosunun Rəhbəri

           Şərq ədəbiyyatında sıxca adı keçən,  təsəvvüf mətnlərində  “bütün pisliklərdən arınmış , tərtəmiz ruh” mənasında işlənən  “”cami- cəm “ ifadəsi özünü şerlərində islam dini ehkamlarını hürufilik nöqteyi nəzərindən izah edən Nəsimi yaradıcılığında da göstərmişdir . Bu zaman “ fəlsəfi əsasında panteizmin dayandığı hürufiliklə rəvayət əsaslanan  “ Cami-cəm “ ifadəsinin nə kimi bir əlaqəsi var? “  deyə bir sual ortaya çıxır. Bunu bilmək üçün ilk öncə  “ Cami-cəm “  tezisinin mahiyyətinə varmaq lazımdır.  “ Cəmşidin camı “ mənasını ifadə edən  “ Cami-cəm “ təsəvvüf kontekstində varlığın əksi, mütləqin dərki baxımından hürufilikdə  “ insan kainatın ən dəyərli varlığıdır “ ideyası bir-birinə uyğun gəlir. Bu ideyalar Şərq fəlsəfəsində mərkəz mövqe tutan sofizmin əsas prinsipi olan “ insan hər şeyin : mövcud olan və olmayan bütün şeylərin ölçüsüdür “ fikri ilə də eyniyyət təşkil edir .  Kreasionizm  dini-metafizik konsepsiyasının ideyaları ilə uyğunlaşan hürufizm düşüncələri də insan ekstaz  və ya vəcd yolu ilə onu yaradan fövqəlbəşər qüvvəyə – transendent mövqe tutan Allaha qovuşmaq üçün öz varlığını dərk etməli , özündə monizm nöqteyi nəzərdən Allahı görməlidir.  Qədim yunan alimi Sokratın da ən sevdiyi zərbi – məsəl də insanın özünü dərki ilə bağlı olması onun fəlsəfi fəaliyyətinin insan və onun şüuru haqqında məsələlər üzərində cəmləşdiyini göstərir .

       “Cami-cəm “ tezisi Nəsimi yaradıcılığında bir neçə mövqedə işlənərək şairin panteist- hürufi ideyalarını əks etdirmişdir:

                          Çün ləbin cami-cəm oldu nəfxeyi Ruhülqüdus,

                          Ey cəmilim, ey camalım bəhrü kanım,  mərhaba. ( 3.13)

        Nəsiminin ərəb və fars dillərini,  həmçinin “Quran “ ı yaxşı bildiyini nəzərə alaraq ilk misrada öz əksini tapan “ nəfxə “ (nəfəs) , “ruh” ( ruh ) , “ qüdus “ ( müqəddəs )  sözləri ilə “cami-cəm “ ifadəsini əlaqələndirmək olur.  “Sənin dodaqların cami-cəm oldu,  çünki müqəddəs ruh tərəfindən üfürülüb “ . “Hər insanın bütün üz cizgilərində allahdan bir zərrə var “ ideyası elə bu beytin  əsasını təşkil edir.  Şair yaradıcılığında hürufizmin fəlsəfi əsaslarına görə maddi aləmin ən uca varlığı adlandırdığı insanı – “mən” i  daha geniş anlayış olan “ haqq “ ilə eyniləşdirir. Akademik Həmid Araslı  “ Imadəddin Nəsimi “ adlı monoqrafiyasında allah-insan  eyniləşdirməsilə   bağlı fikirlərini bir neçə aspektdə bildirmişdir : “ Hürufizm görə,  dünya ilidir: 1. Gördüyümüz  kainat , 2. İnsan  . Birinci dünyada günəş  ,  ay , ulduzlar , bürclər , bütün səma aləmi , yer üzü və s. yerləşir. İkinci dünyada , yəni insanda bütün bu obyektiv varlıq öz əksini tapır.  “  ( 1. 46.)

Deməli,  insan özü  “ Cəmşidin camı “ dır , yəni  “cami-cəm “ dir. Necə ki,  Cəmşidin camına baxaraq dörd bir yanın sirlərindən agah olurdu, şair də sevgilisinin dodaqlarında, camalında dünyanın əksini görür . Buradan belə bir qənaətə gəlmək olar ki, kainatın bütün sirlərini insanı öyrənməklə izah etmək olar.

     Nəsiminin insan haqqında kredosu olan panteist – hürufi ideyalarını əks etdirən digər bir qəzəlində öz varlığını,  “mən” ını dərk etməyən insanları qəflət yuxusunda təsvir edir  :

                                  İtirdin Cami-Cəmşidi , oyan uyxudan  , ey qafil, 

                                  Nə buldun uyxudan göstər, nə qıldın uyxudan hasil ? ( 8. 106 )

             Nəsimi ilk misrada “ Cami-cəm “ tezisini mənəvi aləmlə əlaqələndirməklə yanaşı,  Cəmşidin adını da çəkmişdir.  Nəsimi insanı qafil və kamil olmaqla iki qrupa ayırır . Onun fikrincə,  “cami-cəm “ indən , yəni öz tərkibdən,  mənəvi aləmindən uzaq insan qəflət yuxusundadır. Şair “itirdin cami – Cəmşidi “ deyərkən mənəviyyatını itirmiş insanı nəzərdə tutur, çünki camın bir növ, insan qəlbinin aynası olmasını nazərə alsaq, camın gördüyü aləmin də insanın mənəvi aləmi ilə eyni olduğunu görə bilərik.   Nəsimi asketizm prinsipləri ilə davranan , özünü və dünya fikirlərini dərk edən insanları kamil adlandırırdı . Mənası “ fikri gəzişərək ifadə etmək olan , hürufiliyin də mənbə kimi istinad etdiyi Şərq peripatetizmində də fəlsəfənin əsas vəzifəsi həqiqəti əldə etmək,  onu dərk etməkdən ibarətdir.  Fikrimizcə,  “gözlər qəlbin aynasıdır “ və yaxud  “ gözlərdə ( simada ) dünyanı görmək “ ifadələri məhz elə “cami-cəm “ tezisi ilə bağlıdır . Qəlb təsəvvüfdə batini idrak mərkəzi , allahın camalını təzahür etdiyi əsas nöqtədir.  Belə düşünmək olar ki,  ilk nümunədəki ayna da Cəmşidin camı ilə eyni mahiyyəti kəsb edir.  Nəsiminin insanı “kiçik aləm “ adlandırması da təsadüfi olmamışdır. Şair insanı baxıldığı zaman “ hər cizgisində mənəvi aləminin əksini tərənnüm edən ali varlıq “ kimi təsvir edir. 

                                     Cəmşidi-aləm oldur mə’nidə, еy qəmər kim,

                                     Fərхəndə surətindir cami-cahannüması. ( 3. 83 )

  Piyalə , qədəh,  ayaq və s. kimi sözlərlə eyni mənanı əks etdirən  “Cami-cəm “ in bir digər adı  “ Cami-cahannuma “ dır.  Beytdən göründüyü kimi,  şair Cəmşidin baxdığı aləmi sevgilisinin surətində görür və deyir : “ Ey qəmər, Cəmşidi – aləm , camın əksinin sənin üzündəki təcəssümüdür “  Bu ifadə ilə Nəsimi insan surətini aləmə açılan qapı ilə eyniləşdirirlər.

                                     Cami-cahannüma dеdilər üzünə, vəli

                                     Həqdən mən anı ayinеyi-həqnüma dеrəm. ( 3. 141, )

Bu misralar da yuxarıda qeyd etdiyimiz  fikirləri bir daha təsdiqləyir və hürufilikdə  “ Allahın gözəl insan surətində təcəssümü etməsi “ ( 1. 46. ) ideyasını da bizə xatırladır. 

Rəvayətlərdə yeddi maddədən hazırlandığı söylənilən  Cəmşidin camı , həmçinin,  yeddi fələyin sirrini açmağa nail olmuşdur.  Bunu da qeyd etmək lazımdır ki,  camın üzərində yeddi qitənin təsviri verilmişdir . Hürufizmin də rəqəmlərlə sıx əlaqəsini nəzərə alsaq, bu aspektdə yeddi rəqəminin sakrallığını göz önünə gətirərək “cami-cəm “ ifadəsinin Nəsimi yaradıcılığında təsadüfən işlənmədiyini də bildirmək olar. Hürufizmə görə  , insanın üzündə  “ xətti- ümmiyə “ adlanan yeddi anadangəlmə xətt vardır ki, bu xətlər “Quran” ın ilk surəsi olan “Həmd “ in yeddi ayəsi ilə də səsləndirilir :

                                    Yedi ayətlə yeddi xətt tamam

                                    Yedi ə’za ki, yeddi ümmətdir. ( 8. 27 )

Bundan başqa,  Nəsimi şerlərində yer, göy, dərya və s .  bəşəri gözəlliklərin sayının yeddi olması  “cam” ın üzərindəki yeddi qitəyə bir növ işarədir :

                                   Yeddi yerdir, yeddi gögdür, yeddi dərya, yeddi xət,

                                   Yeddi müshəf, yeddi ayət, yədi-beyzası nədir? ( 8. 151 )

Bəs nə üçün məhz yeddi rəqəmi? Bildiyimiz kimi, qədim türk mifoloji düşüncəsində yeddi rəqəminin xüsusi sakrallığa malikdir. Bir sıra türk xalqlarının dünyagörüşündə yeddi rəqəmi xoşbəxtlik uğur rəmzidir, belə ki, mifoloji mətnlərdə dünyanın yeddi günə yaradılması haqqında məlumatlar vardır. Məhz elə bu səbəbdəndir ki, dünyada yarananlar da ( planet, iqlim, bürc və s.) yeddidir. 

                              Olubdur yeddi iqlim, yeddi ə’za,

                              Könül təxti dəxidir eşqi-şanım. ( 8. 328 )

                             Məsəldə təb’imizdir yeddi qat yer,

                             Ağaclar tük olur, dağ üstüxanım. ( 8 . 327 )

Ümumiyyətlə,  Nəsimi poeziyasına qədər “cami-cəm “ ifadəsini klassiklərimizin – Nizami , Füzuli və başqalarının yaradıcılığında görmək mümkündür, lakin bu tezisə vəhdəti-vücud fəlsəfəsi nöqteyi nəzərindən yanaşan , hətta eyniadlı əsəri belə olan Marağalı Əvhədinin adı xüsusi vurğulanmışdır. Nəsimi sənədlərindən fərqli olaraq bu konsepsiyaya panteist-hürufilik aspektdə yanaşmış, insanı özünün, haqqın dərkinə yönəltmişdir.

                                        Ədəbiyyat

1. Araslı H. İmadəddin Nəsimi. Bakı: Azərbaycan dövlət nəşriyyatı, 1972, 73 s.
2. İmadəddin Nəsimi-məqalələr məcmuəsi. Bakı: Elm, 1973, 270 s.
3. İmadəddin Nəsimi.Seçilmiş əsərləri.2 cilddə,I cild.Bakı:Lider Nəşriyyat,2004,334s.
4. Babayev Y.Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi(XIII-XVIII əsrlər).Bakı:Elm və təhsil ,2014
5. Xavəri S.Milli mədəniyyət sistemində poetik təsəvvüf kodu. Bakı:Elm,2016,182s.
6. Quluzadə M. Böyük ideallar şairi.Bakı:Gənclik,1973,138s.
7. Hacıyev Z.Fəlsəfə.Bakı:Turan evi ,2012,486s.
8. Imadəddin Nəsimi. Seçilmiş əsərləri 2 cilddə, ll cild . Bakı:Lider Nəşriyyat, 2004, 334s .

Elçin İsgəndərzadənin “Mənim Şuşa dastanım” – “Zəfər poeması” haqqında

Yazıma məni ən çox təsirləndirən misralarla başlamaq istəyirəm. Hər zaman olduğu kimi “Ədəbiyyat qəzeti”ni köşkdən alıb Bakının ən sevdiyim hissəsində, Tarqovuda bir kafedə, kofemdən yudumlayaraq vərəqləməyə başladım. Qarşıma “Mənim Şuşa dastanım” – “Zəfər poeması” çıxdı. Gözucu poemaya baxdım.

Şuşa mənim də həssas yerimdir. Şuşaya dair oxuduğum hər şeyi diqqətlə və qorxaraq oxuyuram. Şuşa elə mövzudur ki, onu vəsf edən gərək layiqincə bunu bacarsın. Şuşa elə bir gözəldir ki, gərək onu təsvir edən gözəllik bilicisi olsun… Eyni zamanda Şuşa məbəddir, müqəddəsdir… Gərək Allah da həmin şəxsə vəsf edə bilmə gücü bəxş etsin…

“Mənim Şuşa dastanım” – “Zəfər poeması”nda xüsusilə bu misralar məni çox təsirləndirdi:

Ayrılığın ilk günü…

Bir şəhər hər yerindən tərk edilirdi –

göyündən,

sularından,

yollarından, evlərindən…

Fikrimcə, tərk edilişi və ayrılığı ədəbiyyatda və rəssamlıqda bu tərzdə ifadə edən olmayıb.

Çox şeylər olacaqdı,

bu şəhər uzun bir ayrılığa

            qədəm qoyurdu,

bu şəhəri bütün şəhər tərk edirdi.

Yaxud:

Bu şəhərin ümidini də öldürüb gedirdik,

sabahlarını da öldürüb gedirdik,

elə özümüzü də öldürüb gedirdik,

bəlkə, heç bilmədən

bu şəhəri də öldürüb gedirdik.

Bir şəhərin bu şəkildə göy üzündən, sularından, yollarından tərk olunması anlayışı dünyaya nəhəng informasiya ötürür, burada romantiklik, duyğusallıq var, əlbəttə. Göylərindən tərk olunmaq anlayışı da çox önəmli işarədir. Göy üzü hər daim müqəddəs qəbul olunub. Mifologiyada, dində, ədəbiyyatda Göy – tanrı deməkdir, azadlıq deməkdir. 30 illik həsrətdən sonra Şuşanı ziyarət edən hər kəs, Elçinin bu poemada əslində, nə dediyini çox gözəl anlayar…

Vəhşi ermənilərin Şuşanın gözəlliklərini bir zavallı, murdar qurd kimi gəmirərək necə məhv etdiyini görür. Binalar… bir zaman səs, musiqi, sənət, ədəbiyyat, hakimiyyət, ailə, dost, sevgili olan binalar, ilahi, necə də vəhşicəsinə yox edilib… Barılar dağıdılıb…

Şuşadaykən gözləri dolaraq qabarlı əlləri ilə dağıdılmış divarı yenidən qurmağa çalışan fəhlənin mənə uzatdığı almanın balacalığı, cırlığı diqqətimi çəkmişdi. Almanın bu cür cırlaşması məni kədərləndirmişdi. Doğrudan da, Şuşa hər yerindən tərk edilmişdi o qanlı gündə…

Bir xeyli uca qamətli ağaca baxmışdım və pıçıldamışdım. Bu alma sənə yaraşmır, heç yaraşmır həm də. Bax biz qayıtmışıq. Artıq ən gözəl bəhərlərini verə bilərsən… Almadan gələn gözəl ətir, bircə o ətir ümid vermişdi mənə. Əmin idim ki, Elçinin misralarında əks olunan zorla tərk edilən o şəhər, yenidən özünə – müqəddəs günlərinə, Azərbaycanlı günlərindəki gözəlliyinə, ehtişamına qayıdacaq.

Şuşada doğulan, əsrarəngiz təbiətin aludəçisinə çevrilən və amansızlıqla o torpaqlardan qoparılan, yurd-yuvasına həsrət qalan insanlar üçün Şuşanı təsvir etmək çox həssas mövzudur, bir o qədər də çətin. Elçin İsgəndərzadənin “Ədəbiyyat qəzeti”ndə yayınlanan “Mənim Şuşa dastanım” – “Zəfər poeması” sadaladığım bu fikirlərin ən bariz nümunəsidir.

Şuşa adlı…

Sevgili dərdim çıxır hər yerdə qarşıma,

sevgili kədərim çökür üz-gözümə…

Yaxud:

Bir vətən necə sevilir?

Səndən sonra anladıq.

Bir vətənin adı necə sevilir?

Səndən sonra anladıq.

Səndən sonra çox şeyi anladıq…

Elçin İsgəndərzadənin yaradıcılığı ilə tanış olan hər kəs, şairin yaradıcılığından, elə gəncliyindən bu günədək davam edən bir həsrət simfoniyası duyurlar. Bu həsrətin adı Qarabağdır – Şuşadır. Texnika və filologiya elmləri doktoru olan Elçin İsgəndərzadə Azərbaycançılıq – türkçülük məfkurəsi ilə daim gecə-gündüz vətəni uğrunda çalışır. Onun texnika sahəsində gördüyü işlərlə tanıyanlar, ruhunun dərinliklərində gizlənən emosional şairi görmürlər. Ancaq damarlarında axan qanla eyni sürətdə hərəkət edən və hər daim təkrarlanan həsrəti hamı görüb tanıyıb…

“Mənim Şuşa dastanım” – “Zəfər poeması” bir çox məqamlarla Şuşaya yazılan əsərlərdən fərqlənir. Burada türkçülükdə əsas mövzu olan “ana”, “anaların göz yaşı”, “anaların ahı tutar” kimi fikirlər ön plandadır. Yaranışdan Vətən torpağı ilə ana eyni tutulur, onlar müqəddəs varlıqlar kimi həmişə yanaşı qoyulur.

Bu dəm anam dilləndi,

            həm də necə dilləndi,

– Səni Allaha əmanət verirəm, Şuşam.

Analar Şuşanı Allaha əmanət etdi.

Allah bu əmanəti

nə vaxtsa geri qaytarmalıydı, nə vaxtsa…

Şuşa anaların əmanətiydi Allaha!

Qədim türklərdə “Ana haqqı, Tanrı haqqıdır” – deyilib. Ana müqəddəs olmasaydı, Qazan xan düşməndən əsir düşən el-obasından təkcə anasını istəməzdi.

Anam Şuşaydı,

analar Şuşa olmuşdu bu ayrılıqda.

Sanki dillərə dastan Şuşa təbiəti bu gün yenidən canlanır, yenidən həsrətdən cırlaşan Xarıbülbüllər boy atır. Qayıdışla, həm də nəhəng qayıdışla bu gün Şuşanın səması sanki öz doğma – türkçülüyü, Azərbaycançılığı özündə əks etdirən o dərin mavisinə qayıdır. Bütün bunları isə Elçin İsgəndərzadə görür. Çünki o Şuşanı ta uşaqlığından tanıyır, əzbər bilir. Bu poema həm də ona görə ilkdir və önəmlidir ki, Şuşalı bir insan eyni əsərdə həm həsrəti, həm vüsalı, həm kədəri, həm sevinci, tərk edilişi və böyük qayıdışı sözlərin gücü ilə pafossuz, olduğu kimi, hiss etdiyi, yaşadığı, gözləri ilə gördüyü, tərk edilişin də, Böyük Qayıdışın Şahidi kimi, realist şəkildə əks etdirib.

Səndən gedənlər ruh olub qayıtdılar,

səndən gedənlər ölüb qayıtdılar,

səndən gedənlər

            Şuşa olub qayıtdılar, Şuşam!

“MƏNƏ YAŞAMAQ YOX, ŞEİR YAZMAQ GƏRƏKDİR”

Vaqif Səmədoğlu – Müasir Azərbaycan poeziyasının görkəmli nümayəndələrindən biri – ustad şair. O, dünya­ sını dəyişsə də, həyatının son anına qədər Ölüm haqqında düşünmürdü.

Vaqif böyük Azərbaycan şairi Səməd Vurğunun oğlu­ dur. Səməd Vurğun isə Azərbaycan deməkdir. Və Vaqif həm də Azərbaycanın oğludur.

Mən Yusifli Vaqif isə həm Səməd Vurğunun, həm də Vaqif Səmədoğlunun oxucularından biriyəm.

Səməd Vurğunun “Vaqif ” pyesi məşhurlaşandan son­ ra atam bu adı mənə götürüb. Deməli, adaşıq. İllər gəlib keçdi, mən kənddən Bakıya gəldim, günlərin birində Vaqif Səmədoğlu ilə tanış oldum. Onu bir şair kimi də, insan kimi də çox sevdim. Əlbəttə, bu sevginin əsasında onun poezi­ yası durur. Oxuduğum çox­çox şairlər mənə şairdən başqa ictimai həyat adamı, siyasətçi, rəssam, musiqiçi təsiri bağış­ layırlar. Vaqifə isə şairlikdən başqa bir ad araşdıra bilmə­ dim… Hərçənd Vaqif Səmədoğlu təhsilinə görə musiqiçidir, cazı çox sevir və təbliğ edirdi.

Vaqif Səmədoğlu ilə onun şeirləri arasında heç bir tə­ zad görmürəm. Əslində, əsl şair şeirində yaşamalıdır. İllər keçəndən sonra o şairin obrazı yaddaşlardan silinə bilər,

o şair haqqında təsəvvürlər tamam yox ola bilər. Amma şeir yaddaşdır və nəsildən­nəslə ötürülür, şairi yaşadan da elə budur… Bu gün çox şairin şeiri özünə bənzəmir. Şeiri özünə, özü şeirinə bənzəməyən çox­çox şairlər görürəm bu gün… Vaqif Səmədoğlu şeirlərinin birində yazır:

Mənə sevib ayrılmağa bir qadın verin.

Ürəyimdə bir ayrılıq qəribsəyib və bu ayrılıqdan bir şeir.

Mənə baş götürüb getməyə bir yol göstərin.

Ürəyimdən bir yol keçir və bu yoldan bir şeir.

Mənə yaşamağa bir qürbət verin. Ürəyimdə bir vətən qəribsəyib və bu vətəndən bir şeir.

Təkrirlər üzərində qurulan bu şeirin hər bəndində bir istək, bir duyğu səslənir. Ayrılıq, Yol, Vətən, bir də bu üç duyğunu birləşdirən şeir. Yeri gəlmişkən deyim ki, Vaqifin şeirlərində məxsusi poetik obrazlar var: Ayrılıq, Yol, Vətən, Qadın, Ömür, Ölüm… bunlardan öncə Allah və Azadlıq. İstəyirəm söhbətimə sonunculardan başlayım.

Son otuz ildə doğrudan da şeirimizdə Allaha müra­ ciətlər, xitablar çoxalıb. Bu, yaxşıdımı, pisdimi, – deyə bil­ mərəm, çünki şairin də sığındığı Allahdır, sözün də… An­ caq istənilən müqəddəs bir sözü şeirdə həddindən artıq istismar etdikdə o sözü adiləşdirib gözdən salmaq da olar. Yaxud o müqəddəs söz az və ya çox işlənməyindən asılı ol­ mayaraq, hər dəfə şeirdə yeni məna kəsb edə bilər.

“Vaqif Səmədoğlunun şeirlərində “Allaha müraciətlər” cavabsız qalmır. Ulu Tanrının cavabı yaşadığımız bu dün­ yadır, hər birimizin və hamımızın birlikdə ömrüdür, həyatı­ dır, taleyidir” (Anar).

Kimin var, Ulu Tanrı, Məndən savayı bu dünyada?

Kimim var Səndən başqa bu aləmdə mənim?

Sən tək, mən tək, Ulu Tanrı…

Vaqif Səmədoğlunun bu mövzulu şeirləri, mənim fik­ rimcə, poeziyamızda ilk dəfə olaraq Allah üzərindəki mistik örtüyü götürdü. İnsanla Allah doğmalaşdı və bu doğmalıq insanın son pənahı olan Allaha doğru yolu da qısaltdı. Vaqif Səmədoğlunun şair kimi susan vaxtları da olub. Onun şair dostları tribunalardan, meydanlardan, şeir məclislərindən qışqıranda o, daş səbri ilə susurdu. Daha doğrusu, yazırdı, amma susurdu… Sən demə, Azadlıq və İstiqlal haqqında hamıdan artıq düşünürmüş. Bizim içimizdə yaşayan kədəri hamıdan çox çəkirmiş:

Mənə Vətən yolu dar gəlir yenə, üzümə bahar yox, qar gəlir yenə.

Mənə elə gəlir, bu şeiri o zaman Vaqif heç cür işıq üzünə çıxara bilməzdi:

Sən mənim

doğma anamsan, Azadlıq, Mən sənin

Yad qapısında böyümüş balan.

Heç bir QLAVLİT Vaqifin bu misralarını da yaxına bu­ raxmazdı:

Belə gündə şəhər

üstüaçıq qəbristanlığa bənzər.

…Məğlub Vətən bayrağı tək Ayaq altda qalıb bahar.

Deyirlər ki, şeir zamanına görə yazılır və öz vaxtında meydana çıxmalıdır. Guya zaman ötəndən sonra o şeirlər millət üçün heç bir əhəmiyyət kəsb etmir. Təbii ki, bu fikrin böyük poeziyaya dəxli yoxdur. Əsrin o başında yazıb­ya­ radan Sabirin şeirləri öz zamanında yazılıb, öz zamanında deyilib, amma elə bil bu günün şeiridir. Öz zamanında ya­ zılan və deyilən xeyli şeir də var ki, onların heç biri bu gün yaşamır. Vaqif Səmədoğlu bir şeirində yazır:

Şair kimi yox,

şeir kimi ölmək istəyirəm.

Vaqif Səmədoğlunun şeiri fərdi, intim olduğu qədər də ictimaidir. Ümumiyyətlə, kim deyirsə ki, şeir ancaq ruhun ifadəsidir və onun ətraf mühitə, cəmiyyətə heç bir dəxli yoxdur, onunla razılaşmaq olmaz. Yaxud, kimsə deyirsə ki, şeir cəmiyyət üçün yazılır, o fikir də yanlışdır. Qışqıran

şairlərin “ictimai” şeirləri də, öz daxili dünyasına qapılan şairlərin “fərdi” şeirləri də dünyadan təcrid oluna bilməz. Pıçıltıda da, həzinlikdə də, səssiz fəryadda da böyük dünya­ nı görmək olar. Böyük dünya dediyimiz isə mənəm, sənsən, cəmiyyətdi, təbiətdi. Və Vaqif Səmədoğlu o böyük – son dərəcə ziddiyyətli, ağlamalı, gülməli, komik, faciəli dünyanı bizim içimizdən keçirə bilir. Vaqif Səmədoğlunun şeirlərin­ dəki ağrı­acını, kədəri­qəmi, Allah, Dünya, Ömür və Ölüm haqqında düşüncələrini bir yerə toplayanda belə qərara gə­ lirsən ki, o, bu dünyanın – faniliyin içində əzab çəkirmiş. Onun şeirlərinin hər biri əzabın səslərdə, sözlərdə ifadə olunan nəqşidir.

Vaqifin “dərdli” şeirlərində patoloji ağrı yoxdur, cisma­ ni əzabların sıxıntısından doğan qüssəyə rast gəlməzsən, bu, mənəvi ağrıların yaratdığı hisslərin, duyğuların ifadəsi­ dir.

Ayrılıq da, qürbət də xəstəlikdir, Yoluxucu azardır ikisi də.

Doğulub yaşadığın vətəndə mühacir üşütməsiylə titrəyirsən illər uzunu, bir tale boyu.

Sonra qərib məzarı qazılır sənə ana torpaqda…

Vaqif Səmədoğlu şeiri öz poetik sanbalına, yükünə görə çağdaş poeziyamızda ayrıca bir qoldur desəm, səhv etmərəm. Burada Söz adilikdən və hər cür təmtəraqdan, ritorikadan xilas olur. Söz fikirlə hissin poetik daşıyıcısına çevrilir. Biz Vaqif şeirində bəlkə də çoxları üçün qəribə tə­ sir bağışlayan ifadələr, deyimlərlə qarşılaşırıq. Fikrimizcə,

Vaqif Səmədoğlu poeziyası Azərbaycan və dünya şeirinin ən müasir meyillərinin bir nöqtədə birləşdiyi, vəhdət təş­ kil etdiyi poeziyadır. Vaqif Səmədoğlu ilə beş əsrlik Füzu­ li arasında qırılmayan poetik tellər gözə göründüyü kimi, atası Səməd Vurğun arasında da oxşarlıq, yaxınlıq tapmaq mümkündür.

Həmçinin Vaqif Səmədoğlu şeirləri ilə müasir post­ modernist poeziya arasında da belə bir uyuşmanı açıqla­ maq müşkül deyil. Dünyada bütün gözəl şairlərin yolu bu vəhdətdən keçir. Amma ilk növbədə V.Səmədoğlu yalnız özünə bənzəyən şairdir. Onun “Günün baxtı” (1972) ilk şeirlər kitabı ilə son şeirləri arasında təbii, poeziya üçün qa­ nunauyğun bir inkişaf prosesini izləmək çətin deyil, amma o ilk şeirlərlə son şeirlər arasında elə bir bağlılıq var ki, bunu başqa bir şairdə tapmaq çətindir.

Vaqif Səmədoğlu şeirlərində tez­tez atasını – XX əs­ rin böyük söz ustadı Səməd Vurğunu xatırlayır. Bu, sadəcə oğul məhəbbəti deyil, həm də böyük poeziya qarşısında ehtiram əlamətidir. Vaxtilə Vaqifin şeirlərindən söz açanda bəziləri onu qınayırdı ki, niyə atası kimi yazmır. İndi deyə bilərik ki, məhz Səməd Vurğun kimi yazmadığı üçün Vaqif Səmədoğlu öz poetik istedadını tam mənada sübut edə bil­ di. Poeziyada Səməd Vurğun yolunu tutanlar onsuz da çox idi və bu yolu tutanların çoxu, açığını desək, orijinal şair ola bilmədi.

Vaqif Səmədoğlu şeiri məzmunca da, formaca da ye­ nidir, lakin öncə dediyim kimi, Azərbaycan poeziyasının qaynaqlarından üzülməyir, öz minor kökü, həzin və elegik ruhu, yeri gələndə ironik tərzi ilə Füzuli, Sabir, Hadi şeirinə, xalq ədəbiyyatına ilişiklidir.

Yer altından min ah kimi Çıxdı çiçəklər səhər.

***

Allah, məni yarı öldür,

Yarı saxla ağlamağa.

***

Mənə bir az yağış, bir az konyak

bir az da göz yaşı lazımdır.

Bir də elə bu otaq,

bu işıq, bu kağız, qələm B

u gün lazımdır yaman.

Və bir də qapısının açarı öz cibimdə olan bir məzar

lazımdır mənə.

Bu qapının dalında, bu otaqda oturub

rahat şeir yazmaqdan ötrü.

Bu da Vaqifin şeiridir. Bu şeir onun taleyidir. Vaqifin taleyi isə sirlərlə doludur.

Mənə yaşamaq yox, şeir yazmaq gərəkdir.

Vaqif YUSİFLİ, filologiya elmləri doktoru

Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin üzvü,

Azərbaycanın Mədəniyyət və Ədəbiyyat Portalının Qazax Bürosunun Rəhbəri.

Hamı həyətdə idi. Bu nədir? İnsanlar niyə həyacanlıdır? Nə baş verib ki, hamı həyətə düşür? -deyib, Reyhan öz-özünə sual etdi. Birdən anası səsləndi: Bala, niyə elə sakit dayanmısan? Hiss etmirsən ki, zəlzələdir? Pəncərə qarşısında dayanan Reyhan anasının səsinə sanki yuxudan ayıldı. Nə zəlzələ, ana? Tez geyin düşək həyətə, deyərək anası Reyhanı yenidən səslədi. Ana, həyətdə nə dəyişəcək ki? Mənim həyatımda illərdir zəlzələdir. Ancaq bundan heç kimin xəbəri yoxdur, deyib Reyhan əhvalını pozmadan evlərdən həyacanla həyətə düşən insanları seyr etməyə davam etdi.

Ömür zəlzələsi ölüm zəlzələsindən daha dəhşətlidir!!!

Səbinə Yusif

Vətən — bu söz üçün nələr edilməz, nələrdən vazkeçilməzki. O yalnız bir ovuc torpaqdan  ibarət deyildir. O bir xalqın öz doğma anası, keçmişi, bu günü, gələcəyidir. Elə bir sehrli  qüvvədir ki, özünü bizlərə sevdirir, qəlbimizdə, beynimizdə həkk olunur. Dosdoğma  anamız olur. Bizi böyüdür, bizlərə yeriməyi, düşəndə qalxmağı öyrədir. Cəsarətli bir  vətandaş kimi yetişdirir. Bəzən bir müəllim olub bizlərə xalq olmağı öyrədir, öz  kimliyimizi xatırladır. Bir azərbaycanlı necə olmalıdır? Vətən onun üçün nə deməkdir? Vətəni üçün nələr edər?.. suallarına cavab axtarır. Bəli bir azərbaycanlı olmaq  

çətindir, çünki bizlər üçün vətən əvəzolunmaz, yolunda can qoymağa hazır olduğumuz, bir qarış torpağına görə son nəfəsimizə qədər vuruşacağımızdır. Ona olan sevgimiz  nə oxuduğumuz kitablardan, nə də aldığımız məlumatlardandır. Bu sevgi sonradan  yaranmır. Onu dünyaya ilk göz açanda damarlarında axan qanda, bir an belə dayanmadan döyünən qəlbində hiss edirsən. Biz azərbaycanlılar da bu vətənə belə bağlıyıq. Bunu tarix də göstərib. Neçə illər işğalda qalan vətənimizin uğrunda çox  mübarizə aparsaq da, heç zaman usanmadıq, mübarizəmizdən əl çəkmədik. Ədalət  istədik, haqqın yerini tapmasını istədik, çünki biz haqlı olduğumuzu bilirdik. Bu bizi  getdiyimiz yolda hər zaman cəsarətləndirirdi. Biz düşmənlərimizdən fərqli olaraq, digər  

xalqlara da, öz gənclərimizə də bu işğal haqqında hər vaxt həqiqətlərdən danışırdıq. Bir gün belə tapdaq altında qalan vətənimizi unutmadıq. Düşmənlərimizin xalqımıza  qurduğu hiylələr, dünyaya yaydıqları şayiələr bitmirdi. Çünki onlar bu yerlərin onlara aid  olmadıqlarını, nə vaxtsa buradan çıxarılacaqlarını bilirdilər. Onları acımasız, təcavüzkar edən əslində bu qorxu idi. Ermənilər çox qəddarcasına həmvətənlərimizin yurdlarından sürgün etmişdilər. Uşaqlara, qadınlara, acımasızca rəftar etmişdilər. Tarixi yerlərimiz  

məhv edərək, xocalıları, ağdamlıları və bir çox sakinləri elindən ayrı salaraq bizim ana  torpaqlarımızı özünkiləşdirməyə, öz vətənimizi bizlərə unutdurmağa çalışırdılar. Lakin bizlər buna heç zaman göz yummadıq, hər zaman öz sözümüzü açıq şəkildə deyib, mövqeyimizi bildirməkdən çəkinmədik. Xalqımız vətəninin azadlığı, şəhidlərinin, meşələrdə qar altında donub qalan körpələrin, gəlinlərin, qocaların intiqamını almaq üçün əlindən gələni edirdi. Bu vandalizmin yaratdığı acı izləri yazıçılarımızın əsərlərində də görmək, hiss etmək mümkün idi. Vətən haqqında nikbin ovqatda yazan şairlərimiz artıq vətəni qəfəsdəki quşa bənzədərək ictimai kədərli şeirlər yazırdılar. Xalqımız cəbhədən gələn dəhşətli ölüm xəbərlərinə görə yas saxlayırdı. Lakin ermənilər azad, qabaqcıl, cəsur gəncləri olan bir ölkəni nə vaxta qədər əsarətdə saxlaya bilərdi ki? Onlar hər savaş açdıqca, hər dəfə şayiə yaydıqca biz daha da güclənirdik. Sanki hansısa səs bizə “Durmayın, vətən azadlıq istəyir” — deyirdi. Bu səs  Xocalıdakı körpələrin, şəhidlərin səsi idi. Onlar hələ də mənəvi olaraq hər bir  azərbaycanlının qəlbində yaşayırdı. Onları yaşadan bizim qəlbimizdəki vətən  məhəbbəti idi. Və son illərdə ermənilərin ardıcıl təxribatları və yeni işğal olanların  qarşısını almaq üçün Ali Baş Komandamız İlham Əliyevin səfərbərlik əmri ilə xalqımız 

44 günlük müharibəyə başladı. Neçə illər ayrı qaldığımız torpaqlara rəşadətli  ordumuzun sayəsində cəmi 44 gündə qovuşduq. Çətində olsa ordumuz bir an belə yorulmadı, çünki onları yalnız vətənin azadlığı düşündürürdü. Və gözlənilən xəbər bir  andaca televiziya kanallarında, radiolarda səsləndi. O xəbəri eşidəndə hər kəsin gözündə yaş damcıları əmələ gəldi. Hər kəs kövrəldi. “Şuşa azad olundu” — illərdir arzusunu qurduğumuz  

bu səs, bu xəbər bütün azərbaycanlılar tərəfindən böyük sevinc hissi ilə qarşılandı. Hər yerdən bayraqlar asılır, hər kəsin dilində bircə ifadə vardı. Qarabağ Azərbaycandır! Bu  sevinc böyük bir keçmişi olan xalqın intiqamının alındığı gün idi. Bizi qələbəyə aparan amillər başda Ali Baş Komandanımız olmaqla, xalqımızın güclü iradəsi, vətənə sevgisi oldu. Məncə bizi qələbəyə aparan yol azərbaycanlı olmağımız oldu. Zəfər günün  mübarək, Azərbaycan! Bütün zəfərlər, uğurlar hər zaman səninlə olsun.

Mənbə: https://edebiyyat.az/

“Türkay” aylıq ədəbiyyat dərgisinin rəsmi elektron orqanı-Azərbaycanın Mədəniyyət və Ədəbiyyat Portalının Sumqayıt Bürosunun Rəhbəri

Bir çox dünya ölkələri ədəbiyyatınım müxtəlif mərhələlərində rast gəlinən və haqqında ədəbiyyatşünaslar tərəfindən çeşidli fikirlər səsləndirilmiş dedektiv janrı Türk adəbiyyatında özünə lazım olan yeri daha gec almışdır. Türk ədəbiyyatının keçdıyi mərhələlərdəki əsas əsərlərdə detektiv janr mövzusuna demək olar ki, heç toxunulmamış, hətta inanılmaz dərəcədə bu mövzudan yan keçilmışdır .

12 sentyabr 1980-ci il darbesindən sonra üzvü olduğu Türkiyə Kominist Partiyası tərəfindən Moskvaya ideoloji eğitim üçün göndərilən Ahmet Ümit, Türkiyənin dedektiv janri sahəsindəki ən yetkin isimlerinden olmuş, istər üslub, istərsə də mövzunu təsvir etmək baxımindan özünəməxsusluğu ilə seçilən əsərləriylə ölkəsində çox da yaygın olmayan janrın gözəl nümunələri yaratmışdır.

“Bab-ı esrar “, *Kırlangıç Çığlığı”, “Sis ve Gece”, *”Sultanı öldürmek” və s. kimi dedektiv romanların müəllifi olan yazıçının Sovetlər Birliyinin hələ mövcud olduğu illərdə bizzat yaşamış olduğu təcrübələrinə və gəncliyində təhsil aldığı Rusiyadakı təhsil mərkəzində gördüyü, hiss etdiklərinə əsaslanaraq qələmə aldığı “Kar Kokusu romanında ilk diqqət çəkən məsələ məkan seçimidir. Hadisələr qar, qış, qiyamət üçlemesinin vəhdət təşkil etdiyi bir ölkədə-Rusiyada baş verir. Əsərdəki intriqa bir yanda ortaq idealları uğruna canını qoymuş gənc TKP üzvləri, digərnda isə “yoldaş” dediklərinə işgəncə edə biləcək və ya buna göz yumacaq qədər makam sevdalısı olan insanlar araşındadır . Karakter anlatımı və xüsusilə də kommunizm fəlsəfəsini devrimci romantizm üslubu ilə təsvirinin daha dominant olduğu əsərdə hadisələr düslərinin ölkəsinə ideolojik təhsil almaq üçün gəlmiş partiya üzvü olan Mehmetin oldürülməsi ilə başlayır. Son nəfəsini verərkən belə tək məyusluğu ölkəsindən minlərlə kilometr uzaqda talihsizce oldurulməsi olan Metmet obrazı ilə Ahmet Umit sanki ölüm haqqındakı düşüncələrini əsərdə ilk və son dəfə təsvir edərək , ölüm ilə vətənpərvərlik anlayışlarının bütünləşmiş ahəngini oxucuya hiss elətdirməyə nail olmuşdur. Demək olar ki, əsərdə yaratdığı bütün obrazların aksioloji xüsusiyyətlərini incə detallarla işləyən müəllif, bir-birinə zidd olan xarakterləri yaratmaqla əslində oxucunu bir dilemma qarşısında qoyaraq düşünməyə

vadar edir. Istər Türk, istərsə də rus obrazlarının çoxluq təşkil etdiyi əsərdə Leonid, Cəmil, Kərəm, Hikmət , Nikolay, Viktor, Asaf, Ilya, Durmuş, Ildırım, Şerif, Turgut və başqa obrazların həm iç dünyası həm də dış yaşantıları yazıçı tərəfindən daha incə şəkildə işlənmişdir . Yazıçının cinayət, qatil, soruşdurma, şübhəli kimi dedektiv janra xas olan xüsusiyyətləri tümüyle kendisinde bulundurduğu romanını elə aid olduğu bu janr baxımından təhlil etdikdə sanki əsərdəki məqsədin cinayəti çözmekden çox , cinayətə səbəb olan mühiti və həmin ortamdakı insanları anlamaq və ya anlatmaqdan ibarət olduğunu görürük. Müəllif tərəfindən əsərin əvvəlindən etibarən incə-incə işlənmiş detallar ilk baxışdan ağır görünsə də , əsərdəki cinayətin hipotez şəklində həllində böyük rol oynayaraq sonrakı səhifələrdə onun estetik zövqünü artırır. Əsərin əvvəlindəki hadisələri üç istiqamətdə təhlil etmək olar : Kurkinodakı oyuncaq mağazasında tapılan şifrəli mesaj, Mehmetin qətli və Kərəmin intiharı. Əsərin sonrakı bölümlərindəki hadisələr məhz bu iki mövzu ətrafında cərəyan edir. Süjet xəttində çözülmeyen bir sıra düyümlərin olduğunu gördüyümüz əsərdə, xüsusilə, gizli təşkilat üzvlərinin bir-birləri ilə əlaqə saxlamaq üçün istifadə etdikləri semiotik işarələrin K.Marks və F.Engelsin ortaq qələm təcrübəsi olan “Manifesto” əsərində təsvir edilməsi, hər kəsin düşüncəsində “Məhz nə üçün bu kitab?” sualını meydana gətirməsinə baxmayaraq, əsərdə bu sual cavabsız qalır. Hadisələrə İntuisional (enstüisyonalist) tərzdə yanaşdıqda isə bunun səbəbinin, kommunizmlə mübarizə içərisində olan MİT təşkilatının aralarına yerləşdirdiyi gözcü ilə xəbərləşməsi üçün, marksizm ideologiyasını öyrənmək məqsədilə ölkəsindən kilometrlərlə uzaq bir ölkəyə gəlmiş partiya üzvlərinin dərindən bağlı olduqları ideaları özündə barındıran və həmçinin, həmin ideyaların yaradıcılarının qələmə aldığı bir kitabdan istifadə edəcəyinin ilk başda heç kimin ağlına gəlməməsi olduğunu, elə bu səbəbdən də adı çəkilən kitabın da əsərin sonlarında yaxın aşkarlandığını görürük.

Illərdir kommunist partiyası üzvlərinə müəllimlik edən Leonidin, bir vaxtlar partiyanın qurucularından olan Asafın yanına getməyə tələsərkən qətl edilən tələbəsi Mehmetin cansız bədənini tapması və bir-birlərinə zidd xarakterə sahib iki rus polisinin

soruşdurmaları ilə cinayətin kim tərəfindən, hansı şəraitdə işləndiyi haqqında məlumat sahibi oluruq. Soruşdurmanı aparan Viktor və Nikolay fərqli xüsusiyyətlərə sahib olsalar da ,hər ikisi hadisələrə reduksional şəkildə yanaşaraq ilk əvvəl göz önündəki faktlara əsasən, Şerif, Kərəm, Nejat və Cəmildən şübhələnirlər. Lakin biz bu sorğuda polislərin “Suçu ıspatlanana kadar herkes masumdur” yox, “Suçsuzluğu ıspatlanana kadar herkes zanlıdır.” inamı ilə davrandığına şahid oluruq. Xüsusilə də , Cəmilin sorğusu zamanı Viktorun öz fikrini həqiqət olub-olmadığına əhəmiyyət verməyərək (vəhmlə) , hadisənin relativistik cəhətlərini nəzərə almadan qərarlar verməsi və bunun qarşılığında , bütün məsələlərin, Leonidin telefon sırasında təsadüf əsəri rast gəldiyi sərxoş Aleksey sayəsində çözülməsi , əslində yazıçı tərəfindən əsərinin mövzusunu həsr etdiyi kommunizmin həm də tənqidi cəhətlərini göstərməsinin bir yolu kimi təsvir oluna bilər. Əsərin bir sıra bölmələrində kommunizmin əsas atributlarından sayılan və “eyni istiqamətdə birləşmək” mənasını bildirən “yoldaş” sözünün absurdluğunu da görmək mümkündür. Yazıçı, romanında “yoldaş” anlayışının tənqidi simvolikasını təsvir etməklə , “üslub ağırlığı” adlandırılan və özünün tez-tez işlətdiyi detalların əslində “düşüncə ağırlığı” olduğunu göstərir. Əsərdəki ziddiyyətlər bir növ aparılan sorğular zamanı özünü büruzə verir. Belə ki, milliyətindən asılı olmayaraq eyni ideologiya ətrafında birləşmiş insanların bir-birlərinə çətin anlardakı mənfi davranışlar, məsələn , rus polislərinin , hətta öz milliyyətindən olan Asafın cinayətdən sonra ilk olaraq Türk qrupundan şübhələnməsi , Cəmilin sorğusunda işgəncəyə göz yumması və büten bunların “yoldaş” sözü ilə gözardı edilməsi əsərdə yazıçı tərəfindən uğurla işlənmişdir. Bütün bunlar baş verərkən şübhəlilərdən biri olan Kərəm məktub buraxaraq intihar edir. Hər zaman onları hadisələrin həllinə doğru aparacaq bəsit faktlara yönələn rus polisləri, bu dəfə Kərəmin bir tələbə olduğunu unudaraq əl yazısının doğruluğunu araşdırmaq əvəzinə yenidən bir qatil axtarışına çıxırlar. Əsəri oxuduğumuz zaman cinayətin işlənmə məqamından qatilinin və görcünün kimliyinin müəyyənləşdirildiyi ana qədər bir sıra cavabı olmayan suallarla qarşılaşırıq . Məsələn, polislərin gözcü və qatil olaraq düşündüyü Cəmilin şübhələrə son qoyulması üçün göndərildiyi və qarşısında MİT

polisinin olduğu metro stansiyasında gülərkən Boris tərəfindən çəkilmiş şəkli aşkarlandıqdan sonra biz bu “sinsi” gülüşün kimə və ya nəyə doğru yönəldiyinin izahını görmədən Kərəmin qatil, Mehmetin isə gözcü olduğunu öyrənirik. Bundan başqa , romanın sonunda MİT tərəfindən partiya üzvlərinin arasına sızdırılmış polis olduğunu öyrəndiyimiz Mehmetin məhz Asafın yanına tələsərək vacib bir məsələ ilə bağlı gedərkən öldürülməsi də diqqəti cəlb edir ki, bu məsələ də əsərdə öz gizliliyini qoruyaraq qalır. Bir sözlə, sonda qurban bildiyimizin əslində elə olmadığını , qatil bildiyimizin isə qurban olduğu gerçəyi ilə qarşılaşırıq.

Bir dövrün və onun devrimcilərinin yaşantılarının belgesel tadında sunulduğu romanda, bir-birlərinə istər zidd, istərsə də identik olan obrazların daxili duyğularını və bunun xarici mühitə yansımasını əks etdirən özünəməxsus xüsusiyyətləri dialoq və monoloqlar şəklində əks etdirilmişdir. Əsərin ilk səhifələrindən etibarən yazıçı tərəfindən ən yaxşı ifadə edilmiş olaraq gözə çarpan obraz, Beynəlxalq Leninizm Institutunda TKP üzvlərinə dərs deyən Leoniddir. Öz düşüncələrini hər zaman önəmsəyərək , digərlərinin onun haqqındakı fikirlərini aldırmaması və bunları açıq şəkildə deməkdən çəkinməməsi Leonidin romandakı obrazlardan aksioloji xüsusiyyətləri ilə fərqlənir. Leonid yazıçının prototipi kimi də düşünülə bilər . Ahmet Ümit təcrübəsi ilə dərslərinin əsas mövzularından birinin müstəqil düşüncə olduğu Leonidin Sovetlər Birliyi haqqındakı tənqidi fikirləri arasındakı paralelliklər, yazıçının prototipinin məhz bu obraz olduğunu bizlərə bir daha hiss elətdirir . Hətta əsərdəki sözüylə siması eyni, bütün duyğuları üzünə yansıyan tək obraz olmasını da Ahmet Ümitin roman içərisindəki reaksiyası ilə də əlaqələndirmək bilərik. 10 il öncə həyat yoldaşı Larissanı itirdikdən sonra alkol tedavisi görmüş , zamanla böyük dəyişimlər yaşamış bu obrazın köhnə dostu Andrey Alegoviç ilə dialoqlarında Nitşe, Şopenhauer kimi ekzistensializm nümayəndələrinin əsərlərini oxuması ilə bərabər, illərin onda yaratdığı düşüncə tərzi və həyat fəlsəfəsini də öyrənə biirik . Onu bir növ həyata yenidən bağlayan müəllimlik peşəsini deontoloji qaydalara sadiq şəkildə tətbiq edən Leonid , Şopenhauer fəlsəfəsinin təməlini təşkil edən idrak qaramsarlığını inkar edərək,

intuisional nisbiyiliyi qaramsar gerçəklikdən üstün tuturdu. Kommunizmin vətəni sayılan bir ölkənin vətəndaşı olaraq yaradılmış obrazın gözündən təsvir edilmiş “Türk” anlayışı dünyada hələ də mübarizə aparmağa dəyəcək “nikbin ümidlər” in bir simvoludur. Ölkəsində bir zamanlar hökm sürmüş devrimci ateşinin hal-hazırda Türkiyədə alev almasını sanki bu ölkənin gənclərində görən müəllim türk və rus düşünə, inanc bənzərliyinə könüldən inanır. Cinayətin həllində böyük rol sahibi olan bu obrazı yaradaraq ,yazıçı sanki varoluşcu marksizm ideyalarını əks etdirməklə, həmçinin yaşadığı tarixi dönəmin “azad düşüncə “ prinsipi ilə oxucunu baş-başa qoyur . Şopenhauerin rasional fəlsəfəsinin doğurduğu gerçəkliklərinə qarşı həyatını mərhələsiz, rəngləriylə yaşaşayan, sorğuda belə irrasional düşüncələrinə sadiq qalan və bununla da hadisələrin həllində baş rol oynayaraq haqlı çıxan bu obrazın xarakterik və həmçinin ziddiyyətli xüsusiyyətləri özünü sorğu zamanı göstərir . Əsərdəki cinayət və intiharın septik cəhətlərini təhlil etdiyimiz zaman da tələbələrinin ən böyük əskikliyini tənqidçi və şübhəçi olmamaq kimi dəyərləndirən bir müəllimin rus polislərini paranoyak adlandırmasını əslində onun daxili ziddiyətləri ilə əlaqələndirmək mümkündür. Nikolay və Viktorun bəsit faktları birləşdirmələri sayəsində gəldikləri nəticəyə inanmayaraq öz septik düşüncələrinin arxasınca gedən Leonidin, fikrimizcə, bu yolun sonunda uğurlu olmasının səbəbi, həmçinin onun empati sahibi olması və relavistik düşüncə tərzidir. Hər nöqteyi-nəzərin öz həqiqətinin olduğuna inanan Leonid, qəhrəman olaraq tanımladığı tələbələrinə qarşı olan şübhələrini sadəcə faktlarla deyil, həmçinin onların yaşantılarını göz önündə canlandırmaqla doğrulayır. Yazıçının bu obrazın istər öz xüsusiyyətləri, istərsə də digərləri haqqındakı fikirləri ilə toxunmaq istədiyi məsələrdən biri də, fikrimizcə, “INSAN” problemidir. Leonid ,bir ekzistensialist oxucusu olaraq insan təbiətinin mürəkkəbliyini və bu mürəkkəblikdən doğan dəyişkənliyini qavrayır . Lakin əsərdəki əsas məsələ bu dəyişikliklərin cəmiyyət qanunları ilə ahəngidir. Belə bir cəmiyyətin olmadığı ölkədə özünü bəsit biri zənn edən bir müəllimin düşüncələrini “tuhaflıq” adlandırılır . Həm də səmimiyyətsiz davranışları, göstərişli cümlələri və bacarıqlı aktyorluğu olan Ilya kimi müəllimlərin olduğu bir əhatədə…. . Bəlkə də

ətrafındakılar tərəfindən normal adlandırılmaq özünə yadlaşmaq olardı ki, Yuriy Konstantinlə söhbətində biz Leonidin bu vəziyyətdən narahatçılığını görə bilirik. Saxta davranışları özünə gündəlik həyat tərzi edinmiş insanların əhatəsində kiçik bir səmimiyyətsiz yalan əslində öz “mən” inə yadlaşmağın ilk addımı kimi də qiymətləndirilirə bilər . Bu absurdluğu əsərdə tam olaraq yaşayan obraz isə İldırımdır ki, bir MİT zamanı kimi müxtəlif kimliklərin onda yaratdığı yadlıq hissi onun sadəcə zahiri görünüşünə deyil, həm də iç dünyasına təsir edib öz “mən” indən uzaqlaşdırır. Bu robotlaşmış kimliklərin içərisində isə İldırım, sadəcə ailəsinin yanına getdikdə “mən” inə dönürdü. Əsərdə Türk tələbələrinin tərəfini tutması ilə günahlandırılan Leonidin vətənpərvərlik hissi yazıçı tərəfindən şəkildə işlənərək , əslində onu düşüncələrini sorğulayanlarınkından daha üstün olduğu gerçəyi əks olunmuşdur . Zatən ən başından etibarən onun türkləri, türk tələbələrini sevməsinin səbəbi kimi , onlara baxarkən öz ölkəsinin coşğun dövrünü xatırlanması göstərilmişdir. Həyata olan onca ironik baxışları içərisində ,yazıçının öz dili ilə desək “ölkə insanın düşüncəsinə, davranışlarına hopurdu”.

Leonidin ətrafındakı robotlaşmış kimliyə sahib olanlardan biri də Asafdır. Dogmatik xüsusiyyətləri ilə özünü hər zaman vacib biri kimi göstərməyə çalışan Asaf obrazı ilə , insan ziddiyyətlərini onların iç dünyası ilə yanaşı, həm də təcrübələrinin yaratdığı düşüncələri ilə təsvir etməyi bacaran yazıçı “yoldaş” sözünün bir simvolikadan başqa bir şey olmadığı fikrini oxucuya bir daha izah edir. “Yoldaş” dediyi Mehmetin cinayətindən mənfəət güdərək əvvəlki gücünü geri gətirməyə çalışan Asaf dogmatizmə xas olan itaətçilik prinsipini belə öz xeyrinə istifadə etmək niyyətində olan bir obrazdır. Leonidin əksinə üzündəki mimikaların duyğularını yansıtmaması yazıçı tərəfindən illərin təcrübəsi kimi dəyərləndirilsə də, qəlbi ilə siması bir olan Leonidin onunla eyni dərəcədə təcrübə sahibi olmasını da nəzərə alsaq, bunu bir sinsilik əlaməti adlandırmaq daha gerçəkci olardı. Siniflərin, təbəqələşmənin olmadığı bir ideologiya olan kommunizm dönəmindəki ziddiyyətləri məhz bu obraz sayəsində özünü büruzə verir. Leonidin özünü də daxil etdiyi soruşdurmadan özünü partiyanın qurucularından olması

kimi bir səbəblə uzaq tutmağa çalışması Asafın əslində iç dünyasındakı rəhbərlik, üst sınıf ruhunu ortaya çıxarır. Bu obrazı tradisional və sosializm cəhətdən təhlil etsək , qarşımıza ilk səhifələrdə gözümüzə çatdığı kimi yaşlı olduğunu var sayaraq ənənələrinə ifrat dərəcədə bağlı , digər tərəfdə isə bir zamanlar partiyanın qurucularından olmasının yaşlı vaxtında verdiyi özgüvənlə “mən” i qabarmış bencil birini görürük . Lakin sevilmədiyi TKP üzvlərinin işlərinə zorla qarışması və soruşdurmaya daxil olma çabası onun sahib olduğu bencilliyini və ya “mən” ini tatmin etmək üçün yox, hadisələri öz mənafeyinə görə istifadə etmək istəyini təmsil edir.

Əsərdə zidd xarakterlərlə bərabər, Asaf kimilərinin təbliğ etdiyi dogmatik və komforist ideyaları mənimsəyərək onunla eyni düşüncələri paylaşan Hikmət kimi obrazlar da vardır. İlk baxışda Asafla bərabər şəkildə düşündüyünü nəzərə alaraq onu da tradisional bir obraz kimi düşünmək mümkün olsa da əsərin sonrakı səhifələrindəki bir sıra davranışlarından bağımsız düşünə bilməyən komforist adlandırmağı doğru qəbul edirik. Romanda yeniliklərə qapalı bir obraz kimi təsvir olunsa da, fikrimizcə,       onu narahat edən yeniliklər deyil, onların yarada biləcəyi nəticələridir. Leonid obrazı ilə başdan-sona tanış olarkən əsərdəki bütün xarakterləri onun tam əksi adlandırmış olsaq da Hikməti onun ekzistensialist düşüncələrinə ən zidd obraz kimi düşünsək , səhv etmiş olmarıq. Daha dəqiq desək, Hikmətin içindəki boşluğun adı elə məhz ekzistensializm, zəifliyi bununla üzləşə bilməməsidir . Çünki Asaf onların qrup şəklində toplantı etmələri fikrinə etiraz etməsi Hikməti də narahat etməsinə baxmayaraq bəzən sorumluluğu öz üzərindən atmaq, bəzən isə döyüşə girmədən gələn məğlubiyyətin gətirdiyi ruh düşkünlüyü nəticəsində ona aid olmayan və ya Asaf kimilərin təbliğləri ilə aid etdirilən qərarları qəbul edir, bir sıra hallarda isə sanki buna məcburmuş kimi bir təsir bağışlayır.

Romanda iki rus polisi var ki, bir-birlərinə düşüncə tərzi olaraq Leonid və Hikmət qədər zidd düşüncə tərzinə sahibdirlər. Əslində yazıçının kommunizmin tənqidi cəhətlərini təsvir etmək üçün mahir şəkildə işlədiyini düşündüyümüz bu obrazlar yaş cəhətdən də ziddiyyət təşkil edirlər. Onlardan yaşca böyüyü olan Viktor , əsərin ilk səhifələrindən   etibarən   öz   dogmatik   xüsusiyyətləri   ilə   seçilir.   Əsərdə   Asafın

xarakterində rast gəldiyimiz “mən” bencilliyini bu dəfə biz Viktorun öz işinə onunla eyni formanı geyinən məsləkdaşını və digərlərinin müdaxiləsini istəməyərək onlara tez-tez patronun kim olduğunu xatırladan kiçimsəyici davranışlarla redaksiyasında görürük . Bir polis kimi reduksional düşüncələrlə qəti bir vəhm içərisində olan obraz, digər tərəfdən iç dünyasında ziddiyyətlərlə qarışmışdır. Nikolaya olan münasibətindəki soyuqluğu ilk baxışdan onu özünə ciddi rəqib görməsilə əlaqələndirsək də, daha sonra onu həyat yoldaşının qaçdığı gimnastika müəllimi ilə müqayisə etdiyini gördükdə daşlar yerinə oturur. Bir tərəfdən öz otoritesini yeridərək özünü Nikolaydan üstün tutan Viktorun az sonra suyunun ısındığlnı qəbul edərək yeni nəslin düşüncə tərzini öyrənməli olduğunu qəbul etməsi və bu kimi xüsusiyyətləri onun aksioloji cəhətlərini ortaya qoyur. Məsləyinə sadiq olmasına baxmayaraq, onu icra edərkən praktiki təcrübə, faktlara əsaslanaraq deontoloji dəyərləri çox zaman unutması ilə nəticələnir. Hadisələrin sezgi yolu ilə həllinə inanmayan Viktorun hər fürsətdə sezgilərinin qurbanı olaraq öz fikirlərinin həqiqət olub-olmadığına əhəmiyyət vermədən müdafiə etməsi əslində onun Asafdan fərqli olaraq, dəyişimlərə qapalı olan “mən”ini inandırmağından başqa bir şey deyildir. Bütün bu ziddiyyətli xüsusiyyətləri içərisində sabit olan bir hiss vardır – vətənpərvərlik hissi . Xəyalındakı ölkəni Nazım Hikmətin şeirləri ilə təsəvvürünə gətirən polis o günə qədər heç yaygınlaşmamış dəyişim rüzgarlarını ölkəsində duyduqca bir narahatlıq keçirir. Lakin bu onun vəzifə xəyallarını zədələyəcək bir narahatlıq yox, ölkəsinin fəlakətlərə sürükləndiyini düşündüyü narahatlıqdır.

Əsərdəki polis obrazlarından digəri olan Nikolay , Viktorun açıq fikirli, sadə düşünən, ciddi , konkret xüsusiyyətlərinin tam əksi olaraq, kurnaz, alaycı tavırlı, istədiyi zaman pinpirikli, çətinə düşdükdə isə bəsitə qaçan bir obrazdır. Leoniddə olduğu kimi instiutiv cəhəti ilə dəfələrlə uğur qazanmış bu polis, yazıçının “yoldaş” anlayışının sadəcə bir atribut olduğunu sübut etmək məqsədilə yaratmış olduğu bir obraz kimi düşünülə bilər. Sırf yüksəlmək üçün partiya üzvü olması və insanlara alaycı davranışlarının arxasında sadəcə kurnazca səlahiyyətləri öz əlinə almaq istəyi durur. Əvvəlcə də qeyd etdiyimiz , mənliklərindən uzaq olan səmimiyyətsiz insanlardan biri

kimi, Viktor və digərlərinin fəlakət kimi gördüyü yenilikləri öz mənafeyinə görə istifadə edir. Elə bu səbəbdən əsərdə yeniliyə açıq şəkildə təsvir edilən bu obrazın timsalında verilmiş “yenilik şüuru” , fikrimizcə, “mənfəət” şüuru adlandırılarsa heç də səhv sayılmaz.

Siyasətin insan üzərindəki baskısını siyasətə geniş yer vermədən bu qədər uğurlu bir tərzdə təsvir etməsi, müəllifin insan psixikasına bələd olması və təcrübələrini də nəzərə almaqla onun ziddiyyətli təbiəti haqqında fikir yürütməsinin nəticəsi olaraq Ahmet Ümitin ustalığını bir daha sübut edir. Biz bunu əsərdə çox zaman psixolojik problemləri olduğu düşünülən Kərəm obrazının təsviri ilə daha yaxşı başa düşürük. Kommunizm qaydalarının sadəcə nəzəri olduğu bir mühitdə vaxt aparan idman növləri ilə məşğul olmağın yerinə zəka işləri görən, insanların üzünə səmimiyyətsizcə baxmaqdansa otağına çəkilib kitab oxuyan və hələ də məsumluğunu itirməmiş uşaqlarla oynamağı üstün tutan birini dəli adlandırmalarını, Leonidə tuhaf demələrindən seçmək qeyri-mümkündür. Əslində isə Kərəmin dəli adlandırılmasının səbəbini , onun hər kəsin maska altında gizlətdiyi əsil niyyətini bilməsi ilə izah etmək olar . Onu dinləməmələrinin səbəbi də elə budur. Nitşenin deyimi ilə : “Kərəm, bu qulaqlara görə ağız deyildi”. ( 2. Səh 13 ) Bəlkə də intihar məktubundakı şeirini də bütün insanların oxuyub da bir çoxunun anlaya bilməyəcəyi bir ustanın -Nazım Hikmətin qələmindən seçmişdi . İntihar və cinayətlə baş tutan hər iki ölüm sanki dönəmin ideologiyasına olan güvənsizliyin böyük bir tablosunu göz önündə canlandırır. “Yoldaş” deyərək keçirən partiya üzvlərinin hər ölümdən sonra bir-birlərindən şübhə etməsi və ölən yoldaşlarına kədərlənməkdən daha çox ölümün qoxusunu yaxınlarında hiss edərək təşvişə düşmələri dövrün siyasi ideologiyasına olan inancsızlığı bir daha sübut edir.

Rusiyadakı dəyişim rüzgarlarlarını uğurlun şəkildə təsvir etməyə nail olan Ahmet Umit bu adeta detal ağırlığını düşüncə ağırlığına çevirmiş, hər bir cümləsində bir məna duyacağımız bir əsər ərsəyə gətirmişdir. Öncəliklə, əsas məsələ hadisələrin baş verdiyi bir ölkənin buz kimi havasını hiss elətdirməkdir ki, yazıçı bu məsələdə mərafətini göstərərək o dövr üçün mümkün olan bütün məziyyətlərini oxucuya təqdim etməyi

bacarmışdır. Dedektiv roman olmasına rəğmən içərisində bir çox bədii təsvir və ifadə vasitələrinin olması ilə yazıçı əsərə başqa bir estetik yön vermiş, sanki sezgi və duyğuların da bir cinayətin həllindəki böyük rolunu sübuta yetirmişdir.

Ilk öncə bir ölkənin kar qoxan havasını içimizə çəkdirən təsvirlərə diqqət yetirsək türk ədəbiyyatında betinleyici anlatım olaraq adlandırılan cümlələri asanlıqla seçə bilirik.

“Ayazın yüzünü kavurduğunu hissetti: gür bıyıklan sanki teker teker donyp dikiliyorlardı.”

(1.səh 16)

Biz burada Moskvanın güclü soyuğu ilə bərabər onun insan üzərində yarada biləcəyi təsiri də mübağilə şəklində görürük. Bu mübağilələrin əslində ayrıntıları çoxaldaraq əsəri bədiiləşdirmək üçün deyil, hadisələrin həllində vasitə rolu oynamaq üçün verildiyini açıq şəkildə düşünmək olar.

Əsərin bu kimi cümlələrində məqsəd yazıçı tərəfindən yaradılmış mühitin oxucunun gözləri önündə canlanması və o ayazın ortasında hiss etməsidir. Bunun üçün

o. epitet təşbeh , metafora və s kimi vasitələrdən istifadə edilmişdir. Mavi ayaz, Sert rüzgâr, ince kar və bu kimi təsvirlərlə Ahmet Ümit peyzaj epitetləri ilə uğurlu şəkildə oxucuya çatdır. Lakin əsərdə uğurlu peyzaj nümunələri ilə yanaşı, bir sıra məna ifadə etməsi nəzərdə tutulan epitetlərlə də rast gəlirik. Yaşlı kənd , yaşlı kayın ağacı, ince düsünce və s epitetlər ilə yazıçı müxtəlif mənaları ifadə etməyə nail olmuşdur. Məsələn, birinci və ikinci epitet kəndin va kayın ağacının qədim yaşını ifadə etməklə yanaşı, təsvir edildiyi şəhərin də çoxillik tarixini özündə əks etdirirsə, üçüncüdə insan təbiətinə xas müsbət məziyyətlərdən biri olan və insan düşüncəsinə yansıyan incəlik öz əksini tapır.

Insan ruhunu, xarakterini hərtərəfli şəkildə təsvir edən yazıçı obrazlarını ziddiyyətli xüsusiyyətlərlə əhatələməyi də unutmamısdu ki, bunlar da obrazların bir- birinə olan münasibətindəki bənzətmələrlə bəlli olur.

“Av köpeği gibi işin kokusunu hemen alır” (1. Səh 13)

Cümlədə Nikolaya xas mənfi xüsusiyyətlərdən biri olan sinsiliyin müxtəlif bənzətmələrlə göstərməsini yazıçının bunları xalq dilinə uyğunluğunu nəzərə alaraq, dedektiv əsərlə belə oxucu ilə arasında körpü yaratmaq üçün vasitəsi kimi qiymətləndirmək mümkündür. Bu bənzətmələr oxucunu hadisələrin baş verdiyi şəhər soyuq olan anlatımından uzaqlaşdıraraq daha anlaşıqlı bir dillə olanları qavramağa sövq edir. Eyni ideologiya sahiblərinin müxtəlif düşüncələrinin uğurlu təsvirini yaradan müəllif əsərdə istər bir sıra obrazların, istərsə də müəllifin öz anlatımında əşya , heyvan, təbiət hadisələri və s ilə qarşılaşdırılan təşbehlərdən istifadə etməklə obrazların daxili və zahiri xüsusiyyətlərini açıq şəkildə ifadə etmişdir . Buz gibi bakışlar, fal taşı gibi açılmış gözler, yılan gibi kıvrılan kavisli bir yol, sütun gibi uzanan iki bacak, bir sülük gibi bedenine yapışmış, kara bir nokta gibi duran abanoz, bir deniz gibi içedönük mavi gözler, çelik gibi eller və s bu kimi ayrıntılı bənzətmələrlə, Ahmet Ümit, hadisələrin böyük bir tarixi dönəmi yaşayan, dövrünün mərkəzi sayılmış olan SSRİ də keçdiyini nəzərə aldığı əsərinin beynəlxalq arenada özünə oxucu qazanacağı düşüncəsini ön görərək tənbehin qısaldılmış, pekinleştirilmiş və yalın kimi növlərinə müraciət etməmişdir.

Müəyyən bir tarixi dönəmi əhatə edən əsərdə hadisələrin kar qoxan bir ölkədə , yəni Rusiyada keçməsini nəzərə alsaq, müxtəlif obrazların dilindən bu ölkənin mənsub olduğu dildə söz və ya cümlələrə rast gəlmək mümkündür ki, belə sözlər də ədəbiyyatımızda varvarizmlərə adlanır. Sovetlər Birliyinə ideoloji təhsil almaq məqsədilə gəlmiş bir çox ölkə vətəndaşının olması bu varvar  sözlərin sayını hə

r səhifədə daha çox artırır. Biz əsərdə bunlara obrazlar arasındakı dialoqlarda rast gəlirik:

• “Stop! Stop! Stop! (Dayan)
• “Kto tam” (kimdir?)
• “Dobre utra” (sabahınız xeyir)
• “Spasiba.” (Sağol)
• “Krassiva, oçin krassiva” (Gözəl, çox gözəl)

• “İzviniyte” (üzr istəyirəm)
• “Xaraşo” (yaxşı)
• “Da, kanyeşna” (bəli, əlbəttə)
• “Tavariş” (yoldaş)

Romanın, beynəlxalq mövzuda sınaqdan keçirilmiş bir qələm təcrübəsi olması burada sözü keçən ölkənin dilindən əlavə , yunan, ingilis və s bu kimi başqa dillərdə də söz və ya cümlələri görmək mümkündür

• “Yes of course “ (əlbəttə) ingiliscə
• “Thanks” ( təşəkkürlər) ingiliscə
• “Filise me” (öp məni) yunanca
• “Come” (gəl) ingiliscə
• “Hello comrades” (Salam yoldaşlar) ingiliscə
• “Kalinihta” (Gecəniz xeyrə) yunanca

Bu sözlər içərisində diqqət çəkən məqam isə kommunizmin bütün simvolikasını özündə daşıyan “yoldaş” sözünün Türk dilindən başqa bir neçə dildə işlədilməsidir. Bunu həmin anlayışın bir çok ölkənin tarixini əks etdirməsi ilə də əlaqələndirmək olar.

Əvvəl də qeyd etdiyimiz kimi, yazıçı əsərində müxtəlif ziddiyyətlərə sahib olan bir çox obrazlar yaratmışdır ki, onlardan heç birinin həyata , insanlara olan reaksiyasının tamamilə eyni olmadığını görürük. Elə bunun nəticəsidir ki, bəzi hallarda xarakterlərin sahib olduğu reaksiyalar daha irəli keçərək vulqarizmə çevrilir. Əsərdə təsvir edilmiş vulqarizmlər bəzi hallarda bəsit , bəzən isə söyüş xarakterli sözlər kimi qələmə alınmışdır:

• “Saçma” , “Bok” , “Aptal” , “Piç” , “Alçak “ .

Əsərin, yazıldığı ildən təxminən 10 il əvvəl baş verən hadisələri mövzu alması və aradakı tarixi dönəmin az olması buradakı vulqar sözləri arxaikləşdirməsə də , bu illər ərzində SSRİ nin dağılması nəticəsində kommunizm, Sovetlər birliyi, yoldaş və s sözlərin öz aktivliyini itirməsin səbəb olmuşdur.

Adında belə Moskvanın buz kimi ayazını oxucusuna hiss elətdirməyə çalışan Ahmet Ümit karın ciyərlərə dolan qoxusu ilə bərabər, hər zaman obrazların yanı başında

olan ölümün “qan qoxusu” və qorxusunu da onlara yaşatmağı uğurla bacarır. Yazıçının, sadəcə Türk torpaqlarının deyil, həm də beynəlxalq mövzularda usta olduğunu göstərdiyi əsərində , ayrıca eyni ideologiya ətrafında birləşmiş insanların hekayəsini ,hər hansı bir ideologiya ısrarında olmadan , ölkəsinin ədəbiyyatına tamamilə xas olmayan dedevtikliyə odaklanaraq təsvir etməsi , fikrimizcə , istər Türk , istərsə də bir zamanlar Sovetlər Birliyinin tərkibində olmuş ölkələrin oxucuları tərəfindən təqdirəlayiq qarşılanmalıdır.

Ədəbiyyat

1. Ahmet Ümit “Kar kokusu” , Everest yayınları, 2018, p 288 .
2. Friedrich Nietzsche “Böyle buyurdu Zerdüşt “ , Say yayınları , 2016, p 392.

“Türkay” aylıq ədəbiyyat dərgisinin rəsmi elektron orqanı-Azərbaycanın Mədəniyyət və Ədəbiyyat Portalının Sumqayıt Bürosunun Rəhbəri

Türkiyə ədəbiyyatında illərdir var olmasına və bir çox gözəl nümunələrinin mövcudluğuna baxmayaraq, dedektiv janr hər zaman kənarlaşdırılmış, özünə tam da yer edinə bilməmişdir. Şansa, metafizik qüvvələrə rastlamaq dedektiv janrın özünəməxsus xüsusiyyətlərinə uyğun gəlməsə də, bu janrın öndə gələn romanlarının müəllifi olan Ahmet Ümit əsərlərində onun “məntiq”, “ipucu” kimi reduksionalist elementlərinə qarşı qeyb aləmi, əsrarəngiz yuxular, keçmişdən gələn obrazlar və s fantastik ünsürlərin simvolikasını yaradaraq bu iki janrın ahəngi ilə hələ dedektivliyin yetərincə qəbul edilmədiyi Türk ədəbiyyatına bir üst səviyyə əlavə etmiş və fantastik-dedektiv janrın maraqlı nümunələrini təqdim etmişdir. Van Dine (Willard Huntington Wright) tərəfindən dedektiv janra verilmiş 20 maddəlik qaydalara nəzər saldıqda bir çoxunun yazıçının romanlarında pozulduğunu görürük :

• İşin içinə sevgi qarışdırılmamalıdır.
• Fantastika sərhədlərinə keçilməməlidir.
• Uzun təsvirlərə yer verilməməlidir.
• Gizli təşkilatların, mafya vb. suç örgütlərinin, dedektiv romanında yeri yoxdur .
• Detektiv romanlarındakı bütün cinayətlər şəxsi münaqişə əsasında baş verməlidir. Beynəlxalq suç və müharibə üsulları cinayətin dəyərini azaldır .
• Detektiv romanında baş verən cinayətin intihar və ya qəza olduğunun aşkarlanması bu janr üçün qəbul edilə bilməz. (4.)

Uğurlu yazıçı, əsərlərində 20 maddəlik janr xüsusiyyətləri içərisində sadəcə biri ilə bütünləşdirmişdir : “İpucları oxucudan gizlədilməməlidir”. “Kar kokusu “, “Sultanı Öldürmek”, “Bab-ı esrar “, “Şeytan ayrıntıda gizlidir” və s bu

kimi dedektiv romanlarının müəllifi olan Ahmet Ümit janrın sərhədlərini aşaraq bir növ oxucunun diqqətini cəlb etməyin daha da asan və maraqlı ola biləcəyini sübut etmişdir.

Ahmet Ümitin yaradıcılığına başladığı şeir və hekayələrdən sonra qələmə alaraq nəşr etdirdiyi ilk dedektiv romanı olan “Sis və Gecə” Almaniyada oxucuya təqdim edildikdən sonra uğur qazanmış və yazıçı , “Ştutqart Zeitung” qəzeti tərəfindən “Türkiyənin ən böyük yazıçılarından biri“ adlandırılmışdır. Kitab MİT içərisindəki güc oyunlarının arxa planda təsviri və istihbaratçının sevgilisinin yoxa çıxması ilə başlayan şəxsi və tragik arayış yolunu əhatə edir. 1996-cı il Türkiyəsinin təşkilatlar, örgütlər, gözaltı işkəncələri, solcu və devrimcilər kimi sosial-siyasi hadisələrini sadə bir dillə ifadə edərək oxucunu, sözün əsl mənasında, keçmiş ilə üzləşdirən müəllif dövrün bilinən mövzularını dedektiv janr ilə taclandırmağı bacarmışdır. Əsərdə MİT görevlisi Sedatın aşiq olduğu və birdən-birə qeybə çəkilən Minəni axtararkən istər sorğu zamanı, istərsə də insan ilişkilərinə doğru bu səfəri zamanı tanış olduğu insanların da hekayələrini görmək mümkündür. Bu axtarış zamanı hadisə alanına girən obrazlardan bir qismini hədəf yanıltmaq, digərlərinin isə intriqanın ipuclarına aparan körpü vəzifəsinin daşıyıcıları kimi qiymətləndirmək olar.

Romanın baş qəhrəmanı MİT görəvlisi olan Sedatdır. Mənəvi relavistik xüsusiyyətlərə sahib olan obrazın sevgi, iş, ailə kimi bir döngü arasındakı dilemmalar nəticəsində, iç dünyasındakı fırtına və ziddiyyətlər, yaşadığı qayğılar, gəl-getlər, həmçinin insanın bəzən özünə belə etiraf etməkdən çəkindiyi duyğularının şiddətli təsviri əsərin fəlsəfi yükünü daha çox büruzə verir. Əsərin son sətirlərinə qədər onun qəbul etməkdə çətinlik duyduğu gerçəkləri bir növ qara dəliyə çəkilən cisimlərlə müqayisə edə bilərik. Tək fərq isə Sedatın gerçəklərinin həyatındakı ölümcül boşluq tərəfindən udulmasıdır. Bu boşluğu Minənin sevgisi ilə doldurmaq istəyi onu əhatə edən gerçəkliklərdən biraz daha uzaqlaşdırır. Daha dəqiq şəkildə desək, həyatın absurdluğuna doğru

yönəldir. Siyasi düzənin müdafiəçisi olan bu obrazın əsər boyu amansız bir yadlıq və ondan doğan yanlızlıq içərisində olması açıq şəkildə təsvir edilmişdir. Ətrafındakı hadisələrə önəm vermədən sadəcə Minənin axtarışına yönəlməsini ilk başda məsləyinə duyduğu deontoloji dəyərlərlə əlaqələndirə biliriksə, sonrakı səhifələrdə bunun öz həyat hadisələrinə, illərdir şərəflə yerinə yetirdiyi vəzifəsinə yadlaşmaq kimi dəyərləndirə bilərik. İtmiş sevgilisinin axtarışında olan Sedatın bununla birlikdə , gizli bir soruşdurma aparmaq məcburiyyətində qalması və hadisələrin bu istiqamətdə cərəyan etməsi onun daxili dünyası ilə ziddiyyətlərini göz önünə sərir. Son ana qədər bu absurd yolda irəliləyən obraz, fikrimizcə, çabalarının Minə ilə yenidən qarşılaşdıqğı zaman deyil, sonu gəlməyən pilləkənlərdə beyhudə olduğunu anlayır. Sedatın sevdiyi qadına çatmaq vasitəsi olaraq gördüyü pilləkənlərin yazıçı tərəfindən yaradılan boşluğun fəlsəfi simvolikasının əksi kimi qiymətləndirilə bilər. Müəllif, romandakı bu absurdluğu təkcə Sedat obrazı ilə deyil, vəzifəsini başqalarının ayağını kaydırmaq üçün istifadə edən və vətən, millət anlayışlarından bəhs edərkən əslində bu elementlərə, bir sözlə, öz “mən”indən uzaqlaşmış təşkilat üzvlərinin tənqidi ilə oxuculara təqdim edir. Yazıçının bir çox əsərlərində sıxca rastlaşdığımız həzzçilik və ya qərb fəlsəfəsindəki deyimi ilə hedonizmi “Sis və Gecə” də də görürük. Öz boşluğunu xoşbəxtlik ilə vəhdətləşdirmək istəyən Sedatın, Mineyle olan ilişkisi bu həzzin mənfi və müsbət cəhətlərini sorğulamağa imkan verir. Fikrimizcə, Sedatın bu hissini həzzdən daha çox həyatındakı absurdluqlardan qaçış adlandırmaq heç də yanlış olmazdı.

Əsərin mərkəzində Sedat və onun axtarışları olsa da, diqqəti ,əsas mövzunun Minə obrazı üzərində qurulması daha çox cəlb edir. Biz bu obrazı “mövcud olmasına baxmayaraq, heç var olmayan “ kimi də qeyd edə bilərik. Romanın sonunda sevdiyi adam olan Sedatın silahından çıxan təsadüfi mərmilərlə öldüyünü öyrəndiyimiz Minə haqqında bu fikrə onun əsərdəki mövqeyi nəticəsində gəlmək mümkündür. Mövzu onun ətrafında çevrələnməsinə rəğmən

, əsərdə Minə haqqında olan heç bir fikir demək olar ki, öz təsdiqini tapmır : “Mine Sedatı həqiqətən sevirdimi yoxsa Fahri ilə iş birliyi içərisindəydi ?”, “Onu həmin soyuducuya kim yerləşdirmişdi ?“ və s. Sedatın da Mine haqqında olan düşüncələrindəki ziddiyyətlərinin səbəbini də son səhifələrdə müəyyənləşdirə bilərik. Sevdiyini əldə edəcək qədər bencil olan bir qadının ona boşan deməməsini sadəcə iki açıqlama ilə aydınlatmaq olar : 1. Sevsə belə Fahri ilə iş birliyində olması ; 2. Sedatdan istifadə etməsi .

Əsərin dedektiv janrda yazılmasına baxmayaraq, qadın və qadına münasibət məsələlərinə geniş şəkildə toxunulmuşdur. Minədən başqa Məleykə, Sevim, Cümənin həyat yoldaşı kimi qadın obrazlarının yer aldığı əsərdə münasibət olduqca ziddiyyətlidir. Sedat obrazı ilə simvolizə edilən hedonizmin əslində əsərdəki sahiblərinin məhz bu obrazlar olduğunu qeyd etmək mümkündür. Ildırımın “Qadınlar aldadıldığını bilib susmağa məcburdurlar. Məsləyi yox, gəliri yox, ayrılıb nə edəcək?”(1.səh33) cümləsinə qarşı müəllif qadınların həyatda xoşbəxtliklərə çatmaq üçün atdığı addımları qeyd edir. Təbiidir ki, bu addımlar hər qadında eyni ola bilməz. Sevmədiyi bir insan ilə evlənmək məcburiyyətində qalan Sevimin hələ 20 il öncə duyduğu həzzə geri qayıtması ilə qızı Minənin Fahri və Sedat arasında qaldığı reaksiyasını həyatda öz yolunu çizmə istəyilə əlaqələndirə bilərik. Məleykə obrazına gəldikdə isə onun həyatdakı xoşbəxtlik arzusunun övladları olduğunu görürük. O, Ildırımın dediyi kimi məsləyi və ya pulu olmadığından deyil, həyatın həzzinini , bütün müsbətliklərini sahib olduğu ailə qavramında gördüyü üçün Sedatı tərk etmir. Bu yerdə dahi filosof olan Friedrich Nietzschenin “Unutmak iyileştirir” (3. Səh 136) cümləsini xatırlamaq olar .

Romanın konforizm ideyalarına xas olan obrazı Mustafanı, müəllifin “Kar Kokusu “ əsərindəki Hikmət ilə müqayisə etmək mümkündür. Qaydaların hakim olduğu bir sistemin əsiri olan Mustafa da eynilə Hikmət kimi, özünə mənfi yazılacaq bir işin məsuliyyətini üzərindən atmaqla güvəndə hiss etmək

istəyir, lakin onun bu davranışı elə məhz özünə olan güvənsizliyin təməli kimi dəyərləndirə bilərik. Əsərdə bu doqmatik düşüncələrin Mustafa üzərindəki təsirini onun reaksiyalarının idarəsində toplandığını düşünmək olar. Hikmətin yoldaş dediyi insanlar üçün tedirginliyinin yerini öz şəxsi mənafeyi aldığı kimi, Mustafanın da qaçırılan uşaqlar üçün olan kədərini yanlış qərar verərək vəzifəsini itirmə qorxusu ələ keçirmişdir.

Yıldırım , Ahmet Ümitin “Kar Kokusu “ adlı məşhur Romanı da da yer almış bir obrazdır . Hələ bu əsərdə təşkilatdakı dəyişim rüzgarlarlarını hiss edən və etdiyi ilk səhvdə quyusunu qazacaqlarını təxmin edən Ildırım , “Sis Və Gecə “ romanında öldürülmüş olmasına baxmayaraq, öz təsir gücünü qorumağı bacarır. Yazıçının baxış mövqeyinə görə, ziddiyyət təşkil edən bu iki əsərini əslində bir- biri ilə müqayisəli şəkildə təhlil etmək mümkündür. İlk əsərdə kommunistlərin həyat və fəaliyyətini ön plana çəkərək təşkilat və onun üzvləri haqqında qısaca məlumat verən müəllif , “Sis Və Gecə “ də məsələlərə bi dəfə əks mövqedən, təşkilatın baxdığı mövqedən yanaşaraq oxucularda obyektiv fikir bütövlüyü ilə dövrün sosial-siyasi ideyalarına baxış bucağı yaratmağa çalışmışdır . Iyimsərıiyi axmaqlıq kimi qiymətləndirdiyini gördüyümüz Ildırımın daxili dünyasının daha dərinlərinə enən müəllif, onun simasında sevgi, ailə və s duyğu yüklü ünsürləri işinə qarışdırmayan ideal istihbaratçı obrazının təsvirini yaratmağa nail olmuşdur.

Detektiv romanların olmazsa olması sayılan cinayət probleminə yazıçı bu əsərində daha fərqli yanaşaraq sonda qatil ilə araşdıran obrazını eyni şəxs üzərində cəmləşdirir. Dövrün sosial-siyasi hadisələrini bu cinayətə aparan körpü toru kimi təsvir edən müəllif oxucu marağına səbəb olacaq ipuclarına əsərin əvvəlindən deyil, artıq onların bütün obrazlar ilə bütünləşdiyi bir zamanda- əsərin ortalarında gözlər önünə sərir. Minənin cinayəti oxucunu belə bir cümləni düşünməyə vadar edir: kilometrlərlə uzaqda axtardıqlarımız bəlkə də bir nəfəs qədər  yaxınımızdadır ???. Ahmet Ümit  bu əsərində nə? , kim?  Suallarından

çox, dedektiv əsərlərə xas maraq timsalı olan necə? Sualına doğru yoğunlaşaraq hadisələrin reduksional prinsiplərinə uymaqla sonda digər iki sualın cavabını tapmağa imkan yaradır. Minənin qatilinin sevdiyi adam olan Sedatın olduğunu öyrənsək də sonda bir sıra boşluqlarla üzləşirik. Bunlar Minənin soyuducuda tapılması və hamilə olmasına rəğmən öldürülməmişdən əvvəl Sedatın deyil, tibb bacısı olan Gülizarın yanına getməsidir. Bu zaman ağla gələn ilk fikir onun Fahri ilə sevgi ilə bərabər, iş birliyinin də olması olur. Hamilə olan Minənin həm Fahri həm də Sedatın özündən qaçaraq kürtaj olmaq istəyini də bu işin pozulmasına mane olmamaq çabası kimi qiymətləndirmək olar. Lakin əsərdə sadəcə bir cinayətin olduğunu düşünmək o qədər də doğru olmazdı. Sedatın Minəni axtararkən qarşılaşdığı müxtəlif obrazların həyat hekayələrinə diqqət yetirsək, Cümənin törətdiyi cinayətləri və onların arxasında duran səbəbləri açıq şəkildə görmək mümkündür. Müəllifin bu cinayətləri dəqiq şəkildə ifadə etməsini təsvirçilik kimi dəyərləndirmək hadisələrə səthi baxışdan başqa bir şey olmazdı. Ahmet Ümit keçmişin dinləməməzliklərini oxucularının ixtiyarına verməklə onları bir növ bu gerçəkliklərlə maraqlanmağa sövq edir.

Müsahibələrindən birində dedektiv yazarı olmağa hər zaman məsafəli durmuş Ahmet Ümit, bu əsəri ilə dedektiv janrını öz ədəbi ustalığı ilə fərqli səviyyəyə daşımağı bacarmışdır. Obrazların təsviri, hadisələrin baxışı və bir-biri ilə olan ilişkisini formalaşdırmağa çalışdığı sosial-siyasi çərçivəyə uyğunlaşdırmağı bacaran yazıçı istər keçmişinə bağlı, istərsə də dəyərlərini əlinin tərsi ilə itmiş səmt, məhəllə, təşkilat, örgüt insanlarının təsvirini yaratmaqla hər növ oxucu ilə bütünləşməyə nail olmuşdur.

Ədəbiyyat

1. Ahmet Ümit “Sis ve Gece “ , Everest yayınları, 2017, p.352.
2. Ahmet Ümit “Kar Kokusu “ , Everest yayınları, 2017, p.373.
3. Friedrich Nietzsche “Aforizmalar”, Tutku yayınları, 2017, p.274.
4. S.S.Van Dine (Willard Huntington Wright), Eylül 1928. American Magazine.
5. Berke Vardar, Açıklamalı dilbilim terimleri sözlüğü 2007, p.85.

“Gənc Ədiblər Məktəbi”nin müdavimi, Azərbaycan Yazıçılar Birliyi Gənclər Şurasının və Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin üzvü, Prezident təqaüdçüsü, “İlin gənci” müfakatçısı, Azərbaycanın Mədəniyyət və Ədəbiyyat Portalının Baş redaktoru

Nağıllamaq istəyirəm bu gün…

Bir az içəridən çıxmaq lazımdır hərdən, içərinin həmişə daha içəriyə açılan bir qapısı olduğunu bilənlər yazıq olur yoxsa. Yadınıza düşənin “Nisbilik nəzəriyyəsi” olduğunu bilirəm. Yazıq Albert… Saat-filan boş şeydi, o, yaşananların ruhundan keçdiyini, amma o ruhun ilmələnə-ilmələnə sökülsə də, olduğu yerdə dayandığını kəşf etmişdi, əslində… Yox, kəşf etməmişdi; mövcud olan bir şeyi görə bilmişdi. Gördüyünə peşman elədi insanlar onu. Özü də, sağlığında…

Bir az içəridən çıxmaq lazımdır hərdən, içərinin heç vaxt pəncərəsi olmur, olsa-olsa bir əlçimlik nəfəsliyi olur, o da daim “qonşu divarı”na açılır. Çırpılırıq “qonşu divarı”na, qırılırıq, tökülürük, özümüzdən çıxırıq… Nə? “Özümüz haradır?” – deyə soruşursunuz? Çıxdığımız, anbaan uzaqlaşdığımız, yad hiss etdiyimiz hər yerdə/hər anda darıxdığımız yerdi ora… Xəritəsi hisslərimizdədir; əgər şifrələri oxuya bilsək, mənzil başına gecikməyəcəyik…

Bir az içəridən çıxmaq lazımdır hərdən, bir az uzaqlara getməliyik. Nağıllardakı məsafələri geridə qoya biləcəyimiz qədər bir uzaqlıq gözləyir hamımızı xəyallarımızda. Aldanmışıq, bilirəm, “nağıl dili yüyrək olmur”, nağıl uyduranın təxəyyülündə “məsafə” anlayışı elastikdir; istədiyi şəklə sala bilir. İllər heç vaxt “yel qanadlı” olmur, qanadı biz tikirik yaşadıqlarımızla, ölçmədən-biçmədən geyindiririk illərin əyninə. “Yüz ölç, bir biç” deyənləri də, beləcə, haqsız çıxardırıq. Və ayrıca, tikdiyimiz qanadlara dərddən naxış vuranda daha əziz olurlar… Mən “altıncı barmaq” nümunəsini dilə gətirə bilərəm; “bədəsil övlad” məsəli mənə yaddır..

Bir az içəridən çıxmaq lazımdır hərdən, içərilərin yeganə işıq mənbəyi düşüncələrimizdir. “İşıqlı duyğular” ifadəsini kim deyibsə, özünü də aldadıb. Bütün yalanları insan birinci özünə danışır; özünə inana bilirsə, başqasını da inandıra biləcəyi ehtimalı çoxalır zənnində… “Düşünə bilənlər limanı” adlı bir hekayəm min ildir ki, yarımçıqdı. Çünki düşündükcə, həmin hekayənin qəhrəmanları özümü də qorxudur… Yol çantalarını elə qəşəng, rəngbərəng təsvir etmişəm ki!

Bir az içəridən çıxmaq lazımdır hərdən… Hə, hərdən… Eşiklər də “həmişəlik” deyil. Elə bilirsiniz ki, nağılçı “bağlı qapını aç, açıq qapını bağla” deyəndə, sadəcə, söz oyunu oynayırdı? Məncə, yox…

Bir az içəridən çıxmaq lazımdır hərdən; qapıları dəyişik salmaq haqqınız da var. Etiraf edim, qapıları səhv salanda adamı yaman danlayır dörd yanındakılar… (etiraf edim, o qapını bilə-bilə səhv salmışdım!)

Bir az içəridən çıxmaq lazımdır hərdən…

…Qapılara toxunmayın…

…Məni də unudun, nağılları unutduğunuz kimi…

…Ən asanını seçin; öz üzərinizdə sınaqdan çıxararaq öyrənəcəksiniz ki, unutmaq ən çətiniymiş…

Mənbə: https://525.az/

“Türkay” aylıq ədəbiyyat dərgisinin rəsmi elektron orqanı-Azərbaycanın Mədəniyyət və Ədəbiyyat Portalının Sumqayıt Bürosunun Rəhbəri

           Azərbaycan ədəbiyyatında romantizm ədəbi cərəyanın əsas nümayəndəsi, milli romantik şeir və mənzum faciənin banisi böyük mütəfəkkir Hüseyn Cavid yaradıcılığında 1932-ci ildə-Firdovsinin 1000 illik yubileyi ərəfəsində yazdığı beş pərdəli faciəsi olan “Səyavuş “ əsəri mühüm yer tutur.  Müəllif istər şeir, istərsə də dram əsərlərində ideyalarını obrazlar arasındakı dialoqlarda və onların daxili aləmində açıq şəkildə göstərmişdir.

         Əsərdə əsas ideya xeyirlə şərin mübarizəsidir. Bu mübarizə atəşpərəstliyin təməli olan Zərdüştün “Avesta” sını xatırladır. Bu kitabdakı mübarizə çalarlarını “Səyavuş” əsərində də görmək mümkündür. Avestada xeyir və şərin   üç dövrünü əhatə edən hadisələri Səyavuşun həyat mübarizəsi konteksində təhlil etsək, , onun hələ saraya gəlməmişdən əvvəlki gözəl həyatını sadəcə xeyirin hökm sürdüyü ,  sarayda gördüyü ikiüzlülük, yalan , zalım və yaltaqlıqları, Səyavuşun  onlara olan münasibətini bu iki dilemma arasındakı mübarizə dövrü kimi səciyyələndirmək  olar Bu zaman bir sual meydana çıxır.  “Avesta” nın sonundakı xeyirin qələbə çaldığı mərhələni Səyavuşun faciəli sonu ilə necə əlaqələndirmək olar ? . Bu faciə ilk öncə Keykavus kimi cəlladlarım , şər niyyətli insanların qələbəsi kimi görünsə də ,  xeyirin  mənəvi qələbəsi kimi qiymətləndirilir. Səyavuş nə qədər hökmdar oğlu da olsa , gördüyü pisliklərin onu əqidəsindən çevirməyinə icazə vermir, hətta bunlara qarşı dimdik durur. Şərqin Avestasından doğaraq qərb fəlsəfəsinin mərkəzi hissəsini təşkil edən  bu motiv əsər boyu müqayisəli şəkildə özünü əks etdirir.  

    “Səyavuş” əsərini digərlərindən fərqləndirən cəhət proloqa bənzər “Başlanğıc”  hissənin olmasıdır. Bu hissə bir növ xeyrin rəqibsiz olduğu zamanı əks etdirir – Səyavuş dostu, təlimçisi Zal Rüstəmlə bərabər  əhalisi ədalətli, xeyirxah olan Zabilistanda  təlimlər keçir, xoşbəxt həyat sürürlər. Xeyirlə şərin mübarizəsi atası Keykavusun onu saraya çağırması ilə başlayır. Xeyir ideyasını daşıyan Səyavuşun birdən-birə şər qaynağı olan saray mühitinə düşməsi və burada gördükləri konfiliktin əsasını təşkil edir. Cavidin əsərdə qoyduğu digər ideya qəhrəmanın faciəsidir. Bu iki ideya müəllif tərəfindən əlaqəli şəkildə verilmişdir. Belə ki, Səyavuş saraydakı əxlaqsızlıq, yaltaqlıq və buna göz yumanları gördükdən sonra onun bu aləmə aid olmadığını, mənən tək olduğunu görürük. Qəhrəmanın faciəsi və yeni ideya – müharibə və sülh məsələsi də elə burada başlayır. Kənddən çıxarkən yaşlı bir qadının ona dediyi

                               … Şən saraylar məğrur etməsin səni,

                                Düşün daim yoxsulların dərdini. (1.122)

misraları hər zaman Səyavuşu düşündürür. Səyavuş, həmçinin sülh elçisidir. O, Turan-Iran müharibəsində döyüşlərin əbəs olduğunu düşünür və dayısı Əfrasiyabın vəziri Piranla sülh bağlayır.

                                  Bunca xalqı əzib bitirmək neçin?

                                  Hər tərəfdən çəlik qollar seçilsin. (1.167)

     Onun bu aləmə yadlığını ilk dəfə atası tərəfindən satqın adlandırıldığı zaman görürük. Bütün gördükləri, analığı olan Südabənin ona atdığı şər və s. onu məvəvi cəhətdən yorur, yeni bir cəmiyyət axtarışına sövq edir. Bu axtarışın nəticəsi isə onu dayısı Əfrasiyabın yanına gətirib çıxarır. Burada gördüyü xoş rəftar, dayısı qızı Firəngizlə evlənməsi Səyavuşa axtardığı xoşbəxtliyi tapdığını zənn etdirsə də, tezliklə gerçəkləri görür. Cavid burada Iranın türklərin düşməni olan Çin dövləti ilə birləşməsini böyük ustalıqla təsvir etmişdir. Səyavuşun Çin valisi ilə söhbəti bunu açıq şəkildə göstərir. Səyavuşun faciəsinin əsasını onu əhatə edən mühit qoyur. Çünki o, dünyadakı bütün eybəcərlikləri gördükləri halda  qəbul edənlərə qarşı çıxır. Səyavuş əsərdə çoxlu insanlarla əhatə olunmuş yalqızdır. Elə faciəsinin səbəbi də yalqızlığıdır. Iran dövlətini-atasının sarayını tərk etməklə, şərdən yaxa qurtardığını düşünən Səyavuş yanılır. Südabənin intiqam hissi Səyavuşa-şər xeyrə qalib gəlir. Adından atasına yazılan məktub Səyavuşun sonu olur.

                       Keykavus bir cəllad, sən də bir cəllad. (1.253)

      Bu misra ilə Səyavuş ilk hərəkəti ilə anlamadan onu satqın elan edən atasını və dayısını eyniləşdirir, cəllad adlandırır, həmçinin bu sözləri Kərşivəz onu arxadan vurduqdan sonra son sözləri kimi deyir. Son sözlərində belə cəlladlara baş əyməyən Səyavuş cismən ölsə də, mənən qalibdir, çünki o, öz əqidəsi yolunda ölmüşdür.                                                                                                                                                  

     Düşünmək olar ki, Cavid “nə qədər ki, dünyada belə eybəcərliklər və bu eybəcərliklərə boyun əyənlər var, xeyrin də şərə qalib gəlməsi mümkün deyil” (2.216) -ideyası ilə insanlara dərs vermək, onları pisliklərdən çəkindirməyə çalışmışdır. Səyavuş öldükdən sonra Iran-Turan müharibəsinin yenidən kəskinləşməsi isə şərin artıq qalib gəldiyini açıq olaraq göstərir.

Cavid dühası bizə, sadəcə bir əsər ilə bir neçə ideyanın necə məna kəsb etdiyini öyrədir.

                                         Ədəbiyyat

1. Cavid H. Seçilmiş əsərləri. V cilddə, IVcild. Bakı: Lider nəşriyyat, 2005, 256 s.
2. Sadiq Ş. Hüseyn Cavid yaradıcılığında qəhrəman konsepsiyası. Bakı: Hədəf nəşrləri, 2011, 369 s.

“Türkay” aylıq ədəbiyyat dərgisinin rəsmi elektron orqanı-Azərbaycanın Mədəniyyət və Ədəbiyyat Portalının Sumqayıt Bürosunun Rəhbəri

             Giriş

               Ekzistensializm  fəlsəfi ədəbi  cərəyanının  Martin Haidiggerdən sonra ən böyük qələm sahibi olmuş  nümayəndəsi olan Jan Pol Sartr öz əsərlərində Nitşe fəlsəfəsinin yarım qalmış nihilizmini varoluşculuk ilə tamamlayaraq,  absurdizmin “yabancılaşma “ fikri ilə mükəmməl bir həddə çatdırmışdır.  Bu mövzuda “Varlıq və Heçlik”, “Varoluşculuk”, “Bulantı“ kimi romanları,   “Azadlığın yolları “ başlığı ilə yazılmış üç əsərlik  ( “Yaşanmayan zaman”, “Ağıl çağı “, “Tükəniş “ )trilogiya yazan Sartr  əsərlərini, insan, onun taleyi,  daxili  hiss, duyğu və düşüncələrini, yanlızlığını qərb fəlsəfəsinin üç təməl daşı ilə (Ekzistensializm—Nihilizm—Absurdizm) taclandırmağı əvəzolunmaz qələmi ilə uğurlu şəkildə bacarmışdır. Yazıçı, özünün də yaradıcılarından olduğu Varoluşculuğun  “azadlıq”,  “izdirab”,  “varlıq”,  “köhnə inanc” ; nihilizmin  “heçlik” , “boşluq” və  absurdizmin  “yadlaşmaq”, “hissisləşmək” , “robotlaşmaq”  kimi  tezislərini istər roman,  istərsə də  hekayələrində  ustalıqla  mənalandırmışdır. 

              Filosofun fəlsəfi fikirlərini yansıtdığı əsərlər içərisində təkcə böyük həcmli romanlar deyil, həm də cəmi bir neçə səhifədən ibarət olan hekayələri yer alır.  İçərisində “Otaq”, “Herostrat “, “İntim” , “Madrid markası” kimi hekayələrin də yer aldığı silsilənin ilk hekayəsi olan “Divar”  əsəri yazıçının az söz ilə yaşamın tragikomik  səhnələrinin geniş təsvirini özündə əks etdirir. Ekzistensializm—absurdizm—nihilizm yolunun cəmi 12 saat çərçivəsində tamamlandığı hekayədə obrazın keçirdiyi böyük dəyişim, insanın qorxu və qayğı vəziyyətində xəyal,  plan, ümid və ən əsası da keçən zamanın sanki dayanaraq əslində heç yaşana bilməməsi kimi anlar ustalıqla qələmə alınmışdır. 

“Divar” hekayəsi

           Jan Pol Sartrın “Divar” əsərində ekzistensializm və bu cərəyanın təməlində duran absurdizm idealarını Pablo, Tom, Xuan, Belçikalı və başqa obrazlarla ifadə etdiyini görmək mümkündür. Hekayədə hadisələrə fərqli statuslardan baxış maraqlı olsa da, bunun eyni obraz tərəfindən icra olunması daha da diqqəti cəlb edir. Bu zaman isə belə bir fikrə sahib oluruq:əsərin əvvəlində məhkum olunmuş obraz ilə sonda ölümə doğru irəliləyən obraz arasında qalın bir divar vardır.  Edama məhkum olunmuş Pablo daha bir müddət əvvəl ağlına belə gətirmədiyi ölümü artıq təsəvvür edir, gözündə canlandırır. Əsərdə Pablonun ölüm haqqında fikirləri, əslində insan varlığının mahiyyət etibarilə bir “HEÇLİK”dən ibarət olduğunu göstərir. Ekzistensializmin üçün səciyyəvi olan “anlaşılmazlıq”  ideyası məhkumları  ölümə  aparan  son on iki  saatda gizlidir.  Bu fikrə, Pablonun  özünü  ifadə  edərkən hisslərinin qorxu olmadığını və bunun adsız olduğunu deməsi ilə gəlmək mümkündür. İnsanlığın təməlini təşkil edən əxlaqi dəyərlərin  “ölüm”  və  “Varoluş sancısı” çizgisində  sərgiləndiyi  hekayədə Pablo tərəfindən anlaşılmayan bu  hissin də varoluş sancısı olduğunu söyləyə bilərik.

              Obrazın keçmişini süzgəcdən keçirdikdən sonra həyatının əvvəlcədən məhkum olduğunu söyləməsi ilə ekzistensializmin digər bir ideyası olan “azadlıq” məsələsinə toxunulduğu hekayə absurdizmin nəticələndirdiyi hissislik və robotlaşmanın verdiyi özgürlük məsələsi öz əksini tapır. Nitşe yaradıcılığında dəfələrlə şahid olduğumuz  “düşüncə məhbusluğu”  məhz bu duyğularla yoxa çıxdıqdan sonra obrazın düşüncələrdən, qayğı və hisslərdən arınaraq məhbusluğa bir növ vida etdiyini görürük. Əsərin tam da bu nöqtəsində Nitşenin “hələ sən azadlıq axtaran məhbussan”(1 .Səh.48)  və “Özgür mü diyorsun kendine? Sana hükmeden düşünceni duymak isterim” (1. Səh.73) cümlələrinin  ruhu duyulur. Pablonu da  öz fikirlərinin məhbusu kimi qiymətləndirmək olar. Əsərdəki  “MƏN” ideasını absurdizm ilə bağlaşdırmaq təbii səciyyə daşıyır , çünki Pablo “edam olunan da , baxan da MƏNƏM” deyirdi. O özünün gözündə canlandırdığı edamına baxır, lakin gördüyü MƏN ə yaddır.  Fikrimizcə, əsərin əvvəlində adlandıra bilmədiyi hiss “ləyaqətsizcə ölmək” qorxusudur. Çünki R.Qrisi qoruduğu zaman özü də anlamasa da satqın kimi ölmək istəmir.  Bu zaman ölümdən qorxan bir obrazın komissarı səhv yönləndirib sonda ölümü gözə almayacağını da düşünmədən keçmək olmaz. “Köhnə inanc” məsələsinə irihəcmli əsərlərində olduğu kimi, hekayələrində də yer verən yazıçı azadlıq problemi ilə onu tamamlamağı bacarmışdır. Belə ki, əsərin bir neçə nöqtəsində keçmişini xatırladığını gördüyümüz Pablonun bu iki zaman çərçivəsində məhbus olana qədərki sabit və dogmatik inanclarından da arındığını söyləyə bilərik. Sartr köhnə inanclara “mauvaise foi” adlandıraraq bu keçmişin qəflət  içində  yaşamaqdan  başqa bir şey olmadığını  fəlsəfi  ağırlıqlarla sübut etməyə çalışmışdır. Determinizmin “ “şüursuzluq” anlayışına  özünün  “azadlıq” anlayışı ilə  qarşı  çıxan  filosof  varoluşu üç  istiqamətdə dəyərləndirir: özündə varlıq ; özü üçün varlıq  və başqası (cəmiyyət)  üçün varlıq. Sartr  da  Pablonun  simasında  cəmiyyət içərisində bir mövqe  tutan obrazın həyatında baş verən absurdluqlar nəticəsində  öz  seçimi olan, yəni özü üçün olan bir varlığa çevrilməsini təsvir edir. 

            Simvolizmin müxtəlif çalarlarının hakim olduğu hekayəyə diqqət yetirdikdə “həbs” anlayışının fikizi və zehni cəmiyyəti  təmsil etdiyi qənaətinə gəlmək mümkündür. Pablo və digərlərini əhatə edən həbsin dörd divarını  əslində cəmiyyətin öz düşüncəsinə uyğunlaşdırmaqla bir növ məhbusa çevirdiyi əhatə kimi də qiymətləndirə bilərik. Bu  əsər  ölüm, təsadüf, həyatın absurdluğu düşüncələrinə və “Seçimlərimizin nəticələri nədir? kimi suala  yönəlmişdir.  Hekayədə divar birinin ölümünün qaçılmazlığını simvollaşdırır və məhkumları edam edəcək atəş qrupunun “divarına” da işarə edir . Oxuduğumuz zaman  adının insanın daxili dünyası ilə cəmiyyət arasındakı qalın DİVARLARDAN alındığını düşünüldüyü əsərdə diqqət çəkən əsas məsələrdən biri də “həyat” və “ölüm” məsələsidir. Sartr fəlsəfəsində bu “Heçlik içində varoluş” adlandırılır. Hekayədə   Pablo və digərlər  obrazların həbs otağı kimi bəd bir məkanda öz “mən” lərinin arayıcısına çevrilmələrini də bu heçliyin simvolikası olaraq dəyərləndirə bilərik.   Əsərin  əvvəlində güllələrin bədəninə girdiyini , ölümün ağrısını təsəvvür edən Pablonun sonda bütün bunlara qarşı robotlaşması və sonda bu hissin məzxərəyə çevrilərək bir insan həyatını yox etməsi əslində bu iki məfhum (həyat və ölüm) arasındakı çizginin incəliyini bir daha göstərir. Aldığımız qərarlar, etdiyimiz bütün hər şey və edə biləcəklərimiz döngüsündə olan varoluş sancıları obrazın hiss etdiyi “boşluq” duyğularını dolduraraq adlandırılmayacaq bir hala çevirir.   “Insan nə deyilsə odur, nədirsə o deyil ” deyən Sartr xasiyyətcə bir-birinə yad olan Tom və Pablonu eyni zirzəmidə ölümə məhkum edərək onların bir-birlərində özlərini görmələrinə nail olur. Pablonun dili ilə desək sanki onlar artıq “əkiz” idilər. Sartrın “insan tənhalığı”nı və onun “izdirab”ını hansı yollarla əks etdirməsi isə insanı daha çox düşündürür. Sartre fəlsəfəsinin mərkəzində bir-biri ilə əlaqəli dörd hadisə durur : şüur, azadlıq, zərərli niyyət və həqiqət. Zaman məhfumunun  şüur nəzəriyyəsi üçün önəmi vardır. Hekayənin qəhrəmanı duyduğu boşluq hissi ilə keçmişini müqayisə edərək öz həqiqətini tapır .

               Sartr yaradıcılığında sadəcə mənəvi aləmin deyil, səthi, gözlə gördüyümüz adi əşyalar belə bir anlam daşıyır. Biz bunu “Bulantı” əsərində də “divan” və bu hekayədə olduğu kimi, “oturacaq” kimi əşyalarla təsvirdə görürük.      Əsərdə qəhrəmanların həbs olunduğu təkadamlıq kamera, toxunduğu oturacaq, aldığı qoxu belə bir məna ifadə edir. Təkadamlıq kameranın soyuqluğundan bəhs edən Pablonu əldən salanın  təklik olduğunu görürük. Komçanı sevməsinə rəğmən onunla görüşmək istəməsinin səbəbini qızın, onun qoxusundan iyrənmə ehtimalında göstərən Pablo, fikrimizcə, Konçanın onun gözlərində yaranmış hissizləşməni görməsini istəməməsidir. “Ürəkbulanma” əsərində “əşyalar adlarından azad olublar” deyən Sartr Rokantenin “oturacaq” üzərindəki təsəvvürlərini bu dəfə Tom ilə davam etdirir. Əlini oturacağa vuran Tom tez əlini çəkir. Lakin onu qorxudan Rokantenin gördüyü “ölü eşşək”yox , öz ölümünün təsviridir. Bütün duyğuları özünəməxsus yollarla ifadə etmiş Sartr, həmçinin əsərdə varlıq və heçlik arasındakı divarın da mövcudluğunu göstərməyə nail olmuşdur. Hekayənin son səhnəsini isə absurdizmin ən pik həddi də adlandırmaq olar. Satqın kimi ölmək istəməyən Pablonun həyatla zarafat etdiyi anda, həyatın “təsadüf” ilə əslində onunla məzxərəsini təsvir edən Sartr, düşüncə və həyat tərzinə görə bir-birinə bənzəyən, ruhları adiləşmiş insanlarlara qarşı, özünün absurdluq yolunda öz “Mən” ini, daha dəqiq desək, öz varlığına dönən obrazını qoyur.  

             Nəticə etibarilə Sartr əsərində ,insanın öz “MƏN” ində  yaşadıqlarının cəmiyyət içərisində yanaşmasını istər obrazlarla, istərsə də əşyalarla dərin şəkildə ifadə etmişdir. Həyat və ölüm mövzusundakı düşüncələri ilə insan, yaşam , yaşam qayəsi kimi dəyərləri sorğuladan Sartre həm Fransada, həm də öz ölkəsindən kənarda geniş yayılmış bir nüfuza sahib idi, yazıçı-intellektual şəxsiyyəti nəzəri və hərəkət insan keyfiyyətlərini özündə birləşdirir.

Ədəbiyyat

1. Friedrich Wilhelm Nietzsche  “Böyle buyurdu Zerdüşt “  İlgi Kültür Sanat Yayınları, 2015 , p.400.
2. Jan Pol Sartr  “Seçilmiş əsərləri “  “Şərq-Qərb” nəşriyyatı,  2013, p.600.  
3. “e-Dalga”. Şəbəkə Dərgisi. Sayı no 2, Kulturoloji. “Postmodernizm” Kulturoloji, Ədəbi-Tənqidi Yazılar toplusu
4. Guliyev, K. (1998). Bədii ədəbiyyatda Varoluşçuluk. “Cahan” Dərgisi, 4.

 “Türkay” aylıq ədəbiyyat dərgisinin rəsmi elektron orqanı-Azərbaycanın Mədəniyyət və Ədəbiyyat Portalının Sumqayıt Bürosunun Rəhbəri

            Bir çox dünya ölkələri ədəbiyyatınım müxtəlif mərhələlərində rast gəlinən və haqqında ədəbiyyatşünaslar tərəfindən çeşidli fikirlər səsləndirilmiş  dedektiv janrı Türk adəbiyyatında özünə lazım olan yeri daha gec almışdır. Türk ədəbiyyatının keçdıyi mərhələlərdəki əsas əsərlərdə detektiv janr mövzusuna demək olar ki, heç toxunulmamış, hətta inanılmaz dərəcədə bu mövzudan yan keçilmışdır .

            12 sentyabr 1980-ci il darbesindən sonra üzvü olduğu Türkiyə Kominist Partiyası tərəfindən Moskvaya ideoloji eğitim üçün göndərilən Ahmet Ümit, Türkiyənin dedektiv janri sahəsindəki ən yetkin isimlerinden olmuş, istər üslub, istərsə də mövzunu təsvir etmək baxımindan özünəməxsusluğu ilə seçilən əsərləriylə ölkəsində çox da yaygın olmayan janrın gözəl nümunələri yaratmışdır.

         “Bab-ı esrar “, *Kırlangıç Çığlığı”, “Sis ve Gece”, *”Sultanı öldürmek” və s. kimi dedektiv romanların müəllifi olan yazıçının Sovetlər Birliyinin hələ mövcud olduğu illərdə bizzat yaşamış olduğu təcrübələrinə və gəncliyində təhsil aldığı Rusiyadakı təhsil mərkəzində gördüyü, hiss etdiklərinə əsaslanaraq qələmə aldığı “Kar Kokusu romanında ilk diqqət çəkən məsələ məkan seçimidir. Hadisələr qar, qış, qiyamət üçlemesinin vəhdət təşkil etdiyi bir ölkədə-Rusiyada baş verir. Əsərdəki intriqa bir yanda ortaq idealları uğruna canını qoymuş gənc TKP üzvləri, digərnda isə “yoldaş” dediklərinə işgəncə edə biləcək və ya buna göz yumacaq qədər makam sevdalısı olan insanlar araşındadır . Karakter anlatımı və xüsusilə də kommunizm fəlsəfəsini devrimci romantizm üslubu ilə təsvirinin daha dominant olduğu əsərdə hadisələr düslərinin ölkəsinə ideolojik təhsil almaq üçün gəlmiş partiya üzvü olan Mehmetin oldürülməsi ilə başlayır. Son nəfəsini verərkən belə tək məyusluğu ölkəsindən minlərlə kilometr uzaqda talihsizce oldurulməsi olan Metmet obrazı ilə Ahmet Umit sanki ölüm haqqındakı düşüncələrini əsərdə ilk və son dəfə təsvir edərək , ölüm ilə vətənpərvərlik anlayışlarının bütünləşmiş ahəngini oxucuya hiss elətdirməyə nail olmuşdur. Demək olar ki, əsərdə yaratdığı bütün obrazların aksioloji xüsusiyyətlərini incə detallarla işləyən müəllif, bir-birinə zidd olan xarakterləri yaratmaqla əslində oxucunu bir dilemma qarşısında qoyaraq düşünməyə vadar edir. Istər Türk, istərsə də rus obrazlarının çoxluq təşkil etdiyi əsərdə Leonid, Cəmil, Kərəm, Hikmət , Nikolay, Viktor, Asaf,  Ilya, Durmuş, Ildırım,  Şerif, Turgut və başqa obrazların həm iç dünyası həm də dış yaşantıları  yazıçı tərəfindən daha incə şəkildə işlənmişdir . Yazıçının cinayət, qatil, soruşdurma, şübhəli kimi dedektiv janra xas olan xüsusiyyətləri tümüyle kendisinde bulundurduğu romanını elə aid olduğu bu janr baxımından təhlil etdikdə sanki əsərdəki məqsədin cinayəti çözmekden çox , cinayətə səbəb olan mühiti və həmin ortamdakı insanları anlamaq və ya anlatmaqdan ibarət olduğunu görürük. Müəllif tərəfindən əsərin əvvəlindən etibarən incə-incə işlənmiş detallar ilk baxışdan ağır görünsə də , əsərdəki cinayətin hipotez  şəklində  həllində böyük rol oynayaraq sonrakı səhifələrdə onun estetik zövqünü artırır. Əsərin əvvəlindəki hadisələri üç  istiqamətdə təhlil etmək olar : Kurkinodakı oyuncaq mağazasında tapılan şifrəli mesaj, Mehmetin qətli və Kərəmin intiharı. Əsərin sonrakı bölümlərindəki hadisələr məhz bu iki mövzu ətrafında cərəyan edir. Süjet xəttində çözülmeyen bir sıra  düyümlərin olduğunu gördüyümüz əsərdə,  xüsusilə, gizli təşkilat üzvlərinin bir-birləri ilə əlaqə saxlamaq üçün istifadə etdikləri semiotik işarələrin K.Marks və F.Engelsin ortaq qələm təcrübəsi olan “Manifesto” əsərində təsvir edilməsi,  hər kəsin düşüncəsində  “Məhz nə üçün bu kitab?”  sualını meydana gətirməsinə baxmayaraq, əsərdə bu sual cavabsız qalır. Hadisələrə İntuisional (enstüisyonalist) tərzdə yanaşdıqda isə bunun səbəbinin, kommunizmlə mübarizə içərisində olan MİT təşkilatının aralarına yerləşdirdiyi gözcü ilə xəbərləşməsi üçün,  marksizm ideologiyasını öyrənmək məqsədilə ölkəsindən kilometrlərlə uzaq bir ölkəyə gəlmiş partiya üzvlərinin dərindən bağlı olduqları ideaları özündə barındıran və həmçinin,  həmin ideyaların yaradıcılarının qələmə aldığı bir kitabdan istifadə edəcəyinin ilk başda heç kimin ağlına gəlməməsi olduğunu, elə bu səbəbdən də adı çəkilən kitabın da əsərin sonlarında yaxın aşkarlandığını görürük.

             Illərdir kommunist partiyası üzvlərinə müəllimlik edən Leonidin, bir vaxtlar partiyanın qurucularından olan Asafın yanına getməyə tələsərkən qətl edilən tələbəsi  Mehmetin cansız bədənini tapması və bir-birlərinə zidd xarakterə sahib iki rus polisinin soruşdurmaları ilə cinayətin kim tərəfindən, hansı şəraitdə işləndiyi haqqında məlumat sahibi oluruq. Soruşdurmanı aparan Viktor və Nikolay fərqli xüsusiyyətlərə sahib olsalar da ,hər ikisi hadisələrə reduksional şəkildə yanaşaraq ilk əvvəl  göz önündəki faktlara əsasən, Şerif, Kərəm, Nejat və Cəmildən şübhələnirlər. Lakin biz bu sorğuda polislərin “Suçu ıspatlanana kadar herkes masumdur” yox, “Suçsuzluğu ıspatlanana kadar herkes zanlıdır.” inamı ilə davrandığına şahid oluruq. Xüsusilə də , Cəmilin sorğusu zamanı Viktorun öz fikrini həqiqət olub-olmadığına əhəmiyyət verməyərək (vəhmlə) , hadisənin relativistik cəhətlərini nəzərə almadan qərarlar verməsi və bunun qarşılığında , bütün məsələlərin, Leonidin telefon sırasında təsadüf əsəri rast gəldiyi sərxoş Aleksey sayəsində çözülməsi , əslində yazıçı tərəfindən əsərinin mövzusunu həsr etdiyi kommunizmin həm də tənqidi cəhətlərini göstərməsinin bir yolu kimi təsvir oluna bilər. Əsərin bir sıra bölmələrində kommunizmin əsas atributlarından sayılan və “eyni istiqamətdə birləşmək” mənasını bildirən “yoldaş” sözünün absurdluğunu da görmək mümkündür. Yazıçı, romanında “yoldaş” anlayışının tənqidi simvolikasını təsvir etməklə , “üslub ağırlığı” adlandırılan və özünün tez-tez işlətdiyi detalların əslində “düşüncə ağırlığı” olduğunu göstərir.  Əsərdəki ziddiyyətlər bir növ aparılan sorğular zamanı özünü büruzə verir. Belə ki, milliyətindən asılı olmayaraq eyni ideologiya ətrafında birləşmiş insanların bir-birlərinə çətin anlardakı mənfi davranışlar, məsələn , rus polislərinin , hətta öz milliyyətindən olan Asafın cinayətdən sonra ilk olaraq Türk qrupundan şübhələnməsi , Cəmilin sorğusunda işgəncəyə göz yumması və büten bunların “yoldaş” sözü ilə gözardı edilməsi əsərdə yazıçı tərəfindən uğurla işlənmişdir. Bütün bunlar baş verərkən şübhəlilərdən biri olan Kərəm məktub buraxaraq intihar edir. Hər zaman onları hadisələrin həllinə doğru aparacaq bəsit faktlara yönələn rus polisləri, bu dəfə Kərəmin bir tələbə olduğunu unudaraq əl yazısının doğruluğunu araşdırmaq əvəzinə  yenidən bir qatil axtarışına çıxırlar. Əsəri oxuduğumuz zaman cinayətin işlənmə məqamından qatilinin və görcünün kimliyinin müəyyənləşdirildiyi ana qədər bir sıra cavabı olmayan suallarla qarşılaşırıq . Məsələn, polislərin gözcü və qatil olaraq düşündüyü Cəmilin şübhələrə son qoyulması üçün göndərildiyi və qarşısında MİT polisinin olduğu metro stansiyasında gülərkən Boris tərəfindən çəkilmiş şəkli aşkarlandıqdan sonra biz bu “sinsi” gülüşün kimə və ya nəyə doğru yönəldiyinin izahını görmədən Kərəmin qatil, Mehmetin isə gözcü olduğunu öyrənirik. Bundan başqa , romanın sonunda MİT tərəfindən partiya üzvlərinin arasına sızdırılmış polis olduğunu öyrəndiyimiz Mehmetin məhz Asafın yanına tələsərək vacib bir məsələ ilə bağlı gedərkən öldürülməsi də diqqəti cəlb edir ki, bu məsələ də əsərdə öz gizliliyini qoruyaraq qalır.  Bir sözlə, sonda qurban bildiyimizin əslində elə olmadığını , qatil bildiyimizin isə qurban olduğu gerçəyi ilə qarşılaşırıq.

          Bir dövrün və onun devrimcilərinin yaşantılarının belgesel tadında sunulduğu romanda, bir-birlərinə istər zidd, istərsə də identik olan obrazların  daxili duyğularını və bunun xarici mühitə yansımasını əks etdirən özünəməxsus xüsusiyyətləri dialoq və monoloqlar şəklində əks etdirilmişdir.  Əsərin ilk səhifələrindən etibarən yazıçı tərəfindən  ən yaxşı ifadə edilmiş  olaraq gözə çarpan obraz, Beynəlxalq Leninizm Institutunda TKP üzvlərinə dərs deyən Leoniddir.  Öz düşüncələrini hər zaman önəmsəyərək , digərlərinin onun haqqındakı fikirlərini aldırmaması  və bunları açıq şəkildə deməkdən çəkinməməsi Leonidin romandakı obrazlardan aksioloji xüsusiyyətləri ilə fərqlənir. Leonid yazıçının prototipi kimi də düşünülə bilər . Ahmet Ümit təcrübəsi ilə dərslərinin əsas mövzularından birinin müstəqil düşüncə olduğu Leonidin Sovetlər Birliyi haqqındakı tənqidi fikirləri arasındakı paralelliklər,  yazıçının prototipinin məhz bu obraz olduğunu bizlərə bir daha hiss elətdirir .  Hətta əsərdəki sözüylə siması eyni, bütün duyğuları üzünə yansıyan tək obraz olmasını da Ahmet Ümitin roman içərisindəki reaksiyası ilə də əlaqələndirmək bilərik. 10 il öncə həyat yoldaşı Larissanı itirdikdən sonra alkol tedavisi görmüş , zamanla böyük dəyişimlər yaşamış bu obrazın köhnə dostu Andrey Alegoviç ilə dialoqlarında Nitşe, Şopenhauer kimi ekzistensializm nümayəndələrinin əsərlərini oxuması ilə bərabər,  illərin onda yaratdığı düşüncə tərzi və həyat fəlsəfəsini də öyrənə biirik . Onu bir növ həyata yenidən bağlayan müəllimlik peşəsini deontoloji qaydalara sadiq şəkildə tətbiq edən Leonid , Şopenhauer fəlsəfəsinin təməlini təşkil edən idrak qaramsarlığını inkar edərək, intuisional nisbiyiliyi  qaramsar gerçəklikdən üstün tuturdu. Kommunizmin vətəni sayılan bir ölkənin vətəndaşı olaraq yaradılmış obrazın gözündən təsvir edilmiş “Türk” anlayışı dünyada hələ də mübarizə aparmağa dəyəcək “nikbin ümidlər” in bir simvoludur. Ölkəsində bir zamanlar hökm sürmüş devrimci ateşinin hal-hazırda Türkiyədə alev almasını sanki bu ölkənin gənclərində görən müəllim türk və rus düşünə,  inanc bənzərliyinə  könüldən inanır. Cinayətin həllində böyük rol sahibi olan bu obrazı yaradaraq ,yazıçı sanki varoluşcu marksizm ideyalarını əks etdirməklə, həmçinin yaşadığı tarixi dönəmin “azad düşüncə “ prinsipi ilə oxucunu baş-başa qoyur . Şopenhauerin rasional fəlsəfəsinin doğurduğu gerçəkliklərinə qarşı həyatını mərhələsiz, rəngləriylə yaşaşayan, sorğuda belə irrasional düşüncələrinə sadiq qalan və bununla da hadisələrin həllində baş rol oynayaraq haqlı çıxan bu obrazın xarakterik və həmçinin ziddiyyətli xüsusiyyətləri özünü sorğu zamanı göstərir . Əsərdəki cinayət və intiharın septik cəhətlərini təhlil etdiyimiz zaman da tələbələrinin ən böyük əskikliyini tənqidçi və şübhəçi olmamaq kimi dəyərləndirən bir müəllimin rus polislərini paranoyak adlandırmasını əslində onun daxili ziddiyətləri ilə əlaqələndirmək mümkündür. Nikolay və Viktorun bəsit faktları birləşdirmələri sayəsində gəldikləri nəticəyə inanmayaraq öz septik düşüncələrinin arxasınca gedən Leonidin, fikrimizcə,  bu yolun sonunda uğurlu olmasının səbəbi, həmçinin onun empati sahibi olması və relavistik düşüncə tərzidir.  Hər nöqteyi-nəzərin öz həqiqətinin olduğuna inanan Leonid, qəhrəman olaraq tanımladığı tələbələrinə qarşı olan şübhələrini sadəcə faktlarla deyil, həmçinin onların yaşantılarını göz önündə canlandırmaqla doğrulayır. Yazıçının bu obrazın istər öz xüsusiyyətləri, istərsə də digərləri haqqındakı fikirləri ilə toxunmaq istədiyi məsələrdən biri də, fikrimizcə,  “INSAN” problemidir. Leonid ,bir ekzistensialist oxucusu olaraq insan təbiətinin mürəkkəbliyini və bu mürəkkəblikdən doğan dəyişkənliyini qavrayır . Lakin əsərdəki əsas məsələ bu dəyişikliklərin cəmiyyət qanunları ilə ahəngidir. Belə bir cəmiyyətin olmadığı ölkədə özünü bəsit biri zənn edən bir müəllimin düşüncələrini “tuhaflıq” adlandırılır . Həm də səmimiyyətsiz davranışları, göstərişli cümlələri və bacarıqlı aktyorluğu olan Ilya kimi müəllimlərin olduğu bir əhatədə…. .  Bəlkə də  ətrafındakılar tərəfindən normal adlandırılmaq özünə yadlaşmaq olardı ki, Yuriy Konstantinlə söhbətində biz Leonidin bu vəziyyətdən narahatçılığını görə bilirik. Saxta davranışları özünə gündəlik həyat tərzi edinmiş insanların əhatəsində kiçik bir səmimiyyətsiz yalan əslində öz “mən” inə yadlaşmağın ilk addımı kimi də qiymətləndirilirə bilər .  Bu absurdluğu əsərdə tam olaraq yaşayan obraz isə İldırımdır ki, bir MİT zamanı kimi müxtəlif kimliklərin onda yaratdığı yadlıq hissi onun sadəcə zahiri görünüşünə deyil, həm də iç dünyasına təsir edib öz “mən” indən uzaqlaşdırır. Bu robotlaşmış kimliklərin içərisində isə İldırım, sadəcə ailəsinin yanına getdikdə “mən” inə dönürdü.  Əsərdə Türk tələbələrinin tərəfini tutması ilə günahlandırılan Leonidin vətənpərvərlik hissi yazıçı tərəfindən şəkildə işlənərək , əslində onu düşüncələrini sorğulayanlarınkından daha üstün olduğu gerçəyi əks olunmuşdur . Zatən ən başından etibarən onun türkləri, türk tələbələrini sevməsinin səbəbi kimi , onlara baxarkən öz ölkəsinin coşğun dövrünü xatırlanması göstərilmişdir.  Həyata olan onca ironik baxışları içərisində ,yazıçının öz dili ilə desək “ölkə insanın düşüncəsinə, davranışlarına hopurdu”.

          Leonidin ətrafındakı robotlaşmış kimliyə sahib olanlardan biri də Asafdır. Dogmatik xüsusiyyətləri ilə özünü hər zaman vacib biri kimi göstərməyə çalışan Asaf obrazı ilə , insan ziddiyyətlərini onların iç dünyası ilə yanaşı, həm də təcrübələrinin yaratdığı düşüncələri ilə təsvir etməyi bacaran yazıçı “yoldaş” sözünün bir simvolikadan başqa bir şey olmadığı fikrini  oxucuya bir daha izah edir. “Yoldaş” dediyi Mehmetin cinayətindən mənfəət  güdərək əvvəlki gücünü geri gətirməyə çalışan Asaf dogmatizmə xas olan itaətçilik prinsipini belə öz xeyrinə istifadə etmək niyyətində olan bir obrazdır.  Leonidin əksinə üzündəki mimikaların duyğularını  yansıtmaması yazıçı tərəfindən illərin təcrübəsi kimi dəyərləndirilsə də, qəlbi ilə siması bir olan Leonidin onunla eyni dərəcədə təcrübə sahibi olmasını da nəzərə alsaq,  bunu bir sinsilik əlaməti adlandırmaq  daha gerçəkci olardı. Siniflərin, təbəqələşmənin olmadığı bir ideologiya olan kommunizm dönəmindəki ziddiyyətləri məhz bu obraz sayəsində özünü büruzə verir. Leonidin özünü də daxil etdiyi soruşdurmadan  özünü partiyanın qurucularından  olması kimi bir səbəblə uzaq tutmağa çalışması Asafın əslində iç dünyasındakı rəhbərlik, üst sınıf ruhunu ortaya çıxarır. Bu obrazı tradisional və sosializm cəhətdən təhlil etsək , qarşımıza ilk səhifələrdə gözümüzə çatdığı kimi yaşlı olduğunu var sayaraq ənənələrinə ifrat dərəcədə bağlı , digər tərəfdə isə bir zamanlar partiyanın qurucularından  olmasının yaşlı vaxtında verdiyi özgüvənlə “mən” i qabarmış  bencil birini görürük . Lakin sevilmədiyi TKP üzvlərinin işlərinə zorla qarışması və soruşdurmaya daxil olma çabası onun sahib olduğu bencilliyini və ya “mən” ini tatmin etmək üçün yox, hadisələri öz mənafeyinə görə istifadə etmək istəyini təmsil edir.

           Əsərdə zidd xarakterlərlə bərabər, Asaf kimilərinin təbliğ etdiyi dogmatik və  komforist ideyaları mənimsəyərək onunla eyni düşüncələri paylaşan Hikmət kimi obrazlar da vardır.  İlk baxışda Asafla bərabər şəkildə düşündüyünü nəzərə alaraq onu da tradisional bir obraz kimi düşünmək mümkün olsa da əsərin sonrakı səhifələrindəki bir sıra davranışlarından bağımsız düşünə bilməyən  komforist adlandırmağı doğru qəbul edirik. Romanda yeniliklərə qapalı bir obraz kimi təsvir olunsa da, fikrimizcə,  onu narahat edən yeniliklər deyil, onların yarada biləcəyi nəticələridir. Leonid obrazı ilə başdan-sona tanış olarkən əsərdəki bütün xarakterləri onun tam əksi adlandırmış olsaq da Hikməti onun ekzistensialist düşüncələrinə ən zidd obraz kimi düşünsək , səhv etmiş olmarıq. Daha dəqiq desək, Hikmətin içindəki boşluğun adı elə məhz ekzistensializm, zəifliyi bununla üzləşə bilməməsidir . Çünki Asaf onların qrup şəklində toplantı etmələri fikrinə etiraz etməsi Hikməti də narahat etməsinə baxmayaraq bəzən sorumluluğu öz üzərindən atmaq, bəzən isə döyüşə girmədən gələn məğlubiyyətin gətirdiyi ruh düşkünlüyü nəticəsində ona aid olmayan və ya Asaf kimilərin təbliğləri ilə aid etdirilən qərarları qəbul edir, bir sıra hallarda isə sanki buna məcburmuş kimi bir təsir bağışlayır. 

          Romanda iki rus polisi var ki, bir-birlərinə düşüncə tərzi olaraq Leonid və Hikmət qədər zidd düşüncə tərzinə sahibdirlər. Əslində yazıçının kommunizmin tənqidi cəhətlərini təsvir etmək üçün mahir şəkildə işlədiyini düşündüyümüz bu obrazlar yaş cəhətdən də ziddiyyət təşkil edirlər. Onlardan yaşca böyüyü olan Viktor , əsərin ilk səhifələrindən etibarən öz dogmatik xüsusiyyətləri ilə seçilir. Əsərdə Asafın xarakterində rast gəldiyimiz “mən” bencilliyini bu dəfə biz Viktorun öz işinə onunla eyni formanı geyinən məsləkdaşını və digərlərinin  müdaxiləsini istəməyərək  onlara tez-tez patronun kim olduğunu xatırladan kiçimsəyici davranışlarla redaksiyasında görürük . Bir polis kimi reduksional düşüncələrlə qəti bir vəhm içərisində olan obraz, digər tərəfdən iç dünyasında ziddiyyətlərlə qarışmışdır.  Nikolaya olan münasibətindəki soyuqluğu ilk baxışdan onu özünə ciddi rəqib görməsilə əlaqələndirsək də, daha sonra onu  həyat yoldaşının qaçdığı gimnastika müəllimi ilə müqayisə etdiyini gördükdə daşlar yerinə oturur. Bir tərəfdən öz otoritesini yeridərək özünü Nikolaydan üstün tutan Viktorun az sonra suyunun ısındığlnı qəbul edərək yeni nəslin düşüncə tərzini öyrənməli olduğunu qəbul etməsi və bu kimi xüsusiyyətləri onun aksioloji cəhətlərini ortaya qoyur. Məsləyinə sadiq olmasına baxmayaraq, onu icra edərkən praktiki təcrübə, faktlara əsaslanaraq deontoloji dəyərləri çox zaman unutması ilə nəticələnir. Hadisələrin sezgi yolu ilə həllinə inanmayan Viktorun hər fürsətdə sezgilərinin qurbanı olaraq öz fikirlərinin həqiqət olub-olmadığına əhəmiyyət vermədən müdafiə etməsi əslində onun  Asafdan fərqli olaraq, dəyişimlərə qapalı olan “mən”ini  inandırmağından başqa bir şey deyildir.  Bütün bu ziddiyyətli xüsusiyyətləri içərisində sabit olan bir hiss vardır -vətənpərvərlik hissi . Xəyalındakı ölkəni Nazım Hikmətin şeirləri ilə təsəvvürünə gətirən polis o günə qədər heç yaygınlaşmamış dəyişim rüzgarlarını ölkəsində duyduqca bir narahatlıq keçirir. Lakin bu onun vəzifə xəyallarını zədələyəcək bir narahatlıq yox, ölkəsinin fəlakətlərə sürükləndiyini düşündüyü narahatlıqdır. 

            Əsərdəki polis obrazlarından digəri olan Nikolay , Viktorun açıq fikirli, sadə düşünən,  ciddi , konkret xüsusiyyətlərinin tam əksi olaraq, kurnaz, alaycı tavırlı, istədiyi zaman pinpirikli, çətinə düşdükdə isə bəsitə qaçan bir obrazdır. Leoniddə olduğu kimi  instiutiv  cəhəti ilə dəfələrlə uğur qazanmış bu polis, yazıçının  “yoldaş”  anlayışının sadəcə bir atribut olduğunu sübut etmək məqsədilə yaratmış olduğu bir obraz kimi düşünülə bilər. Sırf yüksəlmək üçün partiya üzvü olması və insanlara alaycı davranışlarının arxasında sadəcə kurnazca səlahiyyətləri öz əlinə almaq istəyi  durur. Əvvəlcə də qeyd etdiyimiz , mənliklərindən  uzaq olan səmimiyyətsiz insanlardan biri kimi, Viktor və digərlərinin fəlakət kimi gördüyü yenilikləri öz mənafeyinə görə istifadə edir. Elə bu səbəbdən əsərdə yeniliyə açıq şəkildə təsvir edilən  bu obrazın timsalında verilmiş  “yenilik şüuru” , fikrimizcə, “mənfəət”  şüuru adlandırılarsa heç də səhv sayılmaz. 

           Siyasətin insan üzərindəki baskısını siyasətə geniş yer vermədən bu qədər uğurlu bir tərzdə təsvir etməsi, müəllifin insan psixikasına bələd olması və təcrübələrini də nəzərə almaqla onun ziddiyyətli təbiəti haqqında fikir yürütməsinin nəticəsi olaraq Ahmet Ümitin ustalığını bir daha sübut edir.  Biz bunu əsərdə çox zaman psixolojik problemləri olduğu düşünülən Kərəm obrazının təsviri ilə daha yaxşı başa düşürük. Kommunizm qaydalarının sadəcə nəzəri olduğu  bir mühitdə  vaxt aparan idman növləri ilə məşğul olmağın yerinə zəka işləri görən, insanların üzünə səmimiyyətsizcə baxmaqdansa otağına çəkilib kitab oxuyan və hələ də məsumluğunu itirməmiş uşaqlarla oynamağı üstün tutan birini dəli adlandırmalarını,  Leonidə tuhaf demələrindən seçmək qeyri-mümkündür.  Əslində isə Kərəmin dəli  adlandırılmasının səbəbini , onun hər kəsin maska  altında  gizlətdiyi  əsil  niyyətini  bilməsi ilə izah etmək olar . Onu dinləməmələrinin səbəbi də elə budur. Nitşenin deyimi ilə : “Kərəm, bu qulaqlara görə ağız deyildi”. ( 2. Səh 13 )   Bəlkə də intihar məktubundakı şeirini də bütün insanların  oxuyub  da  bir çoxunun  anlaya bilməyəcəyi bir ustanın -Nazım Hikmətin qələmindən seçmişdi . İntihar və cinayətlə baş tutan hər iki ölüm sanki dönəmin ideologiyasına olan güvənsizliyin  böyük bir tablosunu göz önündə  canlandırır. “Yoldaş” deyərək keçirən partiya üzvlərinin hər ölümdən sonra  bir-birlərindən şübhə etməsi və ölən yoldaşlarına kədərlənməkdən daha çox ölümün qoxusunu yaxınlarında  hiss edərək təşvişə düşmələri dövrün siyasi ideologiyasına olan inancsızlığı bir daha sübut edir.  

            Rusiyadakı  dəyişim  rüzgarlarlarını uğurlun şəkildə təsvir etməyə nail olan Ahmet Umit bu adeta detal ağırlığını düşüncə ağırlığına çevirmiş, hər bir cümləsində bir məna duyacağımız bir əsər ərsəyə gətirmişdir. Öncəliklə, əsas məsələ hadisələrin baş verdiyi bir ölkənin buz kimi havasını hiss elətdirməkdir ki, yazıçı bu məsələdə mərafətini göstərərək o dövr üçün mümkün olan bütün məziyyətlərini oxucuya təqdim etməyi bacarmışdır. Dedektiv roman olmasına rəğmən içərisində bir çox bədii təsvir və ifadə vasitələrinin olması ilə yazıçı əsərə başqa bir estetik yön vermiş, sanki sezgi və duyğuların da bir cinayətin həllindəki böyük rolunu sübuta yetirmişdir.

           Ilk  öncə bir ölkənin kar qoxan havasını içimizə çəkdirən təsvirlərə diqqət yetirsək türk ədəbiyyatında betinleyici anlatım olaraq adlandırılan cümlələri asanlıqla seçə bilirik.

“Ayazın yüzünü kavurduğunu hissetti: gür bıyıklan sanki teker teker donyp dikiliyorlardı.” (1.səh 16)

           Biz burada Moskvanın güclü soyuğu ilə bərabər onun insan üzərində yarada biləcəyi təsiri də mübağilə şəklində görürük.  Bu mübağilələrin əslində ayrıntıları çoxaldaraq əsəri bədiiləşdirmək üçün deyil, hadisələrin həllində vasitə rolu oynamaq üçün verildiyini açıq şəkildə düşünmək olar.

           Əsərin bu kimi cümlələrində məqsəd yazıçı tərəfindən yaradılmış mühitin oxucunun gözləri önündə canlanması və o ayazın ortasında hiss etməsidir. Bunun üçün o. epitet təşbeh , metafora və s kimi vasitələrdən istifadə edilmişdir. Mavi ayaz, Sert rüzgâr,  ince kar  və bu kimi təsvirlərlə Ahmet Ümit peyzaj epitetləri ilə uğurlu şəkildə oxucuya çatdır. Lakin  əsərdə  uğurlu  peyzaj  nümunələri ilə yanaşı, bir sıra məna ifadə etməsi  nəzərdə  tutulan  epitetlərlə də rast gəlirik.  Yaşlı kənd  ,  yaşlı kayın ağacı, ince düsünce  və s epitetlər ilə yazıçı müxtəlif  mənaları  ifadə etməyə nail olmuşdur. Məsələn, birinci və ikinci epitet  kəndin va kayın ağacının qədim yaşını ifadə etməklə yanaşı, təsvir edildiyi şəhərin də çoxillik tarixini özündə əks etdirirsə, üçüncüdə insan təbiətinə xas müsbət məziyyətlərdən biri olan və insan düşüncəsinə yansıyan incəlik öz əksini tapır.

            Insan ruhunu, xarakterini hərtərəfli şəkildə təsvir edən yazıçı obrazlarını ziddiyyətli xüsusiyyətlərlə əhatələməyi də unutmamısdu ki, bunlar da obrazların bir- birinə olan münasibətindəki  bənzətmələrlə bəlli olur.

                         “Av köpeği gibi işin kokusunu hemen alır” (1. Səh 13)

            Cümlədə Nikolaya xas  mənfi xüsusiyyətlərdən biri olan sinsiliyin müxtəlif bənzətmələrlə göstərməsini  yazıçının bunları xalq dilinə uyğunluğunu nəzərə alaraq,  dedektiv əsərlə belə oxucu ilə arasında körpü yaratmaq üçün vasitəsi kimi  qiymətləndirmək mümkündür.  Bu bənzətmələr oxucunu hadisələrin baş verdiyi şəhər   soyuq olan anlatımından uzaqlaşdıraraq  daha  anlaşıqlı  bir dillə olanları qavramağa sövq edir. Eyni ideologiya sahiblərinin müxtəlif düşüncələrinin uğurlu təsvirini yaradan müəllif  əsərdə  istər bir sıra obrazların,  istərsə də müəllifin öz anlatımında əşya , heyvan, təbiət hadisələri və s ilə qarşılaşdırılan təşbehlərdən istifadə etməklə obrazların daxili və zahiri xüsusiyyətlərini açıq şəkildə ifadə etmişdir . Buz gibi bakışlar,  fal taşı gibi açılmış gözler,  yılan gibi kıvrılan kavisli bir yol,  sütun gibi uzanan iki bacak,  bir

sülük gibi bedenine yapışmış, kara bir nokta gibi duran abanoz,  bir deniz gibi içedönük mavi gözler,  çelik gibi eller  və s bu kimi ayrıntılı bənzətmələrlə, Ahmet Ümit,  hadisələrin  böyük  bir tarixi  dönəmi  yaşayan,  dövrünün mərkəzi sayılmış olan SSRİ də keçdiyini nəzərə aldığı əsərinin beynəlxalq arenada özünə oxucu qazanacağı düşüncəsini ön görərək  tənbehin qısaldılmış, pekinleştirilmiş və yalın kimi növlərinə müraciət etməmişdir.

           Müəyyən bir tarixi dönəmi əhatə edən əsərdə hadisələrin kar qoxan bir ölkədə , yəni Rusiyada keçməsini nəzərə alsaq, müxtəlif obrazların dilindən bu ölkənin mənsub olduğu dildə söz və ya cümlələrə rast gəlmək mümkündür ki, belə sözlər də ədəbiyyatımızda varvarizmlərə adlanır. Sovetlər Birliyinə ideoloji təhsil almaq məqsədilə gəlmiş bir çox ölkə vətəndaşının olması bu varvar  sözlərin sayını hə

r səhifədə daha çox artırır. Biz əsərdə bunlara obrazlar arasındakı dialoqlarda rast gəlirik:

• “Stop! Stop! Stop! (Dayan)
• “Kto tam” (kimdir?)                                                      
• “Dobre utra” (sabahınız xeyir)
• “Spasiba.” (Sağol)
• “Krassiva, oçin krassiva” (Gözəl, çox gözəl)
• “İzviniyte”  (üzr istəyirəm)
• “Xaraşo” (yaxşı)
• “Da, kanyeşna” (bəli, əlbəttə)
• “Tavariş” (yoldaş)

           Romanın, beynəlxalq mövzuda sınaqdan keçirilmiş bir qələm təcrübəsi olması burada sözü keçən ölkənin dilindən əlavə , yunan, ingilis və s bu kimi başqa dillərdə də söz və ya cümlələri görmək mümkündür

• “Yes of course “ (əlbəttə) ingiliscə
• “Thanks”  ( təşəkkürlər) ingiliscə
• “Filise me” (öp məni) yunanca  
• “Come” (gəl) ingiliscə
• “Hello comrades” (Salam yoldaşlar) ingiliscə
• “Kalinihta” (Gecəniz xeyrə) yunanca

         Bu  sözlər içərisində  diqqət  çəkən  məqam isə  kommunizmin bütün simvolikasını özündə  daşıyan  “yoldaş” sözünün Türk  dilindən  başqa bir neçə dildə işlədilməsidir. Bunu həmin anlayışın bir çok ölkənin tarixini əks etdirməsi ilə də əlaqələndirmək olar. 

           Əvvəl də qeyd etdiyimiz kimi, yazıçı əsərində müxtəlif ziddiyyətlərə sahib olan bir çox obrazlar yaratmışdır ki, onlardan heç birinin həyata , insanlara olan reaksiyasının tamamilə eyni olmadığını görürük. Elə bunun nəticəsidir ki,  bəzi hallarda xarakterlərin sahib olduğu reaksiyalar daha irəli keçərək vulqarizmə çevrilir. Əsərdə təsvir edilmiş vulqarizmlər bəzi hallarda bəsit , bəzən isə söyüş xarakterli sözlər kimi qələmə alınmışdır:

• “Saçma” , “Bok” , “Aptal” , “Piç” , “Alçak “ .

          Əsərin,  yazıldığı ildən təxminən 10 il əvvəl baş verən hadisələri mövzu alması və aradakı tarixi dönəmin az olması buradakı vulqar sözləri arxaikləşdirməsə də , bu illər ərzində SSRİ nin dağılması nəticəsində kommunizm, Sovetlər birliyi, yoldaş və s sözlərin öz aktivliyini itirməsin səbəb olmuşdur.

             Adında belə Moskvanın buz kimi ayazını oxucusuna hiss elətdirməyə çalışan Ahmet Ümit karın ciyərlərə dolan qoxusu ilə bərabər, hər zaman obrazların yanı başında olan ölümün  “qan qoxusu” və qorxusunu da onlara yaşatmağı uğurla bacarır. Yazıçının, sadəcə Türk torpaqlarının deyil, həm də beynəlxalq mövzularda usta olduğunu göstərdiyi əsərində , ayrıca eyni ideologiya ətrafında birləşmiş insanların hekayəsini ,hər hansı bir ideologiya ısrarında olmadan , ölkəsinin ədəbiyyatına tamamilə xas olmayan dedevtikliyə  odaklanaraq təsvir etməsi , fikrimizcə , istər  Türk , istərsə də bir zamanlar Sovetlər Birliyinin tərkibində olmuş ölkələrin oxucuları tərəfindən təqdirəlayiq qarşılanmalıdır.

Ədəbiyyat

1. Ahmet Ümit  “Kar kokusu”  , Everest yayınları,  2018, p 288 .
2. Friedrich Nietzsche  “Böyle buyurdu Zerdüşt “  , Say yayınları , 2016, p 392.

“Türkay” aylıq ədəbiyyat dərgisinin rəsmi elektron orqanı-Azərbaycanın Mədəniyyət vəƏdəbiyyat Portalının Sumqayıt Bürosunun Rəhbəri

Müəllif ilə əlaqə: zehrahesimovah@gmail.com

Açar sözlər: Şarl Lui Monteskyö, “Qanunların ruhu haqqında”, dini düşüncələr, millətlərarası əlaqə, qanunvericilik

Keywords:  Charles Louis Montesquieu, “On the Spirit of Laws”, religious thoughts, international relations, legislation

Maarifçilik dövründə Monteskyö görkəmli siyasi filosof idi. O, hökumətin bir çox növlərinin və onları formalaşdıran amillərin təbii izahını yaratdı və onların doymaq bilməyən maraq və tükənməz yumor hissi ilə təkamülünü asanlaşdırdı və ya əngəllədi. O, hökumətlərin bu hesabdan istifadə edərək korrupsiyadan necə qorunacağını izah etdi.

Monteskyönün son fəlsəfi traktatı “Qanunların ruhu haqqında” (1748) olmuşdur. O, tarixi, fəlsəfi, sosial, hüquqi və iqtisadi inanclarının xülasəsindən bir sistem yaratdı. Bütün digər növlər kimi insan da Monteskyöyə görə qaydalara tabedir, lakin o, həm də qeyd edir ki, insan düşünən varlıq olduğu üçün “o, daima Allahın qoyduğu qanunları pozur və müəyyən etdiyi qanunları dəyişir”. Monteskyö iddia edirdi ki, qanunvericilər, filosoflar və Tanrı tərəfindən qəbul edilən qanunların hamısının bəşəriyyət üzərində daimi təsiri var. Monteskyö Hobbsun “hamının hamıya qarşı müharibəsi”ndən fərqli olaraq insan varlığını idarə edən dörd əsas prinsip təklif edir:

1. İnsanın üç ehtiyacı arasında fərq qoyur:
2. Özünə ruzi əldə etməyə çalışmaq;
3. Sülh içində yaşamağa çalışmaq;
4. Bir-biri ilə danışmağa çalışmaq və ya “bir şəxsin digərinə ünvanlanmış tələbi”.

İnsanın cəmiyyətdə mövcud olmaq istəyi nəhayət, Monteskyö tərəfindən dördüncü təbii qanun kimi qeyd edilir. Dövlət idarəetmə formaları cəmiyyətdə yaşamağın nəticəsidir. Filosof bu kontekstdə hökumətin üç növünü vurğulayır: respublika, monarxiya və istibdad.

Qanunlar Ruhunda din yalnız kiçik bir rol oynayır. Allah 1-ci kitabda təbiəti və onun qanunlarını yaradan kimi təsvir edilir; Bunu etdikdən sonra O yox olur və başqa izahedici rol oynamır. Xüsusilə Monteskyö hər hansı bir xalqın qaydalarını izah etmək üçün fövqəltəbii təqdirdən, işıqlandırmadan və ya istiqamətləndirmədən istifadə etmir. Monteskyö dinləri “Qanunların Ruhu haqqında” əsərində doğruluğuna və ya yalanına görə qiymətləndirmir, əksinə “yalnız vətəndaş cəmiyyətində istehsal etdikləri yaxşılığa görə” qiymətləndirir. Onun fikrincə, bir çox dinlər müxtəlif quruluş və idarəetmə sistemləri üçün uyğundur. Donuzların az olduğu və xəstəliyə səbəb olduğu Ərəbistanda donuz ətinin yemək qadağası uyğundur, mal-qaranın çox ehtiyac duyulduğu, lakin inkişaf etmədiyi Hindistanda mal əti yemək qadağası uyğundur. Protestantlıq respublikalar üçün, katoliklik monarxiyalar üçün, islam isə despotizmlər üçün ən uyğunudur. Beləliklə, “Montezuma bu qədər inadkarlıqla ispanların dininin öz ölkələri üçün, onun isə Meksika üçün yaxşı olduğunu israr edəndə, o, absurd iddia etmədi”

Din, avtokratik hakimiyyət üzərində yoxlama rolunu oynaya bilən yeganə qurum olmaqla, səhv qanunların və qurumların mənfi təsirlərini azaltmağa xidmət edə bilər. Bununla belə, Monteskye hesab edirdi ki, mülki qanunvericiliyin dini göstərişlərə əsaslanması adətən səhvdir. Mülki qanunlar cəmiyyətin faydasını təmin etməyə çalışdığı halda, din fərdin kamilləşməsinə çalışır. Bu səbəbdən din “hər zaman mülki qanunların birinci prinsipi kimi xidmət etməməlidir”. Bu fərqli məqsədləri nəzərə alsaq, bu iki qanun dəstinin tələb etmələri çox vaxt fərqli olacaq. Dini davranış normaları mülki qanunlarla tətbiq edilməməlidir, çünki Allahın öz qaydaları var və insanların müdaxiləsi olmadan onları qorumaq üçün mükəmməl təchiz edilmişdir. Biz Allahın qanunlarını Onun üçün tətbiq etməyə və ya özümüzü Onun himayədarı kimi göstərməyə cəhd etdikdə dinimizi fanatizm və zülm alətinə çevirmiş oluruq; bu nə Allaha, nə də ölkəmizə xidmətdir.

Bir neçə inancın populyarlaşdığı bir xalqda həm hökumət, həm də əhali bütün inancları qəbul etməli və qeyd etməlidir. Qanunvericilik “bir neçə dindən nəinki dövləti qarışdırmalarını, hətta öz aralarında iğtişaşlar törətməmələrini tələb etməlidir”. Başqasını zorla dinə çevirmək qəddar və təsirsizdir, lakin buna baxmayaraq, kimisə təşviq etməklə dinini dəyişməyə inandırmaq olar. Monteskyö də onların xristianlığa layiq olmadığına dair qeyri-adi sərt iddia ilə çıxış edərək yazır: “Əgər kimsə gələcəkdə bizim yaşadığımız dövrdə Avropa xalqlarının mədəni olduğunu iddia etməyə cəsarət edərsə, siz İnkvizisiya) onların barbar olduqlarını sübut etmək üçün istinad ediləcək və onların sizinlə bağlı düşüncələri yaşınızı ləkələyəcək və bütün müasirləriniz üzərində nifrət yayacaq”.

O hesab edir ki, qanunlara tabe olan, sabit, qeyri-despotik hökumət altında yaşamaq onun sakinlərinə həyatlarını istədikləri kimi aparmağa imkan verir və belə bir hökumət ehtiyatsızlıqdan dəyişdirilməməlidir. Siyasi sistemimizi hərtərəfli başa düşmək və onun həm xalqın, həm də millətin ehtiyaclarına necə uyğunlaşdırıldığını başa düşmək onun məntiqsiz görünən bir çox tərəflərinin məna kəsb etdiyini və onları “islah etmək” cəhdinin əslində sistemi daha da zəiflədəcəyini aşkar edirdi.

Qanunlarımızı bilmək həm də bizə həqiqətən islahat tələb edən sahələri və onları həyata keçirməyin ən yaxşı yollarını müəyyən etməyə imkan verəcək. Məsələn, bir çox millətlərdə qanunlar daha liberal və humanist oluna bilər, həmçinin Monteskyönün fikrincə, onlar dövlət hakimiyyətinin özbaşına və repressiv şəkildə həyata keçirilməsinə daha az yer buraxaraq, daha az özbaşına tətbiq oluna bilər. Köləlik və dini ayrı-seçkilik də qanundan kənarlaşdırıla bilər və ticarət təşviq edilə bilər.

 “Türkay” aylıq ədəbiyyat dərgisinin rəsmi elektron orqanı-Azərbaycanın Mədəniyyət və Ədəbiyyat Portalının Sumqayıt Bürosunun Rəhbəri

AFAQ MƏSUDUN HEKAYƏLƏRİNDƏ EKZİSTENSİALİZM

EXISTENTIALISM IN AFAQ MASUD’S STORIES

Zəhra Həsimova Elman

Azərbaycan Dillər Universiteti, Magistratura şöbəsi

0009-0004-7758-8073

ABSTACT

The concept of human self-development, accepting the meaninglessness of life and addressing issues related to human spirituality are presented by existential philosophy. Afaq Masud’s stories touch on these issues. Existential fiction themes include the purpose of existence, the inner life of man, spirituality, and the relationship between life and death.

Each story shows a person’s introspection, sense of meaninglessness, triumph, sadness, and the decisions and experiences they face. When these topics are discussed more widely, it becomes clear that Afaq Masud explores existentialist issues in his writings and emphasizes the need for people to face both the material and spiritual world in which they live.

The basic principles of existentialism are the establishment of a person’s self and existence, self-awareness and the search for meaninglessness. Afaq Masud’s stories explain the theory of the relationship between a person’s inner world and the external world in which they exist, and show the tendency of a person to care about himself.

The text delves into a number of important themes, including an exploration of the relationship between the spiritual and material worlds, the futility of human self-formation, and choices and freedoms. By describing these concerns in the works of Afag Masud, the importance of literature in human life and the enrichment of human existence are emphasized.

Afaq Masud’s writings thus explain the basic tenets and concepts of existentialism and demonstrate the value of literature as a vital resource for the study of the human condition and the meaning of existence. These stories provide an interesting framework for analyzing these themes, as they highlight the intricacies and challenges of both one’s inner world and the outer world.

Key word: Afaq Masud, Existentialism, Azerbaijani literature.

GİRİŞ

           “Bəzən mənə elə gəlir ki, nə isə, ayrı bir işlə məşğul oluram. Bəlkə də bu, heç ədəbiyyat deyil”. Azərbaycan ədəbiyyatının yazıçı və ədəbiyyatşünas ailəsində dünyaya göz açmış yazıçı-dramaturq və görkəmli nəsr ustalarından olan Afaq Məsud müsahibələrindən birində “Niyə məhz ədəbiyyat?” sualına yuxarıdakı cavabı verərək əslində ədəbiyyatın insanın ucsuz-bucaqsız dərinliyinə nüfuz edən əvəzsiz vasitə olduğunu açıq şəkildə ifadə etmişdir. Tələbəlik illərindən etibarən yazmağa başladığı hekayələrində insan , onun taleyi, daxili-mənəvi aləmi, yaşam və ölüm arasındakı incə xətti kiçik detallarla bəzəyən Afaq Məsudun “II İohan” , “Müdir”, “Alman kilsəsi”, “Gecə” , “Qonaqlıq”, “Bekar”, “ Çovğun” “Telefonda işıq”, “Can üstə”, “Üçüncü mərtəbədə”, “Oğru”, “Ədalət”, “Tək”, “Uydurma”, “Sərçələr”, “Dovşanın ölümü”, “Su” və s hekayələrində “insan və cəmiyyət” arasındakı münasibətlər fonunda insanın ekzistensial dəyərlərini ayrı- ayrı problemlər müstəvisində təsvir olunur. Bundan başqa qeyd etmək lazımdır ki, yazıçının hekayələrində “həyat–ölüm”, “insan mahiyyəti” kimi dialektik məfhumlar da ehtiva edilmişdir.

Ekzistensializm 19-cu əsrin ortalarında dominant sistematik fəlsəfəyə qarşı reaksiya olaraq yaranmışdır. Sören Kyerkeqor özü heç vaxt bu termindən istifadə etməməsinə baxmayaraq, ilk ekzistensialist filosof kimi qəbul edilir. Ekzistensialistlər, düşüncələrini dolaysız olaraq öz şəxsi həyatının bir aspektini aydınladan romanlar, dramalar və gündəliklər ilə təsvir edirlər. Ekzistensializmə görə, hər şey insanın özü ilə başlayır və bitir. İnsan situasiyaya görə deyil,

situasiya insana görə dəyişməlidir. Bu fərqli situasiyalarda isə insanların öz duyğu və davranışlarına görə mövqe və düşüncələri izah edilir. Azərbaycan ədəbiyyatında da bu Qərb fəlsəfəsinin təsirinə sonrakı dövrlərdə rast gəlinməyə başlamışdır. Qəhrəmanın ölüm qorxusu, pessimist ruhu , ətraf aləmə özgələşməsi və bu özgələşmədən doğan tənhalıq, azadlığa meyillilik, ətrafındakıları önəmsəməməsi ədəbiyyatımızda ekzistensial elementlərin səciyyəsini müəyyənləşdirir.

Hər bir millətin çağdaş nəsrində, bədii mətnlərində dünya ədəbiyyatının minilliklər boyu keçdiyi hadisələr, rastlaşdığı təbəddülatlar zaman keçdikcə bir daha qarşıya çıxır, özünü qabarıq bir şəkildə yansıdır. Avropa ədəbiyyatında XIX əsrin ortalarında yaranan, ədəbiyyatımıza isə müstəqillik illərində nüfuz etməyi bacarmış ekzistensial dəyərlər Afaq Məsudun qəhrəmanlarını da əhatə edir. Ekzistensializm – Azərbaycan ədəbiyyatında qərar tutmayan, Avropa ədəbiyyatı üçün isə doğma sayılan və yeni dünyagörüşü yaratmaq cəhdi kimi meydana gəlmiş irrasional, subyektiv, idealist, ədəbi-fəlsəhi cərəyandır. Məlumdur ki, ekzistensial dəyərlər şəxsi varlıqdan başlayır. Afaq Məsudun qəhrəmanları da bu dəyərlər çərçivəsində hərəkət edirlər. İnsanın varlıq ilə yoxluq arasında həqiqət arayışındakı bir “mən” , dünyanın isə bizi Allahdan ayıran sədd deyil, ona qovuşduran körpü olması kimi fikirlər obrazların daxili dünyasının əsasını təşkil edir. ( 2. Səh 29)

Yazıçının “II İohan” hekayəsində artıq varlıq və ölüm arasındakı insan həyatının mahiyyətini dərk edən Papa və hələ də öz “MƏN” inin axtarışında olan iki dost obrazı təsvir edilir. Yaşı ötmüş, ayaqda dura bilməyən Papanın ömrünün son çağlarında adı çəkilməyən və xristianlıq ilə heç bir əlaqəsi olmayan ölkəyə gələrək məhz bu ölkədə dünya müsəlmanları və xristianlarına müraciət etmək istəyini onun varlığın əbədiyyətinin dərk etməsi ilə əlaqələndirmək olar. Dini ekzistensializmə görə, insan ruh və bədənin, əbədiyyət və sonun, müvəqqəti və qalıcının, azadlıq və zərurinin bir sintezidir ( 3. Səh 45 ). Buna görə də, insan

tamamlanmış bir varlıq deyil. İnsanın tamamlanması isə tanrıya qovuşmaqdır, başqa bir deyimlə, “mən” ini tapmaqdır. Papa hər ikinin nümayəndələrinə müraciət edərək bu dinlərin birləşməsini xoşbəxtliyə — “həqiqət” ə çatmağın yeganə yolu olduğunu qeyd edir. Hekayədə ,eyni zaman, çərçivəsində “bədənlə ruh”, “gizli ilə aşkar” , “şüur və duyğu” kimi əks qütbləri xarakterizə edən iki dost obrazı oxucuya müxtəlif nöqteyi-nəzərdən baxmağa imkan yaradır. Bu məqamda ekzistensializmin “azadlıq və ümidsizlik” elementlərinin sanki bir qarşıdurmasını görürük. Ümidsizlik insanın azadlıq elementi ilə bağlıdır. Insanlar azad olduğundan, onlar daimi bir seçim ilə qarşılaşırlar. Varlıq prosesində insanlar “mən” olmaq istəyirlər və ya “mən” olmağın məsuliyyətindən çəkinirlər. Əgər insan “mən” ,başqa bir sözlə, özü olmaq istəsə, mütləq öz məhdudiyyətləri ilə qarşılaşacaq və ümidsizliyə düşəcəkdir. Əksinə, bir şəxs özü olmağı qəbul etmirsə, özündən başqası olmağa çalışacaq və bunun nəticəsində daha çox ümidsizliyə düçar olacaq ( 4. Səh 35 ). Havasız və əşyalarla dolu olan salonlara aludə olub monoton həyat tərzi sürən qəhrəmanın bu mərhələyə qədərki keşməkeşli yaşayışı , əzabları və daxili-mənəvi aləmi ilə arasındakı divarlar onun əvvəllər yazdığı şeirlərdəki sözlərin yarada biləcəyi duyğulardan — onu keçmiş həyatına bağlayan “mən”indən qaçmasına gətirib çıxarır. Qısaca, insanın bir sistem və ya məfhuma bağlılığı onu bir çox gerçəkliyi görməzdən gəlməyə vadar edir. Yazıçı həmçinin divarlarla əhatələnməyən insanın fərqində olmadan içərisindəki xislətinə də işarə etmiş, ona edilən, mənəvi dünyasını itirməsinə səbəb ola biləcək təklifə duyulan bir anlıq məmnunluğu vurğulamışdır.

Hər nə qədər fərdi yaradıcılıq məhsulu olsa da, yazıçının hekayələrində yaşadığı dövrün mənəvi-əxlaqi dəyərləri , cəmiyyət və mövcud şərtlərin təsiri də aydın şəkildə təsvir olunur. Yazıçının “Müdir” hekayəsində iki fərqli “mən” arasında qalmış qəhrəmanının güclü psixoloji təməllərə əsaslanan hadisələr fonunda “həqiqət” axtarışı təsvir olunur. Ekzistential və sürrealist ideyalarla işlənmiş qəhrəmanın daxili aləmi ilə çarpışmaları simvolik çalarlarla oxucuya

təqdim edilir. Sürrealizmə xas olan sayıqlama, yuxu və gerçəklik arasındakı sərhədlərin aradan qalxması faktları hekayədə diqqət çəkən məqamlardandır. İşdə tanış olduğu “Müdir” i ilə yuxularında görüşən obraz ailəsi ilə arasına sədd çəkir, hətta həyat yoldaşını öldürməyi belə düşünür. Nitsşenin “əxlaq” konsepsiyası mövqeyindən çıxış etsək , düşüncənin mərkəzində insanın yerləşdiyini görərik. Ekzistensializmə görə, insan seçimləri ilə, özünü formalaşdırmaqla azadlığı əldə edə bilər. İnsan ömür boyu mövcudluğuna nəyin yaxşı, nəyin pis təsir etdiyini müəyyən etməyə çalışır. Əgər bir fərd özü üçün zərərli olanı seçirsə və ya üstünlük verirsə, bu zaman “əxlaq” elementindən kənara çıxmış olur (5.Səh 15). Hekayənin qəhrəman bu qarşıdurmalar vəziyyətində daxili “mən” i ilə əlaqəsini itirmir, daim “bəlkə”lərdən istifadə edərək mübarizə edir. Sonda isə arvadının gözlərində absurd həyatının yansımasını görür. İnsanın ətraf aləmə , hətta ailəsinə yadlaşması prosesinə “Çovğun” hekayəsində də rast gəlirik. Səkinə və Qafar obrazlarının bir- birinə olan münasibəti bunun bariz nümunəsidir. Hər iki obraz keçmişdən gələn narahatlıqları bir-birləri ilə paylaşmayaraq bu yadlaşmanın təməlini əks etdirirlər. Onların gün ərzində görüləcək işlərin çox olmasına sevinmələri mühitin insanın daxili aləminə təsir edərək fiziki deyil, mənəvi uzaqlığın necə yaratdığını göstərir. “Çovğun” hekayəsində Qafar kişinin ahıl yaşında təmtərağın mənasızlığını dərk etməsi “II İohan” dakı Papa II İohan Paveli yadımıza salır. O da gəldiyi ölkədə iqamətgahdan imtina etmişdi. Belə məqamda, “üst insan” anlayışını xatırlamaq lazım gəlir. İnsanın seçimləri özünə məxsusdur. İnsan qorxaq və ya cəsur, ağıllı və ya axmaq olmağı seçə bildiyi kimi , maddiyyatla mənəviyyat arasında seçim etməkdə də azaddır. Həmin seçimlər azad fərdin təbiətini təşkil edir ( 8. Səh 35 ). Bu, hər iki obrazın maddi dünyadan əl çəkib həqiqət axtarışı ilə mənəvi dünyaya yönəlməsini göstərir. Mənəvi aləmə yüksəlib Tanrı qatına çatmaq ideyası Qərb fəlsəfəsində Nitsşenin “ali insan” (7. Səh 8 ) ,Şərq fəlsəfəsində isə “kamil insan” olma yolundakı anlayışları Afaq Məsudun hekayələrində özünü açıq şəkildə göstərir. Unutmaq olmaz ki, insan həmişə özü düşündüyündən artıqdır və hər bir insan özünü aşıb ali və ya kamil insan zirvəsinə çatmaq üçün çalışmalıdır.

İnsan və mövcudluğu izah etməkdə ədəbi dilin zənginliklərindən məharətlə istifadə etməyi bacaran Afaq Məsud ekzistensial simvolizmin müxtəlif çalarlarları ilə süslədiyi “Gecə” hekayəsində yuxu, külək arxetipi, imitasiya kimi mifoloji ünsürlərə yer verməklə folklor elementlərini daxili-mənəvi aləmi əks etdirən ayna kimi göstərmişdir. Yuxu hekayədə mənəviyyata açılan qapını, ölümdən sonrakı ölümsüzlüyü simvolizə edir. Hekayənin qəhrəmanı Talıb kişinin yuxuda gördüyü ağ saqqallı və ağ geyimli kişi bizə folklordakı Xızır obrazını xatırladır. Tədqiqatlarda «suyun külək və havanın himayəçisi» kimi təqdim olunan Xızır dastanlarımızda aşiq və məşuqun yuxusuna girərək onlara eşq badəsi içirdir , yalnız bundan sonra dastan qəhrəmanı haqq aşığına çevrilir. Talıb kişinin yuxusunda onu ucsuz-bucaqsız ağ səhraya aparan və qeybə çəkilən bu nurani obrazını haqqa və həqiqətə məhz Xızırın köməyi ilə çatmaq motivi ilə müqayisə etsək, ruh və bədənin sintezi olan insanın maddi – mənəvi aləm ortasında sadəcə bir vasitə olduğunu görmüş oluruq. Hekayədə diqqəti cəlb edən məqamlardan biri də külək arxetipidir. Külək dünyanın yaranmasında nizamlayıcı, təkan verici funksiya daşıması ilə bilinir. Əsərdə külək ölümü simvolizə edir. “Külək nəsə istəyir” cümləsi və Talıb kişinin ölümündən sonra çovğunun bitməsi bunu açıq şəkildə göstərir. Ölümün dünyanın axarını, onun nizamını təşkil etməsi və Talıb kişinin həmin küləyin uğultusunu yuxu ilə gerçəklik anlarında eşitməsini obrazın mövcudluq ilə ölüm arasındakı imitasiyası adlandırmağa imkan verir. Hekayənin qəhrəmanın ölümü ilə yox, yazın gəlib yağışın yağması ilə bitməsi obrazın maddi və mənəvi aləm arasındakı imitasiyası ideyasını bir daha təsdiqləmiş olur. Bunun üçün xüsusilə yaz ayının seçilməsi də təsadüfi görünmür. Yaz ayı mifoloji tədqiqatlarda təkanverici qüvvə kimi həyatın yenilənməsi, keçid dövrü kimi xarakterizə olunur.

Nəticə etibarilə, Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli nəsr ustalarından olan Afaq Məsudun hekayələri istər ümumi məzmunu, istərsə də ən xırda detalları ilə “maddiyyat ilə mənəviyyat”, “yaşam ilə ölüm”, “varlıq və heçlik” kimi

ekzistensial dəyərləri oxucuya çatdırmağa, onların insanın daxili aləmi, düşüncənin davranışlar ilə ziddiyyət və bağlılıqları haqqında fikrə yiyələnmələrinə nail olmuşdur. Ekzistensializmin formalaşması ilə birlikdə insan narahatlıq, qorxu, qayğı və seçimləriylə mövcudluğu tamamlamağa çalışan azad varlığa çevrilmişdir. Sonda isə bizi maraqlandıran bir sual meydana çıxır : “ Bəs əsl azadlıq varmı?”. Əgər “azad insan” konsepsiyasına fərdin fiziki davranışlarından asılı olaraq deyil, mənəvi duyğu və düşüncələrin nəzdində baxsaq, yazıçı-dramaturq Afaq Məsudun hekayələrindəki qəhrəmanların “mən” ən məhbus olduğunu görmüş olarıq ki, bu da Nitsşe fəlsəfəsinin “mən” içində “mən” ideyasını ağıllara gətirir. Hər halda, əgər insan nə olduğu barədə biliyə malik olduğunu hesab etsəydi, ekzistensialist fəlsəfə dərhal məhv olmuş olardı.

Ədəbiyyat siyahısı

1. Afaq Məsud Seçilmiş əsərləri 2 cilddə 1-ci cild, Bakı , “Elm və Təhsil”, 2012, 592 s.
2. Nurəddin Topçu “Varoluş Fəlsəfəsi – Hərəkət Fəlsəfəsi” , “Dərgah Yayınları” , Dekabr- 2010 , 64 s.
3. Vədat Çələbi. “Kyerkeqor və Yaspersin varoluş fəlsəfəsində ağıl , din və iman ilişkisi”. Erciyes Üniversitesi Felsefe Bölümü. 2015, 123 s.
4. Vədat Çələbi. “S. Kyerkeqor və J.P.Sartrın varoluş anlayışlarının qarşılaşdırılması”. Pamukkale Universiteti, Sosial Bilimler Institutu, Dənizli – 2008, 615 s.
5. Fridrix Nitsşe “Dəccal” , Xan nəşriyyatı Bakı-2016, səh 120.
6. Azad Nəbiyev “Filklorda fasiləsiz transfer və yuxu paradiqmaları” Bakı , “Elm və Təhsil” – 2011, 341 s.
7. Fridrix Nitsşe “Zərdüşt belə deyirdi” Azərbaycan, “Qanun nəşriyyatı” 2016, 434 s.
8. Əli Şəriəti “Özü olmayan adam” , Türkiyə , “Fecr Yayınları” Fevral 2012, 400 s.
9.  Afaq Məsud rəsmi saytı , hekayələr, “Müdir” hekayəsi . https://www.afaqmesud.az/az/posts/category:10

 41 il ömür sürən, həyatı “Füsunlar” arasında keçən, incə ruhlu, şeirlərində tərtəmiz ana qoxusu hiss edilən türk şairəsi-Didem Madak. Ömrünün neçə baharını, neçə qışını yaşamışdı, amma “sevinmək nədənsə həmişə yeddi yaşında” kimi qalmışdı ağlının ən dərin qatlarında. Həyat hekayəsində kədərli anlar, sevincli günlərini üstələmiş, alın yazısının hansı kitabın arasında olduğunu bilmək üçün günlərlə Tanrı ilə danışmışdı. Hər kəsdən, hər şeydən uzaqlaşan Didem bir tək Allahdan uzaqlaşmamış, onu qəlbinə ən yaxın dost, anasız günlərində könlünə məlhəm hesab etmişdi. Həyatının ən şıltaq çağlarında, daha 13 yaşında olarkən “çox sevinmələrin qadını” olan Füsun xanımı 38 yaşında xərçəng xəstəliyindən itirmişdi. Anasından xatirə qalan şeir dəftəri D.Madakın bundan sonrakı həyatını şairə kimi davam etməsinə səbəb olmuşdu. Şairəni ədəbiyyatla tanış edən də, onu bu dünyanın adamı kimi yaradan da anasıdır. Xoşbəxt anlarını uşaq romanlarına bənzətmiş, anasının isə “uşaq romanı” olmasını istəmişdi. Fırtınalarla keçən ömür yolunda şeirləri onun əlindən tutmuş, “palçıqlı paltar geyinmiş şəhər”in içində hər kəsdən uzaq dünya qurmuşdu özünə. Qaçdığı  anlarda kimsə onu tapmasın deyə Tanrının arxasına gizlənərdi çox zaman, çünki o, bir qız uşağının xəyalları qədər böyük idi. 

               İnsanlar öldülər, həmişə öldülər, bir gün öldülər

               bilinməz!

               Gecənin çəkməcəsində unuduldular sonra

               Bir inci boyunbağı kimi dağılmış muncuqları – deyən D.Madak insanların nə qədər unutqan varlıq olduqlarını bir daha sübut etmişdi. 

   Şeirlərində anası ilə yanaşı bacısı İşıldan, onunla qurduğu xəyallardan, oynadıqları məsum oyunlardan da söhbət açardı. Bəzən iki bacı “olmayan çayları, olmayan fincanlardan içib” doyunca gülərdilər. Ara-sıra qəlbinin küsdüyü atasından da danışardı şeir dünyasında. “Mutsuza kim bakacak” şeirindəki “Bir atadan qurtuluşumu bayram edirəm” misrası sevgi ilə küskünlüyün ortasında dayanmışdı,sanki. Onu “anasının həyatının mərkəzini güllərlə bəzəyən insan” olmasını istəyərdi həmişə. Amma bu arzusu heç vaxt gerçəkləşmir. Əksinə anasını itirdikdən sonra atası yenidən evlənir, ögey ananın yadlığını hələ uşaq ikən dadır. Yadlıq duyğusundan qurtulmaq üçün gənc yaşda evlənir, amma bu evlilik xoşbəxtlik yox, kədər gətirir. 

    Ailə həyatlarında şansı gətirməyən D.Madak bu evliliyi sonlandırdıqdan sonra öz qabığına çəkilir. 

                             Onlara nə deməliyəm

                            Nələrsə deməyim lazımdırmı?

                            İnsanlar axtardığımızda gəlməzlər,

                           axtarmadıqda kaş ki, məni çağırsaydın deyərlər. 

  Bu misralar göstərir ki, Didem Madak tək olmağı seçsə də, qəlbində həmişə axtarılmaq, ehtiyac duyulmaq hissini yaşadıb. İnsanlarda görmək istədiklərini tapmadığından tək qalmağa qərar verib.

   Həmin günlərində güclü bir əl onu tutub silkələyir.Hər silkələndikdə budaqlarından min bir “ah”tökülür. Nə çox demişdi həmin gecələr “ah” kəliməsini. Bəzən Tanrını qucaqlamaq arzusu ilə yanıb-tutuşar, bəzən də “insan unudan və unudulmaya məhkum olandır” düşüncələrini beynində köhnə kasetlər kimi tez-tez fırlamışdı. Hərdən pəncərədən yetim qalmış dünyaya, Allah baba ilə baş-başa söhbət edən insanlara baxardı. Qismətini, yaşanmış və yaşanacaqları sorğu-sual edərdi beynində. Yağışın sərtcə düşən damlaları ruhunu üşüdərdi çox gecə. Həmin anlarda dilindən çıxan kəlimələr bəyaz vərəqləri yaşıla, maviyə boyayardı.  Həyatındakı səhifələr isə payızın sarı yarpaqlarına dönərdi. Orada mavi və yaşıl rəngdən əsər-əlamət olmazdı. Sonralar isə D.Madak sarı rəngin ölü olmadığını başa düşür. Öləcəyini hiss etmiş kimi, bir neçə dəqiqəni ipək dəsmalın içində saxlaya bilmək üçün çırpınır. Bu zaman da onu tutub silkələyən əllər var idi, amma silkələndikcə Didemin çiynindən geri döndərməyə çalışdığı əqrəblər, zamanın ana laylasına bənzəyən həzin naləsi tökülürdü. Artıq onun da yaşamaq, savaşmaq üçün bir məqsədi vardı. Anası Füsunu itirdikdən sonra qaranlığa qərq olan dünyası, balaca qızı Füsunla işıqlaşmışdı. Şeir yazmağa itirdiyi ananın ilıq nəfəsini tapmaq ümidi ilə başlayan Didəm qızının doğulması ilə həsrət qaldığı ailə sevgisinə qovuşmuşdu.

      Çox zaman deyirlər ki, qız uşaqları analarının həyatını yaşayır.  Ananın sevinci övladına xoşbəxtlik, kədəri isə hüzn gətirir. Həyatının başlanğıcından sonuna kimi ana kəliməsini müqəddəs ocaq zənn edən, Didem Madak anası kimi 41 yaşında xərcəng xəstəliyindən həyatını itirmişdi. Balaca Füsun hələ 3 yaşında ikən anasından yetim qalmış, onun yoxluğunu doldura bilməmişdi. Şairə Didem Madak istəməsə də həm anasının həyatını yaşamış, həm də öz taleyini qızına yaşatmışdı. Bəlkə də, Tanrı “bəzən ölmək istəyirəm, məni yenidən dünyaya gətirəsən deyə” arzusunu qəbul etmişdi.

Zulfiyyemirzeyeva11@gmail.com

Mənbə: https://edebiyyat.az/

Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü, Gənclər üçün Prezident mükafatçısı,

Azərbaycanın Mədəniyyət və Ədəbiyyat Portalının Muğan Bölməsninin Rəhbəri

Böyük yazıçı”, “böyük şair”, “böyük bəstəkar” və s. bu kimi ifadələri tez-tez eşidirik. Bu halda bəzən iki şairin (eləcə də yazıçının, rəssamın, bəstəkarın, siyasətçinin və s.) müqayisəsi aparılır. “Filankəs filankəsdən böyük şairdir”, “yox, mənim fikrimcə filankəs ondan böyük şairdir”- kimi qeyri-müəyyən və yalnış fikirləri də eşidə bilirik.

Hər kəs öz fikir və mülahizələrini irəli sürür, birinin böyük sənətkar hesab etdiyini digəri “mən onun əsərlərini oxumuşam, o, böyük sənətkar deyil”-deyir. Demək, kimsə, haqqında söhbət gedən sənətkara fərdi zövqünə və ya subyektiv düşüncəsinə görə dəyər verir. Təbii, sənətkarın böyüklüyünü zövqə görə müəyyən etmək böyük yanlışlıq olar. Hər şeyin ölçü vahidi olduğu kimi yazıçının, şairin, və s.mənəvi çəkisinin böyüklük dərəcəsini müəyyən edəcək ölçü vahidi olmalıdır, zənnimcə. Bəs, kimin daha böyük sənətkar olduğunu necə müəyyən etməli?! Kitablarının sayına, çap olunan məqalə və ya şeirlərinin sayına görəmi?! Əsərlərinin sənətkarlıq xüsusiyyətinə, bədii ifadə vasitələrindən ustalıqla istifadə edə bilmək məharətinə görəmi? Dilinin səlisliyinə, axıcılığına və ya elmiliyinə görəmi? Bütün bunlar müəyyən dərəcədə göstərici ola bilər, ancaq əsas ola bilməz- düşüncəsindəyəm. Mənə elə gəlir ki, hər bir sənətkara, onun yaradıcılığının ictimai faydalılıq əmsalına görə dəyər verilməlidir. (İctimai faydalılıq əmsalı ifadəsi ədəbiyyat üçün doğma olmasa da, fikrin daha dəqiq söylənməsi üçün bu ifadədən yararlanmaq zərurəti var). Yazıçının, rəssamın, bəstəkarın, eləcə də şairin yaradıcılığının ictimai faydalılıq əmsalı yüksəldikcə sənətin və sənətkarın böyüklüyü daha geniş miqyas alır və daha yüksək dəyər kəsb etmiş olur. Otuz – qırx və hətta daha çox kitabın müəllifi olan yazarlar tanıyırıq. (Belə yazarlar dünən də olmuş, bu gün də var). Ancaq, belə yazarlar nəinki yeni yaradıcı nəslə, sıradan vətəndaşın belə düşüncəsinə təsir etmir, bir çox hallarda isə ümumi oxucu düşüncəsindən çox-çox geri qalır. Əlbəttə bu tip sənət əsərlərinin ictimai faydalılığından danışmaq da yersizdir. Lakin, bir kitab və ya bir əsərlə millət üçün dəyərli və böyük bir nəsil yetişdirən, yaradıcılığa stimul verən sənətkarlarımız ictimai faydalılıq əmsalı yüksək olan kimsələrdir. Örnəyi Nizami, Nəsimi, Əli bəy, Üzeyir bəy və bu kimi başqaları. Məsələyə bir qədər geniş müstəvidə yanaşaq:

Didro, Volter, Hüqo, Montöskyö və digər maarifçilərin yaradıcılığı və fəlsəfi fikri Fransa imperiyasını və nəhayət Fransa dövlətini yaratdı. Hal-hazırda bir çox dövlətlərin hakimiyyət bölgüsü bu ideya sahiblərinin prinsipləri əsasında həyata keçirilir. Hegel, Höte, Nitsşe və digər düşüncə adamlarının prinsipləri Alman dövlətini yaratdı. Onların prinsipləri – ədalət, dəqiqlik, elmilik və digər fəlsəfi nəzəriyyələri – bu gün də Almaniyanın dövlət prinsiplərinin əsasında durur. Fales, Sokrat, Platon, Aristotel Bizans imperiyasını yaratdı. Demokratiya və demokratik hakimiyyət ifadəsi məhz onlardan – antik düşüncə bahadırlarından gəlir. Xalq hakimiyyəti ifadəsinin əsasında onların qoyduğu prinsiplər durur.

Azərbaycanda Əli Bəy Hüseynzadə üçrəngli bayrağın düsturunu verməklə üç fərqli düşüncəni – dünyəviliyi, türkçülüyü və müsəlmanlığı – vahid ideologiya şəklində cəmləşdirdi. Çağdaş Azərbaycanın dövlət ideologiyasının əsasında məhz bu prinsiplər durur. Hazırda bu ideologiyanı bəzi düşüncə sahibləri ümumtürk birliyi üçün ən uğurlu variant hesab edir. Həsən Bəy Zərdabi “Əkinçi”ni nəşr etməklə jurnalist nəslinin yetişməsinə, M.F.Axundov öz yaradıcılığı ilə teatrşünaslığın, ədəbi tənqidin, dramaturgiyanın yaranmasına, Üzeyr bəy professional musiqinin və musiqişünaslığın meydana gəlməsinə təkan verdi.

Göründüyü kimi hər bir yaradıcı adamın ictimai faydalılıq əmsalını əsas götürərək daha dəqiq dəyər vermək mümkündür. Bəzi yaradıcı insanların ictimai faydalılıq əmsalı bir eli, bir mahalı, bəzilərinki isə bir dövləti, hətta bütöv bir qitəni əhatə edir. Deməli, məsələyə bu prizmadan yanaşanda ağızdolusu “böyük sənətkar”, “dahi şair” və s. dediyimiz bir sıra insanların adının qarşısında ictimai faydalılıq əmsalı bərabərdir “0” yazmalı olarıq. Millətimiz və dövlətimiz üçün zərrə qədər də olsa faydalı ola və “faydalılıq əmsalı bərabərdir 1” düsturuna cavab verə bilsək nə mutlu bizə!

Azərbaycanın Mədəniyyət və Ədəbiyyat Portalının Baş redaktor müavini

Necə danışdığına deyil, nə danışdığına diqqət edin🥲🙂
” 11 yaşım olardı. Ailəmiz dağılmış,yoxsul həyat tərzi yaşayırdıq. Anam evdə dərzilik edirdi. Birtəhər keçinib gedirdik.Kitablarımın çoxu dəxlisiz idi, məktəbə vurmağa çantam belə yox idi.
Bayram ərəfəsi idi.Anam biraz pul toplayıb çətinliklə də olsa mənə bir cüt ayaqqabı ala bilmişdi. Bir şalvarla bir köynək də tikmişdi əynimə.
Səhər tezdən geyindim əynimi.Bir-iki gün əvvəldən sözləşmişdik ki, dostlarım bizə gələcək, bizdən bayram gəzintisinə gedəcəkdik. Əyləncə maşınlarına minəcək,ola bilsin haradasa əyləşib yemək yeyəcəkdik. Bunun üçünsə cibimdə pulun olması vacib idi.Anamdan pul istədim.
-‘Pulumuz yoxdu,balam’-dedi.
Dəliyə dönmüşdüm.Dostlarım gəlmək üzrə idi.Onlara “pulumuz yoxdu deyə mən sizinlə bayram gəzintisinə gedə bilmərəm..” deyə bilməzdim axı.
Az qala anamın üzünə xırçınlaşıb* çəmkirmiş*, əynimdəkiliəri çıxarıb divarlara çırpmışdım.
Məni izləyən anam ‘şfoner’dəki çantasından bircə məmməd( Məmməd Əmin) tapıb mənə uzatdı:
-bu çatarmı?! (O vaxtlar kasıblar üçün böyük pul idi)
Tez əynimi geyindim. Pulu cibimə qoyub dostlarımı gözlədim. Az keçmişdi ki, uşaqlar gəldilər.Anam bişirdiyi alma kompotundan uşaqlara verdi.Hər iki dostumun saçını oxşadı, üzündən öpdü və bizi yola salıb, ‘sağ-salamat vaxtında geri dönün,doyunca gəzin’- dedi.
Həyətə çıxdıq. Yere -göyə sığmırdım.Fəqət məhləni dönərkən gözüm pəncərədən bizə baxıb əl yelləyən anama ilişdi. O an içimdə qəribə bir ağlama gəldi,gözlərim doldu.Boğazımda nəsə düyünlənmişdi. Kövrəldiyimi dostlarıma bəlli etmədən onlarla getmək istəmədiyimi dedim.
Səbəbini bilmədilər , hətta, ‘pulun yoxdu ona görə’ deyib lovğalandılar. Cibimdəki bir məmmədi onlara pulumun olduğunu gôstərdim.Məni ordaca qoyub getdilər.
Xeyli məhlə aralarında dəli-dəli fırlandım,adam olmayan yerlərdən keçəndə gizli-gizli,hıçqıra-hıçqıra ağladım. Ürəyimi boşaltdım.Sonra üz-gözümü yaxşıca sildim. Xeyli sevincliymiş kimi gülümsəməyə başlayıb evə geri döndüm. Anam məni görüncə soruşdu:
-Niyə qayıtdın?
+Ürəyim istəmədi.. (cibimdəki pulu çıxarıb anama uzatdım.Anam pula baxıb ,məni qucaqlayıb sinəsinə sıxdı. Sonra isə hönkûr-hönkür ağlamağa başladı. O ağlayırdı mən isə daha ağlamırdım.Ürəyimi küçədə boşaltmışdım.Anamı öpüb ondan ağlamamasını xahiş etdim.
Daha kədərli deyildim.Bayram gəzintisinə gedə bilməmişəm deyə pis olub üzülmək mənim kimi böyük uşağa yaraşmazdı..Bəlii😊 həmin gün böyümüşdüm birdən-birə.. “
Banu Muharrem

Azərbaycan ədəbiyyatını bir-birindən sanballı dram əsərləri ilə zənginləşdirən Hüseyn Cavidin uğurları keçən əsrin əvvəllərinə, “Azərbaycan ədəbiyyatı dövründə ideoloji sarpıntılar dövrü kimi xarakterizə oluna bilən” dövrünə təsadüf edir. “İdeoloji sarpıntılar” dövrü kimi xarakterizə etdiyimiz bu dövrün “ən böyük hadisəsi Azərbaycan ədəbi mühitindən də yan keçməyən kütləvi repressiyadır. Özlüyündə siyasi hadisə olan repressiya bir çox sahələr kimi, ədəbi prosesi də ağuşuna almış və tarixdə ilk dəfə yazıçı, şair, tənqidçi, elm və maarif adamlarının kütləvi (!) həbsi və məhvi ilə nəticələnmişdir.” Bunlardan biri də dahi sənətkar Hüseyn Cavid idi.

Əsərlərində türk ruhu, türk düşüncə tərzi, ictimai dəyərləri olduqca güclü olan Hüseyn Cavidin “yaradıcılığında qaldırdığı ideyalar sovet rejiminin qadağan etdiyi mövzular idi və o, “iblisin hökmranlıq etdiyi ən qorxunc dövrdə, bütün Azərbaycanın iblis xofu ilə çalxalandığı, çoxlarının qəlbini iblisə satdığı bir dövrdə” mövzusunu “İrandan”, “Turandan” alan əsərlər yaradırdı, həm də Türkiyə türkcəsində.

Repressiyadan sonra Cavidin əsərlərinə müdaxilələr olunub, dili dəfələrlə haqsızlığa uğrayıb, “həqarətlər”ə məruz qalıb. Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində Cavidin dili qədər kənar və ədalətsiz müdaxilələrə, “həqarət”ə rast gələn ikinci bir dil yoxdur. Əlyazmalarında hökmlə; “İmlasına toxunmamalı!” – qeydini yazan şairin dilini təshih etmək təşəbbüsü heç vaxt səngiməyib. Hətta ədibin bəraətindən sonra da davam etdirilib, əsərləri redaktə olunub, dili üzərində əməliyyatlar aparılıb, türkcəsi guya tərcümə olunub, ehtiyac olmadığı halda sadələşdirilib; “bən” “mən”, “şu” “bu” olub, “şimdi” “imdi”yə çevrilib və s. Məsələn, şairin 100 illiyi münasibəti ilə çıxarılan 4 cildlik külliyyatında dili bərbad vəziyyətə salınıb. Yeri oldu-olmadı, “pək”lər “çox”a, “şimdi”lər “indi”yə çevrilib, “gediyorum”, “gəliyorum” tamamən ləğv olunub. Nəsrlə yazılmış əsərlərində bu hal daha da dəhşətli bir hal alıb. Məsələn, “Peyğəmbər” əsərinin başlanğıcındakı remarkada Peyğəmbərin xarici görünüşünü təsvir edən; “O, qırq yaşında, gözəl, vüqarlı bir sima… Alnı, köksü, omuzlarının arası geniş; rəngi gül rənginə mail əsmərimsi və nurani… Saçları nə pək qıvırcıq, nə də pək düz; saqalı bir tutam, sıq və tam… Biləklər, qollar qalın və qüvvətli… Böyük başlı, hilal qaşlı, çəkmə burunlu, dəyirmi çöhrəli, orta boylu, iri kəmikli; kiprikləri uzun, iki qaşının arası açıq, fəqət bir-birinə yaqın. Gözləri qara və büyücək… İştə o dalğın və müəmmalı gözlər” hissəsi ixtisar edilib. Şairin “Qız məktəbində” şeiri isə əməlli-başlı haqsızlığa məruz qalıb. Ümumtəhsil məktəblərinin II sinif üçün hazırlanmış Azərbaycan dili dərsliyində “Qız məktəbində” şeirinin adı dəyişdirilərək, “Məktəbli qız” edilib. “Quzum” “qızım”, “yavrum” “balam”, “altın” “qızıl”, “bəyzadə” “əmican”, “bilgi” “bilik” olub, heç bir ehtiyac olmadığı halda. Doğrudur, bunu bütün dərsliklərə aid etmək olmaz. Məsələn, ümumtəhsil məktəblərinin XI sinif üçün hazırlanmış “Ədəbiyyat” dərsliyində (müəlliflər – akademiklər İsa Həbibbəyli, Nizami Cəfərov və Nurlana Əliyeva, Afət Bakıxanova) “Qız məktəbində” şeiri süjetli lirikanın ən mükəmməl nümunəsi kimi dəyərləndirilib, şeirdən gətirilən nümunələr orijinalda olduğu kimi verilib.

Bu baxımdan, Cavidşünaslıqda ən çox məsuliyyət, zəhmət tələb edən, həmçinin ən əhəmiyyətli məsələlərdən biri və bəlkə də birincisi, ədibin irsinin mühafizəsi, mətnlərinin orijinal mətnlərinə əsasən yenidən bərpası məsələsi olub. Atası haqqında yalnız doğrunun yazılmasını bildirən Turan Cavid hələ 1998-ci ildə “Azərbaycan” qəzetinə göndərdiyi məktub – müraciətdə yazırdı: “Hörmətli ədəbi ictimaiyyət! Hörmətli Cavidsevərlər, naşirlər, yazarlar. Məni bu müraciətə bir nigarançılıq vadar edib. Cavidin özü haqqında işıq üzü görən yazılara, nəşr edilən əsərlərinə, pyeslərinə, səhnədəki ifasına çox vasvası münasibəti vardı. O, yaratdıqları ilə bağlı buraxılan səhvlərə, təhriflərə, qeyri-ciddi münasibətlərə çox narahat olurdu. Belə halları qəlb incikliyi, əsəb gərginliyi ilə qarşılayırdı. İndi mən eyni hissləri vaxtaşırı yaşamalı oluram. Sanki bir çoxları Cavidə dəb mövzu kimi yanaşmağa başlayıb. Cavidi duymadan, onun düşüncələr aləminə lazımınca daxil olmadan yazmaq olmaz! Mənim yeganə arzum budur ki, atam haqqında yalnız doğru yazılsın. Əsərləri yanlışsız, təhrifsiz işıq üzü görsün.”

Atasının “əsərlərinin yanlışsız, təhrifsiz işıq üzü görməsi”, ruhuna – dilinə toxunulmaması Turan xanımın arzusu olmaqla yanaşı, həm də haqqı idi. Mütəfəkkir sənətkarın yaradıcılığının orijinal formada təqdimi, hər şeydən öncə, tədqiqatçıların mütəfəkkir sənətkarın ideyalar aləminə, fəlsəfi düşüncələr sisteminə, yaradıcılıq mənbələrinə, milli birlik naminə yaratmağa çalışdığı Ortaq Türk Dilinin incəliklərinə bələd olmağı tələb edirdi. Bu problemlərin həllində sənətkarın qızı Turan xanım Cavidin böyük xidmətləri var, çünki Hüseyn Cavid mətnlərinin bərpası və orijinal təqdimi məhz Turan xanımın sayəsində (və birbaşa Turan Cavidin redaktəsi ilə) reallaşıb, gerçəkləşib.

Azərbaycan ədəbiyyatının, mədəniyyətinin, tarixinin himayədarı olan Heydər Əliyev dahi şairlə bağlı keçirilən mərasimlərin birində bu məsələyə də münasibət bildirmiş və qətiyyətlə demişdir: “Cavidin dilinə toxunmaq günahdır.” Və bu “günah”dan arınmaq, Cavidin dilini arındırmaq sayəsində ata və oğul: Heydər və İlham Əliyevlər böyük hünər və cəsarət nümayiş etdirmişlər. Məsələn, məhz milli-mənəvi dəyərlərimizə sahib çıxan Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin sərəncamı ilə özündə Cavid irsinin ən mükəmməl mətnlərini ehtiva edən Cavid külliyyatı (beşcildlik) nəşr olunub, cavidsevərlərə çatdırılıb.

Cavid külliyyatına (beşcildlik) Turan xanım ilk dəfə olaraq atası haqqında kiçik bir yazı (“Ön söz”) yazıb və bu kiçik yazıda böyük, ciddi mətləblərə toxunaraq oxucuları da bir çox mətləblərdən hali edib.

Eyni zamanda onu da yazıb ki, “Cavid mətnlərinin ədəbi-estetik, tarixi və məfkurəvi mahiyyətinə vaqif olanlar” bu işdən kənar durublar: “Mən nə karəyəm ki, ustadın əsərlərini redaktə edim? – deyən ustad Əliağa Vahid kimi… Turan xanım yazır ki, “indi Hüseyn Cavidin orijinal mətnlərini oxucuya təqdim edərkən Əliağa Vahidi də rəhmətlə anmaq istəyirəm. 1958-ci ildə Cavidin bəraətindən sonrakı ilk kitabını “Azərnəşr”ə təqdim etdim. Mətni sadələşdirməyi, Cavidin dilini “islah” etməyi o zaman ehtiyac içində yaşayan Əliağa Vahidə təklif etdilər. Vahid isə: “Mən nə karəyəm ki, ustadın yadigarına əl gəzdirim? – deyə təklifdən imtina etmişdi.

Akademik Teymur Kərimli “Vahiddən “böyük” zahid?” adlı məqaləsində bu məsələyə aydınlıq gətirir: “Beşcildlik üzərində birgə işimiz zamanı Turan xanım bir maraqlı əhvalat da danışırdı. Cavidin bəraətindən sonra, öncə “Seçilmiş əsərləri” (1958), sonra isə dördcildliyi (1982) nəşr olunmuşdur. “Seçilmiş əsərlər”də onu tərtib edən Turan Cavidin adı göstərilməmiş, yalnız bu nəşrin M.Arif, M.Rahim və M.C.Cəfərovun redaktəsi ilə çapa hazırlandığı qeyd edilmişdir. Turan xanımın dediyinə görə, sən demə, “Seçilmiş əsərlər” çapa hazırlanarkən, “qlavlitdən” (Sovet dövrünün senzurası) göstəriş gəlir ki, Cavidin əsərlərinin dili o dövrün müasir Azərbaycan dilinə uyğunlaşdırılmalıdır. Turan xanım bu əcaib təklifdən qətiyyətlə imtina edir. O zaman Turan xanımın tərtib etdiyi əlyazmanı “quş həddinə salmaq” üçün bir redaktor axtarılır və seçim görkəmli şair Əliağa Vahidin üzərinə düşür. Ömrü boyu ehtiyac içində yaşamış Vahidə bu iş üçün yaxşı qonorar da ayırırlar. Müqavilə bağlamaq üçün Vahidi nəşriyyata çağırırlar. Ancaq görkəmli qəzəlxan şair ondan tələb olunan işin mahiyyətini öyrənəndən sonra qaşlarını çatıb müqaviləni imzalamaqdan imtina edir.”

Təxminən iyirmi beş ildən sonra Hüseyn Cavid əsərlərinin 1982-ci ildə dördcildliyi çapa hazırlanarkən (bəraətindən uzun zaman keçməsinə baxmayaraq, Cavid yaradıcılığına həmin münasibət davam etdirilib), yenə də “redaktə” problemi meydana çıxır və bu işi professor Əkrəm Cəfərə tapşırırlar. “O da çalışır ki, nə şiş yansın, nə kabab. Yəni həm tələb olunan redaktə işini aparır, həm də mümkün qədər Cavid dilinin orijinallığını, üslubunun təravətini qorumağa çalışır və əksər hallarda da buna nail olur.” Cavid mətni üzərində Ə.Cəfərin “bən”lər “mən”ə dəyişdirilmiş, “kimsin” qəbilindən olan söz formaları “kimsən”, “yapraq”, “yarpaq”, “topraq” “torpaq” olmuş və s. redaktəsini daha çox “kosmetik redaktə”yə bənzədən akademik T. Kərimli bu redaktə işlərinin Cavid əsərlərinin dilinə və üslubuna zərərsiz ötüşmədiyini də xüsusi vurğulayıb, “dövrün ideoloji tələbləri üzündən mətnlər üzərində aparılan müəyyən ixtisarlar və “redaktə işi”nin Cavid əsərlərinin dilinə və üslubuna zərərsiz ötüşmədiyini” qeyd edib.

Bu baxımdan, Hüseyn Cavidin bədii yaradıcılığına müxtəlif aspektlərdən yanaşaraq araşdıran, tədqiq edən alimlər qədər Turan xanımın xidmətləri də Cavidşünaslıqda əvəzsizdir. O, təkbaşına Cavid irsi üçün bir institutun gördüyü işi görmüşdür.      

Cavid irsinin qorunması və bərpasındakı xidmətlərini yüksək dəyərləndirən AMEA-nın Prezidenti İ. Həbibbəyli yazır: “Turan xanımın Azərbaycan xalqı və ədəbiyyatımız qarşısında ən böyük xidmətlərindən biri atası dahi Hüseyn Cavidin zəngin yaradıcılıq irsinin qorunub saxlanılması və nəşri ilə bağlıdır. Böyük alim və ədəbiyyat tənqidçisi, bizim ədəbiyyat müəllimimiz mərhum akademik M. C. Cəfərovdan sonra Turan xanım H. Cavid yaradıcılığının ən mötəbər bilicisi idi” və o, “Hüseyn Cavid yaradıcılığını bərpa edərək orijinal variantda oxuculara təqdim etməklə “övlad olaraq atasına, mətnşünas olaraq ədəbi dilə, bir məfkurə insanı və bir Turançı olaraq türk millətçiliyinə əvəzolunmaz bir xidmət göstərmiş” Turan xanım, həm də “Azərbaycan ictimai fikrinin ən parlaq simalarından olub, Stalin zindanlarında qeybə çəkilmiş H. Cavidlə xalqımızın yeni-yeni nəsilləri arasında on illər boyu canlı əlaqəni təmin edən mənəviyyat körpüsü olmuşdu.”

Turan xanımın Cavidşünaslığa xidmətləri yalnız bununla bitmir. Azərbaycanın ilk teatrşünas xanımı olan Turan Cavid mütəfəkkir Cavidin muzeyində “Cavid Elmi Mərkəzi” yaratmışdı ki, burada Cavidin həyatı və yaradıcılığı haqqında yazılan bədii əsərləri nəzərdən keçirir, teatrlarda H. Cavidin əsərlərinə verilən səhnə tərtibatı ilə maraqlanır, televiziyada qoyulan tamaşalarında iştirak edir, məsləhət və tövsiyələr verir, bəzənsə, Cavid haqqında hər yetənin yazmasına etiraz edirdi. Atası – mütəfəkkir Cavidin xatirə muzeyinin yaradılmasına da Turan xanım böyük zəhmət sərf etmişdi. Hüseyn Cavidin xatirə muzeyinin açılışında H. Əliyev (24 oktyabr, 2002-ci il) Turan xanımın bu əməyini yüksək dəyərləndirmişdir.

Məhz Turan xanımın hünəri sayəsində Cavidin mətnləri özünün yazdığı şəkildə meydana çıxmış və yalnız bundan sonra Azər Turanın təbirincə desək, “bizim məfkurə müəyyənliyimiz, əxlaqımız, kültürümüz, ruhumuz müdaxilələrdən qurtulmağa, azad olunmağa başlamışdır.”

Cavidşünas A.Turanın tərtibatı və “Ön söz”ü ilə Türkiyədə nəşr olunan “Hüseyin Cavid Eserleri” adlı kitab ilk dəfə böyük sənətkarın yaratdığı ümumtürk dilində oxuculara çatdırılmasında əvəzsiz bir mənbədir.

Cavid irsi – əfsanəvi nağıl qəhrəmanlarımız əfsanəvi Məlikməmməd qədər mənəviyyatımızı və mədəniyyətimizi qızıl alma kimi qoruyan böyük öndərimiz, ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin əzəmətli qeyrəti, qızğın məhəbbəti” (R.Hüseynov) və Turan xanım Cavidin hünəri və əzmi, zəhməti sayəsində daha “parlaq nurla” ürəklərə, şüurlara, hisslərə hakim kəsildi.

Ulu öndər Heydər Əliyevin imzası ilə 1981-ci il iyul ayının 21-də Hüseyn Cavidin 100 illiyi haqqında verilən qərar ulu Cavidin ikinci əsl bəraət sənədi olmuş, ədibin qızı Turan xanımın vurğuladığı kimi, Cavidə əsl bəraəti “Azərbaycan xalqının böyük oğlu”, ulu öndər Heydər Əliyev vermişdi.

Beşcildliyə yazdığı “Ön söz…”də Turan xanım atası Cavidə “əsl bəraət vermiş Heydər Əliyevi də unutmamış, həyatda olmadığına üzülmüşdü: “Təəssüf ki, Cavid əsərlərinin bu mükəmməl nəşrini görmək onun böyük təşəbbüskeşi Heydər Əlirza oğluna nəsib olmadı. Hər şeyə görə – atamı Vətən torpağına qovuşdurduğuna, əzizlərimi bir sərdabədə – Cavid məqbərəsində görüşdürdüyünə, Cavid ocağının çırağını yenidən yandırdığına,… və nəhayət, Cavid külliyyatının bu mükəmməl nəşri üçün sərəncam verdiyinə görə: unudulmaz Heydər Əliyevə Tanrıdan rəhmətlər diləyirəm!”

Turan xanım beşcildliyi nəşr etməklə həm atası – mütəfəkkir Cavidin vəsiyyətinə də əməl etmiş, həm də “Cavid əsərlərinin ən mükəmməl nəşri”ni Cavidsevərlərə çatdırmış və oxucuların, tədqiqatçıların, rejissorların, naşirlərin, bir sözlə, Cavidə üz tutacaq hər bir kəsin indən belə yalnız bu nəşrə” – beşcildliyə istinad etməsini istəmişdi.

Daima ədalət arzusunda olan, ədalət prinsipini özünə məram edən, “bütün yaradıcılığı, xüsusən, bütöv dramaturgiyası ilə ədalət dramının mücahid yazıçısı” Hüseyn Cavıd hər zaman ədalətin var olduğuna və qələbəsinə inanmışdı.

Mütəfəkkir sənətkarın “əsl bəraət”ini alması, dilinin bərpası, beşcildliyinin nəşr olunması yeni tədqiqatların aparılması üçün qiymətli mənbə olmaqla yanaşı, həm də ədalətin bərpa və bərqərar olması idi.

Mənbə: https://edebiyyatqazeti.az/

“Gənc Ədiblər Məktəbi”nin müdavimi, Azərbaycan Yazıçılar Birliyi Gənclər Şurasının və Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin üzvü, Prezident təqaüdçüsü, “İlin gənci” müfakatçısı, Azərbaycanın Mədəniyyət və Ədəbiyyat Portalının Baş redaktoru

Hərdən öz-özümə danışıram… Sonra da öz əlimlə öz ağzımı yumuram ki, özümü bezdirməyim… Xülasə, ÖZ olmaq çətin məsələdi…
Bu gün də qurbağaların şəkillərinə baxa-baxa qaldım, ən azı, on dəqiqə… Elə bilməyin ki, qurbağaları sevmirəm, yaxud əlimə almaqdan qorxuram. Uşaqlıqda o qədər çömçəquyruq tutmuşam arxdan… Divarların nəm küncündən boz-qəhvəyi qurbağaları əlimlə çəkib çıxartdığım da az olmayıb. Nağıllardakı, cizgi filmlərindəki bütün qurbağaları sevirəm. Onlar həmişə yolgöstərən və müdrik olurlar…
Amma heç vaxt qurbağa haqqında nəsə yazmaq istəməmişəm. Ağlımın ucundan da keçməyib. Heç bu gün də qurbağalardan danışmayacağam: mən dura-dura qurbağanın yazımda nə işi var?!
Qurbağa şəkillərini nə masamın üstünə, nə də kompyuterimin ekranına qoyub baxıram, həmin o üç şəkil facebookdadır. Neçə gündür ki, eyni səhifəyə girib eyni şəkillərə baxıram, elə bil facebooka daxil olan kimi onlara olan borcumu ödəməliyəm… Gərək vaxt ayıram, arada öz-özümdən soruşam görəm, niyə mən o qurbağa şəkillərinə baxmağa borcluyam? Bu borcu haçan verdim özüm-özümə? Yoxsa, facebook`a borcluyam?
…Facebookda çox vaxt keçirənlər tənha, həyatında heç kimi görmək istəməyən, ümidsiz, həyatı bir az da boş verən insanlardı. Normal adamların profillərinə baxanda görünür ki, ən tez üç günə bir status yazırlar. Belə də ki, nə yaxşı, facebook var! Adam tənha olmur. Hətta kiminsə statusunu “like” edəndə belə, adam özünü gərəkli sayır bəzən.
Elə-belə yazdım bunu. “Like” eləməsəniz də olar. Çünki neçə kilometr uzaqlıqda mənə nəsə olan kimi hiss edib, zəng vuran adam telefonda səsimin ölgünlüyünü görüb: “Necəsən?”-demədi. Telefonu keçirdi. Mən də “sağ ol” sözünü elə dedim ki, elə bil, sələmə pul verdim.
Özümdən soruşduğum suallar o qədərdir ki… Bir “Necəsən?” sualını öz-özümə ünvanlaya bilməyəcəyəmmi?! Oh… Bir bilən ola ha, bu sualın cavabını özümə verəndə necə səmimi oluram…
…Niyə insanlar ağlarkən “gülürəm” deyir? Gülərkən də göz yaşları kimi bir buluda sarılırlar? “Çünkisi” çox asan tapılır əslində… VAR olmaq üçün! Və sadəcə ÖZÜ kimi olmamaq xətrinə… Guya özləri kimi görünsələr, onlara da mənim kimi DƏLİ deyəcəklər…
Sonunu düşünmədən atdığımız bütün addımların zamanla səhv kimi üzümüzə çırpılmaması üçün yeganə çıxış yolu ürəyimizin səsinə qulaq asmaqdır. Bəzən bir ürəyin içində illərlə püskürməyə fürsət gözləyən vulkan da yata bilir, ya da sakit-sakit əsməyiylə ehtirasları söndürə bilən bahar nəsimi. Hər halda bütün bunların ahəngində keçir insan həyatı. Başdan-başa əməllərimizlə yazılan ömür kitabının elə epizodları var ki, orada etdiyimiz səhvlərdən nə proloqda, nə də epiloqda danışılır. Bütünlükdə isə yaşam romanımız elə bu səhvin üstündə qurulur bəzən. Sanki əvvəlindən axırına kimi bir notu kədərli, bir notu sevincli nəğmədir insan həyatı. Hayqırırıq, üsyan edirik taleyimizin verdiklərinə qarşı. Amma Çingiz Aytmatov demişkən, hərdən susmaq da lazımdır. Bəzi mətləbləri ürəyimizdə sirli saxlamağımız həyatı maraqlı edir. Axı bütün insanlar özü haqda olanları bütünlüklə açıb danışsa, onda tədqiqatçılara və yazıçılara ehtiyac qalmazdı ki… Yaxud da, bir ömür boyu axtarılan gizli həqiqətlər olmaz, həyatın dəyəri itərdi. Bu gün də önümüzə açılan həyat kitabının növbəti səhifəsində bir az könlümüzdə pünhan saxlayaq ki, sabahında oxuduğumuzda fikirləşməyə nə isə olsun.
…Uzaqdan, çox uzaqdan bir səs gələr, elə bilərsən, kimsə səni çağırır. Dönüb baxarsan geriyə, baxışlarına dəyən öz uşaqlıq şəklin olar. Orda, o şəkildə anasının ovuclarında oturmuş, boynunu düz saxlaya bilməyən bir oyuncağabənzər körpə görərsən. Üzünü döndərib qaçmaq, uzaqlaşmaq istəyərsən. Birdən körpənin səsi daha da cırlaşar… Körpə dil açar, çağırar:
-Eyyy…Şə-fa Və-li!
Darıxarsan, sadəcə, “ikinci qız” çağırıldığın zamanlar üçün… O zamanlar ki, heç xatırlaya da bilmirsən…
…Heç vaxt imkan verməyin ki, özünüz öz əlinizlə öz yaşam bağınızı qırasınız. Yenə həyat davam edəcək, amma içinizdə ölən ümidlərin yasını saxlamaq əvəzinə o yasla günə başlamağı öyrənmək məcburiyyətində qalırsınız…
Heç kimin ÖZÜ olmadığı dünyada varlığı ilə özümüzü döydüyümüz bircə ünvan var… Hərdən qurbağa şəkillərinə baxa-baxa ona üz tuturam və deyirəm:
-Bir könül xəstəsinə bu dünyadan getməyə kömək etməkçün əlində zəhər tutan həsrət ixtisaslı vicdan həkimi… Bir sənsən, bir sənsən olduğu kimi…
Üzr istəyirəm, telefonuma zəng gəlib illərin o üzündəki özümdən… Açmasam, inciyər, görüm nə deyir:
-Alo?
-Dur gəl bizə…Ortalıqda bir ovuc kül var, tökək bir-birimizin başına…
-Kimin ocağının külüdü o elə?
-BİZim…
-BİZim ocaq var idi?
-Hə…Məmmərzə qalamışdı dağların o üzündə…
-Külü burda nə gəzir?
-Yiyəsiz ocağın külünü külək daşıyar…
-Küləyə denən özünü yığışdırsın!!!!
-Hara?
-…Ürəyimə…Həkimlər deyir ürəyinin damarlarında tromb var…
-Külək neyniyəcək?
-Qanımı daşıyacaq…
-Allah Şəfanı versin…
…İnsanlar anlamırlar ki, öz uydurduqları yalanla özlərindən başqa kimisə aldada bilmirlər bəzən. Bəzənlərin çox olduğu yerdə uzaqları yaxın etmək çətin gəlir bizə. Düşünürəm ki, nə vaxtsa sonunu bildiyim bir yola çıxınca, niyə dönüş üçün o yolu təmir edə-edə getmişəm? Sonunda divar olduğunu ürəyim söyləyirdi. Sənə vaxtında qulaq asmadığım üçün bağışla məni, ürəyim. Vallah, bu baş sənin qulundu bundan sonra. Ayaqlar da başın. Apar, hara istəsən…
P.S: Qurbağalar eşitməsin, ayıbdı; o yolu yaxşı ki, təmir etmişəm…
Şəfa Vəli (2019)

Məhərrəm Qasımlı – 65

Bu günlərdə ölkənin elmi-mədəni ictimaiyyəti görkəmli folklorşünas, Azərbaycan Aşıqlar Birliyinin sədri, Əməkdar elm xadimi, Dövlət mükafatı laureatı, professor Məhərrəm Qasımlının anadan olmasının 65 illiyini sevgi-sayğı ilə qeyd edir.

65 yaş insan üçün çox olmasa da, Tanrının sənə bəxş etdiyi bu ömür payı­nı mənalı və məzmunlu yaşaya bilmək, Vətən, millət və dövlət üçün faydalı ola bilmək baxımından az zaman da deyil. Bu mənada, haqqında söhbət açmaq istədiyim Məhərrəm Paşa oğlu Qasımlı arxada qoyduğu 65 ildə həm özü, həm də cəmiyyət üçün faydalı və məhsul­dar bir ömür yaşaması ilə öyünə bilər. Bu ömür yolunu qısaca xarakrerizə et­miş olsaq, sadəcə, bu kəlmələr kifayət edər: alim, şair və ozan ömrü! 

Bir ömürdə 3 missiyanı eyni məsu­liyyətlə daşımaq hər kəsə nəsib olan bir hal deyil: Alim Məhərrəm Qasımlını bu gün təkcə Azərbaycanda deyil, onun hüdudlarından kənarlarda da müvafiq sahənin adamları nüfuzlu folklorşünas kimi yaxşı tanıyır, tez-tez əsərlərinə is­tinad edirlər; Şair Orxan Paşa isə po­eziya həvəskarlarının şeirlərini sevə-sevə oxuduğu, qoşma və gəraylılarının aşıqların repertuarını bəzədiyi qiymətli söz adamıdır. Bütün bunlarla yanaşı, məncə onu daha çox məşhur edən, sevdirən ozan-aşıq mədəniyyətinin ən yaxşı tədqiqatçısı və təbliğatçısı olma­sıdır ki, bu səbəbdən də onu həm də ozan adlandırsaq, yanılmarıq. 

Onun həm alimliyinin, həm də şa­irliyinin mayasında ozan-aşıq sənətinə bağlılığı dayanır. Hərdən adamda elə təsəvvür yaranır ki, alim Məhərrəm Qasımlı olmasaydı, şair Orxan Paşa da olmazdı. Yaxud əksinə, şair-ozan Orxan Paşa olmasaydı, alim Məhər­rəm Qasımlı bu qədər şöhrət tapmaz­dı. Şöhrət demişkən, onun şöhrəti dövlətimiz tərəfindən də rəsmiləşdirilib: 2018-ci ilin avqustunda Azərbaycan Respublikası Prezidentinin sərəncamı ilə “Şöhrət” ordeni ilə təltif olunub. Bun­dan 3 il əvvəl isə Əməkdar elm xadimi fəxri adına layiq görülüb, Dövlət müka­fatı laureatıdır. 

İlk dəfə aşıq yaradıcılığının nəzəri əsaslarını yaradan folklorşünas alim olaraq qeyri-maddi mədəni irs nü­munələrimizin tədqiqatında müstəsna xidmətləri ilə yanaşı, uzun illərdir Azər­baycan Dövlət televiziyasında aşıq sənəti, bütövlükdə, ozan-aşıq mədə­niyyəti ilə bağlı apardığı verilişlər onun ziyalı obrazını daha da kamilləşdirir. Bu obrazı daha dolğun əks etdirmək üçün özünün həmin zümrə ilə bağlı fikirlə­rinə diqqət yetirək: “Əsl ziyalılıq odur ki, sən dərbəndli olmadan tutduğun əməlləri, hərəkət və davranışları görən Dərbənd camaatı elə bilsin sən də Dər­bənddənsən, lənkəranlı səni Lənkə­randan, gəncəli Gəncədən, naxçıvanlı Naxçıvandan, qarabağlı Qarabağdan, təbrizli Təbrizdən, urmiyalı Urmiyadan, zəncanlı Zəncandan, göyçəli Göyçə­dən, şirvanlı Şirvandan bilsin. Sevgin­lə, əməlinlə Vətən boyda görünəsən. Vətənin hər yerindən görünəsən”. 

Bu kəlmələrlə Məhərrəm müəllim özü də fərqinə varmadan özünün zi­yalı obrazını yaradıb. Neçə illərdir ki, hər həftə mavi ekrandan sazın səsi duyulan, saz ruhlu insanlar yaşayan bölgələrdə, ölkələrdə hər evin qona­ğı olur. Saz-söz vurğunları onun hər verilişini səbirsizliklə gözləyir, qiymət­li söhbətlərini heyranlıqla dinləyirlər. Ekran-efir yaradıcılığı, tamaşaçılarla ünsiyyəti onu Azərbaycanın hər evinin sevimlisinə çevirməklə yanaşı, qonşu ölkələrdə də məşhurlaşdırıb.

Məhərrəm Qasımlıya görə, sazın səsi dağların səsidir, “saf suların ağ səsidir”, bu səs Koroğlunu oyaq saxlar, çünki “ər səsi, qoçaq səsidir”. Deyir, bu səs ulu dərgaha bağlıdır, ona görə də “daim ölümsüzdür – sağların səsidir”. Nur içində nurdan gələn bu səs Haqqın səsidir. Bir alim və şair kimi qənaəti də budur: “Bu gün dünənə ona görə işıq tutmalıdır ki, sabah daha aydın görünə bilsin!” Sadəcə bunu deməklə kifayət­lənmir, dediklərini əməli işə çevirir. Yaradıcı fəaliyyətinin ana xəttini təşkil edən ozan-aşıq mədəniyyətini araşdır­ması mədəniyyətimizin bu qədim sahə­sinə ayna tutmaqla yanaşı, onun işıqlı sabahının yolgöstərənidir. 

“Poeziya bütün başqa göstəricilə­ri ilə yanaşı, birinci növbədə, istedad və dil hadisəsidir”, – deyən Məhərrəm Qasımlı haqlı olaraq bu qənaətdədir ki: “Bizim bu günkü şeir dilimiz folklor və ozan-aşıq ədəbiyyatından süzülüb gə­lir”. Və bir vətəndaş-alim təəssübkeşli­yi və ürəkağrısı ilə qeyd edir ki: “Tarix içindəki ən böyük yanlışlığımız türk dilinin statusunu türk qılıncının statu­su səviyyəsinə qaldıra bilməməyimiz oldu”.

Müxtəlif ölkələrədə tədqiqatları nəşr edilən, əsərləri Azərbaycan folk­lorşünaslığının əhəmiyyətli hissəsini təşkil edən, beynəlxalq elmi konfrans­larda məruzə və çıxışları böyük maraq­la dinlənilən, aşıq sənəti sahəsindəki sistemli elmi-təşkilati fəaliyyəti ilə bir sıra uğurlu layihələrə imza atan, çox­saylı kitab, monoqrafiya və məqalələri Azərbaycanın elmi və ədəbi xəzinəsi­ni zənginləşdirən, başdan-başa özü bir kitab olan Əməkdar elm xadimi, professor Məhərrəm Qasımlının kitab­la bağlı fikirləri də maraqlıdır: “Bizim günlərin təzadlı mənzərəsi: bir yandan “kitab” adı daşıyan cildli, bər-bəzəkli kağız yığınlarının əlindən tərpənmək olmur, o biri yandan da, demək olar ki, oxumağa abırlı bir kitab tapmaq müş­külə çevrilib”.

Məqamında və çox sərrast ifadə olunmuş bu fikri ilə isə barışmamaq sadəcə mümkün deyil: “Kitab kimi adamlar azaldıqca, adam kimi kitablar da yoxa çıxır”.

Tanınmış tənqidçi-ədəbiyyatşünas alim Qurban Bayramov yazır: “Orxan Paşa ictimai mühitimizi düşündürən, ona nigarançılıq gətirən, qayğılandıran problemləri, həmçinin sevinc və qürur dolu halları poetik tərzdə, səmimiyyət­lə, inandıraraq ictimailəşdirməyi baca­rır və bu, onun bədii mətnlərinin poetik yaddaş səviyyəsində yaradıcılıq mə­ziyyətidir…” 

Ədəbiyyatşünas alimin bu fikirlərini təsdiqləyən onlarla şeirindən nümunə gətirmək olar Orxan Paşanın. Hər bən­di, hər misrası xalq yaradıcılığından, folklorumuzdan güc alan şeirləri könü­loxşayan gözəl poeziya nümunəsi ol­maqla yanaşı, həm də öyüd-nəsihətdir, hikmətdir. 

Azərbaycan folklorşünaslığında özünəmxsus yeri və rolu olan, ilk dəfə aşıq yaradıcılığının nəzəri əsaslarını yaradan görkəmli alim, Əməkdar elm xadmi, professor, aşıq sənətinin yorul­maz tədqiqatçısı və təbliğatçısı Məhər­rəm Qasımlını – xalq yaradıcılığı və aşıq şeiri formalarının kamil bilicisi, kö­nüloxşayan poeziya nümunələri müəlli­fi şair Orxan Paşanı – dəyərli ozanımı­zı 65 illik yubileyi münasibəti ilə təbrik edir, Azərbaycan elminin və mədəniy­yətinin daha da inkişafı naminə yoru­ulmaz və səmərəli fəaliyyətində daha böyük uğurlar arzulayırıq. 

Musa NƏBİOĞLU,
Əməkdar mədəniyyət işçisi

Mənbə: https://azerab.az/

Xalq yazıçısı Anar oxucuları ilə yeni görüşə nəsr, yaxud publisist əsərlərilə deyil, bu dəfə illərin və geniş dünyagörüşün bəhrəsi olan şeir yaradıcılığı ilə gəlib.

Beş min illik Azərbaycan poeziyası tarixi antologiyasının tədqiqatçısı və tərtibatçısı kimi tanınan və qiymətləndirilən Xalq yazıçısı bu kitabına öz yazdığı şeirləri, şeir tərcümələrini, demək olar ki, bütün poeziya janrlarını, müxtəlif ədəbi tədqiqatlarını daxil etmişdir. Yeni bir poeziya antologiyası!

Antologiyanın lüğəti mənası belədir: “…müxtəlif müəlliflərin seçilmiş əsərləri, əsasən şeirlər məcmuəsi”.

Bu poeziya antologiyasının müəllifi Anar müəllimdi. Bununla belə, rusca yazdığı şeirlərə müəllif öz adından verdiyi izahatda yazır: “Bəri başdan deyim ki, mən şair deyiləm və heç bir şairlik iddiam da yoxdur… Mənim bütün şairlik təsərrüfatım – o da bir yarım düjin Azərbaycan dilində yazdığım şeir təcrübəsidir, onlar da gündəlik mətbuat səhifələrində və mənim kitablarımda çap olunublar”.

Beləliklə, “bu şeir təcrübəsilə” Anar müəllimin yeni bir poeziya kitabı yaranmış, o da mənim qarşımdadır.

Kitabda müəllif klassik şeirimizin Nizami Gəncəvidən üzübəri Orta əsr və müasir şeirlərimizə qədər, əsərlərindən epiqraf gətirib, onlara nəzirələr həsr edir. “Klassik şairlərlə səsləşmələr silsiləsi”ndə biz bu poetik dialoqun geniş mənzərəsini müşahidə edirik.

Bu nəzirələrdə bizim müasirimiz olan şair obrazının insanın fövqəladə gücünə inandığı üçün, bütün ədəbi axtarışları zamanı öz fövqündə durduğunu görürük. O, sanki uçmaq üçün qanad, yaşamaq üçün vaxt, geniş fəaliyyət üçün mühit sorağında çırpınır. Eləcə də “İki cahan məndə sığar, mən bu cahana sığmazam”, – deyən şairimizin varisi kimi çıxış edir.

Rus ədəbiyyatından tərcümələr fəslində, müəllif rus ədəbiyyatının klassiki Aleksandr Sergeyeviç Puşkindən tutmuş, öz müasirlərinə qədər 23 şairin şeirini tərcümə etmiş və oxucularını bir yeniliklə də tanış etmişdir.

Əvvəla, müəllif tərcümə üçün rus şairlərinin proqram şeirlərini seçmiş, eyni vəzndə dilimizə çevirmişdir. Anar müəllimin dediyinə görə, Boris Pasternakın tərcüməsi ilk dəfədir.

Rus ədəbiyyatından bu qədər görkəmli  sənətkarın dilimizə tərcüməsi ədəbi əlaqələr baxımından da poetik töhfədir.

Yazıçı, şair və incəsənət sahəsindəki dostlarına zarafatla yazdığı epiqramları Anar müəllim elə insani münasibətlər fonunda təqdim edir ki, oxucu da istər-istəməz bu xoş ovqatı yaşayır.

Bu silsilədə özünə həsr elədiyi epiqramda müəllifin daimi axtarışlar aləmində olduğunu görürük.

Kitabla mənəvi bağlılığa həsr olunmuş sevgi şeirlərindən biri “Zemfirama” adlanır. Müəllif ötən illəri taleyinə minnətdarlıqla xatırlayır:

…Bu qırx il necə keçdi?

Elə bil qırx il deyil,

Qırx gün, qırx gecə keçdi.

İl illərə qalandı:

Sevgi, intizar, kədər,

Sevinc, fərəh, itgilər,

Bir-birinə calandı.

Təbiidir ki, keçdiyimiz həyat yolu heç vaxt insanın istədiyi kimi rəvan olmur, qarlı-boranlı, enişli-yoxuşlu olur; onun gözlənən, gözlənməyən məqamları da bizi gözləyir. Bəzən, “paxıllıqla üzləşən, haqsızlıqla rastlaşan” ailədə isə pak, təmiz arzuları ilə “şirin-şəkər nəvələr” böyüyür.

Yaxşılıq, xeyirxahlıq kimi insani keyfiyyətlər nəsildən-nəsilə yadigar qalmalıdır ki, cəmiyyət də yaşayış yeri kimi şərəflənsin.  Müəllifin görmək istədiyi idealı da bu fikrin üstə pərvəriş tapır.

…Namuslu, ləyaqətli,

Alnıaçıq balalar,

Şirin-şəkər nəvələr.

Ağ vərəqlər üstündə

çəkdiyimiz əzablar –

yazdığımız kitablar,

Bir də xatirələrdə

Yaşayacaq eşqimiz –

Hərarətli, pak, təmiz.

Müəllif o vaxtkı Bakı məişətini, toy adət-ənənələrini də göstərir:

Qış gəlsə də,

Gəlsin qoy.

Qış günü deyildimi,

hədiyyəsiz-filansız

bizim unudulmaz toy?!

Yeri gəlmişkən deyim ki, qırx il bundan əvvəl unudulmaz Xalq şairimiz Rəsul Rza məni də oğlunun toyuna dəvət etmişdi.

İndiki kimi yadımdadı, tapşırmışdı ki, toyda pul salmayın. O vaxtkı toylarda pul salmaq adət idi. Toylara gedəndə hədiyyə aparmaq sonralar adət halına düşdü.

Qırx il əvvəl toyda dediyim sözü indi də burada təkrar etmək istərdim: Xoşbəxt olun!

Anar – səmimi oğuldu. O, atasını həm oğul kimi, həm də ilk oxucularından biri kimi istəyir. O, bilir ki, Xalq şairi atası kimdir. Onun cəmiyyətdə nüfuzunu, dünya şöhrətini bilir.

Adətən, atalar oğullara öyüd-nəsihət verər, lakin bu dəfə oğulu – bütün mənəvi sıxıntıları, streslərilə birlikdə ata rolunda – müdrik görürük.

Acı sözlər ürəyinə ox olsa da,

Düşmənlərin dostlarından çox olsa da,

Üfüq xətti birdən-birə yox olsa da,

Ümidini itirmə.

…Sevdiklərin bir gün dönüb yad olsa da,

düşmən görüb niskilini, yad olsa da,

İnandığın hər nə var, bərbad olsa da,

Ümidini itirmə!

Beləliklə, hər iki vəziyyətdə oğulun-ata, atanın-oğul rolunda portret cizgiləri təbii – “Ümidini itirmə!” deyən nikbin notlarla bəstələnən könül hıçqırığıdı, əvəzsiz övlad məhəbbətidi.

Hörmətli Xalq yazıçısı Anarın, bu dəfə görkəmli şair Anarın şeir dəftərindən, poeziya antologiyası kitabından müvəqqəti ayrılıram. Burada haqqında danışa bilmədiyim (bu, mümkün də deyildi) qiymətli və orijinal poeziya nümunələri ilk dəfə öz oxucularını gözləyir.

Yeni uğurlar!

Hörmətlə…

22.05.2023

Xalq yazıçısı Anar oxucuları ilə yeni görüşə nəsr, yaxud publisist əsərlərilə deyil, bu dəfə illərin və geniş dünyagörüşün bəhrəsi olan şeir yaradıcılığı ilə gəlib.

Beş min illik Azərbaycan poeziyası tarixi antologiyasının tədqiqatçısı və tərtibatçısı kimi tanınan və qiymətləndirilən Xalq yazıçısı bu kitabına öz yazdığı şeirləri, şeir tərcümələrini, demək olar ki, bütün poeziya janrlarını, müxtəlif ədəbi tədqiqatlarını daxil etmişdir. Yeni bir poeziya antologiyası!

Antologiyanın lüğəti mənası belədir: “…müxtəlif müəlliflərin seçilmiş əsərləri, əsasən şeirlər məcmuəsi”.

Bu poeziya antologiyasının müəllifi Anar müəllimdi. Bununla belə, rusca yazdığı şeirlərə müəllif öz adından verdiyi izahatda yazır: “Bəri başdan deyim ki, mən şair deyiləm və heç bir şairlik iddiam da yoxdur… Mənim bütün şairlik təsərrüfatım – o da bir yarım düjin Azərbaycan dilində yazdığım şeir təcrübəsidir, onlar da gündəlik mətbuat səhifələrində və mənim kitablarımda çap olunublar”.

Beləliklə, “bu şeir təcrübəsilə” Anar müəllimin yeni bir poeziya kitabı yaranmış, o da mənim qarşımdadır.

Kitabda müəllif klassik şeirimizin Nizami Gəncəvidən üzübəri Orta əsr və müasir şeirlərimizə qədər, əsərlərindən epiqraf gətirib, onlara nəzirələr həsr edir. “Klassik şairlərlə səsləşmələr silsiləsi”ndə biz bu poetik dialoqun geniş mənzərəsini müşahidə edirik.

Bu nəzirələrdə bizim müasirimiz olan şair obrazının insanın fövqəladə gücünə inandığı üçün, bütün ədəbi axtarışları zamanı öz fövqündə durduğunu görürük. O, sanki uçmaq üçün qanad, yaşamaq üçün vaxt, geniş fəaliyyət üçün mühit sorağında çırpınır. Eləcə də “İki cahan məndə sığar, mən bu cahana sığmazam”, – deyən şairimizin varisi kimi çıxış edir.

Rus ədəbiyyatından tərcümələr fəslində, müəllif rus ədəbiyyatının klassiki Aleksandr Sergeyeviç Puşkindən tutmuş, öz müasirlərinə qədər 23 şairin şeirini tərcümə etmiş və oxucularını bir yeniliklə də tanış etmişdir.

Əvvəla, müəllif tərcümə üçün rus şairlərinin proqram şeirlərini seçmiş, eyni vəzndə dilimizə çevirmişdir. Anar müəllimin dediyinə görə, Boris Pasternakın tərcüməsi ilk dəfədir.

Rus ədəbiyyatından bu qədər görkəmli  sənətkarın dilimizə tərcüməsi ədəbi əlaqələr baxımından da poetik töhfədir.

Yazıçı, şair və incəsənət sahəsindəki dostlarına zarafatla yazdığı epiqramları Anar müəllim elə insani münasibətlər fonunda təqdim edir ki, oxucu da istər-istəməz bu xoş ovqatı yaşayır.

Bu silsilədə özünə həsr elədiyi epiqramda müəllifin daimi axtarışlar aləmində olduğunu görürük.

Kitabla mənəvi bağlılığa həsr olunmuş sevgi şeirlərindən biri “Zemfirama” adlanır. Müəllif ötən illəri taleyinə minnətdarlıqla xatırlayır:

…Bu qırx il necə keçdi?

Elə bil qırx il deyil,

Qırx gün, qırx gecə keçdi.

İl illərə qalandı:

Sevgi, intizar, kədər,

Sevinc, fərəh, itgilər,

Bir-birinə calandı.

Təbiidir ki, keçdiyimiz həyat yolu heç vaxt insanın istədiyi kimi rəvan olmur, qarlı-boranlı, enişli-yoxuşlu olur; onun gözlənən, gözlənməyən məqamları da bizi gözləyir. Bəzən, “paxıllıqla üzləşən, haqsızlıqla rastlaşan” ailədə isə pak, təmiz arzuları ilə “şirin-şəkər nəvələr” böyüyür.

Yaxşılıq, xeyirxahlıq kimi insani keyfiyyətlər nəsildən-nəsilə yadigar qalmalıdır ki, cəmiyyət də yaşayış yeri kimi şərəflənsin.  Müəllifin görmək istədiyi idealı da bu fikrin üstə pərvəriş tapır.

…Namuslu, ləyaqətli,

Alnıaçıq balalar,

Şirin-şəkər nəvələr.

Ağ vərəqlər üstündə

çəkdiyimiz əzablar –

yazdığımız kitablar,

Bir də xatirələrdə

Yaşayacaq eşqimiz –

Hərarətli, pak, təmiz.

Müəllif o vaxtkı Bakı məişətini, toy adət-ənənələrini də göstərir:

Qış gəlsə də,

Gəlsin qoy.

Qış günü deyildimi,

hədiyyəsiz-filansız

bizim unudulmaz toy?!

Yeri gəlmişkən deyim ki, qırx il bundan əvvəl unudulmaz Xalq şairimiz Rəsul Rza məni də oğlunun toyuna dəvət etmişdi.

İndiki kimi yadımdadı, tapşırmışdı ki, toyda pul salmayın. O vaxtkı toylarda pul salmaq adət idi. Toylara gedəndə hədiyyə aparmaq sonralar adət halına düşdü.

Qırx il əvvəl toyda dediyim sözü indi də burada təkrar etmək istərdim: Xoşbəxt olun!

Anar – səmimi oğuldu. O, atasını həm oğul kimi, həm də ilk oxucularından biri kimi istəyir. O, bilir ki, Xalq şairi atası kimdir. Onun cəmiyyətdə nüfuzunu, dünya şöhrətini bilir.

Adətən, atalar oğullara öyüd-nəsihət verər, lakin bu dəfə oğulu – bütün mənəvi sıxıntıları, streslərilə birlikdə ata rolunda – müdrik görürük.

Acı sözlər ürəyinə ox olsa da,

Düşmənlərin dostlarından çox olsa da,

Üfüq xətti birdən-birə yox olsa da,

Ümidini itirmə.

…Sevdiklərin bir gün dönüb yad olsa da,

düşmən görüb niskilini, yad olsa da,

İnandığın hər nə var, bərbad olsa da,

Ümidini itirmə!

Beləliklə, hər iki vəziyyətdə oğulun-ata, atanın-oğul rolunda portret cizgiləri təbii – “Ümidini itirmə!” deyən nikbin notlarla bəstələnən könül hıçqırığıdı, əvəzsiz övlad məhəbbətidi.

Hörmətli Xalq yazıçısı Anarın, bu dəfə görkəmli şair Anarın şeir dəftərindən, poeziya antologiyası kitabından müvəqqəti ayrılıram. Burada haqqında danışa bilmədiyim (bu, mümkün də deyildi) qiymətli və orijinal poeziya nümunələri ilk dəfə öz oxucularını gözləyir.

Yeni uğurlar!

Hörmətlə…

22.05.2023

Mənbə: https://edebiyyatqazeti.az/

Yenə gəlmişəm, əzizim. Elə həmin yerdəyəm. Xatırlayıram. O günü, baxışını, əllərimi necə möhkəm tutduğun anları, anamın səssiz fəryadını, babamın ilk dəfə diz çökdüyünü… 

 Unuda bilmirəm. İllər keçsə belə. Əvvəllər yoxluğunu bu qədər hiss etmirdim. Amma indi hər addımımda kaş ki, sən olsaydın deyirəm. 

 Unuda bilmirəm. Səninlə bağlı xatırladığım çox şey var. Ən çox isə o gün… O gün zehnimdən heç silinmir.
 Evimizin önündə ağ tut ağacı vardı. Hər zaman olduğu kimi ona doğru uzanırdıq. Əllərimiz yetişmirdi. Axı hələ çox balacaydıq. Nə yaşımız vardı ki, bizim?
 Üç yaşın vardı həə?! Əllərin, baxışların, üzün zehnimdə bulanıqdır artıq. Əlimdə tutub doyunca simanı əzbər edəcək bir şəklin belə yoxdur. Ən acısı bu ola bilər. Uzanmaq istədin, ayaqlarını qaldırmaq istədin. Hardan bilərdin ki, tanrı səni ən uca qatına qaldıracaq?
 Yanımdaydın. Ağ tut dənələrini əlinə alanda üzündə güllər açırdı. Sonra zehnimdə bir bulanıqlıq canlanır. Sonra azca belə olsa xatırlayıram əllərimi tutmuşdun. Səslər, təşvişlər gəlir gözümün önünə. Ürəyimin döyüntüsünü hələ də hiss edirəm. Qəribədir, düzdür. Amma unuda bilmirəm. O acı elə dərindi ki, mən hələ də inana bilmirəm. Ümid edirdim ki, sən dönəcəksən. Sonra yenidən tut ağacının altına gəldim. Anamı gördüm. Qucağında sən vardın. O an sevindim, yoxsa üzüldüm, xatırlamıram. Yaxınlaşdım sənə doğru. İnsanlar toplanmışdı. Onların arasından babamı gördüm. Mənim uşaqlığımın ən əvəzsiz, ən sevgi dolu parçası, mənim vüqarlı dağım, dizləri üstə çökmüşdü. İnana bilmirdim. Hansı ədalətə sığmışdı sənin gedişin? İllərlə buna cavab axtardım. Kimsə cavabını verməmişdi. Zehnimdə illərlə dolaşan o səhnəni unuda bilmirəm. Sonra bir gün dözə bilmədim. Dayımla söhbət etmək istədim. “Danışanda o sənin qardaşındı” dedi. Suda boğuldu. Nə əcəb sənə bunu danışmayıb evdəkilər, deyə sual verdi. Cavabsızdım. Ən acısı elə adını da o gün öyrəndim. Düşünə bilirsən, nələr yaşadım? Adın, üzün, gözlərin unudulmuşdu. Amma əllərimi necə tutduğun, səni necə itirdiyim unudulmamışdı.
 Sonradan nənəm bacımla qardaşıma  səni nəql etdi. Sən demə, su arxının yanına gəlmisən. Su motorunu rəngli görüb meyl salmısan. Sonra da necəsə suya yıxılmısan. Dilimə almaq, yazmaq belə ürəyimi bıçaqla kəsir sanki.
 Bir neçə il öncə anam əlində bir süfrə gətirdi.Çox uzun müddət bağlı qaldığı üçün toz basmışdı üstünü. Anidən onu qaldıranda şəkillərin səpələndi. Bir də papağın düşdü yerə. Üzünə belə baxa bilmədim. Anam tez toplayıb otaqdan çıxdı. Kaş ki, üzünə bir dəfə baxa bilsəydim, deyirəm. Kaş ki, anam səndən mənə uzun-uzun danışsaydı, deyirəm. Əvvəl onu qınayırdım. Amma indi qınaya bilmirəm. Onun qəlbində nə qədər xatirə gizlidir, kim bilir?
 Ən son babamı itirəndə məzarlığa getmişdim mən. Onun da yoxluğunu qəbul edə bilmirdim. Amma bu il gəldim məzarın üstünə. Toxundum torpağına. Solmuş gülləri yenilədim. Getmək istəmirdim yanından. Çünki illər sonra ilk dəfə cəsarət edib yanına gəlmişdim.
 İllər keçsə belə, hələ də qəbul edə bilmirəm. Sən mənim təkcə dörd yaşımın acı xatirəsi olmadın. Bütün uğurlarımı, əldə etdiyim hər şeyi sənin adına qazandım. Cismin yoxdur. Amma ruhun, adın, xatirələrin mənimlədir. Biz bir gün mütləq qovuşacağıq.
Qızların ilk sevgisi atası olur deyirlər. Mənim ilk sevgim sən oldun! Səni sevirəm, mənim balaca mələyim!

Mənbə: https://edebiyyat.az/

  İnsan öz ömrünün kamillik dövrünə qədəm qoyur, onu peşəsindən və tutduğu vəzifəsindən asılı olmayaraq hər şeydən öncə belə suallar düşündürür: xoşbəxtliyi nədə axtarmaq, necə axtarmaq? Yaşamaqda məqsəd nədir? İnsanlığın ən böyük amalı nədir? Müdrik insan o suallara birmənalı cavab verir – insan insanın qayğısını çəkməli, Vətənini və xalqını sevməli, onların xoşbəxtliyi uğrunda mübarizə aparmalı, haqqı-ədaləti uca tutmalı, bu yolda heç bir çətinlikdən qorxmamalıdı. Bütün bu duyğular, bu hisslər ana südü, ana laylası, ata öyüd-nəsihəti ilə doğulur və bütün ömrü boyu insanın ruhuna, qəlbinə hakim kəsilir.

  Elə insanlar mənsub olduğu xalqın ləyaqətli övladları olur, insanlığın bəzəyi və yaraşığı sayılırlar. Onların həyatı işığa, nura bələnmiş olur, heç vaxt çətinliklərdən qorxmurlar. Böyük inamla daha mübariz olub, daha qürurlu yaşayıb, xalqın, el-obanm hörmətini qazanaraq hər yerdə, hər zaman ağsaqqallıq kürsüsündə olub, adı ehtiramla çəkilir, müdrikanə sözləri dəyərli sayılır.

  Əqidəsinə, amalına sadiq, sözübütöv, mərd insan olan Alişanov Şirindil Həsən oğlu son dərəcə pozitiv enerjiyə malik bir insandır. Tanınmış ziyalı ətrafındakı insanlarla xoş rəftarı, ünsiyyət bacarığı, yüksək mədəniyyəti, prinsipiallığı, gələcəyə yüksək inam hissi ilə diqqəti cəlb edir. Yaxından tanıyanlar Şirindil müəllimə böyük hörmət və rəğbət hissi ilə yanaşır, onu təşəbbüskar, qayğıkeş və yaradıcı şəxsiyyət kimi qəbul edirlər. Azərbaycan xalqı belə nəcib, xeyirxah, mərd şəxsiyyətləri ilə daim qürur duyub, onları özünün milli sərvəti sayıb.

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunun “XX əsr  sovet dövrü Azərbaycan ədəbiyyatı” şöbəsinin müdiri, filologiya elmləri doktoru, professor, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin və Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin üzvü, 5 monoqrafiyanın, 200-dən artıq məqalənin müəllifi Şirindil müəllim Azərbaycan ədəbiyyatşünaslıq elminin inkişafına sanballı, ciddi töhfə vermiş, barmaqla sayılası alimlərdən biridir.

Şirindil Alışanlının elmi fəaliyyət dairəsi genişmiqyaslıdır.  Onun “Sözün estetik yaddaşı!” (1994), “Romantizm: mübahisələr, həqiqətlər” (rus dilində), (2000), “Ədəbi-bədii düşüncənin sərhədləri” (2010), “Müasir humanitar təfəkkür və Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığı” (2011), “Ədəbi-nəzəri fikrin tarixiliyi və müasirliyi” (2013) və s. bu qəbildən monoqrafiyaları nəzəri-elmi səviyyəsi ilə fərqlənən, müasir, çağdaş filoloji mühitdə  elmi-estetik təfəkkürü zənginləşdirən, inkişaf etdirən və dost-düşmən qarşısına çıxarmağa layiq əsərlərdir.

Şirindil Alışanlı yarım əsrə yaxındır ki, ədəbi-elmi yaradıcılıqla yanaşı, milli-mənəvi irsimizin nəşri və təbliği sahəsində səmərəli fəaliyyət göstərir. “Sabah” nəşriyyatının təsisatçısı, “Elm” qəzetinin baş redaktoru (1993-1998) kimi klassik və müasir ədəbiyyatımızın, tarixi və dini mənbələrimizin onlarca nümunəsini nəşr etmiş, 1997-2013-cü illərdə sizin təşkilatçılığınızla yaradılmış “Elm” Redaksiya, Nəşriyyat və Poliqrafiya Mərkəzi Azərbaycan elmini və mədəniyyətini XX əsr boyu qazandığı elmi axtarışların yekunu olan onlarca çoxcildliklər, sanballı monoqrafiya, lüğətlər nəşr etmişdir.

 Filologiya elmlər namizədi Baba Babayev yazır: “Görkəmli ədəbiyyatşünas Şirindil Alışanlı Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında Yaşar Qarayevin konsepsiya kimi irəli sürdüyü məsələ-problemləri davam və inkişaf etdirmişdir. Ş.Alışanlı nəzəriyyəçi olaraq bədii ədəbiyyatın ideologiyadan və ictimai fikridən asılılığına nöqtə qoyur. Alim bədii ədəbiyyatı məhz obrazlı yaradıcılıq kimi, yəni dünyagörüşün təkrarsız və əvəzsiz bir forması kimi, canlı həyata və insana daha adekvat olan inikas forması kimi dərk edərək təhlil edir. Alim “Səməd Vurğun sənəti müasir ədəbi-ictimai reallıqlar kontekstində” məqaləsində (“Sözün yaşamaq haqqı”, 2022), “Səməd Vurğun və onun ədəbi nəsli avtoritar cəmiyyətin ədəbi-siyasi gerçəkliyi müstəvisində yazıb yaratmışlar”, – deyir. Nəzəriyyəçi daha dərin qatlara gedərək, heç kəsin görə bilmədiyi və ya deməyə gücü çatmadığı məsələləri də nişangaha gətirir”.

Bu günlərdə filologiya elmləri doktoru, professor Şirindil Alışanlının 70 illik yubileyi münasibətilə “Şirindil Alışanlı – 70” (AMEA Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutu. – Bakı: Elm, 2023. – 664 s.) kitabı işıq üzü görmüşdür.

Kitaba filologiya elmləri doktoru Şirindil Alışanlı haqqında mətbuatda dərc edilmiş məqalələr, əsərləri haqqında rəylər, həmçinin məktub və təbriklərdən seçmələr, ona həsr edilmiş bədii nümunələr və alimin biblioqrafik göstəricisi daxil edilmişdir.

         Kitab akademik İsa Həbibbəylinin “Ədəbiyyat nəzəriyyəsi və ədəbi tənqidin qovşağında” adlı ön sözü ilə başlayır. Ön sözdə deyilir: “Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında poetika məsələlərinin kompleks şəkildə araşdırılmasına da Şirindil Alişanlı əhəmiyyətli töhfələr vermişdir. Azərbaycan ədəbiyyatının tarixi poetikası” adı ilə nəşr etdirdiyi bir neçə məqalələr toplusu ədəbi-nəzəri fikrimizin nadir poetikaşünaslıq külliyyatlarıdır. Ədəbi  janr haqqındakı araşdırmaları poetika konsepsiyasını zənginləşdirən və tamamlayan nəzəri baxışlardan ibarətdir”.

Professor Şirindil Alişanlı elmin zirvəsini fəth etmiş peşəkar, ədəbiyyatşünas alimdir. Əlli ildir ədəbiyyatşünaslığın müxtəlif sahələrində fədakarcasına, şərəflə xidmət edir və bundan sonra xidmət edəcək. Çox sayda alimlər yetişdirib, xüsusilə də bədii yaradıcılığın metod problemlərinin tədqiqi ilə məşğuldur. Şirindil müəllim ədəbiyyatşünaslığımızın ən parlaq simalarından biridir.

 Mən alim dostumuza uzun ömür, can sağlığı arzulayıram!

Vüqar Əhməd

filologiya elmləri doktoru, professor,

Beynəlxalq Elmlər Akadeiyasının akademiki

“Azərbaycan gəncləri” qəzetinin ədəbiyyat şöbəsində işlədiyim vaxtlar idi. Unudulmaz Xalq yazıçımız, böyük dramaturq İlyas Əfəndiyevlə görüşə getmişdim. Tamaşaya hazırlanan yeni pyesi barədə redaksiyanın tapşırığı ilə məlumat xarakterli məqalə hazırlamalıydım. Səhhəti ilə bağlı işə çıxmadığı üçün evə dəvət etmişdi.

Elçin müəllimlə də ilk dəfə orada, atasıgildə tanış oldum. Şadam ki, o vaxtdan bizim münasibətlərimizin üstə toz qonmayıb, yaradıcılıq əlaqələrimiz davam edir.

…Bu illər ərzində Elçin Əfəndiyevin nəinki əsərləri dünya şöhrəti qazanıb, hətta özü də bir yazıçı kimi milli ədəbiyyatımızın görkəmli şəxsiyyətlərindən sayılır. Təkcə bunu deyim ki, Türkiyə Prezidenti cənab Tayyib Ərdoğan bu yaxınlarda Elçin Əfəndiyevlə görüşündə onun yaradıcılığına yüksək dəyər verməklə mükafatlandırmış, Türkiyədə tamaşaya hazırlanan pyesinə uğur diləmişdir.

Elçin müəllimin çoxlu oxucuları var. Onun bir sıra əsərləri mətbuat səhifələrində də geniş müzakirə olunur və bu da onun müasirliklə bağlı məsələlərə müdaxilə etdiyini, tariximizin dərin laylarını qaldırdığını göstərir. “Baş” romanının geniş əks-sədası dediyimə misallardan biri ola bilər.

Görkəmli ictimai və dövlət xadimi, ədəbi-tənqidi fikrin nüfuzlu nümayəndələrindən olan Elçin Əfəndiyevin 80 yaşı tamam olur.

Yola saldığımız acılı-şirinli günlər və illər ərzində mən onun təmkinli, xeyirxah, bir az da narahat qəlb sahibi olduğunu görmüşəm.

Bəzi məqamları xatırlayıram. Bunlar unudulmur.

Məlumdur ki, bu il anadan olmasının 100 illik yubileyini geniş qeyd etdiyimiz Ulu Öndər müxtəlif yaradıcı nəsillərin həyatında, taleyində, xatirəsində yaşayır və yaşayacaqdır.

Mən də kənar deyiləm. Bizim Yazıçılar Birliyinin ədəbi orqanlarından olan “Azərbaycan” jurnalının poeziya şöbəsində işləyirdim. Ulu Öndər məni birbaşa “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzetinin baş redaktoru təyin etdi. Qəzet iki böyük yaradıcı təşkilatın: Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının və Respublika Mədəniyyət Nazirliyinin orqanı idi. Elçin müəllim onda Yazıçılar İttifaqı üzrə qəzetin kuratoru idi.

Mən də bir müəllif kimi yeni yazdığım “Kimin sualı var” poemamdan qəzetdə bir parça çap etdirdim. Nədənsə, bu parça katiblərdən biri tərəfindən sərt qarşılandı, hələ siyasi rəng də verdi.

Poemanın qəzetdə çıxan fəsli iki gün katiblikdə müzakirə olundu. Ərizəmi yazıb işdən getməliydim.

Elçin müəllim qəzetin kuratoru kimi ədalətin tərəfində durdu, çünki məni yaxşı tanıyırdı.

Qəzetdə işlədiyim vaxtlarda Ulu Öndər özü mənə “Əməkdar incəsənət xadimi” adı vermişdi.

Xalq şairi Sabir Rüstəmxanlı Respublika Mətbuat və İnformasiya naziri vəzifəsində işləyirdi. O, Milli Məclisə deputat seçiləndən sonra Ulu Öndər məni birinci müavin vəzifəsindən müvəqqəti olaraq, nazirəvəzi yerinə sərəncamla təyin etdi.

Elə bir vaxt idi ki, orta məktəb dərslikləri nəşr edilib, təyinatı üzrə yerlərə göndərilməliydi.

Nazirlər Kabineti dərsliklər üçün nəzərdə tutulan maliyyə xərclərini, hətta işçilərin maaşlarını da ləngidirdi.

Baş nazirin müavini Elçin Əfəndiyev zəng vurmuşdu. Vəziyyəti olduğu kimi dedim. Elə bilirəm, narazı qaldı. Dərsliklər vaxtında çıxmalıydı.

Lakin bir gün sonra iki tanıdığım imkanlı şəxsə zəng eləyib borc istədim. Xeyli miqdarda xərciydi. Ümidim az idi. Amma verdilər.

Dərslikləri vaxtından qabaq nəşr edərək, Nazirliyin özündə dərsliklərdən ibarət sərgi düzəltdik. Baş nazirin müavini Elçin Əfəndiyevi də dəvət etdik.

Nazirliyin işini bəyəndi, nəşriyyat işçilərinin əməyinə yüksək qiymət verdi.

Dərindən nəfəs aldıq.

Artıq o illər də arxada qaldı.

Bu gün uğurlu taleyimiz yenə bizi bir yerə – İçərişəhərdə “Ədibin evi”nə yığmışdı. ADA Universitetinin rektoru, professor Hafiz Paşayev hekayə janrının inkişafına həsr olunan “Üçüncü Mir Cəlal Paşayev hekayə müsabiqəsi”nin yekunlarını elan etdi.

Müsabiqənin sədri Xalq yazıçısı Elçin Əfəndiyevdir. Tanınmış, görkəmli alimlər, yazıçılar isə münsiflər heyətinin üzvləridir.

Mükafatçıları təbrik edirik, şəkil çəkdiririk, vidalaşırıq.

Dünən Elçin müəllimin də müəllimi, böyük yazıçı, alim, pedaqoq Mir Cəlalın da anadan olmasının 115 illiyini oxucuları, ölkə mətbuatı geniş qeyd elədi.

Sizə cansağlığı, Elçin müəllim! Ailə, nəvə-nəticə sevincləri! Biz, əziz atanızgildə hələ dünən görüşmədikmi?!

Axı böyük türk şairi Nazim Hikmət də deyirdi ki, insan hər yaşda gəncdi.

Yaşayın, Elçin müəllim!

Yaşadanın yaşamağa haqqı var.

Sizə və ailənizə hörmətlə…

Mənbə: https://edebiyyatqazeti.az/

Tanınmış şair və kulturoloq, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Gülhüseyn Kazımovun “Şuşaya o qədər yağış yağmışdı” şeirlər kitabının fevralın 17-də AYB-nin Natəvan klubunda təqdimatı oldu və biləndə ki, bu, artıq ikinci min ildir (!) üzvü olduğu yaradıcılıq qurumunda müəllifin ilk belə yığıncağıdır, təəccüb elədim. Axı, söz konusu sıradan biri deyil, dörd ali məktəb bitirən, uzun illər çoxsaylı dövlət işlərində çalışan, bədii və kulturoloji olmaqla iyirmi beş kitabı işıq üzü görən, sayılıb-seçilən bir imzadır. Onun ünlü maarifçi Əsgər ağa Goraniyə dair min bir çətinliklə əldə elədiyi sənədlərə söykənən, ədibin indiyəcən adı olub, özü əldə olmayan “Qocalıqda yorğalıq” vodevilini ortaya çıxaran “Qaranlıqdan işığa” kitabı yetərdi ki, Natəvan klubunda yaxınlar-uzaqları da başına yığıb, bir törən düzənləsin və “zəhmətimə dəyər verin” desin. O isə iyirmi dörd dəfə bunu eləməyib, əgər yaxın çevrəsi – kitabın düzənçisi və naşiri Turan İbrahim, redaktoru Kənan Hacı, eləcə də qələm dostu Maşallah Məftunun təkidi olmasaydı, bəlkə, iyirmi beşinci dəfə də eləməyəcəkdi.

G.Kazımlı Cəbrayılın Kovdar kəndində anadan olub və “Şuşaya o qədər yağış yağmışdı” kitabı şairin öz ata yurdunun işğaldan azad edilməsinin birinci ildönümündə Prezident İlham Əliyevlə Cəbrayılda çəkdirdiyi foto ilə açılır. Fotoda cənab Prezident həmişəki özünəməxsus təbəssümü, qətiyyət və inamlı baxışları, Gülhüseyn müəllim isə üzündəki məmnun, bir az da yoğrun ifadəylə əbədiləşiblər. Bu qiymətli foto öz nəzakət və səmimiyyəti ilə seçilən dövlət başçımızın elm-sənət adamlarına sayğısının ifadəsidir. Amma söhbətə şəkillə başlamağım bu məlum gerçəyi xatırlatmaq üçün deyil. Bəs, onda nə üçündür? Oxuyacağınız yazı öz mahiyəti etibarilə bu sualın cavabından ibarətdir.

Seçiminə qədər ziyalıdır və ziyalı xarakteri onun haqqı yetən bir çox şeyləri əldə eləməsinə az mane olmayıb. Bu məntiqidir – xarakter varsa, insana mane olmalıdır. Bunu ustad şair Məmməd Araz ilk şeirlərini yazan Gülhüseynə uğurlu yol arzuladığı, Pedaqoji İnstitutun “Gənc müəllim” qəzetində dərc olunan “Şeirin dayaq nöqtəsi” adlı yazısında hələ 35 il öncə belə qeyd edirdi: “Arzu edirik ki, onun özündən narazılığı, təvazökarığı, özünə qapanıb qalmağa deyil, ağır zəhmətə, yüksək poetik düşüncələrə xidmət eləsin.” Mənə elə gəlir ki, Gülhüseyn gənc bir şair kimi o “dayaq nöqtəsini” hətta ustadın özündə də tapa bilməyib və onun sonralar şeirdən elmi-publisist fəaliyətə keçməsi səbəblərindən biri, olsun ki, budur. Bu gün əlimizdə olan isə “Şuşaya o qədər yağış yağmışdı” kitabıdır və indi giley-güzarı bir yana qoyub, əldə olandan danışmaq istəyirəm.

***

Söz kökü üstə bitər və kitabdakı şeirlər şairin həm folklor, həm divan şeiri, həm də romantik poeziya ilə dialoquna işarələr edir. Bu, məntiqidir. G.Kazımlı xalq dilimizin zənginliyini özündə yaşadan, muğamın beşiyi olan Qarabağda dünyaya göz açıb. Onun Şuşanın adını öz kitabının sərlövhəsinə çıxarması da mövzu arxasında gizlənmək, plakatçılıq, şüraçılıqdan uzaq olub, qutsal muğam beşiyimizə bir ömürlük bağlılığın ifadəsidir və muğam səsləşən şeir, qəzəl deməkdir. G.Kazımlı təbiətcə romantik, duyğusal adamdır və poeziya romantika deməkdir. Amma onun istər folklor, istərsə də, klassikaya yanaşması yaşadığı konkret zamanın mentallığlndan doğan özünəməxsus səciyyə daşıyır. Məsələn, xalq arasında hər hansı arzuya çatmağın mümkünsüzlüyünü göstərən “yuxunda görərsən”, yaxud “heç yuxunda da görə bilməzsən” deyimlərini G.Kazımlı gənc yaşlarında yazdığı bir şeirində poetik yöndən belə emal eləyir:

Mən sənin yuxunda ağlar, gülərəm,

Sən nə ağlamazsan, nə də gülməzsən.

Mən sənin yuxuna xəlvət girərəm,

Məni yuxunda da görə bilməzsən.

“Yuxuna girərəm”

Zahiri əksliyə baxmayaraq, “yuxunda görərsən” və “heç yuxunda da görə bilmzəsən” deyimləri mahiyətcə bir medalın iki üzüdür, sadəcə, birincidə ironiya var. Şairin məsələyə yanaşmasındakı özünəmxəsusluq da elə bu ironiyadadır. Aşiq mümkünsüz olduğunu yaxşı bilə-bilə uşaqcasına “cahillik” eləyib, məşuqun yuxusuna girməkdən danışır – təcahüli-arifanəlik göstərir. Çünki yuxu idarəolunmaz, qeyri-ixtiyari psixoloji fenomen olduğundan, heç kəs hətta sevdiyi adamın da yuxusuna öz istəyi ilə girə bilməz. Odur ki, xalq deyimində başqasına yönələn ironiya şeirdə müəllifin özünə şamil olur, aqressiya öz yerini yumora verir, ironiya isə avtoironiya ilə əvəzlənərək önəmli dərəcədə yumşalır. İkincisi, müəllif fiziki ilə psixolojinin sınırını keçir, yuxuya girməkdən elə danışır ki, guya bir otağa, evə, ümumən harasa gerçək məkana daxil olmaqdan söz gedir. Nəhayət, əgər birinin yuxusuna girmisənsə, o səni necə görməyə bilər? Və sonucda bütün bu bədii yalanlar oxucunun dodağını qaçırır.

G.Kazımlı klassik divan şeirinə də epiqonçu kimi yanaşmır. Nəsimi yazırdı ki, mənim sözümü “heç kimsə… fəhm edə bilməz, bu quş dilidir, bunu Süleyman bilir ancaq.” G.Kazımlı isə nəinki quş, hətta daşın da dilini bildiyindən söz açır:

Bir qalanın divarları səhərə kimi,

Nağıl dedi, nəğmə dedi, qəlbimə girdi.

Eston dilin bilməsəm də, başa düşürdüm,

Qala dili, nağıl dili hər yerdə birdir.

“Tallin”

Qala dili, nağıl dili, daş dili! Bunar gəlişigözəl metafora, nağıl, əfsanə deyil. Daşın dili sükutun, heç vaxt səsə çevrilməyəcək, yatmış, dərin trans durumunda olan düşüncənin dilidir və şairlik telepatik bir qabiliyyətlə onu sezməkdən başlayır. G.Kazımlının fikrincə, bu hamının və hər şeyin bir nöqtəyə cəm olduğu birliyin (tövhidin!) dilidr. Amma şairin sovet dönəmi üçün səciyyəvi materialist dünyagörüşü tövhidin əsl qaynağı olan metafizik sınırlara varmağa ona macal vermir. O, başacan yox, daşacan, həqiqətəcən yox, nağılacan gedir. Nağıl isə metafiizik həqiqətin xalq yaddaşında deformativ rəmzi-simvolik saxlancıdır. Qutsal Kitabın özünəməxsus batini təfsirinə söykənən Nəsimi “quş” deyəndə “səf-səf düzülən” mələkləri göz önünə alır, durmadan Quranı “zikr edən” bu metafizik varlıqların dilində yazdığını bəyan edir (Qurani-Kərim, “Əssəffat”, 83; 1-2), əğyarın tənə və təzyiqlərindən qurtarmaq üçün rəmzlərin sətiraltı diliylə Allah-insanı vəsf elədiyinə işarə edirdi. İntibah şairinin bədii düçüncəsi insanın Allah və mələklərlə bir olduğu metafizik, əbədi “zamana” və cənnətəcən gedib çıxır. Çağdaş şair isə adam dilində yazır, uzaqbaşı daş dilində düşünür və onun düşüncəsi tarixin və təbiətin başlanğıcı olan daş dövrünəcən gedir. Onun cənnəti daşın, quşun, bir sözlə, təbiətin dilini anlamaq və varlıqla özünün metafizik yox, təbii-tarixi birliyini, məkan-zaman sınırlarındakı vəhdətini duymaqdan doğan mənəvi zövqdədir. Simvolik dillə desək, o, Aristotelin ünlü kitabxanasında fizikaya dair kitabları oxuyur, metafizika bölməsinə isə keç(ə bil)mir. 

Arisitoteldən söz düşümşkən, kökü antik filosofun “Estetika”sına gedib çıxan bir haşiyə çıxmaq istəyirəm. Sənətin elə bir paradoksal özəlliyi var ki, ustalıqla rəsm edilmiş eybəcərlik də gözəlliyə çevrilir. Bəxtiyar Vahabzadənin Mikelancelonun “Kədər” heykəlinə həsr elədiyi şeirində dediyi kimi, “özgəyə bir can verib İsaya sənət / Ölü cəsədinin canszlığında!” Mən antik filosofun nəzəri fikrinin konkret təsdiqi kimi bura üçüncü bir mövzunu da artırmaq istəyirəm – hətta cəhənnəm səhnələrinin məharətlə yaradılmış təsvirində belə cənnət zövqü duyulur. Siz, yəqin ki, Dantenin “Cəhənnəm”ini xatırladınız. Amma mən gənc Gülhüseynin Leninqrad blokadasının dəhşətlərini əks etdirən şeirindən, bütün tragik məzmunu ilə yanaşı, bu şeiri düzüb qoşarkən şairin keçirdiyi zövq qarışıq hiss-həyəcandan danışıram:

O gecə o evlər döyüşə girdi,

Gözünün qəzəbli yaşına imi.

O gecə o evlər döyüşə girdi,

Vuruşdu sonuncu daşına imi.

“Dağılmış evlərin monoloqu”

Təbiətin idillik mənzərələrinə vurğun və gözəllik peşincə qoşan G.Kazımlının şeirləri üçün romantik ovqat səciyyəvidir. Təsadüfi deyil ki, kitabdakı şeirlərdən biri romantik düşüncənin başlıca simvolu olan ay işığına həsr olunub. Aydındır ki, milli bədii fikrimizdə romantizmin öz qızıl erasını yaşadığı Cavid dönəmindən G.Kazımlını onillər ayırırdı. O, İkinci Cahan savaşı sonrasının cocuğu, kosmik uçuş və elmi-texniki inqilab erasının gənci olub və “yerə enməm də, səma şairiyəm” kimi inadkar romantik kreododan uzaqdır. S.Vurğuna xüsusi şeir (“Səməd Vurğun”) həsr eləməsinə baxmayaraq, sovet dönəmi poeziyamızın bayraqdarına məxsus “inqilabi romantika” da ona yabançıdır. Hər halda, kitabda nə kommunizm idealı, nə də onun “romantikasına” dair şeir yoxdur.

G.Kazımlının romantizmi öz zamanına uyğundur. O, ay işığını “müqəddəslik”, “ədalət”, “məhəbbət” və “gözəlliyin” rəmzi kimi mənalandırsa da, elmi-texniki inqilabın sürətli sıçrayışıyla klassik romantik idealların aradan qalxması onun nəzərindən yayınmır. İnsan Aya enir və bu səma gözəlinin Yerdən nurlu görünən çöhrəsindəki ləkələri bütün genişliyi, çala-çökəkləri bütün dərinliyi ilə görür. Sən demə, Nizami düz deyirmiş, “ayı gendən görmək daha yaxşıymış.” Amma şairin texnogen erada ay işığına sədaqətini qoruyub saxlayan tənhaları, təkləri ürək ağrısı ilə xatırlaması da gözdən qaçmır. Romantik idealların dirilməsiylə bağlı arzularının bütün şiddətinə baxmayaraq, şeir müəllifinin ağlı və qəlbi arasındakı qarşıdurma heç-heçə quratrır – o, ağlı ilə pealist, qəlbiylə romantikdir. Və beləcə, gələnəksəl romantizmə məxsus hiperbolizm, yerlə-göylə əlləşən mübaliğələrin “iynəsi vurulur”, yüksək romantik doza şairin yaşadığı, bəzən məişət detallarınacan öz ifadəsini tapan konkret zamanın etkisi altında bəlli ölçüdə aşağı düşür və müəllifi “neoromantikə” çevirir.

Ay işığı bir adama borclu qalmayıb,

Heyif, ona saf inamı sındıranlar var.

Elkektrik işığına pulu olmayıb,

Öz evində ay işığı yandıranlar var.

Burda daha bir haşiyə çıxmaq istəyirəm. İnsan psixologiyasına məxsus bir yön var ki, o özünü – kənara çıxanda, hər şeyi – qıraqdan baxanda bilir. 60-cı illər 40 illik kommunist cəfəngiyatından sonra fərdi və milli anlamda özünüdərkə başladığımız dönəm idi – kəndimizə qayıdırdıq! G.Kazımlı nə qədər “Ey uzaq səfərlər, muradım, kamım/ Keçin arzu kimi, keçin qəlbimdən/ Nə vaxtı mən sizi arzulamadım/ Bilin ki o zaman qocalmışam mən/ – desə də, Hötenin ev muzeyi, Drezden şəkil qalereyası, Praqa, Tallin, Karlovı Varıya şeirlər həsr eləsə də, daxilən həmişə vətəndədir: Zaqrebdə Bakını, Tümendə Fərman Salmanovu yada salır; sonucda fikrən, ruhən (baş)kəndimizə qayıdır:

Doğma Bakı yağış kimi durulmaq üçün,

Nəğmə olub hər küçəndə axmaq gərəkmiş.

Doğma Bakı səni sevmək, vurulmaq üçün,

Sənə bir az ayrılıqdan baxmaq gərəkmiş.

“Doğma Bakı”

Və öz uşaqlığını, gəncliyini əbədi itirdiyi (“Çox uzaqda kiçik bir kənd”, “Doğma yerlər”) dəyirmanı (“Köhnə dəyirmanda keçən bir gecə”), yolu (“Kənd yolu”), otu (“Biçilmiş ot”), üzümü (“Kavdar üzümü”), çayı (“Araz vadisində”), quşu (“İsaq-musaq quşları”), insanı (“Kənd müəllimi”) ilə birlikdə dünyaya göz açdığı Kavdar kəndinə dönür. Bununla da, öz dövri-aləm səyahətini başa vurur, əvvəllə axır birləşir, çevrə qapanır:

Çox erkən yaşımda çıxdım yollara,

Uzaqlar gözümə yaxın göründü.

Məni öz kəndimdən aparan yollar

Axırda yenə də kəndimə döndü.

“Kavdar kəndi”

Şair üçün unudulmaz xatirələrlə bağlı olduğu doğma yerlərin otuz illik ayrılıqdan sonra azad edilməsinin, onun cənab Prezidentlə birlikdə çəkdirdiyi fotoda üzündəki məmnunluq və yorğunluğun nə demək olduğu bu şeirlərdən sonra tam aydın olur. Doğma torpaqların geri qaytarılması ilə o, “körpə dincliyi”, “uşaq nadincliyi”, “ömrün gəncliyi”nə, bir sözlə, “əsl həyata” qayıdrıdı – məmnunluğu bundan irəli gəlirdi. Amma o, bu günü 30 il gözləmişdi – yorğunluğu isə bundan doğurdu.

***

Dünyada olan hər şeyin və hər kəsin, o sıradan hər şairin iki koordinatı var – məkan və zaman. G.Kazımlının məkan koordinatı onun kəndidir. Bəs, zaman? Onun bir insan kimi formalaşması 60-70-ci illərə – özünüdərk və özünəqayıdışdan doğan oyanış dönəminə düşürdü. Şeirlərindəki hər cür kədəri yuyub aparan bahar ovqatı, sevinc duyğusu, həyat nəşəsi də bu oyanışdan doğurdu. Şeir sehrli çubuq kimidir, onu kədərə toxundurub, sevincə, payıza, qışa vurub, bahara çevirmək olar. Şairin təkcə kənddə müəllimlik edən qardaşı İslam deyil, özü də bu sirlə-sehrlə dolu şeir havasında bütün fəsilləri bahar bilir:

Günəş doğar yer üzünə, şəfəq saçılar,

Bahar bilər fəsillərin hamısını o.

Səhər-səhər gözlərində günəş açılar,

Açıb girər bir sinifin qapısını o.

“Kənd müəllimi”

Kitabların fəsilləri, hər şairin isə bir fəsli olur. Baharda doğulan S.Vurğunun poetik fəsli bahar, yayda doğulan Puşkininki isə payız idi. İndi poeziyamızda payız ovqatı dəbbədir. Xalq Yazıçısı Elçin bu mövzuya həsr elədiyi məqaləsində çağdaş şeirimizdəki payız ovqatını hər cür kədərin yasaqlandığı sovet dönəminin çöküşündən sonra ümumbəşəri dünya kədərinə qayıdış kimi mənalandırır. G.Kazımlının zamanı isə bahardır və bu, “işıqlı gələcəyə” dair kommunist optimizmindən doğmur. Çünki onun poetik baharı da, bədii kəndi də siyasi-ideoloji deyil, fərdi-psixoloji səciyyə daşıyır. Kənd və bahar onun daxili cənnətinin iki göstəricisidir və bir-birindən ayrılmazdır – bahar onun kəndi, kənd baharı, ikisi bir yerdə kəndisi, özüdür. Məhz içindəki bahar havası hesabına onun şeirlərində (ömürlük!) ayrılığın özü belə zərif, akvarel hüzn qarışıq nikbin auraya bürünür. O dərəcədə ki hətta “ayrılıq” sözünə mətndə yer qalmır, o “sən bir nağıldasan, mən bir nağılda” şəklində daha yumşaq, daha evfemistik ifadə forması alır:

Nağıla bənzəyir o ilk görüş də,

Yaşar təmiz hissdə, uzaq xəyalda.

Nağıla köçmüşük biz özümüz də,

Sən bir nağıldasan, mən bir nağılda.

“İki nağıl”

Kitabda payız sözü bir neçə (“İlk payız… ilk durna qatarı”, Payızın qızıl çağı”, “Payız səxavəti”, Payız nəğməsi”) bahar isə cəmi bir dəfə (“Bahar havası”) başlığa çıxır. Amma “Bahar havası”nda sözün birbaşa anlamında bahardan yox, qışdan söz gedir. “Musiqi çalınırdı/ Dünya ağappaq qardı/ Pəncərədən o yana/ Qış almışdı hər yanı/Pəncərədən bu yana/Bahar havası vardı”/ deyən şair çöldəki yox, içəridəki bahardan, özü də otağın içindəki yox, can evindəki bahardan, subyektiv fəsildən danışır. İkincisi, hansı fəsildən yazırsa-yazsın, G.Kazımlının şeirlərində daxili zaman bahar havası üstə köklənir. Bu köklənmənin hesabına məkan anlayışı keyfiyyətcə çevrilməyə uğrayır, qürbət doğmalaşır, baharın ardınca qoşan durnalar özlərini dünyann heç yerində qərib hiss etmədiyi kimi:

Çox eldə dost kimi qanad saxlayar,

Qayğı da, qırğı da görüb durnalar.

Bir ömrü yüz yerdə yaşasalar da,

Olmayıb heç yerdə qərib durnalar.

“İlk payız… ilk durna qatarı”

Diqqət eləsək, bu parçada bədii fikir üç dəyişməyə məruz qalır: qayğı və qırğı daxili qulaq qafiyələri olmaqla zahirən səsləşir, bir misraya düzülürlər – bu, tezisdir; qayğı məhəbbət və nəvazişi, qırğı isə ölüm və aqressiyanı işarələməklə təzad yaradır, antoqonizmə çevrilirlər – bu, antitezisdir; bahar eşqinin, bahar həsrətinin olduğu yerdə təzad aradan qalxır, hər yer dost elinə çevriilir – bu, sintezdir. Hər dəfə yeniləşən fikir, sonucda barış ünvanına gəlib çıxır, əksliklərin mübarizəsi öz yerini onların vəhdətinə verir. Bu, metafizik vəhdətin şair düşüncəsindəki doğal ifadəsidir. Şair bu vəhdətin yerdəki işarələrini görsə də, klassik divan şairlərindən fərqli, işarələrdən o yana keç(ə bil)mir. Bu, əlbəttə ki, G.Kazımovun “suçu” olmaqdan daha çox taleyi idi. Onun doğulduğu, təhsil və tərbiyə aldığı sovet dönəmində ictimai şüurun bütün sahələrində olduğu kimi, bədii düşüncənin də “ana təbiətdən” o yana gedən yoluna materialsit düçüncənin qadağanedici nişanı qoyulmuşdu. Bu yoldakı işıqforun yalnız bir işığı varıydı – qırmızı!              

***

Mən yuxarıda “…G.Kazımlının şeirlərində daxili zaman bahar havası üstə köklənir” deyəndə “köklənmək” sözünü təsadüfən işlətməmişdim, çünki onun şeirləri musiqilidir və o, nəğməkar şairdir. Bunu deyəndə onun şeirlərinə Ş.Axundova, O.Rəcəbov, A.Rzayev, N.Məmmədov, S.Fərəcov kimi ünlü bəstəkarların 30-dan çox mahnı bəstələdiyini, musiqi xadimlərinin həyat və yaradıcılığından bəhs eləyən çoxaylı kitablara imza atdığını, Muğam Mərkəzində yubiley tədbirlərinə vaxtaşırı aparıcılıq elədiyini, ən nəhayət, muğam-sənət vurğunu olduğunu göz önünə almaqla yanaşı, əksər şeirlərinin formaca olmasa da, mahiyətcə nəğmə olduğunu vurğulamaq istəyirəm. Təsadüfi deyil ki, “Bahar” və “kənd”lə yanaşı “nəğmə” onun poeziyasında üç açar sözdən biridir. Onun poetik dünyasında “durna qatarları mahnı kimi axıb gedir”, “gecə nəğmə kimi əriyir”, “yol kənarındakı tək çinar”, hətta gururltulu “qatar relsləri” belə müğənni, “küləklər bəstəkardır”:

Küləkdə bəstəkar barmaqalrı var,

Yazır bir nəğməni neçə budaqda.

Yellənə-yellənə bir yarpaq düşür,

Saralmış hüsnünə baxır bulaqda.

“Payız nəğməsi”

Şübhəsiz ki, bu cür təşbeh və metaforalara çoxlu sayda digər şairlərdə də rast gəlirik. Amma G. Kazımlının dünyaduyumunda musiqi anlayışını şablonlaşmağa qoymayan bir fərqləndirici özəllik var – panmuzıkalizm. Yəni hara baxırsa, nəyi görürsə, musiqi səsləri eşidən şair üçün hər şey sadəcə nəğmə oxumaqla qalmır, bütün varlıq, hətta sükutun özü də sirli bir nəğmədir, hətta lal daşlarda da nəğmə uyuyur. Nəğmə, musiqi, səs təbiətin hər il yenilənən dialektik yaşam ritmi, əzəli və əbədi dövriyyəsi, yerin altından vurub, üstündən çıxan həyatverici qüvvə, həm payız, həm də bahar, həm ölüm, həm də qalımdir. Ruhu muğamla aşılanan qarabağlı şairin belə düşünməsi təbiidir:

Uzun gecələrin yaddaşı kövrək,

Çaylar həzin-həzin bayatı çəkir.

Baharda təzədən göyərmək üçün

Payız, nəğmələri torpağa əkir.

“Payız nəğməsi”

“Şuşaya o qədər yağış yağmışdı” kitabında yaddaqalan, orijinal bədii təsvir və ifadə vasitələrinə az rast gəlmirsən. Şairlərin öz ürəyini tərənnüm eləməsiylə hər addımda üzləşirik, amma insan qəlbinin səmimiyyəti və təvazö duyğusunu “Palazı pambıqdan, yorğanı çitdən / Sadə evimizə bənzər ürəyim” şəklində ifadə eləmək dünyada, yəqin ki, yalnız G.Kazımlıya məxsusdur. Duman haqqında “dağı dolanar. qiyamət, … yola sallanar, cinayət olar” (Qabil) deyə baxış bucağını tam əksinə dəyişməklə çox yazılıb və yaxşı da yazılıb. Amma oxucunu anidən yaxalayan bu rakurs dəyişkənliyi “Elə bil, dumanda bitib zirvələr/ Ya da zirvələri duman qaldırıb/” deyən G.Kazımlıda daha gözlənilməzdir və mənə Tarkovskinin “Solyaris” filminin qəfil finalını xatırladır.

Füzulidən tutmuş R.Rza, V.Səmədoğlu, R.Rövşən, V.B.Odər, İ.Qəhrəman, S.Sarvan, Q.Ağsəs və S.Babullaoğluna qədər əksər şairlər tənhalıqdan yazıb. G.Kazımlı öz təbii inancına uyğun olaraq təkliyi bir armud ağacının naturasında rəsm edir. U.Uitmenin çöldə bitən tək ağac haqqında ünlü şeirini yada salan “Armud ağacı”nda da ağacın kosmik və antropomorf portreti yaradılır. Mən armud ağacını cənnətdəki Tubanın dünyəvi işarəsi kimi anladım və mənə elə gəlir ki, o elə məhz tək olmalıdır. Şair isə ona yerlə göyü birləşdirən mifik dünya ağacı, göydən yerə enmiş romantik gözəlliyin son nişanəsi kimi baxır və bundan kədərlənir:

Axşamlar –

Ulduzlarla gözənmiş

Gecə paltarını çəkib əyninə,

Baş qoyub ulduzların çiyninə,

Yatar yək armud ağacı.

Bu qərib, bu tənha görkəmiylə

Düzənlərin boz görkəmini

Bəzər tək armud ağacı.

Bu qərib, bu tənha görkəmiylə

Qırılıb tükənmiş bir meşə nəslinin

Son yadigarına

Bənzər tək armud ağacı.

Bəzi şeirlərindəki bu romantik kədərə baxmayaraq, G.Kazımlı nikbin şairdir və onun həyatsevərliyinin məkan kodu dünyaya göz açdığı Qarabağdır. Bu nikbinlik bəzən Qarabağ elatı üçün səciyyəvi yumor, zarafat, baməzəliyə çevrilir:

Yüz nəğmə oxudu çarxlar bir anda,

Qaldı uzaqlarada neçə bərə-bənd.

Biz əsgər gedirik, bir həftə sonra

Məktub yağışına düşəcək bu kənd.

“Biz əsgər gedirik”

Bəzən isə bu yumor “Elə dolanıram/ Havalı kimi/ Sərxoş xanənədinin/ Qavalı kimi”, yaxud da “Maşınlar çoxdan ötüb/ Axşamdır soyuq düşüb/ Dayanmışam küçədə/ Yadıma toyum düşüb”/ şəklində, Molla Nəsrəddin sayağı avtoironiyaya qədər gedib çıxır və toy, qaval, bir sözlə, musiqi söhbəti yenə də şairin məkan kodundan gəlir.

Və nəhayət, adı kitabın başlığına çıxarılan “Şuşaya o qədər yağış yağmışdı” şeiri:

Qəfil günəş doğdu, gözüm qamaşdı,

Yolları yoxuşdu, enişdi Şuşa!

Şuşaya o qədər yağış yağmışdı,

Yuyulub şüşəyə dönmüşdü Şuşa!

Əgər O.Suleymanov, yaxud E.Z.Qaraxanlıdan söz getsəydi, bir bənddə 15 dəfə təkrarlanan “ş” səsinin yaratdığı nəğmənin misrabaşı alliterasiya üstündə qurulan əski türk şeiriylə səsləşdiyini deyərdim. Söhbət G. Kazımlıdan getdiyindən bunu demirəm, çünki bir-iki istisnanı çıxmaqla, milli poetik yaddaşımız şeirimizin min illərin o üzündə qalmış əski çağlarını unudub. Bu şeirdə “nəğmə” sözü yoxdur, əvəzində nəğmənin özü var. Yağış sularının öz yaş barmaqlarıyla toxunduğu təbiətin notları kitabda ilk və son dəfə məhz burda səslənir, nəğmə düşüncədən maddəyə, sözdən səsə keçir, dillənir, əyaniləşir. Mən bunu varlığın əsasında duran, mahiyəti bizə indiyəcən açılmayan və  ta qiyamətəcən açılmayacaq nəsə sirli bir nəğmənin ani səslənişi kimi anlayıram. O səs məni eşidin deyir!

Mənbə: https://edebiyyatqazeti.az/

Əziz Elçin müəllim!

Bununla ikinci dəfədir ki, sizin yubileyiniz haqqında yazıram. Bir dəfə 20 il öncə 60 yaşınız olanda, bir də indi – 80 yaşınız ərəfəsində! Bu 20 ildə mən xeyli yaşlanmış, az qala 60-a çatmışam. Siz isə sözün yaxşı anlamında, heç dəyişməmisiniz, əvvəlkindən də artıq şövq, həvəs, eşq, ehtirasla yazıb-yaradırsınız. Hamı, ən azı, çoxluq illərlə yaşlanır, bu yaşlılıq onların yazılarına da yansıyır, düşüncələrinə də, zahiri görkəmlərinə də təsir edir, davranışlarına da. Siz isə təkcə dolabınızın üstündəki zəngli saatın yox, sanki başınızın üstündəki zamanın da qulağını burur və deyirsiniz: otur yerində! Ədəbiyyat və ədəbi proses sizin bu inadkar, yorulmaz ruhunuzla gözəldir! Sizi həmişə belə optimist görək!

Orta və ali məktəb illərindən bəri mənim çox sevdiyim, bəzən hətta pərəstiş elədiyim filosof, ədəbiyyatşünas, dilçi, sənətşünas, esseist, publisist və tənqidçilər olub – Mehdi Hüseyn özünün on cildliyinin doqquzuncu cildi, Fuad Qasımzadə “Qəm karvanı, yaxud zülmətdə nur”, Ağamusa Axundov “Şeir sənəti və dil”, Cəfər Cəfərov “Azərbaycan Dram teatrı”, Yaşar Qarayev “Realizm, sənət və həqiqət”, Anar “Dədə Qorqud dünyası”, Akif Hüseynov “Sənət meyarı”, Sabir Əliyev “Füzulinin poetikası”, Sabir Rüstəmxanlı “Ömür kitabı”, Kamal Abdulla “Gizli Dədə Qorqud”, Rafael Hüseynov “Min ikinci gecə”, Nizami Cəfərov “Füzulidən Vaqifə qədər” kitabları ilə… Bu kitabların bəzilərini mən yatanda yastığımın altına qoymuş, duranda sinəmin üstündə oxumuşam! Onlar həyatımın bəlli bir dövründə mənim ədəbi ayələrim, bədii surələrim, qutsal kitabım olub! Tələbə vaxtı dönə-dönə oxuduğum “Klassiklər və müasirlər” kitabınızla bu şəxslər sırasında siz illər boyu özəl yer tutmusunuz.

Bir sıra məqalələrinizin Ümumittifaq müsabiqələrində birincilik qazanması ilə iftixar hissi duymuş, belə müsabiqələrdə nə vaxtsa yer tutmağı xəyalımdan keçirməsəm də, sizin qənaətlərinizin ciddilik, səmimiyyət və obyektivliyinə inanmış, sizin kimi yazmaq, sizin kimi təfərrüat incəliklərinə varmaq, elmi fikri oxucu ilə sizin kimi dialoq halına gətirməyə çalışmışam. Baxın, səksən illik yubileyinizdə məhz bu janra üz tutmağımın səbəblərindən biri də “Quyu” povestinin müəllifi, unudulmaz İsi Məlikzadəyə vaxtilə yazdığınız və oxumağımdan az qala 40 il keçməsinə baxmayaraq, hələ də unutmadığım o ərkyana qayğıkeşliklə dolu, səmimi açıq məktubdur. Nə xoş ki, o məktublardan yenə də yazırsınız və əminəm ki, hələ çox illər bundan sonra da sizin qocalı-cavanlı söz adamlarına məktublarınızı oxuyacağıq. Bunlar sizin insana ehtiram, sözə sevgi məktublarınızdır. Allah sizi bu ehtiram, bu sevgidən heç vaxt məhrum eləməsin!

Siz yaşca özünüzdən böyüklərin yolunu gözləməyin, öz yaşıdlarınız və özünüzdən sonrakıların uğuruna sevinməyin, nöqsanlarına göz yummamağın gözəl örnəklərini göstərmiş, görənlər və qananlar üçün bəlli bir etiket müəyyənləşdirmiş ustad yazıçısınız. Bəy nəslindən olmağınız, fitri kübarlığınız ədəbi istedad və geniş intellektinizlə birləşərək sizin xarakter və davranışlarınıza təkrarsız bir özəllik verir. Bu yöndən bir faktı həmişə ehtiramla xatırlayıram. Yazıçılar Birliyinin 2004-cü ildəki qurultayından sonra “Avropa” hotelində keçirilən ziyafətdə öz yerinizdən qalxaraq, artıq yaşlanmış, gözləri zəif görən, bizə sanki başqa bir dünyadan baxan İsa Muğannaya yaxınlaşmağınız və onun yanında əyləşərək, əlinizi onun çiyninə qoyaraq hal-əhval tutmağınız, ümumən, ona necə böyük ehtiram, hörmət-izzət, qayğı, sayğıyla yanaşmağınız bizim üçün heç vaxt unudulmayacaq və çox şeylər görüb-götürə biləcəyimiz bir ustad dərsi idi. Anarın sizə həsr elədiyi məqalədən görünür ki, haqsız hücuma məruz qalana mənəvi dəstək durmağı siz gənc yaşlarınızdan özünüzə vicdani borc bilmiş, ədəbi döyüşlərin ən kəskin vaxtarında belə, heç vaxt haqqı nahaqqa verməmiş, mizan-tərəzini daim düz tutmusunuz. Yazıçılar Birliyinin Natəvan klubu bir lövhi-məhfuz kimi öz daş-divar yaddaşında bu barədə, yəqin ki, çox şeyləri hifz eləyir. Mən də öz həyatımda indi detallara varıb açıqlamaq istəmədiyim gərgin anlar yaşamışam və bəxtim gətirib, sizin gözlənilməz dəstəklərinizin ünvanı olmağı Allah mənə də nəsib edib! Bir dəfə yox, ardıcıl olaraq bir neçə dəfə! İndi – bu yubiley gününüzdə alicənablığınızın qarşılığı olaraq ürəkdən gələn minnətdarlıq sözlərimi qəbul etməyinizi xahiş edirəm: – Çox sağ olun!

Son 30 ildə yazıçının da, oxucunun da ədəbiyyata münasibəti dəyişib, bədii söz bəzən özünün toplumsal mərkəzi mövqeyindən onun bir kənarına çəkilmək zorunda qalıb, yaxud buna məcbur edilib və sizin kimi qələm sahibi istəyib ki, öz çiynini ədəbiyyatı bir zamankı mövqeyinə qaytarmaq yükünün ağırlığı altına versin. Son 20 ildə ədəbi tənqid, poeziya, sosrealizm, ümumən ədəbi proseslə bağlı silsilə yazılarınız, eləcə də ayrı-ayrı ünlü və gənc şair-yazıçılara həsr olunan, ədəbi prosesə bir hərarət, canlanma gətirən, yön və ton verən, hər kəsə öz layiq olduğu yeri göstərən məqalələriniz bu təqdirəlayiq qeyrət duyğusuyla yazılıb və sözün cəmiyyətdəki mövqeyini yüksəltmək kimi ali məqsədə xidmət edib. Yazıçılar da, oxucular da bilib ki, mənfili-müsbətli heç nə sizin iti nəzərlərinizdən yayınmır, siz bəzən ən xırda təfərrüatlarına qədər hər şeyi görür, özünə layiq qiymətləndirirsiniz və bundan hamı öz hesabını götürüb, özünü yığışdırıb, əyər-əskiyini düzəltməyə çalışıb.

Elə adamlar var ki, illər keçdikcə üstündən gedir, elələri də var ki, üstünə gəlir, eləcə də sənətkarlar. Bu yöndən sizi illər keçdikcə sənətdəki mövqeyi güclənən, hörməti artan ünlü Entoni Hopkinsə bənzədirəm. Məncə, sizin on illər keçdikcə sözün bütün anlamlarında formada qalmağınızın bir əsas səbəbi var – vaxtaşırı özünüz özünüzdə bir inqilab eləməyi, bir devrim yapmağı bacarmaq! Kim bir çoxlarının qələmi yerə qoyduğu, bitib-tükəndiyi 50 yaşdan sonra dramaturgiyada bu qədər yenilikçi uğurlara imza atıb? Əlbəttə, aydındır ki, siz İlyas Əfəndiyev kimi dramaturji dühanın ailəsində dünyaya göz açmış, uşaqlıqdan teatr mühiti ilə sıx əlaqədə olmusunuz, o vaxt səhnəyə qoyulmasa da, “Poçt şöbəsində xəyal” adlı ilk insenirovkanızı hələ 70-lərin başlanğıcında eləmisiniz. Amma üstündən 20 il keçəndən sonra yazdığınız, sizi müstəqillik dövrü dramaturgiyamızın modern qanadının flaqmanına çevirən “Ah, Paris, Paris”, “Mənim sevimli dəlim”, “Dəlixanadan dəli qaçıb”, 2000-lərdən sonra yazdığınız “Cəhənnəm sakinləri”, özəlliklə də, postmodern dramaturgiyamızın əsasını qoyduğunuz “Qatil”, “Teleskop” pyeslərinizi hər şeyin yanı sıra bir yazıçının daxili inqilabının, yeniləşmə, başqalaşma istəyinin uğurlu sonucları saymaq lazım gəlir. Özü də o dərəcədə uğurlu ki, bəziləri dünya səhnələrini gəzib dolaşan bu pyeslər olmadan özgürlük dönəmi teatr sənətimizi təsəvvür etmək mümkünsüzdür.

Hələ doxsanıncı illərdə böyük Molyerdən çevirmələrinizi oxumuşam və sizin mənim üçün ən ilginc, qiymətli, təkrarsız yönlərinizdən biri məhz teatral istedad və bilginizlə, səhnə sənətinə, az qala Molyer sevginizlə bağlıdır. 80-lərin başlanğıcında “Qobustan” jurnalında dərc olunan, Jan Anuyun “Medeya” faciəsi əsasında rejissor Mərahim Fərzəlibəyovun hazırladığı eyniadlı tamaşa haqqındakı “Təzadların faciəsi” məqalənizi hələ də unutmamışam. Məncə, Mehdi Hüseynin “Maqbet Azərbaycan səhnəsində”, Cəfər Cəfərovun “Təklik faciədir” məqalələri kimi “Təzadların faciəsi” də milli teatrşünaslığımızın qızıl fonduna daxil olub.

Amma siz, əlbəttə, ilk öncə modern Azərbaycan nəsrinin ən parlaq təmsilçilərindən birisiniz, özü də az qism nasirlərdənsiniz ki, illər keçdikcə özünüz kimi, sözünüzün də bədii çəkisi nəinki azalmır, əksinə, daha da artır. Gənclik illərində yazdığınız “Baladadaşın ilk məhəbbəti”, “Qırmızı ayı balası”, “Talvar”, “Parisdə avtomobil qəzası”nın öz üstünlükləri olduğu kimi, 2000-lərdən sonra yazdığınız “Sarı gəlin”, “Göy üzünün ulduzlu vaxtları”nın da öz yeri var. Görəsən, son 20 ildə yazdığınız “Bayraqdar”, yoxsa ötən yüzildə qələmə aldığınız “Toyuğun diri qalması”, “Gümüşü furqon”, “Dolça” povestləriniz daha üstündür? O illərdə meydana çıxan və milyonların rəğbətini qazanan “Mahmud və Məryəm”, “Ağ dəvə”, “Ölüm hökmü”, yoxsa son 10 ildə yazdığınız “Baş” romanı daha ilgincdir? Bu sualların cavabı birmənalıdır – hər ikisi. Amma “Sarı gəlin” öz yazı və düşüncə texnologiyası ilə, əlbəttə, cavanlıq hekayələrinizdən, zərgər işini xatırladan “Gül dedi bülbülə”dən daha mürəkkəbdir. “Bayraqdar” sizin ədəbiyyatımızın bayraqdarlarından biri olduğunuzu yeni tarixi dönəmdə bir daha təsdiq elədi. “Baş” isə öncəki romanlarınız və ümumən bütün nəsrinizdən, ən azı, bir baş yüksəkdir. Milli bədii nəsr düşüncəmizdə metafizik varlığın, insan ruhunun ilk dəfə baş qəhrəmana çevrildiyi heyrətamiz dərəcədə gözlənilməz “Baş”ı roman-möcüzə, roman-kəşf, roman-açılış, roman-vəhy də saymaq olar! Siz bu romanınızla bədii nəsr düşüncəmizin metafizik Amerikasını açmısınız. Bu kolumbiadanı sizin ardınızca getməyə kiminsə gücü yetəcəkmi? Bunu artıq zaman göstərəcək!

Sizin də, mənim də yaşıdlarımız arasında, açıq və gizli surətdə məni qınayanlar olub və olur ki, niyə Elçindən çox yazırsan, bu, onun tutduğu vəzifə ilə bağlıdırmı? Bəli, doğrudan da, sizin 60-cı illərdən bu günlərə qədər Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin katibi, “Vətən” Cəmiyyətinin sədri vəzifələriniz, özəlliklə də Baş Nazirin müavini kimi yüksək dövlət görəviniz olub! Amma hər kəs öz arşınıyla ölçür və mənə irad tutanlar anlamayıb ki, sizin mənim nəzərimdə dəyişməyən bir görəviniz var – yazıçılıq! Ən yüksək bir kürsünüz var – yazı masası! Allah bu ilahi görəvi heç vaxt sizə çox görməsin! Sizi həmişə əlində qələm, yazı masası arxasında görək!

Sözümüzün bəy əfəndisi!

80 yaşınız qutlu olsun!

Mənbə: https://edebiyyatqazeti.az/

Hələ uşaq ikən televiziyada nə zaman ulu öndərin səsini eşitsəm “mavi, sehrli qutunun” qarşısına qaçar və gözümü qırpmadan onu dinləyərdim. Yaşım az olduğu üçün dediklərini tam olaraq anlamasam da, onun səsindəki ahəng, məğrurluq, qayğıkeşlik məni ovsunlayaraq ekranın qarşısına çəkirdi. Bir dəfə televiziyadan yenə onu izləyirdim və ulu öndər Səməd Vurğunun məşhur “Azərbaycan” şeirini səsləndirirdi:

El bilir ki, sən mənimsən,

Yurdum, yuvam, məskənimsən,

Anam doğma vətənimsən!

Ayrılarmı könül candan?

Azərbaycan, Azərbaycan!

Onun nitqində bu şeir insanın ruhunu oxşayan bir ahəng ilə səslənirdi. Şeirin son misrasına çatanda isə çox kövrəlmişdi. O zamanlar bu qədər güclü və məğrur bir insanı kövrəldərək səsini titrədən səbəbin nə olduğunu anlamamışdım, amma onu alqışlayanlarla birgə ekranın qarşısında mən də alqışlamışdım. Zaman keçdikcə ulu öndər haqqında öyrəndiklərim ona olan hörməti və sevgimi daha da artırdı. Artıq anlayırdım bir bənd şeirin onu niyə kövrəltdiyini. Axı o şeirdə ulu öndərin gözünün nurunu, ürəyinin hərarətini azadlığı üçün bəxş etdiyi Azərbaycanından bəhs olunurdu. Kim bilir, bəlkə də bu misraları səsləndirdiyi zaman vətəninin keçirdiyi ağır günlər düşmüşdü yadına və ağrılı günlərdən sonra qazanılan müstəqilliyin sevinci idi yaşlarla birlikdə gözlərindən axan. Axı o, bu günləri görmək üçün ən təhlükəli məqamlarda belə geriyə addım atmamışdı. Hələ Dövlət Təhlükəsizlik Komitəsində işlədiyi zamanlarda minlərlə həmvətənlini Stalinin vəhşi caynağından və soyuq üzlü, daş divarları məşəqqətli ölüm, əzablı işgəncə qoxusu saçan hərbi düşərgələrdən, həbsxanalardan qurtarmağı bacarmışdı. O zamanlar Dövlət Təhlükəsizlik Komitəsində işləyənlərin sıralarında Azərbaycan xalqına qənim kəsilən erməni xislətlilər çoxluq təşkil edirdi. Bakıda isə ürəyində vətəni üçün böyük arzu və istəkləri olan gənc Heydər Əliyev yaşayırdı…

Onun mənalı ömür yolunu öyrəndikcə anladım ki, ulu öndər Azərbaycanın qüruru, iftixarıdır. Uşaq ikən səsini hər eşitdiyimdə qeyri-ixtiyari ekranın qarşısına qaçaraq anlaya bilmədiyim bir sevinclə izlədiyim ulu öndər mənim gözümdə öz ilıq şüalarını bütün yer üzünə təmənnasız paylayan və nurundan hamıya pay düşən Günəş kimidir. Həm də Qafqazdan dünyaya doğan Günəş!

Bu Günəş öz qayğıkeş, nəvazişli baxışlarını vətənin gələcəyi olan gənclərdən ayırmırdı. 1969-cu ildə hakimiyyətə gələn ulu öndər gənclərin təhsilinə xüsusi diqqət ayırdı. Onun təşəbbüsü ilə gənclər respublikadan kənarda vətənə ən çox lazım ola biləcək ixtisaslar üzrə təhsil almağa göndərildi.

Heydər Əliyev hər bir gəncin öz ana dilini mükəmməl bilməsini istəyirdi. O, bütün vurğulara, intonasiyaya, söz düzümündə ardıcıllığa, bölgü sistemlərinə zərgər dəqiqliyi ilə əməl edən, bir sözlə, öz ana dilinin bütün incəliklərini dəqiqliyi ilə bilən gənclik görmək istəyirdi. Ümummilli lider 70-ci illərdən başlayaraq yad dillərin qarışığından qoruduğu doğma ana dilimizin inkişafına xüsusi diqqət yetirirdi. Hələ sovet hökuməti dövründə – ana dilində danışmağın qadağan olduğu bir vaxtda o, ana dilinə olan sevgisini qorxmadan, çəkinmədən ali kürsülərdən xalqa bəyan edirdi. Bununla həm də gəncliyə, gələcək nəsillərə öz milli-mənəvi dəyərləri uğrunda hər şeyi gözə alaraq necə mübarizə aparmağı öyrədirdi.

Sovet İttifaqı dövründə hərbi kadr seçimində azərbaycanlılara qarşı biganəliyə də Heydər Əliyev son qoydu. O vaxtlar azərbaycanlı gənclər hərbi xidmətə çağırılarkən onlar döyüş üçün nəzərdə tutulmuş hərbi hissələrdə yox, əsasən tikinti batalyonlarında xidmət edirdilər. Məqsəd azərbaycanlılar arasında hərb elminə dərindən yiyələnən, müasir silahlardan istifadə etməyi bacaran hərbçilərin yetişdirilməsinə imkan verməmək idi. Bunu qadağan edənlər bilirdilər ki, heç bir türk, heç bir azərbaycanlı sonsuza qədər kimlərinsə qılıncının altında qala bilməz. Bir gün mütləq öz azadlıqları uğrunda ayağa qalxacaqlar. Məhz bu səbəbdən, azərbaycanlıların hərbi biliyə yiyələnməsinə mane olunurdu. Lakin ulu öndərin təşəbbüsü və uzun mübarizəsindən sonra Cəmşid Naxçıvanski adına hərbi məktəbin əsası qoyuldu. Beləcə, yüzlərlə azərbaycanlı gənc hələ sovet hakimiyyətinin dövründə öz ana dilində və öz doğma vətənində hərbi sirlərə yiyələndi. Sonralar Azərbaycan müstəqilliyini bərpa etdiyi zamanlar ulu öndər müasir Silahlı Qüvvələrin yaradılması istiqamətində müəyyən çətinliklərlə üzləşdi, lakin o, bütün çətinlikləri dəf edərək Azərbaycana döyüş bacarığı və müharibə aparmaq iqtidarı olan güclü ordu bəxş etdi. Heydər Əliyevin memarı olduğu və böyük ümidlər bəslədiyi Ordumuz azad, müstəqil Azərbaycan üçün 2020-ci ilin payızında illərlə qazandığı biliyi, ağlı və gücü ilə ayağa qalxaraq 30 illik işğala son qoydu. Torpaqlarımız öz azadlığına qovuşarkən ulu öndərin arzuları gerçəyə döndü. Artıq reallaşan arzularla addımlayırıq Qarabağda, Şuşada.

Azərbaycanı gənclər ölkəsi, gəncləri isə Azərbaycanın gələcəyi adlandıran ulu öndərin uzaqgörən siyasəti bizi zülmətdən aydınlığa qovuşdurdu. Onun ideyaları bu gün də, sabah da yaşadığımız hər bir günün, hər bir anın üzərinə gur işıq salaraq vətənimizi gələcəyə, inkişafın ən yüksək zirvəsinə doğru aparacaq.

İlahə Allahverdiyeva,

Azərbaycan Mədəniyyət və ədəbiyyat portalının Naxçıvan bölməsinin rəhbəri

Məlum olduğu kimi Ali Attestasiya Komissiyası uzun illərdir Azərbaycanda elmi kadrların yetişməsində müstəsna rol oynayıb.

Elmin müxtəlif sahələrində ziyalı potensialının artmasında, ölkənin intellektual səviyyəsinin yüksəldilməsində böyük xidmətləri olan bu mötəbər qurumun fəaliyyəti cəmiyyətin ayrı-ayrı vətəndaşları tərəfindən birmənalı qarşılanmır. Bəzən AAK haqqında qərəzli, birtərəfli yanaşmalar, qeyri-obyektiv münasibət təəssüf hissi doğurur. Onu süründürməçilikdə, plagiat işlərdən imtina olunmasına görə ittihamlandırırlar. Şübhəsiz ki, böyük bir inkişaf mərhələsi keçmiş AAK-ın ayrı-ayrı dövrlərdə fəaliyyətində müəyyən çatışmazlıqların olması istisna deyil. Bununla belə, hal-hazırda quruma bir neçə il öncə təyin olunmuş Famil Mustafayevin işinə məsuliyyətlə, obyektiv yanaşması bu qurum haqqında yanlış fikirləri alt-üst edir. F.Mustafayev vəzifəyə təyin olunduğu müddətdə qurumda baş verən müsbət dəyişikliklər və orada çalışan elmi kadrların yeniləşməsi bizdə belə bir qənaət formalaşdırır ki, AAK getdikcə öz fəaliyyətini dünya standartları formasında quracaq və Azərbaycan elminin inkişafına təminat yaradacaq.

Cəmiyyətdə yaranan fikir ayrılığı zənnimcə bir sıra obyektiv səbəblərlə bağlıdır. Hər şeydən öncə, biz ilkin mərhələyə, yəni namizədlik və doktorluq işlərinin hazırlanması prosesinə diqqəti yönəltməliyik. Biz günahı ən son mərhələ olan AAK-da deyil, dissertasiyaların yazılması və hazırlanması mərhələsindəki  boşluqlarda axtarmalıyıq. Burada dissertantın və yaxud doktorantın elmi bilik və bacarığı, potensial imkanları, istedadı və başqa keyfiyyətləri önəmlidir. Çox təəssüf ki, bəzən bu keyfiyyətləri özündə əks etdirməyən şəxslər də elmi ad almaq həvəsilə müxtəlif yollar axtarırlar. Bu məqamda elmi rəhbərlərdən çox şey asılıdır. Əsas məsuliyyət onların üzərinə düşür. Çünki onlar kimə rəhbərlik etdiklərini dəqiq müəyyənləşdirməli və yetişdirdikləri kadrların gələcəyini görməlidirlər. Bəzi hallarda dissertant və doktorantın elmi-nəzəri hazırlığı ona rəhbərlik edən alimdən daha  yüksək olur. Cəmiyyət üçün deyil, yalnız özü üçün “çalışan” belə üzdəniraq alimləri elm aləminə gətirməyə ehtiyac yoxdur. Bununla yanaşı, hazırlanan hər bir dissertasiya bir neçə mərhələdən keçir. İlkin müzakirədən başlayaraq seminardan, ekspert rəyindən keçərək nəhayət, müdafiə mərhələsinə gəlib çatır. Əlbəttə, elmi rəhbərin, opponentlərin iş haqqında həlledici və önəmli müsbət rəyləri olmadan iş müdafiəyə buraxıla bilməz. Buna görə də zəif və yaxud plagiat dissertasiyaların AAK-a gedib çıxması təəccüb doğurur. Axı belə işlər elmi rəhbərin, elmi şuraların müzakirəsindən keçmiş olur. Necə ola bilər ki, bu qədər zəif işlər bir neçə mərhələdən keçib AAK-a gedib çata bilir?! Bu, ya diqqətsizlik və məsuliyyətsizlikdir, ya da ki, qəsdən neqativ hallara göz yummaqdır. Buna görə də mən bütün elmi rəhbərlərə, elmi şura üzvlərinə, opponentlərə müraciət edirəm, onlar öz işlərinə məsuliyyətlə yanaşsınlar ki, sonda günahkarı başqa yerdə axtarmayaq.

Onu da xatırladım ki, çalışdığım AMEA Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunun Dissertasiya Şurası və onun rəhbəri AMEA-nın -prezidenti, akademik İsa Həbibbəylinin məqsədyönlü işi sayəsində institutumuzda dissertasiya işləri yüksək səviyyədə yerinə yetirilir və yuxarıda qeyd etdiyimiz mərhələlərdən müvəffəqiyyətlə keçir. Bu sözləri Folklor İnstitutu və Nizami adına Ədəbiyyat Muzeylərinin Müdafiə Şuraları barədə də deyə bilərəm. Folkorda Elmi Seminarın üzvüyəm, Nizami Muzeyində isə mütamadi opponent oluram. Şura sədrləri akademiklər Rafael Hüseynov və Muxtar İmanov tələbkarlıqla, obyektivliklə Şuralara rəhbərlik edirlər. İstərdik ki, digər şuralar da öz işlərini məhz bu  Dissertasiya Şuraları kimi öz və yüksək səviyyədə qursunlar.

Doğrudur, ola bilsin ki, bir neçə il öncə AAK-da yerində olmayan mütəxəssislər çalışmış və qurum haqqında mənfi rəy yaratmışlar. Lakin bugünkü mövcud qurumun fəaliyyəti bizdə belə bir inam yaradır ki, Famil Mustafayev və onun seçdiyi kadrlar işlərinə daha obyektiv və məsuliyyətlə yanaşır, Azərbaycan elminin inkişafına öz töhfələrini verirlər. AAK- nın Humanitar Elmlər üzrə Ekspert Komissiyasının sədri professor Mahirə Nağızının obyektiv, gərgin fəaliyyətindən hamı razıdır. Humanitar sahədə çalışdığımdan bu komissiyanın işinə daha yaxından bələdəm. AAK-ın sosial şəbəkələrdə canlı yayımla iddiaçıların suallarını cavablandırması obyektivliyin, məmur sadəliyinin bariz nümunəsidir. Buna görə də hal-hazırda AAK-ın öz fəaliyyətini davam etdirməsinə və bu qurumun mövcudluğuna böyük ehtiyac duyulur və fəaliyyəti elmin inkişafına, tərəqqisinə xidmətin təzahürü, örnək nümunəsidir.

VÜQAR ƏHMƏD

AMEA Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunun

Mətbuat tarixi və publisistika şöbəsinin müdiri

və həmin institutun filologiya üzrə

İxtisaslaşdırılmış Dissertasiya Şurasının üzvü,

filologiya elmləri doktoru, professor, BEA- nın akademiki

M.C.Paşayevin 115 illiyinə

Azərbaycan nəsrinin  görkəmli nümayəndəsi Mir Cəlal Paşayevin zamanüstü yaradıcılığı milli ədəbiyyatımızın tarixinə işıq salan  müdrik qoca, çağdaş dövrümüzdən gələcəyə salam verən gəncidir.

Sözsüz ki, böyük ədibin zəngin yaradıcılığına işıq tutan çoxsaylı yazılar mövcuddur. Lakin, Mir Cəlal Paşayev yaradıcılığı elə bir zəngin xəzinədir ki, nə qədər çox yazılsa da,  yenə də yazılmağa, tədqiq edilməyə ehtiyac duyulur.

Bir gündə  dörd fəslin gözəlliyini yaşayan  böyük ədibin qəlbi təbiət, həyat, zaman kimi dərin fəlsəfi mövzuların  geniş üfüqlərinə açılırdı. Onun əsərlərinin həyatla bağlı mövzularında köhnəliklə yeniliyin, kamilliklə cəhalətin,  xeyirlə şərin,  həqiqətlə yalanın, ədalətlə zülmün mübarizəsi ilə yanaşı milli ruhumuzun da vətəndaş mövqeyində açıq və cəsarətli şəkildə əks olunması xüsusi yer tuturdu.

Böyük ədibin yaradıcılıq ziyası ədəbiyyatın hər növ dili ilə cəmiyyətin qaranlıq tərəflərinə işıq salırdı. O, roman, povest, hekayə, oçerk, novella, publisist yazılar və  saysız elmi məqalələri ilə  ömrünü yazı masası arxasında mərhələ-mərhələ xalqın, cəmiyyətin inkişafına paylamışdır.

 Yazıçının məhsuldar ömrünün elə bir günü olmamışdır ki, bir əli qələmdə xalqdan, vətəndən  yazarkən, o biri əli milli dəyərlərin nəbzində olmasın.  Zəngin  yaradıcılığı ilə öz əsərinin adı ilə desək, ədəbiyyatımızda “Təzə şəhər” salırdı.             

 O, “Bir gəncin manifesti” romanındakı “İtə ataram, yada satmaram” ifadəsi ilə tarixin, dövrünün adından gələcəyin milli baxış düsturunu yaratmışdır. O düstur ki, onun  əhəmiyyəti milli ruhun inkişafında bir körpənin böyüməsində ana südünün dəyəri qədər önəmli idi.  Onun toxunduğu bütün mövzuların libası altında milli ürək döyünürdü. Milli dəyərlərə olan sevgisi meyvə üçün çiçək açan ağacın bahara olan sevgisi qədər əzəmətli idi. O, bütün ruhunu  saran bu əzəmətə ömrü boyu sadiq qaldı.

 Böyük ədibin “İki rəssam” əsərindəki rumlu rəssamın çəkdiyi misilsiz mənzərəni çinli rəssamın seyqəl üsulu ilə divarda güzgü yaradıb əks elətdirdiyi  kimi özü də sanki güzgü misalı xalqın milli ruhunu əsərlərində cilalamışdı.

 “İstifadə” hekayəsində isə bu xətt başqa bir formada daha qabarıq şəkildə üzə çıxır. O, əsərdə məktəbi barlı-bəhrəli, güllü- çiçəkli bağla müqayisə edərək xalq və onun ideoloji əsasları barədə müəllimin dili ilə sadə şəkildə çox incə mətləblərə toxunmuşdur.  Bağçada müəllim  xəyalən “yazda səhərin açılması ilə, dənizin içindən qalxan günəşin üfüqdə yaratdığı gül rəngi ilə, may paltarı geymiş meyvə ağaclarının yaylıq oynatması ilə, səslərində yerə gümüş pul səpən quşlarla” – bir sözlə, təbiətin füsunkar gözəlliyi ilə iç-içə olarkən  məktəbin zəngi çalınır. Müəllim təəssüflə “heyif ki, zəng tez çalındı”, –deyə düşünür.  Bu zaman “çantasını qoltuğuna vuran,  yuxuya qalıb, yaxmac gəvələyə-gəvələyə,  yaxası açıq  məktəbə tələsən uşaqlar sinfə doluşurlar”.

Bağçadan tez sinfə  qayıdan müəllim uşaqları görəndə gözəllikdən ayrılmağının təəssüfü bir anda yoxa çıxır.   Yerini  uşaqların gələcəyi ilə bağlı milli, taleyüklü arzular tutur.  Müəllim gözü uşaqlarda, fikri onların gələcəyində  ürəyində  özü ilə danışmağa başlayır:

“Bura, bu sinif bağdan, bağçadan əskikmidir? Budur, bu bağçanın baharı gəlir! Buranın kiçik günəşləri var! Bütün təbiət – günəş, hava, yerlər, sular, şəhərin bir başından o başına qədər düzülmüş idarələr, hamı, mən də onların içində bu günəşləri bəsləyir, böyüdürük. Bu bağın quşları səsləndimi, o biri quşlar nə lazım? Onların saf, bakir, həyat və gələcək dolu şən səsi dillərin ən böyük mahnısı, şeirlərin ən gözəl şeri, dünyanın ən dadlı musiqisidir”.

Müəllif hekayədə gələcəyimiz hesab olunan uşaqlarımızın milli dəyərlərə sədaqət hissi ilə böyüməsinin əsasının hələ məktəbdə ikən  qoyulmasını göstərməklə, o zamankı ideologiyamızın gələcəklə danışan milli dili olmuşdur. Müəllif gələcəyimizin milli dəyərlərə sahib çıxması ilə yanaşı, həm də geniş dünyagörüşünə malik, müasir dünyanın önündə gedən savadlı, elmli bir nəsil kimi yetişməsini arzulayırdı :

“…Dərs başlanır.

 Sabirin yaradıcılığı!

Mən bu böyük insanı uşaqlara tanıtmalıyam…”

Əsərdə  müəllimin dərsə xalqın dərdlərini   şeirlərində  yana-yana ifadə edən böyük Sabirlə başlaması, uşaqlara Sabiri tanıtmaqla bərabər həm də xalqın dərdlərini tanıdırdı.

Daha sonra dərsin davamı olaraq müəllimin  uşaqların hər birini bir Sabir, bir Puşkin, bir Axundov kimi  görmək istəyi təsadüfi seçilməmişdi.  Çünki onun  bu istəyi  simvolik olaraq başlanğıcda  M. Ə. Sabirlə başlayıb,  dünyagörüşünə A. S. Puşkinlə davam etdirərək, sonda  M. F. Axundovla tamamlaması həm də milləti öyrənib ona sahib çıxmağın və  dünyanı tanıyıb onunla olmağın  müdrik üsulu idi. Onun həm uşaqlara gələcəyin gözü ilə baxması, həm də onları gələcəyin gözü kimi hazırlaması millətə xidmətin ən gözəl nümunəsi idi.  Böyük ədib Mir Cəlal Paşayevin  gələcəyimiz olan uşaqlara həssas münasibəti, eyni zamanda, xalqın ürəyinə köklənən ideoloji yolumuzun o zamankı üfüqündə bugünkü üçrəngli bayrağımızın göy rənginin ifadəsi idi.  O bu  ədəbi üsulu  milli ruhumuzun  qorunmasında  ideoloji naxışa çevirmişdi. O milli ruh ki, onun başı üzərindəki qara buludların yağışından, qarından qorunmaq üçün qələmini çətir etmişdi.

Mənbə: http://: https://ayb.az/

Siyasət və ədəbiyyat! Yer üzündə insana qarşı zorakılığın və təcavüzün, silah və gücün meydan suladığı bir vaxtda elmin, ağılın üstünlüyü sanki ikinci, üçüncü dərəcəli nəsnə kimi önəmini itirməyə meyillənir. Belə situasiyaların bəşər tarixində sərgiləndiyi məqamlar az olmayıb. Nə bilmək olar? Bəlkə, dünyada ilk şeir parçası, sonradan ədəbiyyat sayılacaq ilk yazı nümunəsi insanın insan, təbiət və dünya üzərində ağalığına müxalif ovqatdan ərsəyə gəlib. Dünya tarixi hökmdar və sənətkar münasibətlərinin sonsuz sayda nümunəsini tanıyır. Zamanın insana xidməti o andan başlayır ki, onun sükanını idarə edən şəxs zamanla yol getməyi bacarır. XX əsr daxilində iki dəfə milli insanla bahəm, milli ədəbiyyatın da bəxti onda gətirdi ki, həmin dönəmin idarəetmə funksiyasını Əlahəzrət Zaman Heydər Əliyevə həvalə etdi.

Xalq şairi Nəriman Həsənzadəni redaksiyamıza dəvət edib Heydər Əliyev Zamanındakı bir məqamdan – onun ədəbiyyatdakı obrazından danışmağa qərar verdik.

Elnarə AKİMOVA

Elnarə Akimova: – Nəriman müəllim, bu ilin may ayında Heydər Əliyev mükafatına layiq görüldünüz. İstərdim, elə bu məqamdan başlayaq söhbətə.

Nəriman Həsənzadə: – Hə. Elə gözlənilməz oldu ki mənə bunu eşitmək. Deməli, Roma Papası Fransisk Bakıya gəlmişdi. Mən də həmin görüşə dəvət olunanlar sırasında idim. Birdən bizi saxladılar ki, prezident keçir. Xanımı Mehriban Əliyeva da onunla idi. Cənab prezident və Mehriban xanım keçəndə mənimlə görüşdülər. Bu diqqət onların böyüklüyündən irəli gəlirdi. Mən, əlbəttə ki, hələ hər şeydən xəbərsiz idim. Bir neçə aydan sonra mənə zəng gəldi ki, bir yerə getmirsən? Dedim, yox. Dedilər, Bakıda ol. Sonra dedilər ki, sən Heydər Əliyev adına mükafata layiq görülmüsən. O qədər böyük sevinc yaşadım ki, sözlə ifadə edə bilmirəm. O anda yalnız bunu düşündüm: – kaş Sara xanım (həyat yoldaşı – E.A.) sağ olaydı. Bu sevinci onunla bölüşəydim. Adam belə böyük sevincləri bölüşməyə doğmasını axtarır həmişə.

Elnarə Akimova: – Nəriman müəllim, Heydər Əliyev böyük siyasətçi, dövlət adamı olub. Amma onun eyni zamanda ədəbiyyatlaşan obrazı da var. Heydər Əliyevin ədəbiyyatdakı bu obrazı sizin üçün nə ifadə edir?

Nəriman Həsənzadə: – İlk növbədə ədəbiyyata sevgini, qayğını ifadə edir. Onun ədəbiyyatdakı xidmətlərini saymaqla qurtaran deyil. Yazıçılar, şairlər onun həmişə diqqət mərkəzində, himayəsində idilər. Yubileylər, mükafatlar, yazıçını şərdən, böhtandan qoruma halları, istedadlı hər kəsin dəyərini vermək kimi cəhətlər Heydər Əliyevin xarakterində başlıca yer tuturdu. Yazıçı hiss edirdi ki, onun yiyəsi var. Çünki Heydər Əliyev xalqın yiyəsi idi. Və bu xalqın heç bir istedadlı sənətkarı onun diqqətindən kənar qalmırdı.

Elnarə Akimova: – Həm də ədəbiyyatın özünə böyük sevgi vardı onda. Bu sevgini Heydər Əliyevin özü də daim, dönə-dönə qeyd etmişdi, “ədəbiyyatı o qədər sevirəm ki, ədəbiyyatla, şeirlə, bizim mədəniyyətlə görüşmək mənim üçün həmişə çox xoşdur”, – demişdi çıxışlarının birində.

Nəriman Həsənzadə: – Təkcə sevmək deyildi, nəfəs alırdı. Bizi yanına salıb aparırdı görüşlərə. Bürolara gedirdik biz. Bizi nə qədər görüşlərə dəvət edirdi. Həm də çox oxuyurdu. Heydər Əliyevin yüksək natiqlik qabiliyyəti, şeiri, dram əsərini duymaq bacarığı onun geniş mütaliəsinin bəhrəsi idi. Özü oxuyurdu kitabların hamısını. Bir dəfə büroda oturmuşduq. Dedi, mənə elə gəlir, bizdə Puşkin mövzusunda Mirzə Fətəli Axundovun “Puşkinin ölümünə Şərq poeması” əsərindən başqa əsər yoxdu. Mən dedim ki, var, yoldaş Əliyev. Mən Puşkinlə bağlı poema yazmışam o dövrlə bağlı. Gecə saat 1-də Yazıçılar İttifaqının birinci katibi İmran Qasımov zəng elədi mənə ki, Heydər Əliyev poemanı istəyib. “Zümrüd quşu” idi poemanın adı.

O, tamaşalarda iştirak edirdi, sonda böyük həvəslə yaradıcı heyətlə görüşürdü. Bir şairin, yazıçının ehtiyacı, sıxıntısı olsa, ona maddi, mənəvi dayaq olurdu. Özü də tək ədəbiyyat yox ki. Bütün sahələrdə diqqətli idi. Yadıma gəlir, Bərdəyə zona müşavirəsinə getmişdik. Pambıqçı, Sosialist Əməyi Qəhrəmanı Tərlan xanım Musayeva ilə görüşdük. Mən o görüşdən sonra gəlib bir şeir yazıb qəzetdə çap etdirdim. Gecə saatlarında bir də gördüm Emin Sabitoğlu zəng eləyir. Dedi o şeiri göndər mənə, o tapşırıb ki, həmin şeirə mahnı bəstələyim. Bir neçə gündən sonra Emin o şeirə elə gözəl musiqi bəstələdi ki. “Tərlan bacı” adlı o mahnı dillərə düşdü. Heydər Əliyev bütün sahələrə bu cür diqqətli idi. Ümumiyyətlə, Heydər Əliyev düz işin yanında idi, düz adamla dost idi. İşini ki yaxşı tutursan, o adama böyük hörmət göstərirdi. Yazıçılarla, alimlərlə görüşlərində tariximizin elə məqamlarına toxunur, elə yazılmamış, lakin millət üçün çox vacib olan qatlarını qaldırırdı ki, onun genişmiqyaslı mütaliəsinə heyran olmamaq mümkün deyildi.

Elnarə Akimova: – Heydər Əliyevin həm sağlığında, həm də vəfatından sonra yazıçılar onun haqqında məqalələr, kitablar yazmağa başladılar. Anar, Elçin, Zəlimxan Yaqub, Mövlud Süleymanlı, Elmira Axundova, Hüseynbala Mirələmov, Səyyad Aran… “İdeal” müəllifi İsa Hüseynovun mətbu etirafi var ki, “İdeal”ı yazanda Heydər Əliyevi düşündüyünü söyləyir. Bu məqam Bəxtiyar Vahabzadənin, Məmməd Arazın etiraflarında, Xəlil Rzanın şair mövqeyində var. Yaşar Qarayev son yazılarından birində yazırdı ki, Dədə Qorqudun, Nizaminin, Füzulinin, Ələkbər Sabirin, Mirzə Cəlilin, Əli bəy Hüseynzadənin, Hüseyn Cavidin… gördüyü işlərin vəhdətini, əməli gerçəkliyini Heydər Əliyev dühasında tapırdı…. Siz də bir kitab yazıb onunla bağlı xatirələrinizi bölüşmüsüz: “Mənim ədəbi taleyim. Zamanla, tarixlə görüş”. Yəni bütöv bir epoxa yazarlar nəsli öz yaradıcılığında Heydər Əliyev dühasının rolunu dönə-dönə vurğulamış, səmimi etiraf anlarından tutmuş, altfəlsəfə məqamlarının işləndiyi yerlərə qədər onun bu rolunu önəmsəməyə çalışmışlar.

Nəriman Həsənzadə: – Çünki Heydər Əliyev elə tanınmış yazıçı, şair olmadı ki, onların üzərindən sükutla adlasın. Xatırlayıram ki, ikinci dəfə hakimiyyətə gələn kimi 1994-cü ildən başlayaraq M.Füzulinin, Mirzə Cəlilin yubileylərinin keçirilməsi haqda fərman verdi. 1999-cu ildə “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanının 1300 illiyinin elmi ictimaiyyət tərəfindən beynəlxalq səviyyədə keçirilməsini təşkil etdi. Özü də sərəncam verəndə bu yubileylər il boyu davam edirdi. Klassik abidələrin, sənətkarlarımızın irsinə xüsusi həssaslıqla yanaşırdı. Niyə edirdi bunu? İstəyirdi dünyaya çatdırsın ki, xalqımızın çoxəsrlik, zəngin, tarixi mədəniyyəti var. Onun çox yayılan fikri var: “Mən fəxr edirəm ki, azərbaycanlıyam”. Bunu bizlərə demirdi ki, qızım. Onu başqalarına eşitdirirdi. Hansı rəhbər, birinci katib bu sözü deyib? Dövlət dili haqqında fərmanlar imzalamışdı müxtəlif vaxtlarda. Bunun da səbəbi vardı. Rəhbər kimi dərk edirdi ki, xalqın milli varlığını müəyyən edən başlıca amil onun dilidir. Bir də Təbriz nisgili var idi Heydər Əliyevin. Hüseyn Cavidin nəşini uzaq Sibirdən vətənə gətirmişdi. Cavidi niyə Naxçıvanda basdırmaq istədi, burda yox? Söhbət gedirdi bu barədə həmin ərəfələr. Mən yanında durmuşdum, kimlərləsə söhbət edəndə dedi, elə Naxçıvan yaxşıdı ki, Təbrizdən gələndə onu ziyarət eləyib gələcəklər. Bura qədər dərin düşünürdü Heydər Əliyev. Bir dəfə mən onun yanında olanda dedi ki, mən bir qərar vermək üçün on dörd yerdən məlumat alıram, ondan sonra qərar verirəm.

Elnarə Akimova: – Şəhriyarı çox sevməsi də Təbriz nisgili ilə əlaqəli ola bilərdimi?

Nəriman Həsənzadə: – Şəhriyar və Səməd Vurğun. Onların şeirini dinləyəndə kövrəlirdi. Adam indi düşünəndə məəttəl qalır. O cür dəmir iradəli insan poeziya, şeirlə qarşılaşanda sanki başqa aləmə düşürdü. Mənim taleyim elə gətirib ki, ata nisgili yaşamışam uşaq yaşımdan, amma qarşıma yaxşı insanlar çıxıb. Nazim Hikmət, Mir Cəlal və Heydər Əliyev. Bu üç şəxsiyyətin mənim ömür yolumda xüsusi rolu olub. Heydər Əliyev isə mənim taleyimdən keçən parlaq şəxsiyyətdir. Heydər Əliyevə bir dəfə bir söz demişdim. Çox xoşuna gəlmişdi. Demişdim ki, cənab Heydər Əliyev, sizin yanınızda adam özünə oxşayır. O qədər səmimi danışırdı ki adamla. Mənim yadımdadı, bir dəfə rəhmətlik Heydər Əliyev plenuma gəlirdi. Gəldi oturdu. Xalq yazıçısı Anara təklif elədik ki, Heydər Əliyev rəyasət heyətinə dəvət olunsun. Heydər Əliyev etiraz etdi. Çox səmimi, sadə insan idi. Daim xalqın içində olurdu, əsl xalq adamı idi. Onun haqqında saatlarla danışmaq olar. Bir detalı deyim burda. Akademik Milli Dram Teatrında “Bütün Şərq bilsin” pyesimin tamaşasıydı. Teatrın baş rejissoru və tamaşanın rejissoru Mərahim Fərzəlibəyovla yanaşı oturmuşduq. Azərbaycan KP MK-nın Büro üzvləri ulu öndər başda olmaqla tamaşaya baxmağa gəlmişdilər. Nərimanov rolunda çıxış edən xalq artisti Məlik Dadaşov monoloq dediyi yerdə birdən “yaşasın, böyük rus xalqı”, “böyük rus xalqına eşq olsun” kimi pyesdə olmayan sözlər işlətdi. Mərahimlə mən bir-birimizin üzümüzə baxdıq və heç bir söz demədik. Tamaşadan sonra Məlik müəllimdən soruşdum ki, niyə belə dedin? Axı əsərdə elə sözlər yox idi. Cavab verdi ki, səhnənin ortasında Azərbaycan, azadlıq, neft, millət haqqında misraları deyəndə Büro üzvlərindən ikisi üzümə elə sərt baxdı ki, özümü itirdim, dediyim misralar ağzımda yarımçıq qaldı. Tez özümdən əlavələr etdim. Belə bir mühitdə Heydər Əliyev həm özü cəsarət göstərirdi, həm də bizi cəsarətə səsləyirdi. Sonralar “Nəriman Nərimanov” poeması əsasında yazdığım “Bütün Şərq bilsin” əsərim SSRİ üzrə keçirilən pyes müsabiqəsinə təqdim olunmuşdu. 600 pyesdən Moskvada tamaşaya qoyulmaq üçün on bir pyes seçilmişdi. “Bütün Şərq bilsin” on bir pyesin biriydi. Bakıda Milli Akademik Dram Teatrı tamaşanı Respublika Dövlət mükafatına təqdim etdi, məlum oldu ki, bir səs çatmır. “Atabəylər” mənzum pyesimdə də belə oldu. Akademik teatr mükafata təqdim etdi. Yenə dedilər ki, bir səs çatmır. Heydər Əliyev bir dəfə yenə Akademik teatra gəlmişdi, “Hamlet” tamaşasına baxmağa. Fasilə zamanı çay süfrəsi arxasında səmimi söhbət əsnasında demişdi ki, “Atabəylər” əsəri hər gün göstərilməlidir. Çünki bu, milli tariximizdir. Naxçıvan MR Ali Məclisinin sədri cənab Vasif Talıbova təşəkkürümü bildirirəm ki, “Atabəylər” əsərini Naxçıvan Teatrı indiyə qədər yaşadır. Naxçıvan Muxtar Respublikasının səksən illiyində “Atabəylər” tamaşası göstərildi, cənab prezident İlham Əliyev və Birinci vitse-prezident Mehriban xanım Əliyeva tamaşaya baxdılar. Bu da mənim taleyim idi…

Elnarə Akimova: – Nəriman müəllim, uzun illər “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzetində baş redaktor işləmisiz. Bildiyimiz qədərincə, bu vəzifəyə Heydər Əliyevin tövsiyəsi ilə təyin olunmusuz.

Nəriman Həsənzadə: – Elədir, qızım, “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzetinin baş redaktoru vəzifəsinə məni Heydər Əliyev təyin etmişdi. Deməli, məsələ necə oldu? Gecə saat bir radələrində Yazıçılar İttifaqının birinci katibi İmran Qasımov evə zəng vurdu ki, Birinci, yəni Heydər Əliyev sənin rəyini bilmək istəyir. – Sənə böyük etimaddır, – dedi. Mən bunları başa düşürdüm. Xəbər qəfildən olduğu üçün tərəddüd etdim. O vaxt Yazıçılar İttifaqında həm partiya təşkilatının katibi, həm “Azərbaycan” jurnalında poeziya şöbəsinin müdiri işləyirdim. Ədəbiyyat fondunun direktoru vəzifəsini də katiblik mənə tapşırmışdı. Səhərisi Heydər Əliyevin qəbulunda oldum. Söhbətimiz o qədər səmimi keçdi ki. Özüm də məəttəl qalmışdım. Heydər Əliyev təklif etdi ki, bəlkə, Yazıçılar İttifaqının partiya katibliyində də qalıb işləyəsən? Ürəyimdə düşünürdüm ki, iki vəzifədə işləmək ağır olar mənə. Yazıçılar İttifaqının mürəkkəb bir yaradıcılıq təşkilatı olduğunu özü bilirdi. Partiya üzvlük haqlarını vaxtında verməyi unudurdular. İşlədiyim altı il müddətində fəaliyyətimi müsbət qiymətləndirmişdi. Amma elə bil ürəyimi eşitdi. “Yaxşı, onda get qəzetdə işlə”, – dedi.

Elnarə Akimova: – Bir dəfə sizin belə bir fikrinizi oxumuşdum ki, mən “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzetini Heydər Əliyevlə bir yerdə hazırlayırdım.

Nəriman Həsənzadə: – Bəli, Heydər Əliyev mənə ilk gündən qəzet barədə, qəzetçilik işi barədə qiymətli tapşırıqlarını, tövsiyələrini verdi. Bu tövsiyələr uzun müddətli iş planım, yaradıcılıq proqramım oldu. O söhbətləri bu gün də minnətdarlıqla xatırlayıram. Heydər Əliyev “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzetinin baş redaktorundan tutmuş, redaksiya heyətinə, əməkdaşlarına qədər hamısını tanıyan və hörmət edən Azərbaycan Respublikasının birinci şəxsiyyətiydi. O, ədəbiyyatımızı, yazıçılarımızı, mətbuatımızı, eləcə də mətbuat işçilərini qiymətləndirir, onların əməyinə, şəxsiyyətinə hörmət edirdi. Heydər Əliyev “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzetinin həm ideya müəllifiydi, həm də birinci abunəçisi və oxucusuydu. Heydər Əliyev istedadları seçib irəli çəkir, yaxşıları qoruyur, qiymətləndirir, ədaləti müdafiə edirdi. Biz bilirdik ki, o, qəzetimizin hər nömrəsini oxuyur, lazım gələndə orda yazılanlara öz səviyyəsində reaksiya verirdi. Bir maraqlı əhvalatı danışım sizə. Deməli, qəzetdə “Ayran əhvalatı” adlı məqalə çap etmişdik. Məqalədə sərin ayran içmək üçün gəlib növbəyə duran fəhlənin növbəsinin əlindən alınması, döyülməsi və nəhayət, 4 il iş alması ilə nəticələnən ağır taleyi təsvir edilirdi. Döyülən də həmin adam idi, üstəlik, tutulan da. Məqaləni redaksiyanın əməkdaşı Sabir Məmmədov yazmışdı. Qısaca deyim ki, Heydər Əliyev o məqaləni oxuyandan sonra Respublika Ali Məhkəməsinin sədri, mərhum Abdulla İbrahimova zəng vurub tapşırıq vermişdi ki, bu məsələni araşdırsın. O da mənə, redaksiyaya zəng vurdu. Biz görüşdük. Fəhlə buraxıldı. Mərhum Abdulla İbrahimov deyirdi ki, Ali Məhkəmənin qərarı Ali Sovetin qərarı ilə eyni qüvvədədir. Sizin qəzetin çıxışından sonra biz kollegiyanın qərarını ləğv etdik. Bir həftə sonra mənim yanıma, xəstəxanaya öz həyat yoldaşı ilə ucaboy bir cavan gəldi. Dedi, mən “Ayran əhvalatı”ndakı həmin oğlanam. Bütün bunlar ulu öndərin millətə qayğısıydı. “Qoy ədalət zəfər çalsın” Heydər Əliyevin ən sevdiyi və tez-tez səsləndirdiyi fikir idi.

Heydər Əliyevin məhəbbəti də nümunəydi. Mən İsgəndər Makedoniyalıdan üzü bəri üç böyük hökmdar, dövlət başçısı tanıyıram ki, onlar öz sevdiyi xanımının xatirəsini əbədiləşdirmiş, onların abidəsi zaman-zaman insanların ziyarətinə çevrilmişdir. Maraqlıdır ki, onların üçü də türkdü. Sevdikləri xanımları da türk qızıdı. Abidələri tikən memarlar, heykəltəraşlar da türk olublar. XII əsrdə Atabəylər dövlətinin başçısı Atabəy Şəmsəddin Eldəniz böyük memar Əcəminin zəkasıyla Naxçıvan şəhərində əzəmətli “Möminə xatun” türbəsi ucaldıb. XVII əsrdə Moğol hökmdarı Cahan şah türk memarı ustad Məhəmməd İsa əfəndiyə sifariş verərək, Mümtaz Mahal Banu Bəyimin xatirəsini əbədiləşdirmək üçün, Hindistanın Aqra şəhərində “Tacmahal” türbəsini tikdirib. Bir də XX əsrdə müstəqil Azərbaycan dövlətinin banisi Heydər Əliyevin istəyilə Zərifə xanım Əliyevanın xatirəsinə ən gözəl, ən baxımlı heykəli böyük heykəltəraş Ömər Eldarov yaradıb.

Elnarə Akimova: – Ən yaddaqalan görüşünüz hansı olub, Nəriman müəllim?

Nəriman Həsənzadə: – Onunla hər görüş indiki kimi yadımdadır. Amma bəzi xatirələrim daha unudulmazdır.

Hələ 1985-ci ilin avqust ayında Heydər Əliyevlə Moskvada, “Novo-deviçye” qəbiristanında Zərifə xanımın məzarı üstə görüşəndə ona Zərifə xanıma həsr etdiyim şeiri oxumuşdum. O da əlyazmamı alıb qoltuq cibinə qoymuşdu.

Bizim burada görüşümüz isə tamam təsadüfən olmuşdu. Mən axşamüstü saat 6 radələrində bir dəstə qızılgüllə məzarı ziyarətə gəlmişdim. Bir saat sonra Ulu öndər də oraya gəldi. Biz gözlənilmədən, beləcə görüşdük.

O vaxt qəbirüstü söhbət zamanı mən şeiri ona oxuyandan sonra haqlı bir iradı olmuşdu:

– Zərifə xanımın dəfninə niyə gəlməmişdin? – demişdi.

Həyatımda, bəlkə də ilk dəfəydi ki, səmimiyyətlə deyilən sözün ağırlığını, siqlətini hiss edirdim. Mənsiz də Moskvada keçirilən o mərasimə bütün ölkə tökülüb gəlmişdi. Necə olub ki, milyon insanın içində onun sərrast gözləri məni də axtarıb.

O suala cavab vermək mümkün deyildi. Bəlkə, heç özü də cavab gözləmirdi.

Əlbəttə, mən Zərifə xanımın dəfnində iştirak etmək istəyirdim. Bunun üçün ovaxtkı Mərkəzi Komitəyə də müraciət etmişdim. Cavab vermişdilər ki, Moskvada dəfn mərasimində iştirak etmək rəsmi protokol üzrə olacaq. Yəni biz səni apara bilmərik.

Bunların heç birini ona demədim. Elə bil ürəyimdən keçənləri eşitdi.

– Özün gələydin! – dedi. Tez də söhbəti dəyişdi.

Moskvaya gəlməyimin səbəbini soruşdu: dedim Sara ağır xəstədi. Moskvada yatır. Xəstəxananın adını da dedim.

Dinmədi. Qolundakı saata baxdı. Hiss etdim ki, getməlidir.

Beləcə ayrıldıq.

Gətirdiyim gül dəstəsini Zərifə xanımın qəbri üstə qoymuşdum. Ətrafına düzülmüş dibçəklərdə təzə, ətirli güllər əkilmişdi. Yanındakı qəbirlərin birində böyük türk şairi Nazim Hikmət, o birində böyük rus şairi Sergey Yesenin dəfn edilmişdi. Məzarüstü kiçik barelyefləri qoyulmuşdu.

Səhərisi gün saat 12 radələrində xəstəxanaya, Saranın yanına qayıdanda gördüm ki, məni axtarırlar. Heydər Əliyev dünən xəstəxananın baş həkimi, akademik Trapeznikova zəng vurub xəstənin vəziyyətilə maraqlanıb. Bu kifayət idi.

Sara deyirdi, qalxan kimi özüm gedib Heydər Əliyevə minnətdarlıq edəcəyəm. Ona dualar edirdi.

Sara həkimlərin dediyindən bir il artıq yaşadı.

Ulu öndərlə bir dəfə də İstanbulda təsadüfən görüşmüşdüm. Onda mən Respublika Ali Sovetinə deputat seçilmişdim. O vaxt artıq Heydər Əliyev Naxçıvan-İqdır Dostluq körpüsünü çəkdirmişdi. Ürəkdən təbrik elədim. Gülümsəyib “bəs körpünün açılışına niyə gəlməmişdin?” – deyə soruşdu. Bir fikri nümunə gətirdim orda. Türkiyə Böyük Millət Məclisinin spikerinin dediyi: “Sabah lazım gəlsə, o Dostluq körpüsündən Azəri qardaşlarına kömək üçün türk tankları keçəcək” – sözlərini dedim ulu öndərə. Səmimiyyətlə gülümsədi. Razılıq elədi. Bir də 1991-ci ildə baş tutan bir görüşümüz əzizdi mənə. Deməli, mən üç nəfərlə – Xalq şairi Bəxtiyar Vahabzadə, şərqşünas alim Rüstəm Əliyev və şair, alim Qasım Qasımzadə ilə Naxçıvana, onunla görüşə getmişdik. Orada söhbət zamanı millət, vətən yolunda sarsıntılar keçirən bu şəxsiyyətin necə möhkəm iradəyə və ruh yüksəkliyinə sahib olduğunu görüb milli qürur hissi keçirməyimi xatırlayıram. Heydər Əliyev mənəvi enerjiyə çevrilib ruhumda yaşayır sanki. Allah ona rəhmət eləsin! Həmişə deyirəm, Azərbaycan Heydər Əliyevin yeni tərcümeyi-halının başlanğıcıdır. Sevinirəm ki, onun böyük yolunu İlham Əliyev davam etdirir.

Azər­bay­can xal­qı­nın Ümummilli li­de­ri Hey­dər Əli­yev dün­ya şöh­rə­ti qazanmış gör­kəm­li döv­lət xa­di­mi­dir. Bu bö­yük dü­ha­nın adı son yü­zil­li­yi­n ən görkəm­li döv­lət xa­dim­lə­ri və si­ya­si li­der­lə­ri ilə bir sı­ra­da çə­ki­lir.

Hey­dər Əli­yev hə­lə so­vet ha­ki­miy­yə­ti il­lə­rin­dən Azər­bay­can xal­qı­nın dünyabaxışının və­tən­pər­vər­lik, mil­li­lik və müa­sir­lik ru­hun­da in­ki­şaf et­di­ril­mə­si­ni ön mövqeyə çəkmişdir.

Ulu öndər Hey­dər Əli­yev müs­tə­qil­li­yi­ni elan et­sə də, onu qo­ru­yub saxlamaqda çə­tin­lik­lər qar­şı­sın­da qa­lan Azər­bay­can xal­qı­nı si­ya­si-mə­nə­vi böhrandan, müs­tə­qil Azər­bay­can döv­lə­ti­ni isə par­ça­lan­maq­dan və yox ol­maq­dan xi­las et­miş­dir.

Gör­kəm­li döv­lət xa­di­mi Hey­dər Əli­yev müs­tə­qil Azər­bay­can döv­lə­ti­nin bani­si və bö­yük qu­ru­cu­su­dur.

Azər­bay­can xal­qı­nın ço­xəsr­lik ta­ri­xin­də azər­bay­can­çı­lıq tə­li­mi­ni müs­tə­qil döv­lə­tin ideo­lo­gi­ya­sı sə­viy­yə­si­nə Hey­dər Əli­yev çat­dır­mış­dır.

Hey­dər Əli­yev – Azər­bay­can döv­lət­çi­lik ta­ri­xin­də ən yük­sək zir­və­ni fəth etmiş­dir.

Azər­bay­can Res­pub­li­ka­sı­nın si­ya­si-ideo­lo­ji və iq­ti­sa­di-mə­də­ni in­ki­şaf konsep­si­ya­sı­nın möh­kəm əsas­la­rı­nı Hey­dər Əli­yev ya­rat­mış­dır.

Azər­bay­can Res­pub­li­ka­sı­nın Pre­zi­den­ti İl­ham Əli­yev bö­yük sı­naq­lar­dan çıxmış və özü­nü təs­diq et­miş Hey­dər Əli­yev döv­lət­çi­lik tə­li­mi­ni ye­ni ta­ri­xi epoxanın re­al­lıq­la­rı ilə və da­ha bö­yük gə­lə­cə­yə ün­van­lan­mış ide­ya­lar­la zənginləşdi­rə­rək müa­sir döv­rün ye­ni­lə­şən tə­ləb­lə­ri­nin işı­ğın­da uğur­la və uzaqgörən­lik­lə da­vam et­di­rir.

Si­ya­si-ideo­lo­ji ba­xış­la­rı, qə­tiy­yə­ti və cə­sa­rə­ti, müd­rik­lik və uzaq­gö­rən­li­yi ilə pre­zi­den­t İl­ham Əli­yev ye­ni döv­rün müa­sir tip­li Hey­dər Əli­ye­vi­dir.

Ulu öndər Hey­dər Əli­ye­vin dün­ya­da qə­bul olu­nan bö­yük si­ya­si li­de­rə, mənsub ol­du­ğu xal­qın ən se­vim­li rəh­bə­ri­nə çev­ril­mə­si­nin, qüd­rət­li şəx­siy­yət­lə böyük döv­lət xa­di­mi miq­ya­sı­nı fəth et­mə­si­nin bir çox mü­hüm si­ya­si-ideo­lo­ji, ideya-mə­nə­vi sə­bəb­lə­ri və mən­bə­lə­ri var­dır.

Heç şüb­hə­siz, Hey­dər Əli­yev Azər­bay­can xal­qı­nın ço­xəsr­lik döv­lət­çi­lik ənənə­lə­ri zəmi­nin­də ye­ti­şib for­ma­laş­mış gör­kəm­li döv­lət xa­di­mi­dir.

Ta­ri­xi və mil­li-si­ya­si tə­fək­kür­lə bə­şə­ri dü­şün­cə­nin sin­te­zi və vəh­də­ti Hey­dər Əli­ye­vin əsl döv­lət­çi­lik ba­ca­rıq­la­rı­na və is­te­da­dı­na yi­yə­lən­mə­sin­də mü­hüm rol oyna­mış­dır. Ailə və təh­sil mü­hi­ti­nin dərs­lə­ri, döv­lət or­qan­la­rın­da keç­di­yi çə­tin və şə­rəf­li yol, onu əha­tə edən fərq­li in­san­la­rın aşıla­dıq­la­rı bi­lik və dün­ya­ba­xı­şı Hey­dər Əli­yev üçün son də­rə­cə əhə­miy­yət­li ol­muş­dur. Bun­lar­dan hər bi­ri­nin əhə­miy­yə­ti ba­rə­sin­də ulu öndərin ay­rı-ay­rı vaxt­la­r­da­kı çı­xış­la­rın­da ge­niş söz açıl­mış­dır.

***

Hey­dər Əli­ye­vin döv­lət­çi­lik tə­fək­kü­rü­nün for­ma­laş­ma­sın­da, gör­kəm­li döv­lət xa­di­mi­nin zən­gin mə­nə­viy­ya­ta və ge­niş dün­ya­gö­rü­şə ma­lik nə­həng şəx­siy­yət miqyası­nı fəth et­mə­sin­də ədə­biy­yat və in­cə­sə­nə­tin də bö­yük və xü­su­si ro­lu olmuşdur. Hey­dər Əli­yev də­fə­lər­lə cə­miy­yə­tin və şəx­siy­yə­tin in­ki­şa­fın­da bə­dii ədə­biy­ya­tın mü­hüm əhə­miy­yə­ti­ni bə­yan et­miş­dir. Ulu öndər hə­mi­şə bu fi­kir­də olmuş­dur: “Bə­dii söz in­san­la­rın ağ­lı­na və ürə­yi­nə da­ha tez yol ta­pır, da­ha də­rin­dən nü­fuz edir, on­la­ra son də­rə­cə bö­yük tə­sir gös­tə­rir”.

Hə­qi­qə­tən, ta­rix bo­yu bö­yük ədə­biy­yat hə­mi­şə dün­ya­nın qüd­rət­li döv­lət xadim­­lə­­ri­nin, bö­yük si­ya­sət­çi­lə­rin və sər­kər­də­lə­rin hə­ya­tın­da və fəa­liy­yə­tin­də mühüm yer tut­muş, bö­yük rol oy­na­mış­dır. Gör­kəm­li döv­lət xa­di­mi Hey­dər Əliyevin ta­le­yin­də və si­ya­si fəa­liy­yə­tin­də ədə­biy­yat fak­to­ru­nun ye­ri, ro­lu və imkan­la­rı çox ge­niş miq­yası əha­tə et­miş­dir. Hər şey­dən əv­vəl onu qeyd et­mək lazım­dır ki, Hey­dər Əli­yev dün­ya­da ge­niş və sis­tem­li ədə­biy­yat bi­­li­­yi­nə ma­lik olan na­dir döv­lət xa­dim­lə­rin­dən bi­ri­dir. Hə­lə gənc­lik il­lə­rin­dən eti­ba­­rən qey­ri-adi mütaliə qa­bi­liy­yə­ti ilə fərq­lə­nən, hət­ta ca­van yaş­la­rın­da ta­ma­şa­lar­da pe­şə­kar te­atr xa­dim­lə­ri ilə ya­na­şı cə­sa­rət­lə səh­nə­yə çı­xan Hey­dər Əli­ye­vin dün­ya­ba­xı­şı­nın forma­laş­ma­sın­da ədə­biy­yat ami­li xü­su­si yer tut­muş­dur. Müa­sir­lə­ri onun Naxçıvanın te­atr mü­hi­tin­də ya­xın­dan iş­ti­rak et­di­yi­ni, “Va­qif” pye­sin­də, “Qa­ra­lar öl­kə­sin­də” ad­lı dram əsə­rin­də əsas rol­la­rı mə­ha­rət­lə ifa etdiyini xa­tır­la­yır­lar. Heydər Əli­ye­vin te­atr hə­vəs­ka­rı ol­ma­sı­na da­ir na­dir fo­to­şə­kil­lər gör­kəm­li döv­lət xa­di­mi­nin Nax­çı­van şə­hə­rin­də­ki mu­ze­yin­də qo­ru­nub sax­lan­maq­da­dır. Vax­ti­lə Hey­dər Əli­yev­lə Nax­çı­van Pe­da­qo­ji Tex­ni­ku­mun­da ey­ni si­nif­də təh­sil al­mış Fi­ru­zə Rza­ye­va Hey­dər Əli­ye­vin ədə­biy­yat dərs­lə­rin­də xü­su­si qa­bi­liy­yət nü­ma­yiş etdirdiyi­ni, onların ədə­biy­yat mü­əl­lim­lə­ri ol­muş Lə­tif Hü­seyn­za­də­nin bu çalışqan və ba­ca­rıq­lı gən­cin is­te­da­dı­na yük­sək qiy­mət ver­di­yi­ni xü­su­si ola­raq vurğulamışdır. Tex­ni­kum­da­kı da­ha bir tə­lə­bə yol­da­şı Döv­lət Məm­mə­dov isə Heydər Əli­ye­vin ədə­biy­ya­ta və te­at­ra mü­na­si­bə­ti haq­qın­da aşa­ğı­da­kı­la­rı yaz­mış­dır: “Ya­dım­da­dır, Lev Tols­to­yun “Hərb və sülh” ro­ma­nı­nı o vaxt rus di­lin­də oxu­yur, məz­mu­nu­nu bi­zə da­nı­şır­dı… Bun­dan əla­və, hə­vəs­kar te­atr­da da ça­lı­şır­dı. Tamaşalar­da, adə­tən, baş rol­la­rı oy­na­yır, özü də şah, hökm­dar, xalq qəh­rə­ma­nı obra­zı­nı can­lan­dı­rır­dı”. Bü­tün bun­lar­la bə­ra­bər, bu gör­kəm­li ta­ri­xi şəx­siy­yət bə­dii ədə­biy­ya­tın şəx­si ta­le­yin­də­ki bö­yük ro­lu­nu özü də nə­zə­rə çarp­dır­mış­dır. O, 1997-ci il­də, müs­tə­qil­lik döv­rün­də ke­çi­ri­lən Azər­bay­can Ya­zı­çı­la­rı­­nın X Qu­rul­­ta­­yın­da­kı nit­qin­də bu ger­çək­li­yi aşa­ğı­da­kı ki­mi eti­raf et­miş­dir: “Şəx­sən mən ədə­biy­ya­tı çox se­vən ada­mam və gənc vaxt­la­rım­dan, hət­ta uşaq­lıq­dan, mək­təb­­də ilk ədə­biy­yat nümu­nə­lə­ri­ni oxu­yan­dan ədə­biy­ya­tı sev­mi­şəm… Mə­nim bir in­­san ki­mi formalaşma­ğım­da, təh­si­lim­də, əx­la­qım­da, mə­nə­viy­ya­tım­da ədə­biy­­ya­­tın, mədəniyyə­tin çox bö­yük ro­lu ol­muş­dur. Mən or­ta mək­təb­də oxu­yar­kən Azərbaycan şa­ir­lə­ri­nin, ya­zı­çı­la­rı­nın bü­tün əsər­lə­ri­ni se­və-se­və oxu­muş­dum… O illər­də, o uşaq­lıq və gənc­lik il­lə­rin­də on­lar mə­nə o qə­dər tə­sir edib ki, mən on­la­rı unut­ma­mı­şam. Bu, “oxu­mu­şam, unut­ma­mı­şam” söz­lə­ri sa­də­cə bir fi­kir de­yil. Yə­ni on­lar mə­nə tə­sir edib, mən on­lar­dan bəh­rə­lən­mi­şəm, mə­nə­vi qi­da al­mı­şam”.

Azər­bay­can ədə­biy­ya­tı­nı və dün­ya ədə­biy­ya­tı klas­sik­lə­ri­ni mü­ta­liə et­mək, də­rin­dən bil­mək və yad­da sax­la­maq ba­xı­mın­dan Azər­bay­can Res­pub­li­ka­sı­nın rəhbə­ri Hey­dər Əli­yev­lə mü­qa­yi­sə edi­lə bi­lə­cək döv­lət baş­çı­sı gös­tər­mək çə­tin­dir.

Çox­cild­lik si­ya­si ir­si­nə, ədə­biy­yat haq­qın­da nitq­lə­ri­nə, çı­xış­la­rı­na, ya­zı­çı­la­ra ün­van­la­dı­ğı təb­rik mək­tub­la­rı­na əsas­la­na­raq, be­lə bir nə­ti­cə çı­xar­maq müm­kün­dür ki, Hey­dər Əli­yev Azər­bay­ca­nın qə­dim dövr­lər­də və ya öz döv­rün­də ya­şa­yıb-yaratmış gör­kəm­li ya­zı­çı və şa­ir­lə­ri­nin, de­mək olar ki, müt­ləq ək­sə­riy­yə­ti­nin əsərlə­ri­ni diq­qət­lə oxu­muş, özü üçün konkret nə­ti­cə­lər çı­xar­mış­dır. O, dün­ya ədəbiy­ya­tı­nın, xü­su­sən rus ədə­biy­ya­tı­nın şe­devr­lə­ri­nə də ya­xın­dan bə­ləd idi. Bu da­hi şəx­siy­yət söz sə­nə­ti dü­ha­la­rı­nın əsər­lə­ri­ni və ide­ya­la­rı­nı də­rin­dən mənimsəmiş­dir. Aka­de­mik Bə­kir Nə­bi­ye­vin vax­ti­lə yaz­dı­ğı ki­mi, “bu­nun bi­rin­ci sə­bə­bi özü­nün də də­fə­lər­lə eti­raf et­di­yi və konk­ret əməl­lə­rin­də sü­bu­ta ye­tir­di­yi məhəb­bət­dir: ədə­biy­ya­ta, sə­nə­tə, mə­də­niy­yə­tə son­suz mə­həb­bət. Di­gər bir sə­bəb Hey­dər Əli­ye­vin klas­sik ir­si­mi­zə və çağ­daş ədə­bi-mə­də­ni pro­se­sə bə­ləd­li­yi­dir”. Bu sə­bəb­dən­dir ki, Hey­dər Əli­yevin, ümu­miy­yət­lə, ədə­biy­yat haq­qın­da, ya­xud da ay­rı-ay­rı ya­zı­çı və şa­ir­lər haq­qın­da­kı nitq­lə­ri və çı­xış­la­rı yük­sək pro­fes­sio­nal şə­kil­də səs­lən­miş­dir. Bu da­hi şəx­siy­yə­tin ədə­biy­ya­ta, konk­ret ola­raq sə­nət­kar­la­rın yaradıcı­lı­ğı­na ver­di­yi qiy­mət­lər­də bə­dii ya­ra­dı­cı­lı­ğa ic­ti­mai ba­xış­la müa­sir­lik anlayı­şı həmi­şə bi­ri di­gə­ri­ni iz­lə­miş və ta­mam­la­mış­dır. Azər­bay­can Ya­zı­çı­la­rı­nın 1971-ci il­də ke­çi­ril­miş V qu­rul­ta­yın­dan 1997-ci ildə ke­çi­ri­lən X qu­rul­ta­yı­na­dək bü­tün mö­tə­bər təd­bir­lə­rin­də iş­ti­rak və çı­xış edən Hey­dər Əli­ye­vin nitq­lə­rin­də ədəbiy­ya­tın cə­miy­yə­tin və mə­nə­viy­ya­tın in­ki­şa­fın­da­kı ro­lu ilə ey­ni sə­viy­yə­də müasir hə­ya­tın in­ki­şa­fın­da­kı bor­cu və vəzifələri də ən zə­ru­ri mə­sə­lə­lər sı­ra­sın­da xü­su­si yer tut­muş­dur. Xü­su­sən Azər­bay­can ya­zı­çı­la­rı­nın qu­rul­tay­la­rın­da­kı ta­ri­xi nitq­lə­rin­də o, klas­sik ədə­bi ir­sə də, müa­sir ədə­bi pro­se­sə də res­pub­li­ka­da döv­lət səviy­yə­sin­də apar­dı­ğı iş­lə­rin üz­vi tər­kib his­sə­si ki­mi bax­mış­dır. Ədəbiyyatşünasların da doğ­ru mü­şa­hi­də et­dik­lə­ri ki­mi, “Hey­dər Əli­yev… Azərbay­can ədə­bi pro­se­si­ni res­pub­li­ka­nın ic­ti­mai-si­ya­si və mə­nə­vi də­yi­şik­lik­lə­ri ilə, res­pub­li­ka­da mə­nə­vi-psi­xo­lo­ji mü­hi­ti sağ­lam­laş­dır­maq is­ti­qa­mə­tin­də apa­rı­lan irimiq­yas­lı və­zi­fə­lər və fəa­liy­yət proq­ra­mı ilə əla­qə­də nə­zər­dən ke­çi­rir, bun­la­rın ədə­biy­ya­ta, bə­dii fik­rə müs­bət, də­yiş­di­ri­ci tə­si­ri­ni gös­tə­rir­di” (Tərlan Novruzov).

Əl­bət­tə, gör­kəm­li döv­lət xa­di­mi Hey­dər Əli­ye­vin xü­su­si rəğ­bət bəs­lə­­di­­yi yazı­çı və şa­ir­lər, ay­rı­ca fərq­lən­dir­di­yi, üs­tün­lük ver­di­yi bə­dii əsər­lər ol­muş­­dur. Bu mə­qam­da döv­lət xa­di­mi sə­viy­yə­sin­də onun şəx­si ədə­bi zöv­qü və ma­­raq­­la­rı, ədəbiy­yat­da iz­lə­di­yi qa­yə­də qa­ba­rıq şə­kil­də ifa­də olu­nur. Gör­kəm­li döv­lət xa­di­mi Hey­dər Əli­yev qə­ti ola­raq bu fi­kir­də idi: “Yal­nız o ya­zı­çı­la­rı­n in­sa­nın zə­ka­sı­na və qəl­bi­nə tə­sir gös­tər­mək ki­mi bö­yük mə­nə­vi hü­qu­qu var ki, o, ic­ti­mai hə­yat­da da, şəx­si dav­ra­nı­şı ilə də öz oxu­cu­su­na, doğ­ru­dan da, nü­mu­nə ola bi­lir, yə­ni xalq qarşısın­da öz mə­nə­vi mə­su­liy­yə­ti­ni bü­tün də­rin­li­yi ilə dərk edir”. Mü­şa­hi­də­lər göstə­rir ki, bö­yük si­ya­si xa­dim Hey­dər Əli­yev dram əsər­lə­ri içə­ri­sin­də Cə­lil Məmməd­qu­­lu­­za­­də­nin “Ölü­lər” tra­gi­ko­me­di­ya­sı­na, şa­ir­lər­dən Xalq şai­ri Sə­məd Vur­ğu­nun “Azər­bay­­can” şei­ri­nə, poe­ma jan­rı ba­xı­mın­dan Mə­həm­məd­hü­seyn Şəhri­­ya­­rın “Hey­dər­­ba­­ba­ya sa­lam” əsə­ri­nə, mil­li mət­bu­at sa­rı­dan “Mol­la Nəsrəddin” jur­na­­lı­­na, ope­ra üz­rə Üze­yir Ha­cı­bə­yo­vun “Ko­roğ­lu”su­na, mən­zum faci­ə­­lər­dən Hü­seyn Ca­vi­­din “İb­lis”inə… xü­su­si önəm ver­di­yi­ni və bu ədə­bi nümunə­lə­ri xü­su­si­lə fərq­­lən­dir­­di­­yi­­ni də­fə­lər­lə nə­zə­rə çarp­dır­mış­dır. Diq­qət edil­sə, görərik ki, bu ədə­biy­yat fakt­la­rı­nın hər bi­rin­də yük­sək bə­dii­lik­lə ya­na­şı, xal­qın mil­li-mə­nə­vi özü­nü­dərk mə­sə­lə­lə­ri və bö­yük ic­ti­mai ide­al­la­rı özü­nün par­laq ək­si­ni tap­mış­dır. Ona gö­rə də Hey­dər Əli­ye­vin bə­dii ədə­biy­ya­ta mü­na­si­bət­də şəx­si maraq­la­rı ilə döv­­lət­­çi­lik dü­şün­cə­si­nin üst-üs­tə düş­dü­yü, bir-bi­ri­ni üz­vi su­rət­də tamam­la­dı­ğı aş­kar mü­şa­hi­də olu­nur.

Bü­töv­lük­də isə Hey­dər Əli­yev ədə­biy­ya­ta xal­qın mil­li-ta­ri­xi var­lı­ğı­nın, mənə­viy­ya­tı­nın üz­vi tər­kib his­sə­si ki­mi bax­mış, ədə­biy­­ya­­tı cə­miy­yə­ti və in­sa­nı dəyiş­di­rib in­ki­şaf et­di­rən bi­lik və hik­mət xə­zi­nə­si ki­mi də­yər­lən­dir­­miş­dir. Hey­dər Əli­ye­vin ədə­biy­yat sev­gi­si və­tən və xalq sev­gi­si­nin, mil­li döv­lət­çi­lik ba­xış­la­rı­nın əsas gös­tə­ri­ci­lə­­rin­­dən, zə­ru­ri amil­lə­rin­dən bi­ri­ni təş­kil edir. Gör­kəm­li döv­lət xadimi hə­lə 1971-ci il­də Azər­bay­can Ya­zı­çı­la­rı­nın V Qu­rul­ta­yın­da­kı ta­ri­xi nit­qin­də mə­sə­lə­nin bu cə­hə­ti­ni ön möv­qe­yə çə­kə­rək de­miş­di: “Azər­bay­­can ədə­biy­ya­tı həmişə öz xal­qı­nın hə­ya­tı­nın ön sı­ra­la­rın­da irə­li­lə­miş­dir. Bu ədə­biy­yat xal­qı­mı­zın qəh­rə­­man­­lıq ta­ri­xi­ni ədə­bi­ləş­di­rib bi­zə çat­dır­mış, bi­zim qar­şı­mız­da bü­tün əzə­mə­ti ilə aç­mış­dır”.

***

Ədə­biy­ya­ta xal­qın keşməkeşli ta­le­yi­nin, ta­ri­xi yad­da­şı­nın, müa­sir hə­ya­tı­nın və inkişafının əks-sə­da­sı ki­mi ba­xan Hey­dər Əli­yev bə­dii dü­şün­cə­də ta­ri­xi­lik, milli­lik və müa­sir­lik prin­sip­lə­ri­nə xü­­su­­si də­yər ver­miş­dir. Bu ba­xım­dan mil­li­lik, ta­ri­xi­lik və müa­sir­lik Hey­dər Əli­ye­vin döv­lət­­çi­lik tə­li­min­də ədə­biy­yat si­ya­sə­ti­nin əsa­sı­nı təş­kil edir. Əs­lin­də, bu prin­sip­lər qüd­rət­li döv­lət xa­­di­­mi Hey­dər Əli­ye­vin dövlətçilik təliminin və si­ya­si fəa­liy­yə­ti­nin də tə­məl şərt­lə­rin­dən­dir. Hə­min prinsip­lər Hey­­dər Əli­ye­vin döv­lət­çi­lik tə­li­min­də və ədə­biy­yat si­ya­sə­tin­də sadəcə ya­na­şı möv­cud olan amil­lər de­yil­dir. Ək­si­nə, qeyd olu­nan is­ti­qa­mət­lər Hey­dər Əliyev tə­li­min­də döv­­­­lət­çi­lik fəa­liy­yə­ti ilə ədə­biy­yat işi­nin vəh­də­tin­də, üz­vi sintezin­də tam mə­na ta­pa bi­lir. Gör­­kəm­li döv­lət xa­di­mi Heydər Əliyev döv­lət­çi­lik fəa­liy­yə­ti pro­se­sin­də mil­li­lik ami­li­ni, ta­ri­xi­lik an­la­yı­şı­nı və müa­sir­lik prin­si­pi­ni ardı­cıl ola­raq hə­ya­ta ke­çir­mək yol­la­rın­da­kı mü­ba­ri­zə­sin­də kök­lü ənə­nə­lə­rə ma­lik olan həmin amil­lər­dən yer­li-ye­rin­də, əsas­lı şə­kil­də fay­da­lan­­maq­la daim özü­nün ali məqsə­di­nə na­­il ol­ma­ğa ça­lış­mış­dır. Bu yük­sək ali qa­yə isə so­vet re­ji­mi çərçivəsində ol­sa be­lə, nə­ti­cə eti­ba­ri­lə Azər­bay­can­da möh­kəm mil­li əsas­la­ra ma­lik olan, da­vam­lı ta­ri­xi ənə­nə­­­lə­ri qo­ru­yub sax­la­yan və müa­sir in­ki­şa­fın önün­də ge­dən döv­lət ha­ki­­miy­­yə­ti­ni for­ma­laş­dır­maq­dan və möh­kəm­lən­dir­mək­dən iba­rət olmuşdur. Mü­şa­hi­də­lər və təh­lil­lər gös­tə­rir ki, hələ so­vet ha­ki­miy­yə­ti il­lə­rin­də Hey­dər Əli­ye­vin bu is­ti­qa­mət­də apar­dı­ğı ar­dı­cıl və dü­şü­nül­müş si­ya­sət ölkədə tarixi yaddaşın oya­nışı, milli-mənəvi də­yər­lərin inkişaf etdirilməsi mənasında özünün bö­yük bəh­rə­lə­ri­ni ver­miş­dir.

Azər­bay­can­da 1969-1982-ci il­lər­də mil­li mə­də­niy­yət və ədə­biy­yat bö­yük sürət­lə in­ki­şaf et­di­ril­miş, ya­ra­dı­cı qüv­və­lə­rin qar­şı­sın­da ge­niş üfüq­lər açıl­mış, onla­rın keç­miş So­vet­lər İt­ti­fa­qı miq­ya­sın­da ta­nı­dıl­ma­sı və qiy­mət­lən­di­ril­mə­si istiqa­mə­tin­də bö­yük ad­dım­lar atıl­mış­dır. Gör­kəm­li ədə­biy­yat və in­cə­sə­nət xadimlə­ri Qa­ra Qa­ra­ye­vin, Rə­sul Rza­nın, Ta­hir Sa­la­ho­vun, Mir­zə İb­ra­hi­mo­vun, Rə­şid Beh­bu­do­vun, Sü­ley­man Rə­hi­mo­vun döv­rün ən yük­sək mü­ka­fa­tı olan Sosialist Əmə­yi Qəh­rə­ma­nı fəx­ri adı­na la­yiq gö­rül­mə­lə­ri gör­kəm­li döv­lət xa­di­mi Hey­dər Əli­ye­vin si­ya­si ha­ki­miy­yə­ti­nin bi­rin­ci mər­hə­lə­si­nin ən mü­hüm hadisələridir. 1972-ci il­də bö­yük döv­lət xa­di­mi və gör­kəm­li ya­zı­çı Nə­ri­man Nərima­no­vun ana­dan ol­ma­sı­nın 100 il­lik yu­bi­le­yi­nin ke­çi­ril­mə­si və Ba­kı şəhərində ona əzə­mət­li hey­kəl ucal­dıl­ma­sı döv­rün ta­ri­xi ha­di­sə­si­nə çev­ril­miş­dir. Mə­lum ol­du­ğu ki­mi, so­vet re­ji­mi qey­ri-rəs­mi şə­kil­də mil­liy­yət­çi he­sab edə­rək onu ic­ti­mai-ədə­bi mü­hi­ti­n ar­xa pla­nı­na ke­çir­di­yi­nə gö­rə Hey­dər Əli­yev bu bö­yük şəxsiy­yə­tin yu­bi­le­yi­ni ke­çir­mək və hey­kə­li­ni qoy­maq üçün Mosk­va-Kreml səviyyə­sin­də iş apar­ma­lı ol­muş və mühüm əhəmiyyətə malik olan hə­min təd­bir­lə­ri hə­ya­ta ke­çir­mə­yə na­il ola bil­miş­dir. Be­lə­lik­lə, Nə­ri­man Nə­ri­ma­nov ye­ni­dən Azərbay­can xal­qı­na qay­ta­rıl­mışdır.

Hey­­dər Əli­­ye­­vin so­­vet ha­­ki­­miy­­yə­­ti il­­lə­­rin­­də hə­­ya­­ta ke­­çir­­di­­yi məq­­səd­­yön­­lü Ümummilli si­­ya­­sət Azər­­bay­­ca­­nın döv­­lət müs­­tə­­qil­­li­­yi döv­­rün­­də döv­­lət­­çi­­lik işi­­nin möh­­kəm bü­­növ­­rə­­si­­ni təş­­kil edir. Ulu öndər müs­tə­qil Azər­bay­can döv­lə­ti­nin qurulub möh­kəm­lən­di­ril­mə­sin­də, mil­li ideo­lo­gi­ya­nın for­ma­laş­dı­rıl­ma­sın­da ədəbiyyat fak­to­run­dan ge­niş is­ti­fa­də et­miş­dir. Bu mə­na­da Hey­dər Əli­ye­vin dövlətçi­lik tə­li­min­də müx­tə­lif dövr­lər­də hə­ya­ta ke­çi­ril­miş ədə­biy­yat si­ya­sə­ti bir-biri­ni ta­mam­la­yır.

***

Azər­bay­can Res­pub­li­ka­sı­nın Pre­zi­den­ti İl­ham Əli­ye­vin əsas­lan­dı­ğı Azərbaycan­çı­lıq si­ya­sə­ti­nin ideo­lo­ji özü­lü gör­kəm­li döv­lət xa­di­mi Hey­dər Əliyevin ədə­biy­yat və mə­də­niy­yət tə­li­min­dən yoğ­rul­muş­dur. Pre­zi­dent İl­ham Əliyev bu əbə­di­ya­şar tə­li­mi ye­ni epo­xa­nın prin­sip­lə­ri­nə uy­ğun ola­raq əla­və müddəa­lar­la da­ha da zən­gin­ləş­di­rə­rək müa­sir döv­rün ədə­biy­yat si­ya­sə­ti­ni mü­əy­yən et­miş­dir. Azər­bay­can­çı­lıq və müs­tə­qil döv­lət­çi­lik öl­kə­mi­zin ədə­biy­yat si­ya­sə­tin­də Hey­dər Əli­yev – İl­ham Əli­yev epo­xa­sı­nın or­taq ana prin­si­pi­dir. Bu ba­xım­dan yanaş­dıq­da, gör­kəm­li döv­lət xa­di­mi Hey­dər Əli­ye­vin “Də­də Qor­qud” das­tan­la­rı­na mü­na­si­bə­ti ilə Pre­zi­dent İl­ham Əli­ye­vin bu möh­tə­şəm ədə­bi abi­də­ni qiymətləndirmə­si bi­ri di­gə­ri­ni ta­mam­la­yan va­hid tə­lim­dir. Mə­lum ol­du­ğu ki­mi, Vax­ti­lə “Də­də Qor­qud” das­tan­la­rı­nın 1300 il­li­yi­nin qeyd olun­ma­sı haq­qın­da fərman im­za­la­mış və möh­tə­şəm yu­bi­ley təd­bir­lə­ri ke­çir­miş Hey­dər Əli­yev bu dasta­na mü­hüm azər­bay­can­çı­lıq ha­di­sə­si ki­mi bax­mış­dır: “Ki­ta­bi-Də­də Qor­qud” das­tan­la­rı­nın föv­qə­la­də əhə­miy­yə­ti on­da­dır ki, o, bi­zim ta­ri­xi­mi­zin 1300 il­lik dövrü­nü həm əks et­di­rir, həm də bir da­ha təs­diq edir. O, ta­ri­xi kök­lə­ri­mi­zi dün­ya­ya gös­tə­rir, oğuz, türk mən­şə­yi­mi­zi və zən­gin ta­ri­xi­mi­zi sü­but edir. Bun­lar bi­zim hamı­mız üçün, xal­qı­mı­zın bu gü­nü, gə­lə­cə­yi üçün əhə­miy­yət­li­dir”.

Azər­bay­can Res­pub­li­ka­sı­nın Pre­zi­den­ti İl­ham Əli­ye­v 13 de­kabr 2013-cü il­də Ba­kı şə­hə­rin­də Də­də Qor­qud par­kı­nın və Də­də Qor­qud hey­kə­li­nin açı­lı­şı mərasimin­də­ki çı­xı­şın­da da das­ta­na mü­na­si­bət­də azər­bay­can­çı­lıq ön möv­qe­də dayan­mış­dır: “Ki­ta­bi-Də­də Qor­qud” Azər­bay­can xal­qı­nın mil­li sər­və­ti­dir. Bu əsərdə Azər­bay­can xal­qı­nın keç­miş hə­yat tər­zi, məi­şə­ti, psi­xo­lo­gi­ya­sı əks olunmuş­dur. Das­ta­nın qəh­rə­man­la­rı­nın ad­la­rı­nı Azər­bay­ca­nın çox­say­lı ya­şa­yış mən­tə­qə­lə­rin­də gör­mək olar… Əsər­də Oğuz eli ki­mi coğ­ra­fi məf­hum bü­tün Azərbay­can oğuz­na­mə­lə­ri­ni əha­tə edir.”

Azər­bay­can Res­pub­li­ka­sı­nın Pre­zi­den­ti İl­ham Əli­ye­vin “Də­də Qor­qud” dastan­la­rı əsa­sın­da çox­se­ri­ya­lı bə­dii te­le­vi­zi­ya fil­mi­nin çə­kil­mə­si haq­qın­da 28 dekabr 2013-cü il və “Ki­ta­bi-Də­də Qor­qud”un al­man di­li­nə ilk tər­cü­mə­si və nəşrinin 200 il­li­yi­nin qeyd edil­mə­si haq­qın­da” ve­ril­miş 20 fev­ral 2015-ci il ta­rix­li sə­rən­cam­ların ru­hun­da, ma­hiy­yə­tin­də mü­asir dövr­də azər­bay­can­çı­lıq fak­to­ru­nun əhə­miy­yə­ti mə­sə­lə­si üs­tün­lük təş­kil edir. Ye­ni döv­rün ədə­biy­yat si­ya­sə­ti öl­kə­miz­də uğur­la hə­ya­ta ke­çi­ri­lən mul­ti­kul­tu­ra­lizm və to­le­rant­lıq si­ya­sə­ti ilə da­ha da zənginləş­di­ril­miş­dir.

Azər­bay­ca­nın bir çox gör­kəm­li sə­nət­kar­la­rı ilə əla­qə­dar döv­lət təd­bir­lə­rin­də, o cüm­lə­dən Xalq şai­ri Bəx­ti­yar Va­hab­za­də­nin ana­dan ol­ma­sı­nın 90 il­li­yi haqqındakı 14 yan­var 2015-ci il ta­rix­li sə­rən­ca­mın­da da Ümummilli ide­al­la­rın diqqət mər­kə­zi­nə çə­kil­mə­si Pre­zi­dent İl­ham Əli­ye­vin ədə­biy­yat si­ya­sə­tin­də azərbay­can­çı­lı­ğın da­vam­lı xətt təş­kil et­di­yi­ni gös­tə­rir: “Bəx­ti­yar Va­hab­za­də Azərbay­can ədə­biy­ya­tı ta­ri­xi­nin xü­su­si möv­qe­yə ma­lik gör­kəm­li si­ma­la­rın­dan­dır. Sə­nət­ka­rın in­sa­nı da­im mə­nə­vi uca­lı­ğa səs­lə­yən poe­tik-fəl­sə­fi məz­mun­lu yaradıcılı­ğı mil­li poe­zi­ya­da və­tən­daş ru­hu­nun qüv­vət­lən­mə­sin­də və ədə­bi-ic­ti­mai fik­rin is­tiq­lal ide­ya­la­rı ilə zən­gin­ləş­mə­sin­də bö­yük rol oy­na­mış­dır.”

Ye­ni ta­ri­xi epo­xa­da gör­kəm­li döv­lət xa­di­mi Hey­dər Əli­ye­vin ədə­biy­yat siyasə­tinə dair for­ma­laş­mış ənə­nə­ləri ar­dı­cıl ola­raq ya­ra­dı­cı şə­kil­də da­vam etdirilmək­də­dir. Öl­kə­miz­də ha­zır­kı şə­ra­it­də ad­lı-san­lı sə­nət­kar­la­rın döv­lət səviyyəsin­də yu­bi­ley­lə­ri­nin ke­çi­­ril­­mə­si, on­la­rın əsər­lə­ri­nin, san­bal­lı yu­bi­ley nəşrləri­nin ha­zır­la­na­raq ge­niş oxu­cu audi­to­ri­ya­sı­na təq­dim edil­mə­si bə­dii yaradıcılıq fəa­liy­yə­ti­nin da­ha da in­ki­şaf et­di­ril­mə­si­nə tə­kan ve­rir. Həm­çi­nin bö­yük xid­mət­lə­ri nə­zə­rə alın­maq­la ta­nın­mış ya­zı­çı­la­ra fəx­ri ad­la­rın, fər­di tə­qa­üd­lə­rin və ya­ra­dı­cı gənc­li­yin is­te­­dad­­lı nü­ma­yən­­də­­lə­ri­nə Pre­zi­dent mü­ka­fat­la­rı­nın ve­ril­mə­si də ulu öndər tə­rə­fin­dən əsası qoyulmuş yazıçı zəhmətinin və ədə­bi pro­­­se­sin stimullaş­­dı­rıl­ma­sı si­ya­sə­ti­nin konk­ret da­va­mın­dan iba­rət­dir. Bun­dan baş­qa, uzun il­lik fa­si­lə­dən son­ra pre­zi­dent İl­ham Əli­yev tə­rə­fin­dən Azər­bay­can Res­pub­li­ka­sı Döv­lət Mü­ka­fa­­tı­­nın verilməsinin ye­ni­dən bər­pa edil­­mə­si də ədə­biy­yat si­ya­sə­ti sahə­sin­də­ki va­ris­li­yin əmə­li ifa­­­də­si­dir.

***

Ən ye­ni dövr Azər­bay­can ədə­biy­ya­tı­nın in­ki­şa­fın­da Ümummilli li­der Heydər Əli­ye­vin ədə­biy­yat si­ya­sə­ti­nin bö­yük ro­lu və tə­si­ri ol­muş­­dur. Gör­kəm­li döv­lət xa­di­mi Hey­dər Əli­yev Azər­bay­can döv­lə­ti­nin ədə­biy­yat si­ya­sə­ti­nin ba­ni­si və ya­ra­dı­cı­sı­dır. Əs­lin­də, Azər­bay­can xal­qı­nın son əl­li il­də­ki ədə­biy­ya­tı Hey­dər Əli­yev epo­xa­sı­nın ədə­biy­ya­tı­dır. Azər­bay­can Res­pub­li­ka­sı­nın Pre­zi­den­ti İl­ham Əli­yev müs­tə­qil­lik döv­rü­nün ədə­biy­yatı haq­qın­da Hey­dər Əli­yev tə­li­mi­ni ye­ni müd­dəa­lar­la zən­gin­ləş­di­rə­rək ya­ra­dı­cı şə­kil­də in­ki­şaf et­di­rir. He­sab edi­rik ki, ən ye­ni dövr Azər­bay­can ədə­biy­ya­tı­nın qar­şı­sın­da du­ran bir mə­sul və­zi­fə də ye­­ni tarixi epo­xa­nın fo­nun­da gör­kəm­li döv­lət xa­di­mi Hey­dər Əli­ye­vin mü­­kəm­­məl, hərtə­rəf­li şə­kil­də iş­lən­miş, cid­di ədə­bi-ta­ri­xi me­yar­la­ra ca­vab ve­rən ümu­mi­ləş­miş par­laq bə­dii ob­ra­zı­nı ya­rat­maq­dan iba­rət­dir.

MULTİKULTURALİZMİNİN SİYASİ BANİSİ KİMİ

Azərbaycançılıq ideyası – Azərbaycan xalqının siyasi, iqtisadi, sosial və mədəni yüksəlməsinə yönələn bir ideyadır. Bu ideyanın əsasında Azərbaycan xalqının milli azadlıq uğrunda mübarizəsi durur. Azərbaycan xalqının milli azadlıq uğrunda mübarizəsi tarixi azərbaycançılıq ideyasının formalaşması prosesi ilə bağlıdır. Bu proses XIX əsrin ikinci yarısında başlamışdır. Məlum olduğu kimi, o vaxt Azərbaycan Çar Rusiyasının bir əyaləti idi. Çar Rusiyasının millətlərarası münasibətlər siyasəti milli azlıqların ruslaşdırılması diskriminasiyası və istimarına əsaslanırdı. Qeyd olunan vaxt Azərbaycan xalqının milli azadlıq uğrunda mübarizəsi azərbaycançılıq ideyasının formalaşmasının əsas hərəkətverici qüvvəsi idi.

***

Ümummilli lider Heydər Əliyevin hakimiyyətə qayıdışı ilə azərbaycançılıq ideyası tarixində tamamilə yeni bir mərhələ başlandı. Bu mərhələ azərbaycançılıq ideyasının bütün tarixi inkişafının zirvəsini təşkil edir. Bununla bağlı Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev deyir: “1993-2003-cü illər inkişaf, sabitlik illəri oldu. Məhz o illlərdə dövlətçiliyimizin əsasları qoyuldu, milli ideologiya – azərbaycançılıq ideologiyası xalq tərəfindən dəstəkləndi”. Azərbaycançılıq məfkurəsinin parlaq daşıyıcısı kimi Heydər Əliyev öz müdrik siyasəti, dönməz əqidəsi və tarixi uzaqgörənliyi sayəsində milli dövlətçilik ideyasının gerçəkləşdirilməsinə, müasir Azərbaycan dövlətinin qurulmasına və xalqımızın müstəqillik arzusuna çatmasına nail olmuşdur.

Ümummilli lider Heydər Əliyevin yenidən siyasi hakimiyyətə qayıdışı Azərbaycançılıq ideyasının inkişafına, Azərbaycan xalqının milli azadlıq uğrunda mübarizəsinə güclü təsir göstərdi. Belə ki, Ümummmilli lider Heydər Əliyev Azərbaycançılıq ideyasını əsas tutaraq onun bütün sahələrdə inkişafını təmin etdi. O, ilk dəfə olaraq multikulturalizmi Azərbaycançılıq ideyasının tərkib hissəsi kimi təqdim etdi.

Hər bir mərhələnin başlanğıcını mühüm bir tarixi hadisə təşkil edir. azərbaycanın milli ideyasının formalaşması tarixinin yeddinci mərhələsi 1993-2003-cü illəri – ümummilli lider Heydər Əliyevin hakimiyyəti illərini – əhatə edir.

Multikulturalizm siyasəti azərbaycançılığın tərkib hissəsi kimi onun cəmiyyətdə geniş yayılmasını təmin edir, daha da möhkəmlədir. Sözün dar mənasında multikulturalizm məfhumu cəmiyyətdə mövcud olan etnik, irqi, dini və mədəni müxtəlifliklərə münasibətdə dövlətin apardığı konkret siyasəti bu müxtəlifliklərin və onların əsasını təşkil edən etnik-mədəni dəyərlərin qorunmasını əks etdirir. Cəmiyyətdə məskunlaşmış milli azlıqların nümayəndələrinin etnik-mədəni dəyərlərini qorumaqla multikulturalizm siyasəti azərbaycançılığın sosial bazasını daha da möhkəmlədir, bu ideologiyanı ölkədə yaşayan bütün xalqların və etnik qrupların ideologiyasına çevirir. Azərbaycan xalqının siyasi, iqtisadi, sosial və mədəni yüksəlişini təmin etməkdə azərbaycançılıq ideologiyası multikulturalizm siyasətindən mühüm bir vasitə kimi geniş istifadə edir.

Ulu öndər Heydər Əliyev multikulturalizmi azərbaycançılıq ideologiyasının tərkib hissəsi kimi təqdim etdi. O, siyasi və hüquqi sahələrdə multikulturalizmin dil və milli xüsusiyyətlərini sənədlərlə təsdiq etdi. Buna görə də o, Azərbaycan multikulturalizminin siyasi banisi hesab olunur.

***

Multikulturalizm Azərbaycanda əsrlərdən bəri formalaşan, eyni zamanda ictimai-bədii, psixoloji-mənəvi müstəvidən kənara çıxmayan dəyərlər toplusu kimi, xüsusilə sovet ideologiyasının hökmranlıq etdiyi illərdə kifayət qədər sistemsiz və spontan mahiyyətə malik idi. Onun sanki bütün vacib özəllikləri mövcud idi. Tolerantlıq və mənəvi potensial, dini loyallıq və milli özünəməxsusluq, psixoloji səbat və bəşəri dəyərlərə açıqlıq Azərbaycan insanını multikultural bir rejimin içinə daxil etməyə hazır idi. Bu və buna bənzər xüsusiyyətlər Azərbaycan ədəbi-bədii düşüncə müstəvisində həm tarixən, həm də bu gün kifayət qədər görümlü və təsiredicidir.

“Kitabi-Dədə Qorqud” dastanından, şifahi və yazılı ədəbiyyatımızdan keçən bariz nümunələr uzaq keçmişdən bugünümüzədək multikultural ənənələrin mövcudluğunu aşkar şəkildə sübut edir. Bunun fonunda müasir dövrdə həllini tapası yalnız bir əsas məsələ qalırdı: hüquqi və siyasi müstəvidə multikulturalizmin yerini müəyyən etmək. Və bunu ulu öndər Heydər Əliyev etdi. O, Azərbaycanın gələcək uğurlu inkişafı üçün dəqiq ideoloji hədəf seçdi və öz uzaqgörən, müdrik siyasəti ilə əsrlər boyu formalaşmış çoxmədəniyyətlilik ənənəsini inkişaf etdirərək onu keyfiyyətcə yeni mərhələyə qaldırdı. Bu mərhələ siyasi mərhələ idi.

Ulu öndər Heydər Əliyev bununla ilk növbədə multikulturalizm siyasi modelinin assimilyasiya və izolyasiya kimi digər mümkün siyasi modellərdən üstün olduğunu bütün dünyaya nümayiş etdirdi. Ümummilli lider Heydər Əliyevin rəhbərliyi altında etnik və dini mənsubiyyətindən asılı olmayaraq bütün vətəndaşlara vahid Azərbaycan dövlətinə mənsub olmalarının əsasında birlik hissi aşılanmağa başladı. “Azərbaycan əhalisinin çoxmilli tərkibi bizim sərvətimizdir, üstünlüyümüzdür. Biz bunu qiymətləndiririk və qoruyub saxlayacağıq” deyən ulu öndər bütün sonrakı siyasi fəaliyyətini bu sərvətin əbədi olması istiqamətinə yönəltdi.

***

Ulu öndər haqlı olaraq multikulturalizm siyasətini ölkənin demokratik inkişafının tərkib hissəsi hesab edirdi. O, Azərbaycan ərazisində yaşayan milli azlıqların hüquq və azadlıqlarının, o cümlədən etnik-mədəni, dini dəyərlərinin qorunmasını demokratiyanın mühüm prinsipi olan əsas insan hüquq və azadlıqları kontekstində görürdü. Ulu öndərin rəhbərliyi ilə, nəhayət ki, dönüşü olmayan demokratik inkişaf yoluna çıxmış Azərbaycan Respublikası, onun qeyd etdiyi kimi, “dinindən, dilindən, irqindən asılı olmayaraq Azərbaycanın bütün vətəndaşlarının eyni hüquqlara malik” olmalarını təmin etməli idi.

Təbii olaraq, ulu öndər etnik millətçiliyə alternativ kimi bütövlükdə Azərbaycan xalqının və cəmiyyətinin, eyni zamanda Azərbaycan dövlətçiliyinin yüksəlişini şərtləndirən və multikulturalizmin əsas mənəvi bazası olan azərbaycançılıq prinsipini milli ideologiya kimi irəli sürdü. O qeyd etdi ki, etnik millətçilik, nəhayət etibarilə, etnik separatizmə, xalqlar arasında münaqişəyə gətirib çıxarır. Azərbaycançılıq ideologiyası isə dinindən, dilindən, irqindən asılı olmadan ölkədə yaşayan bütün vətəndaşları birləşdirir. Ulu öndərin dediyi kimi, həqiqətən də, “Azərbaycan onun ərazisində yaşayan bütün millət və xalqların ümumi vətənidir. Ərazimizdə yaşayan azərbaycanlı da, ləzgi də, avar da, kürd də, talış da, udin də, kumık da, başqası da – bütünlükdə hamısı azərbaycanlıdır”. Bu sözlər bu gün də son dərəcə əhəmiyyətlidir və belə bir aydın siyasi həqiqəti aktuallaşdırır: biz, yəni Azərbaycanda yaşayan bütün xalqlar məhz bir yerdə, məhz azərbaycanlı olaraq dünya üçün maraq kəsb edə bilərik. Biz ayrı-ayrılıqda heç kim üçün maraqlı deyilik!

Azərbaycan multikulturalizminin siyasi banisi kimi ümummillli lider Heydər Əliyev multikulturalizm siyasətinin həyata keçirilməsində BMT, ATƏT, Avropa İttifaqı, İslam Əməkdaşlıq Təşkilatı və digər nüfuzlu beynəlxalq təşkilatlarla əməkdaşlığa xüsusi əhəmiyyət verirdi. Ulu öndər daima Azərbaycanın yuxarıda adları sadalanan təşkilatlar tərəfindən qəbul edilən milli azlıqların hüquq və azadlıqlarının müdafiəsi ilə bağlı konvensiyalara qoşulmasının vacibliyini qeyd edirdi. Onun rəhbərliyi altında Azərbaycan hökuməti insan haqları, o cümlədən milli azlıqların müdafiəsi sahəsində bu təşkilatlarla işgüzar əməkdaşlıq əlaqələrinin yaradılmasına müvəffəq olmuşdur. Ölkəmiz insan haqları və milli azlıqların müdafiəsi ilə bağlı bir çox beynəlxalq konvensiyalara qoşulmuşdur. Belə konvensiyalardan Avropa Şurasının “Milli azlıqların müdafiəsi haqqında Çərçivə Konvensiyası” nı göstərmək olar. Bu konvensiya Azərbaycan hökuməti tərəfindən 1995-ci il fevralın 1-də imzalanmış və 2000-ci il 16 iyun tarixli Qanunla ratifikasiya edilmişdir. Azərbaycan Respublikası hər beş ildən bir “Millli azlıqların müdafiəsi haqqında Çərçivə Konvensiyası” üzrə üzərinə götürdüyü öhdəliklərin yerinə yetirilməsi ilə bağlı Avropa Şurasına hesabat təqdim edir.

Beləliklə, ulu öndər Heydər Əliyev multikulturalizmi azərbaycançılıq ideologiyasının tərkib hissəsi kimi təqdim etməklə ölkəmizdə multikulturalizm siyasətinin əsasını qoymuş və Azərbaycan multikulturalizminin siyasi banisi olmuşdur. Ulu öndərin multikulturalizm sahəsində həyata keçirdiyi bu böyük iş müasir dövrdə onun layiqli davamçısı prezident İlham Əliyevin adı ilə bağlıdır.

Neçə aydır ürəyimiz səksəkədə idi. Vaxtaşırı səhhətinin yaxşılaşdığını, tezliklə geri dönəcəyini eşitsək də, nigarançılığımız səngimirdi. Onun xəstə çağının görüntülərinin – kino-video kadrlarının, adicə fotolarının meydana çıxmamasını başa düşürdüm, çünki xasiyyətinə az-çox bələd idim. Xəstə, həm də ağır xəstə, həm də yaşı 80-ni ötmüş bir insanın vücudunda da, sifətində də, təbii ki, bir üzgünlük, zəiflik seziləcəkdi. Heydər Əliyev dostlarına da, düşmənlərinə də, doğma xalqına da bu şəkildə, bu halda görünməyə heç cür razı olmazdı. O, yaddaşlarda həmişəki kimi şax yerişli, məğrur duruşlu, xoş sifətli, gülərüzlü, bəzən də sərt, iti baxışlı bir insan kimi qalmaq istəyirdi. Və elə beləcə də qaldı. Bu günlərdə müxtəlif telekanallarda nümayiş etdirilən kadrlarda onun yalnız rəsmi surətini yox, çox təbii, çox səmimi, çox insani cəhətlərini də gördük, şux zarafatlarını da eşitdik, dalğınlıq anlarının, qəmli-qüssəli məqamlarının, musiqidən təsirlənib gözlərinin yaşardığının da şahidi olduq. Əvvəllər gördüyümüz kadrlara da indi ayrı gözlə baxırıq. Neçə ayın həyəcanları, təlaşları içində bir an da ümidimi itirmirdim. İnanırdım ki, bir gün Bakı hava limanında uçaqdan enib üstünə yüyürən jurnalistlərə təbəssümlə baxaraq: – mətbuat səhifələrində məni neçə dəfə dəfn etmisiniz? – deyəcəkdi – görürsünüz ki, sağ-salamatam – deyəcəkdi.
Dekabrın 12-dən 13-nə keçən məşum gecə ümidlərimiz puç oldu. ANS televiziyası qara xəbəri bütün Azərbaycana yaydı, xalqımız yetim qaldı. İlham Əliyev və Sevil xanım atalarını, Azərbaycan böyük oğlunu, mən isə çox doğma, çox yaxın, çox əziz adamımı itirdim.
Bu sözləri tam səmimiyyətlə deyirəm. Heydər Əliyevə nə qohumluğum çatırdı, nə də yaş fərqi, ictimai mövqe etibarı ilə dost ola bilərdik. Amma ömrüm boyu onun diqqətini və qayğısını, isti münasibətini duymuşdum. Bilirdim ki, istər sovet dönəmində, istərsə də müstəqillik dövründə məndən ona pis niyyətlə deyənlər də az olmayıb. Yazıçıların XX qurultayında çıxış edərkən özü bu barədə danışdı. Amma onu da bilirəm ki, bütün bu donoslar mənə olan münasibətinə zərrə qədər də təsir etmirdi və edə də bilməzdi. Çünki insan sərrafı idi. Və kimin kim olduğunu da yaxşı bilirdi. Boğazdan yuxarı təmənnalı sözləri də gerçək əməllərdən seçib ayırırdı. Elə adamlar var ki, özləri lakey xislətli ola-ola, özgəsinin səmimi hisslərinə heç cür inana bilmir. İnana bilmirlər ki, sevgi təmənnasız da ola bilər, hörmət qarşılıqlı da ola bilər. Mənim heç bir vəzifə sahibindən heç vaxt şəxsi umacağım olmayıb. Və Heydər Əliyev iş başında olanda da, olmayanda da ona eyni hörmət və rəğbət hissləri bəsləmişəm. Amma hisslərimi sağlığında ürək dolusu deyə bilməmişəm, təmtəraqlı, gurultulu sözlərlə ifadə etməmişəm. Düşünmüşəm ki, bunu ayrı cür yozacaqlar. Halbuki, Heydər Əliyevin mənim haqqımda, ayrı-ayrı əsərlərim haqqında, 60 illiyimlə bağlı dediyi xoş sözlər mənim onun haqqında dediklərimdən və yazdıqlarımdan az deyil. Yalnız bir dəfə 75 illiyində “Oqonyok” jurnalının sifarişi ilə onun barəsində “Şəxsiyyətin miqyası” adlı ayrıca bir məqalə yazmışdım.
İndi bu böyük şəxsiyyətin miqyasının o vaxt mənim yazdığımdan da böyük olduğunu etiraf edirəm. Və şübhə etmirəm ki, illər ötdükcə bu miqyasların çox-çox daha böyük olduğunu da dərk edəcəyik.
Heydər Əliyevi tanıyanda çox gənc idim. Sonrakı illərdə Azərbaycan rayonlarına səfərlər zamanı, müxtəlif vaxtlarda Gəncədə, Naxçıvanda, Şuşada, habelə İstanbulda və Ankarada, Moskvada, Romada, Pekində və Şanxayda, Alma-atıda, Bişkəkdə, dövlət başçılarıyla söhbətlərində, sənətçilərlə ünsiyyətində, tarlalarda, ya küçələrdə adi adamlarla görüşlərində onu yaxından müşahidə etmək imkanım olub. Saysız-hesabsız toplantılarda, yubileylərdə onu dinləmişəm, yazıçılarla, sənət adamlarıyla görüşlərində iştirak etmişəm, iki-üç dəfə isə təkbətək çox ətraflı, məhrəm söhbətlərimiz olub. 1997-ci ilin payızında İtaliyadan qayıdarkən təyyarədə ta Romadan Bakıyacan üç saatdan artıq ikilikdə danışmışıq. Bu söhbətləri gündəliyimdə bütün ayrıntılarıyla və tam dəqiqliklə isti-isti qeyd etmişəm.
İndi mənim bu böyük insanın xatirəsi qarşısında borcum – hafizəmdə və kağız üzərində qalmış bütün təfərrüatları, uzun illər müşahidə etdiklərimi və məhrəm söhbətlərimizin tam mətnini, eləcə də Heydər Əliyev fenomeni haqqında düşündüklərimi iri bir yazı şəklində qələmə almaqdır və mən mütləq bunu edəcəm.
Ağır itkimizin təsiri altında yazdığım bu kiçik qeydlərdə isə Heydər Əliyev taleyinin yalnız bir əsas cəhəti üstündə durmaq istəyirəm. Zənnimcə, Heydər Əliyev bu dünyaya həmişə qələbə çalmaq üçün gəlmişdi.
O heç bir vaxt qarşısına çıxan heç bir çətinliyin qabağından qaçmazdı. Ən qorxulu vəziyyətlərdən belə zəfər çalaraq çıxardı. Xalq Cəbhəsi hakimiyyətdə olan vaxt rus qoşunlarının Azərbaycandan çıxarılmasını böyük tarixi uğur hesab edirlər. Razıyam. Amma çıxarılan ordunun yerini tutacaq milli zabitlər korpusunun əsasını axı Heydər Əliyev çox-çox qabaqlar Sovet dönəmində Naxçıvanski hərbi məktəbini yaratmaqla, neçə-neçə gənci SSRİ-nin ali hərbi məktəblərinə göndərməklə qoymuşdu.
Sirr deyil ki, sovet dövründə Azərbaycanın hərbi çağırışçıları orduda ya tikinti batalyonunda, ya mətbəxdə işlədilirdilər. Böyük əhəmiyyətini yalnız 15-20 il sonra Qarabağ davası başlananda tam dərk etdiyimiz bu iş – milli hərbi kadrların yetişdirilməsi – sovet ehkamları üzərində qələbə idi. Azərbaycanı yalnız xammal ərazisi kimi görmək istəyənlərə qarşı – ən yeni sənaye ocaqlarının qurulması – SSRİ-nin iqtisadi ətalət siyasətinə qalib gəlməkdi. 37-ci ilin milyonlarla repressiya qurbanlarından yalnız birinin – böyük Hüseyn Cavidin nəşinin tapılıb vətənə gətirilməsi hələ də zehinlərdə hökm sürən Stalin buzlaqlarının əridilməsi deməkdi. Azərbaycanın görkəmli sənətkarlarının yüksək ümumittifaq mükafatlarına, təltiflərinə nail olması yalnız o konkret şəxslərin deyil, ümumən ədəbiyyatımızın, sənətimizin və deməli, Azərbaycanın nüfuzunu ucaltmaqdı. Bütün bunlar – Heydər Əliyev vətənsevərliyinin, Heydər Əliyev zəkasının, iradəsinin, uzaqgörənliyinin qələbəsi idi.
Və bütün bunlar bədnam qonşularımızı qıcıqlandırır, qızışdırır, qəzəbləndirir, yuxularını qaçırırdı.
Moskvaya, mərkəzi dairələrə donos donos dalınca gedirdi. – “Heydər Əliyev Naxçıvanı ermənilərdən təmizlədi, indi də Qarabağı təmizləmək niyyətindədir” – donosların əsas mövzusu bu idi.
Heydər Əliyev bunu bilirdi. Və bunu bilə-bilə məhəl qoymurdu. Brejnevlə xoş münasibətlərinin bir səbəbi də özünü və xalqını, respublikasını mikoyanlardan, baqramyanlardan və onların tör-töküntülərindən sığorta etmək idi.
Şuşada əzəmətli Vaqif məqbərəsini, Natəvan heykəlini ucaltmaqla, Üzeyir Hacıbəyli, Bülbül muzeylərini açmaqla, Şuşada təntənəli beynəlxalq sənət tədbirləri keçirməklə Heydər Əliyev bu qədim Azərbaycan şəhərinin milli simasını müəyyənləşdirirdi. Axı 50-ci illərdə Şuşada yeganə iki heykəlin – Nelson Stepanyanın və Tevosyanın büstləri olduğunu mən yaxşı xatırlayıram. Heydər Əliyev Azərbaycan KP MK-nın Birinci katibi olduğu illərdə Dağlıq Qarabağda erməni millətçiliyi meyillərinə qarşı çıxarılmış partiya qərarı da yadımdadır. Nə bundan əvvəl, nə sonra erməni millətçiliyi meyillərinə qarşı bu kəskinlikdə partiya qərarı qəbul olunub.
Bütün bunlara rəğmən, Heydər Əliyev iki dəfə Sosialist Əməyi Qəhrəmanı adına da layiq görülür, Siyasi Büronun tərkibinə düşür. Ermənilər yanıb-yaxılmasın, neyləsin? Məni isə yandırıb-yaxan odur ki, Heydər Əliyev haqqında Moskvaya gedən donosların böyük bir qismi elə onun öz vətənindən, Azərbaycandan gedirdi. Onun öz soydaşları, azərbaycanlılar verirdilər bu donosları.
Səd heyif ki, yalnız ermənilərin deyil, bəzi “özümüzünkülərin” də Heydər Əliyevə bu bədxah münasibəti bizim günlərdə, müstəqillik dövründə də davam edir. Heydər Əliyev ermənilərlə mübarizə aparırdı, “özümüzünkülər” isə onun özüylə. Bu nə milli şakərimizdir belə, anlaya bilmirəm. Azərbaycanın hər hansı bir görkəmli övladı – istər siyasət sahəsində olsun, istər elm, sənət, ədəbiyyat – xalqına şöhrət gətirirsə, ölkəmizin sərhədlərindən kənarda ad qazanırsa, millətin beynəlxalq aləmdə layiqincə təmsil edirsə – həmin elə bu xalqın, bu millətin bir para insanları ona qənim kəsilir.
1987-ci ildə ermənilərin, erməni dairələrinin güclü təsiri altında olan Qorbaçovun birgə səyləri ilə Heydər Əliyev SSRİ-nin siyasi Olimpindən uzaqlaşdırıldı. Düz bir həftə sonra isə adıbədnam akademik Aqanbekyan Parisdə Qarabağ kompaniyasına start verdi.
H.Əliyev istefaya göndərildi, ailə üzvləri basqılara məruz qaldı, Moskva qəzetlərində böhtanlar, iftiralar dərc olundu, barəsində cinayət işi açmaq üçün qurdalanmağa başladılar. Təkləndiyi, yaxşılıq etdiyi adamların çoxunun dönük çıxdığı (bu da milli şakərimizdi?) bir məqamda Heydər Əliyev heç nədən və heç kəsdən qorxub-çəkinmədən Moskvadakı Azərbaycan nümayəndəliyinə gəlir, 90-cı ilin qara Yanvarını lənətlə damğalayır, bütün dünya mətbuatı qarşısında Qorbaçovu ittiham edirdi. Bu da onun qələbəsi idi.
O vaxt Moskvada Heydər Əliyevə telefon etmişdim. Moskva mətbuatındakı iftira dolu yazılardan ürək ağrısıyla danışırdı. – Belə yazılara fikir verməyin, – dedim – Siz tarixi şəxsiyyətsiniz və bunu hamı bilir.
Bu telefon söhbətinin bir başqa vacib məqamı və nəticələri haqqında gələcəkdə ətraflı yazacam. İndi isə ancaq onu deyim ki, bu söhbətdən Heydər Əliyevin daha Moskvada qalmaq, orada yaşamaq istəmədiyini başa düşdüm.
Əfsuslar olsun ki, Heydər Əliyevə nəinki Moskvada, heç Bakıda da yaşamağa imkan vermədilər. Tikilib qurulmasında bu qədər böyük zəhməti olan adama Bakıda bir mənzil də tapılmadı, doğulduğu yerə – Naxçıvana getməli oldu. Soyuq, şaxtalı, yanacaqsız Naxçıvan qışında ətrafındakı etibarlı insanlara – “ölsək də, bir yerdə öləcəyik, qalsaq da, bir yerdə qalacayıq” – dedi. İlk baxışda belə görünə bilərdi ki, siyasi karyerası bitmiş Heydər Əliyev, axır ki, məğlub edilib. Belə amansızlıqlarla üzləşmiş, belə dözülməz şəraitə düşmüş başqa birisi, bəlkə də, məğlub olardı. Hər hansı başqa birisi. Heydər Əliyev yox.
Cəmisi bir-iki il keçdi, Qorbaçovun özü də, ölkəsi də yerlə-yeksan oldu, indi SSRİ-nin ilk və son prezidenti vaxtını öldürmək üçün radioda uşaq nağıllarını səsləndirir və cibini doldurmaq üçün Makdonaldsı reklam edir. Heydər Əliyev isə XX əsrdə müstəqilliyini ikinci dəfə qazanmış milli dövlətinin düz on il ərzində prezidenti oldu. Özü də elə bir prezident ki, ərazisi və əhalisi baxımından kiçik ölkənin dövlət başçısıyla ən böyük məmləkətlərin rəhbərləri hesablaşırdı. Kim qalib çıxdı? Nəinki öz hakimiyyətini qoruya bilən, başçılıq etdiyi dövləti belə bada verən Qorbaçovmu, ya parçalanmaqda olan ölkəsini xilas edən, sonrakı çevriliş cəhdlərinin qarşısını alan, bir gecə yarısı televiziya çıxışı ilə prezident sarayı ətrafına minlərlə insanı toplaya bilən Heydər Əliyevmi?
Bəziləri Heydər Əliyevi atəşkəs sazişinə görə suçlayır, Qarabağ problemini həll etməməkdə təqsirləndirirlər.
Azərbaycanın hələ güclü ordusu olmadığı bir vaxtda Bişkək protokolu imzalanmasaydı, rus ordusunun açıq və gizli dəstəyilə ermənilər gəlib Yevlaxa çatsaydılar, Azərbaycan və Gürcüstan arasında yeni bir işğal zonası yaransaydı və neft boru kəməri əbədi olaraq gündəmdən çıxsaydı, bu ittihamçılar, görən, onda nə deyəcəkdi?
Qarabağ probleminin gec-tez həll olunacağına, Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün bərpasına, işğal edilmiş torpaqlarımızın qaytarılacağına qəti inamım var, amma bu problemin nə qədər çətin olduğunu da aydın dərk edirəm. Postsovet məkanının bu səpkili hansı problemi həll olunub – Moldova-Dnestrbasar problemi? Gürcüstanın Abxaziya, Cənubi Osetiya, indi də Acarıstan problemi? Və nəhayət, Rusiyanın Çeçenistan problemi? Hələ yarım əsrdən artıq sürən İsrail-Fələstin qarşıdurmasını demirəm. – Siyasət – mümkün olana əsaslanmaq sənətidir – deyiblər. Hər halda, Qarabağla bağlı danışıqlarda, hər yöndən güclü təzyiqlər altında Heydər Əliyev Azərbaycanın mənafeyinə zidd olan heç bir güzəştə getmədi. Və siyasətin mümkün olan əsasları baxımından bu da qələbə idi.
2003-cü ili – ömrünün son ilini də Heydər Əliyev qalib kimi başa vurur. Geniş infakt keçirmiş, gecəsi-gündüzü olmayan, nə şənbə, nə bazar, nə məzuniyyət, nə istirahət bilən, yaşı səksənə çatmış insan çıxış edərkən qəlb böhranı keçirir, yıxılır, yeddi qabırğası sınır və dözülməz ağrılara tab gətirərək yenidən səhnəyə qayıdır, sözünə davam edir. Bir də yıxılır və yenə görünməmiş, inanılmaz bir iradə ilə səhnəyə dönür, xalqı ilə vidalaşmağa özündə güc tapır. Bu da onun yıxılması haqqında hərzə-hərzə danışan və yazan mənəviyyatsız düşüklər üzərində qələbə idi.
Şayiələr, dedi-qodular, ara söhbətlərinə əsaslanaraq insanı diri-diri basdıranlar, görəsən, öz yazdıqlarına inanırdımı? Türkiyə və Amerika kimi açıq ölkələrdə məşhur siyasi xadimin, ölkə başçısının ölümünün aylarla gizlin saxlanmasına kim inanar? Və əgər bunu yazanların özləri inanmırsa, oxucularını niyə ağılsız sayırlar?
Heydər Əliyev, həqiqətən, dünyasını dəyişən gün “biz bunu hələ dörd ay bundan qabaq xəbər vermişdik” deyə yazanlar özlərini nə qədər gülünc vəziyyətə saldıqlarını dərk edirlərmi?
Ucuz mətbuat şoularına Heydər Əliyev bu mənhus xəbərlərin bazara çıxarılmasından sonra neçə ay yaşamasıyla, xəstə-xəstə belə Azərbaycanı idarə etməsiylə, prezident seçkilərində iştirakı və vaxtlı-vaxtında namizədlikdən imtina etməsiylə, seçkiləri izləməsi və nəticələrindən arxayın olmasıyla qələbə çaldı. Bəlkə də, bu gün yeganə təsəllimiz odur ki, prezidentimiz dövlətinin taleyindən arxayın getdi.
Dünyaya qalib kimi gəldi, dünyadan qalib kimi getdi.
Heç kəsin xidmətini danmadan müstəqil Azərbaycanın qorunmasında, qurulmasında və yaşamasında Heydər Əliyevin müstəsna rolu insafı olanların hamısına açıq-aşkardır. Bir jurnalist doğru yazıb ki, Heydər Əliyev Qulliver, ona çirkab atanlar isə liliputlardır.
Bütün keçəri, ötücü narazılıqlar, umu-küsülər, giley-güzar unudulub gedəcək, Heydər Əliyevin möhkəmləndirdiyi, inkişaf etdirdiyi ölkə-sabit, istiqrarlı, söz, mətbuat azadlığı təmin olunmuş, müxtəlif siyasi qurumların, o cümlədən müxalifət partiyalarının fəaliyyət göstərdiyi, senzurasız, ölüm hökmsüz, sivil dünya ailəsində layiqli yer tutan demokratik Azərbaycan qalacaq. Əlbəttə, Azərbaycan, yaxın gələcəyin Azərbaycanı daha da gözəl, firavan, daha əzəmətli və daha ədalətli ola bilər və olacaq. Amma bu xoşbəxt gələcəyin təməlini bütün şər qüvvələriylə mübarizədə qalib çıxan Heydər Əliyev qurdu, əl-ayağa dolaşanlara rəğmən, çətin doğulan əsər kimi yaratdı. Çağdaş Azərbaycan, doğrudan da, Heydər Əliyevin əsəridir. Bizim borcumuz bu əsəri yaşatmaq, qorumaq, cilalamaq və gələcək nəsillərə yetirməkdir. Bütün siyasi çəkişmələr, dartışmalar, toqquşmalar xalqın taleyi qarşısında çox cılız görünür, bunlar böyük tarix önündə çox kiçik həvəslər, hərisliklər, hikkələrdir.
Heydər Əliyev hər xalqa, bəlkə də, əsrdə bir dəfə qismət olan nadir şəxsiyyət idi. Həyata qalib kimi gəlmişdi. Xalqı ölümüylə sarsıdan, sarsıdaraq birləşdirən, kədərləndirərək bütövləşdirən Heydər Əliyev ölümüylə də zəfər çaldı. Kim nə deyir-desin, nə yazır-yazsın, qalib gəldi, qalib getdi.
“Ədəbiyyat qəzeti”
16 dekabr 2003

(Heydər Əliyev haqqında söz)

1987-ci ildə Heydər Əliyev xəstələndi, Mixail Qorbaçovun ətrafında get-gedə tamam dekorasiyaya çevrilən rəhbərliyin arasında görünmədi və Bakıda obıvatel şayiələrindən tutmuş, səriştəli və səriştəsiz siyasi proqnozlaracan cürbəcür fikirlər, gümanlar, yozmalar tüğyan eləməyə başladı.

Həmin ilin payızında mən Moskvada növbəti Beynəlxalq Kitab Yarmarkasının işində iştirak edirdim və Heydər Əliyev xəstəlikdən sonra ilk dəfə o yarmarkanın açılışına gəldi. Azərbaycan pavilyonunda başqa iştirakçılarla bərabər, onunla görüşdük. Arıqlamışdı, aşkar hiss olunurdu ki, ağır xəstəlikdən qalxıb və mən ona baxa-baxa 70-ci illəri, 80-ci illərin əvvəllərini yadıma salırdım. Bakıda, rayonlardakı cürbəcür aktivlərdə, görüşlərdə, iclaslarda saatlarla sinədəftər və ehtirasla danışıqları gözümün qabağından keçirdi, Şuşada Vaqifin məqbərəsinin ziyarəti zamanı qarın-çovğunun içində başıaçıq, iri və möhkəm addımlarla getməyini xatırlayırdım (elə bil ki, Leonid Brejnevin dediyi və indi hamının lağa qoyduğu “Şiroko şaqayet Azerbaydjan!” sözləri məcazi yox, fiziki mənada elə bu adamın özü haqqında deyilmişdi) və fikirləşdim ki, elə bil qorxunc sistem bu dəfə təbiətlə də əlbir olub və qopardığını ondan qoparıb…

Yarmarkadan sonra mən Almaniya Demokratik Respublikası Yazıçılar İttifaqının dəvətilə “Drujba narodov” jurnalının baş redaktoru, ədəbiyyatımızın ozamankı İttifaq səviyyəsində tanınmasında müəyyən xidmətləri olan Serqey Baruzdinlə birlikdə Şərqi Berlinə getdim və orada eşitdim ki, Heydər Əliyev Siyasi Büro üzvlüyündən və SSRİ Nazirlər Soveti sədrinin birinci müavini vəzifəsindən azad olunub.

Təkcə elə S. Baruzdinin simasında “sovet cəmiyyəti” deyilən o ictimai əxlaq pozğunluğunun bu hadisəyə necə münasibət bəsləyəcəyi mənim üçün tamam aydın idi: bütün səfər boyu yeri düşdü-düşmədi, mənə və mən iştirak edən məclislərdə başqalarına Heydər Əliyevi şit-şit tərifləyən yazıq Sergey Alckseyeviç birdən-birə 180 dərəcə dəyişdi, onu tənqid etməyə, haqqında şovinist bir istehza ilə danışmağa başladı. Təbii ki, cavabını verirdim və Baruzdin də artıq dünyasını dəyişdiyi üçün bu barədə təfərrüata varmaq istəmirəm, amma məsələ burasındadır ki, onun o gözlənilməz dəyişikliyi küləyin səmt göstəricisi idi.

Berlindən qayıdanda gecə Moskvada “Moskva” mehmanxanasına ayaq basarkən ilk gördüyüm dost adam Elmlər Akademiyamızın prezidenti Eldar Salayev oldu və salamsız-kəlamsız ona dediyim sözlər indiyə kimi mənim də yadımdadı, Eldar Salayevin də. Dedim: “– Görəcəksən, birinci ermənilər başlayacaq!..”

Təəssüf ki, belə də oldu.

Heydər Əliyev nüfuz sahibi idi və o nüfuz, hətta erməni daşnak irqçiliyinin belə qarşısında bir səddə çevrilmişdi.

Bu yaxınlardakı müsahibələrdən birində mənə belə bir sual verdilər ki, 70-ci illərdə, 80-ci illərin əvvəllərində Azərbaycanda “dalğalanan” Qırmızı Bayraqlar haqqında nə deyə bilərsiniz? Belə cavab verdim ki, o Qırmızı Bayraqlar tarixin faktıdır, onları danmaq olmaz və lazım da deyil. Doğrudan da, belədir. Bu günün nəzərləri ilə yaxın (eyni zamanda çox uzaq!) keçmişimizə nəzər salanda, o “təntənəli” iclasları xatırlayanda, indi onlar adama fantosmoqrafik, əcaib, hətta sürrealist təsir bağışlayır. Ancaq bu, məsələnin bir tərəfidir: görünən və yekdilliklə pislənən, tənə gətirən tərəfi. İkinci tərəf isə görünmür, dərindədir və mürəkkəbdir. O da bundan ibarətdir ki, həmin “təntənə”lərin arxasında konsperativ şəkildə, xəlvətcə, bəlkə də, təhtəlşüur, sövq-təbii olaraq xalqın nüfuzunun artması, uzun illərin sarsıntısından sonra akvarellə nəzərə çarpacaq milliyyətçi dirçəliş prosesi başlamışdı. Yüksək bürokratiya xalqın lideri ilə necə hesablaşırdısa, yavaş-yavaş onlarda xalqın özünə də münasibətdə, bəlkə də, daxilən istənilməyən, arzu olunmayan bir ehtiram yaranırdı.

Bu sətirləri yazıram, xəyal isə məni bu dəfə 1985-ci ilə apa¬rır: onda da Moskvada Beynəlxalq Kitab Yarmarkası idi (iki ildən bir keçirilirdi) və “təntənəli” açılış mərasimini keçirmək üçün yüksək rəhbərlik, görkəmli ictimai xadimlər, yazıçılar yarmarka pavilyonunun qarşısına toplaşmışdı.

Mən o zaman da yarmarkada Azərbaycan nümayəndəliyinin üzvü idim. Yavaş-yayaş yağış yağırdı, mərasim isə başlamırdı. Məlum oldu ki, hamı, o cümlədən, Sov.İKP MK-nın yüksək vəzifəli çinovnikləri, nazirlər Heydər Əliyevin gəlişini gözləyir, o isə gəlib çıxmır. Yağış get-gedə bərkiməyə başladı. Nazirlər, MK-nın şöbə müdirləri xaricdən gəlmiş qonaqların istehzalı nəzərləri altında başlarının üstünə qəzet tutub eləcə yağışın altında dayanmışdılar və mərasimi başlamağa cürət etmirdilər. Nəhayət, Heydər Əliyevin maşını gəldi və indiki kimi mənim gözlərimin qabağındadır ki, Aleksandr Nikolayeviç Yakovlev – gələcək Siyasi Büro üzvü və bu gün köhnə üsul-idarəni ifşa eləyən adam, o zaman isə Sov. İKP MK-nın yeni təyin olunmuş şöbə müdiri o yağışın altında axsaya-axsaya necə maşının qabağına yüyürdü, Heydər Əliyevi necə yaltaqcasına qarşıladı…

Sistemin bir xüsusiyyəti var idi: qorxanda yaltaqlanırdı və sənə yaltaqlanırdısa, mənsub olduğun xalqa da ehtiyatlı yanaşmaq məcburiyyəti qarşısında qalırdı. Stalin zamanı gürcülərə münasibəti xatırlayaq və bu cür misalları çox gətirmək olar.

O Qırmızı Bayraqlarla bərabər, xüsusən 80-ci illərin əvvəllərində Azərbaycanda milli təfəkkürün, özünəqayıdışın ayrı-ayrı fərdlər arasında yox, bir küll halında oyanma dövrü idi. Yalnız elə Hüseyn Cavidin cənazəsinin Sibirdən gətirilib doğma yurdda torpağa tapşırılması faktını xatırlayaq. Yaxud 1981-ci ildə Azərbaycan Yazıçılarının VII qurultayındakı sözün yaxşı, sağlam mənasında millətçilik əhvali-ruhiyyəsi, “İran Azərbaycanı” ifadəsinin “Cənubi Azərbaycan” ifadəsi ilə əvəz olunmasının rəsmiləşdirilməsi…

Əlbəttə, bütün dövrlərdə olduğu kimi, o dövrdə də haqlı işdən çıxarılanlarla bərabər, haqsız işdən çıxarılanlar da olub, haqsız incidilənlər də olub, amma onilliklər boyu insani hisslərə yad olan ictimai əxlaqı (daha doğrusu, əxlaqsızlığı!) zorla həyata tətbiq edən, insanı mənən əzən və lazım gəldikdə cismən də məhv edən Sistemi də yəqin ki, yaddan çıxarmaq olmaz və mənim dediyim odur ki, həmin Sistem daxilində şəxsiyyətə və onun fəaliyyətinə hərtərəfli, obyektiv, düşünə-düşünə qiymət verməyə, fikir söyləməyə çalışmaq lazımdır. Başa düşürəm ki, bəzən bu, çətin olur, şəxsi inciklikləri, şəxsi narazılığı boğmaq bir o qədər də asan deyil, ancaq mənim təsəvvürümə görə, həqiqi yol budur. Onsuz da dünyanın hər üzünü görmüş qoca tarix belə də edəcək.

Yadıma gəlir, Heydər Əliyevin həyat yoldaşı vəfat edəndə bu gün onun üzünə duranlar, kölgəsini qılınclayanlar, həm də yalnız nomenklatura yox, bəzi ziyalılar, ictimai xadimlər necə bir cidd-cəhdlə, canfəşanlıq göstərə-göstərə Moskvaya getməyə, kişiyə şəxsən başsağlığı verməyə çalışırdılar. Bunlar hamısı mənim (və yəqin ki, yalnız mənim yox!) gözlərimin qabağındadır… O zaman mən də Heydər Əliyevə başsağlığı məktubu yazdım. O məktubdakı sözlər, təbii ki, indi olduğu kimi yadımda deyil, amma fikirlər, əhvali-ruhiyyə yaxşı yadımdadır. Əlbəttə, o şəxsi məktubdakıları təkrar etmək düzgün olmaz, yalnız onu deyə bilərəm ki, mən yenə də həmin fikirdəyəm və məni tanıyanlar yaxşı bilir ki, heç bir konyukturada da bunu gizlətməmişəm.

Artıq çox uzaqlarda qalmış aspirantlıq illərində haradasa oxumuşdum ki (deyəsən, akademik Tarlenin fikridir), sarsıdıcı inqilablardan, yakobinçilikdən və cəmiyyətin lyumpenləşməsindən sonra XVIII əsrin sonlarında, XIX əsrin əvvəllərində Fransada Napoleon hadisəsi zərurət idi, amma bu adamın məhz Korsikalı Bonapart olması təsadüfdür.

Bu fikri şəxsiyyətlərin müqayisəsi üçün yox, iqtibas etmək üçün xatırladıram. Fikirləşirəm ki, görünür, Azərbaycanda da 28 apreldən, “bəysizləşdirmə”dən, kollektivləşdirmədən, 37-dən sonra, o dövr üçün Əliyev hadisəsi zərurətin ifadəsi idi. Bəlkə də, fatalizmə qapılıram, amma dediyim odur ki, Azərbaycanın öz tam müstəqilliyi uğrundakı mübarizəsindən əvvəl imkan daxilində özünütanıtma və özünütəsdiq mənasında, yəqin ki, “Əliyev dövrü”ndə bir zərurət var idi.

Bu yaxınlarda hardasa belə bir məlumata rast gəldim ki, Todor Jivkov on cildlərlə “Seçilmiş əsərləri”nə toplanmış məqalələrini nəinki özü yazmayıb, ümumiyyətlə, heç onları oxumurdu da! “Sosializm komediyası, farsı” üçün bundan gözəl bir illüstrasiya tapmaq, güman ki, çətindir… Leonid Brejnevi yaxından tanıyanların dediyinə və yazdığına görə, bu rəhbər də öz adına çap olunan, nəşr edilən yazıları oxumurdu.

Və həmin kontekstdə Heydər Əliyev şəxsiyyətinin “inkişaf etmiş sosializm” çərçivələrinə sığışmayan bir cəhəti də mənim üçün əlamətdardır: mətbuatı şəxsən izləmək. Onun çıxışlarında, söhbətlərində (mən həmin çıxışların sıravi dinləyicilərindən, o söhbətlərin təsadüfdən-təsadüfə sıravi iştirakçılarından biri kimi fikir yürüdürəm) dərhal hiss olunurdu ki, qələm əhlindən kimin kim olduğunu, hansı məzhəbə qulluq elədiyini yaxşı bilir və bu, köməkçilərin hazırladığı (eləcə də xeyirxahların, daha artıq dərəcədə isə bədxahların verdiyi) məlumatların nəticəsi deyil, öz müşahidəsi, öz biliyidir.

Səksəninci illərin lap əvvəllərində mənim “Literaturnaya qazeta”da bir məqaləm çap olunmuşdu. O vaxt “Litqazeta” bir ədəbi problem, yaxud əsər haqqında müxtəlif fikirlər verirdi. Mənim məqaləm də Yuri Boldırevin məqaləsi ilə yanaşı verilmişdi və onunla kəskin ədəbi mübahisə edirdim. Onda Həsən Həsənov Mərkəzi Komitənin ideoloji katibi işləyirdi və birdən-birə gecə mənə evə zəng elədi. Məlum oldu ki, Heydər Əliyev Soçidə (əgər səhv etmirəmsə) istirahət edir, məqaləni oxuyub və zəng eləyib bu barədə Həsən Həsənova ətraflı fikrini bildirib. Burada, yəqin ki, fəxr eləməli bir şey yoxdur, amma o var ki, cavan bir yazıçının, özü də sırf ədəbiyyat problemlərinə həsr olunmuş yazısı da diqqətdən (və maraqdan!) kənarda qalmırdı və bu diqqət “rəhbər diqqəti” yox, oxucu diqqəti idi. Məsələnin maraqlı bir cəhəti də o idi ki, ətrafındakıların xeyli qismi mətbuatla, ümumiyyətlə, mədəniyyətlə maraqlanan adamlar olmasa da, rəhbərdən çəkindikləri üçün özləri də mətbuatı izləmək, ədəbi ictimaiyyətin problemlərinə məhdud qabiliyyətləri daxilində diqqətlə yanaşmaq məcburiyyətində qalırdı.

Dəfələrlə bunun şahidi olmuşam ki, Heydər Əliyev teatr tamaşalarına baxıb və qurtardıqdan sonra səhnə arxasında yaradıcı kollektivlə görüş keçirib və heç bir mübaliğəyə yol vermədən deyim ki, yüksək səviyyəli professional sənətşünas kimi tamaşanın təhlilini verib. Orasının da şahidiyəm ki, həmin görüşlərdən sonra yaradıcı kollektivin həvəsi birə-on artırdı. Əsl sənət adamına, sənət kollektivinə nə lazımdır? İlk növbədə xalqın onun sənətinə qiymət verməsi, onu başa düşməsi. Xalqa rəhbərlik edən adam da qiymət verməyi bacarırsa, bu, əlbəttə, çox təqdir ediləsi cəhətdir.

Bu cür görüşlər Moskvada da keçirilirdi: görkəmli arxitektorlarla, yazıçılarla, teatr kollektivləri ilə və deməliyəm ki, onların əks-sədası Azərbaycan mədəniyyətinin inkişafı üçün münbit şərait yaranması baxımından çox xeyirli olurdu.

Həmişə öz-özümə fikirləşəndə təəccüb, bəzən hətta heyrət etmişəm ki, Heydər Əliyev kimi, ucqar bir yerdə boya-başa çatıb təhsil alasan, uzun illər boyu DTK kimi sənətdən, yaradıcılıq mühitindən uzaq bir yerdə işləyəsən və bu dərəcədə də ədəbi-estetik təfəkkür tərzinə malik olasan. Yadıma gəlir, 1976-cı il idi, onda lap cavan bir yazıçı idim və Yazıçılar İttifaqına yenicə katib seçilmişdim. Moskvada Səməd Vurğunun anadan olmasının 70 illiyini keçirdik və sonra Daimi Nümayəndəliyimizdə yubiley iştirakçıları üçün kiçik bir qəbul düzəltdik. Adamların sayı az idi – 30-35 nəfər, amma kimlər idi: Leonid Leonov kimi “canlı klassik”dən tutmuş, o zamanın böyük “ədəbiyyat generalları” – Georgey Markov, Aleksandr Çaykovski, Nikolay Qribacovacan rus ədəbi ictimaiyyətinin “rəsmi” və qeyri-rəsmi ən irəlidə gedənləri. Heydər Əliyev də orada idi və söhbətləri, çıxışları ilə miz arxasında əyləşənlərin, xüsusən də “ədəbiyyat generalları”nın çoxundakı “böyük qardaş” təkəbbürünü sözün əsl mənasında məhv etdi və o danışdıqca həmin “ədəbi generallar” gözgörəti kiçilirdi…

Bu – şəxsiyyətin miqyasıdır.

O məclisdə yalançı məlumatfuruşluqla, əvvəlcədən hazırlaşma ilə, gözə, lap ustalıqla da olsa, kül üfürməklə, hətta Siyasi Büro üzvlüyünə namizədliyin hipnozu ilə iştirakçıları ovsunlamaq mümkün deyildi, çünki onların özləri sovet “hakimiyyət mətbəxi”nin aparıcı fiqurları, funksionerləri idi. Yalnız şəxsiyyətin təbii özünüifadəsi, fitri qabiliyyət onları o cürə gözgörəti kiçildə və hərəni öz yerində oturda bilərdi.

Bir vacib məsələni qeyd eləmək istəyirəm: şəxsiyyəti, əlbəttə, cəmiyyət yetişdirir və bu mənada Heydər Əliyev də sovet cəmiyyətinin yetişdirməsi idi və özünün də son çıxışlarından birində dediyi kimi, həmin cəmiyyətə xidmət etmişdi, bunun məsuliyyətini də dərk edir. Lakin şəxsiyyətin miqyası cəmiyyətin ideoloji-inzibati sərhədləri, çərçivələri ilə məhdudlaşdırıla bilməz. Bu baxımdan mən Heydər Əliyevin son dövr fəaliyyətindəki (və ümumiyyətlə, həyatındakı!) ideoloji dəyişikliyi təbii hesab edirəm.

Ales Adamovic yazır ki, sosializmdən pis yalnız onun xarabalıqları ola bilər. Burada, yəqin ki, “sovet sosializmi” demək daha dəqiq olar. Xalqımızın “sovet sosializmi”nin həmin real xarabalıq təhlükəsi ilə üzbəüz durduğu vaxtlarda Heydər Əliyevin bir az qəmli-kədərli, olsun ki, bir az da “heyhat…” əhvali-ruhiyyəli, amma təhlükəsiz, acılı-şirinli xatirələrlə dolu, rahat öz-özünə dərdləşmək üçün vaxt verən, heç kimdə və heç nədə işi olmayan (onda onunla da heç kimin, xüsusən Kreml mafiyasının işi olmayacaqdı!) “fərdi təqaüdçü” həyatından imtina edib yenidən mürəkkəbliyin, çətinliklərin, xislət naqisliklərinin, min bir xarici və daxili fitnə-fəsadın içinə daxil olmasına, öz xalqının arasına qayıtmasına da mən məhz şəxsiyyətin Əvvəldən Axıra, Başlanğıcdan Sona gedən yoldakı təbii addımları, təbii yolçuluğu kimi baxıram.

Mən Heydər Əliyevi idealizə etmək fikrində deyiləm və heç bu mümkün də deyil, ən azı ona görə ki, ideal xisləti təbiət yox, romantik ədəbiyyat yaradır. Heydər Əliyev bir rəhbər kimi onu (əslində isə bizim hamımızı!) yetişdirən cəmiyyətin bir hissəsiydisə, deməli, cəmiyyətin səhvləri, eyni zamanda onun da səhvləri idi. Yetmişinci illər, səksəninci illərin əvvəlləri artıq tarixin səhifələrinə çevrildiyi bir vaxtda, o dövrə nəzər saldıqda bir rəhbər kimi onun özündən asılı olan səhvləri də indi gün işığı kimi aydın görmək mümkündür. Misal üçün, ətrafına yığışmış və özü Moskvaya getdikdən sonra respublikada qalan “kiçik rəhbərlər” kolleksiyası…

Mən fikirləşirəm ki, yəni Heydər Əliyev kimi iti zehnə, fəhmə malik bir adam ətrafındakıların bir çoxunun miskinliyini, riyakarlığını, konformistliyini görmürdü? Ola bilməzdi ki, görməsin…

Bu yerdə biz, görünür, cəmiyyətin şəxsiyyəti üstələməsi hadisəsi ilə qarşılaşırıq. Və görünür, bu da bir Allah işidir ki, bunun ən böyük acısını Heydər Əliyev özü daddı. Əlindən tutub çörək verdiyi və rəyasət heyətlərində barmağının kiçicik bir işarəsi ilə minlərlə, hətta milyonlarla adamın gözü qabağında (televiziyanın sayəsində) top kimi yerindən atılıb onun qabağına yüyürən (və bununla özlərini xoşbəxt hiss edən, qürurlanan!) adamların, o, iqtidardan düşdükdən sonra, necə bəd üz göstərmələri hamıdan əvvəl Heydər Əliyevin özünə təsir etməli idi və emosional adam olduğu üçün, yəqin ki də, etdi.

Bu barədə çox danışmağa, xırdalamağa, elə bilirəm ki, ehtiyac yoxdur. Yunus İmrənin dediyi kimi: “Dünya axirət əkini, əkib götürən bilər”, amma etiraf etmək istəyirəm (ümumiyyətlə, mənim bu ekspromt yazım, bir növ, etirafnamədir) ki, o zamanlar – Heydər Əliyevin Bakıya qayıdışı və ona qarşı hücumlar vaxtı beynimdə bir obraz məni xeyli müddət rahat buraxmadı: Kral Lir. Şekspir ona görə əlçatmaz bədii-fəlsəfi zirvədir ki, öz yaradıcılığında insan xisləti kimi dəhşətli bir labirintin bələdçisi olub. Bu xislət nələrə qadirdir! Həmin vaxtlar mənim aləmimdə Heydər Əliyev o cürə xislət dəyişmələri ilə üz-üzə gələrkən, hərgah belə demək mümkünsə, Kral Lir dərəcəli bir pərişanlıq içində idi. Bəlkə də, bu fikir, bu bənzətmə mənim fantaziyamın nəticəsidir? Bilmirəm… Amma mən belə hiss edirdim, belə görürdüm.

İndi, gecə saat üçün sakit qaranlığında bu sətirləri yazarkən orasını da fikirləşirəm ki, Kral Lir dərəcəli bir pərişanlığı yaşayan şəxsiyyəti heç vaxt kin-küdurət, intiqam ehtirası ələ ala bilməz, əksinə, kiçikliyi, miskinliyi gördüyü üçün o, bağışlamağı üstün tutar.

Əlbəttə, vaxt gələcək, bizim bu günlərimiz (çətin, özünü axtarışlarla dolu, ziddiyyətli, qanlı-qadalı, amma şübhəsiz ki, tarixi günlərimiz!) də Azərbaycan yazıçılarının, şairlərinin, dramaturqlarının qələminin zəngin, Şekspir ehtirasları ilə dolu materialına çevriləcək, əsərlər yaranacaq, o əsərlərin real tarixi qəhrəmanları olacaq, ancaq o həqiqəti ki Heydər Əliyev özü yaza bilər, onu heç kim yazmayacaq. Bilmirəm, Heydər Əliyev gündəlik tutub, bilavasitə iştirakçısı olduğu epoxal əhəmiyyətli hadisələrlə bağlı heç olmasa qeydlər aparıb, yoxsa yox? Mən çox istərdim ki, gələcək nəsillər o gündəlikləri, qeydləri, fikirləri oxumaq imkanına malik olsun. Və eyni zamanda o yazılar da tamam obyektiv yazılsın, yaxşıya yaxşı, pisə pis deyilsin. O yazılar yazılarkən daxili “qlavlit” – şəxsi təəssübkeşlik bir tərəfə atılsın və “cəmi məxluqatın əşrəfi” olan insan müəllifin simasında o tarixi sənəddə bütün vüsəti ilə təsvir olunsun – yaxşısı da pisi ilə bərabər, müdrikliyi və pərişanlığı, Xeyir ilə Şər arasındakı ədəbi mübarizədə qadirliyi və səhvləri, aldanışları ilə birlikdə.

Bu yaxınlarda yaxın adamlarla xudmani bir söhbət zamanı dostlardan biri məndən soruşdu: “– Heydər Əliyevi bir sözlə necə səciy-yələndirərdin?” Özüm üçün də gözlənilməz bir cavab verdim: “– Tənha adam.” Bilmirəm nə üçün belə dedim? Nəyə görə? Hansı əsasla? Bəlkə, ona görə ki, istedadlı şəxsiyyət həmişə tənha olur? Bilmirəm… Amma belə dedim və indi də belə düşünürəm.

28 iyul 1992.

(“Aydınlıq” qəzeti, 16 oktyabr 1992.)

PS. Yaxşı xatirimdədir ki, mən bu yazını indi çox uzaqlarda qalmış o iyul gecəsi birnəfəsə yazdım və burada açıq-aşkar hiss olunan pərişanlıq ab-havası da, əslində, o zaman Azərbaycan rəhbərliyinin, dönük insanların, ovcuna alıb qaldırdığı vəzifə sahiblərinin – bir sözlə, nankorların, cahillərin və tərbiyəsizlərin Heydər Əliyevə qarşı etibarsızlığı, hörmətsizliyi, kəmfürsətliyi nəticəsində mənim daxilimdə yaranmış pərişanlığın ifadəsi idi.

O zaman xalqın çağırışı və təkidi ilə Heydər Əliyevin yenidən hakimiyyətə gəlişi hələ irəlidə idi və mən bu yazını ovaxtkı əsas qəzetlərdə heç cürə çap etdirə bilmədim, sonralar ona yaltaqlanan bir sıra mətbuat “rəhbərləri” və qeyri-“rəhbərləri” bu yazını yaxına buraxmırdı (vəfat etdikləri üçün onların adlarını çəkmirəm, hələ sağları da mənim üçün elə vəfat etmişlər kimidir).

Nəhayət, bu yazı “Aydınlıq” qəzetində dəc olundu və 31 ildən (!) sonra Heydər Əliyevin 100 illiyi münasibətilə bir sözünə də toxunmadan onu yenidən oxuculara təqdim edirəm.

12 fevral 2023.

Bakı.

tənqidçi, ədəbiyyatşünas

Yalnız etibarlı və sabit dövlətin sənətə, elmə, ədəbiyyata, müqəddəs mənəvi və əxlaqi dəyərə ehtiyacı var. Millətin monolit milli dövlətdən, əbədi-əzəli saflığı və halallığı həmişə müqəddəs, həmişə zədəsiz saxlanan milli mentalitetdən uca sərvəti yoxdur. Belə sərvət istehsalı ilə isə sənət və dövlət həmişə bir yerdə, həmişə yanaşı məşğul olur və torpağın da, yaddaşın da sərhədləri yalnız belə bir sərvətin olduğu yerdə – vahid, bölünməz, əbədi mənəvi məkanda parçalanmır. İstisnasız, bütün digər sahələrdə və hallarda da uğur və qələbələr hamısı yenə də məhz bu bünövrənin – güclü, müstəqil, suveren dövlətin və dövlətçilik şüurunun mövcudluğu, möhkəmliyi zəminində mümkün olur.
Məhz milli dəyərlər nəticə etibarı ilə milli dövlətin (və dövlətçiliyin!) mənəvi-əxlaqi baxımdan təminatı, ideya qarantı rolunu oynamaq üçün lazım olur. Neçə yüz il, neçə min il tarixi olan ən qədim ölkələrdə sabitliyin əsas səbəbi elə o olub ki, burada milli-mənəvi dəyərlər həmişə dövlətin və dövlət də öz növbəsində milli-mənəvi dəyərlərin keşiyində ayıq-sayıq dayanıb. Mentalitet tərbiyəsinə, milli “mən” yaddaşına və şüuruna biganə qalmamaq cəmiyyətdə əbədi, sabit müstəqilliyin, suverenliyin taleyinə və gələcəyinə də biganə qalmamağın şərti və zəmini olub…
Yeni yüzilin və yeni minilliyin astanasında Azərbaycanda məhz belə miqyasda sabitlik və əmin-amanlıq üçün xalqın müdriklik göstərib vaxtında seçdiyi prezidentin – Heydər Əlirza oğlu Əliyev adlı tarixi şəxsiyyətin müstəsna milli xidmətləri vardır.
Əlbəttə, doxsanıncı illərdən əvvəllər də Heydər Əliyev ozamankı İttifaq miqyasında tanınmış rəhbər-ideoloq və ictimai xadim idi; Sov.İKP MK Siyasi Bürosunun üzvü və SSRİ Nazirlər Soveti Sədrinin birinci müavini idi. Azərbaycanın dövlətçilik təcrübəsini bütün sovet məkanında yaymaq üçün Y.V.Andropov şəxsən H.Ə.Əliyevi Moskvaya, Kremlə dəvət etmişdi. Bu akt özü milli mentalitetin (idarəçilikdə türk etnik geninin) beynəlmiləl dövlətçilik və imperiya lideri səviyyəsində etirafı və təsdiqi idi. Lakin həmin möhtəşəm, miqyaslı on ili yox, böhranlı, ağır və çətin, lokal son beş ili bir rəhbər kimi H.Əliyev öz tərcümeyi-halının və öndərlik fəaliyyətinin zirvə məqamı hesab edir. Tbilisidə, öz tərcümeyi-hal dostu və yaxın həmkarı, Gürcüstan Prezidenti E.A.Şevardnadzenin 70 illiyinə həsr olunan təntənəli yığıncaqda yubilyarın şərəfinə söylədiyi təbrik nitqində o, özü bunu açıq-aşkar etiraf edir: “Eduard Şevardnadzenin tərcümeyi-halının ən mühüm hissəsi, mən bunu özümə də aid edirəm, ona görə belə deyirəm, Eduard Şevardnadzenin həyat və fəaliyyətinin ən parlaq hissəsi, ən mühüm hissəsi Gürcüstanın son dərəcə çətin şəraitində öz xalqını bu şəraitdən çıxarmağı öz üzərinə götürdüyü dövrdür”.
Öz səmimi və hərarətli nitqində H.Ə.Əliyev nə üçün məhz son illəri E.A.Şevardnadzenin çoxmiqyaslı bir zaman və məkan kəsiyində keçən böyük tərcümeyi-halının zirvə qatı hesab etməsinin səbəbini də açır və bu açımı da bütün pafosu, həm hərfi, həm də mahiyyəti ilə birlikdə H.Əliyevin özünün bioqrafiyasına aid edib, eynilə təkrar etmək olar.
Ümumiyyətlə, Tbilisidə (vaxtilə Mirzə Şəfinin, Mirzə Fətəlinin və Mirzə Cəlilin tale, zaman və xalq haqda düşündüyü bu məhrəm, doğma, sehrli coğrafi məkanda) natiqin Şevardnadzeyə xitabla söylədiyi sözlərdə bu dəfə Heydər Əliyevin də “mən”i barədə öz monoloqunu görməmək, onun öz “daxili nitqi”ni, etiraf səsini, ucadan düşüncələrini eşitməmək qeyri-mümkündür: “Mən hesab edirəm ki, Gürcüstana qayıtdıqdan sonra Eduard Şevardnadzenin etdikləri, Gürcüstanı bu ağır vəziyyətdən çıxarmağı öz üzərinə götürməsi əsl qəhrəmanlıqdır. O, burada hərc-mərclik vəziyyəti və vətəndaş müharibəsi vəziyyəti yaratmış qüvvələrin hamısını zərərsizləşdirmək və Gürcüstanı və gürcü xalqını bu ağır şəraitdən tədricən çıxarmaq üçün öz xalqının milli qəhrəmanı kimi (kursiv bizimdir – Y.Q.) döyüşə girdi, mübarizəyə başladı… Bu tarixi missiyanı öz üzərinə götürmək asan deyildi. Bu missiyanı həyata keçirmək də asan deyildi… Edurad Şevardnadze bu tarixi vəzifənin öhdəsindən çox gözəl gəlmişdir”.
Mətndəki “əsl qəhrəmanlıq” və “öz xalqının milli qəhrəmanı” sözləri bu sözlərin müəllifinin özünün son beş ildə Azərbaycanın tarixində və taleyində gördüyü “HEYDƏR ƏLİYEV İŞİ”nin məzmun və mahiyyətini çox dəqiq ifadə edir. Çünki Heydər Əliyev də əlindən nə gəlirsə, onu axıra qədər ona görə icra edib, ona görə həyata keçirdib ki, “xalqlarımız, ölkələrimiz keçmişdə bizim başımıza gələnlərə bir daha məruz qalmasınlar, əldə etdiyimiz müstəqillik əbədi, dönməz olsun” və E.Şevardnadze kimi, o da nə vaxt, nə iş görübsə, “bunlar belə şəraitdə görülə biləcək maksimum işlərdir” (yenə həmin çıxışın mətnindən).
Əslində, son beş il Azərbaycanda Gürcüstanda olduğundan daha mürəkkəb, çətin, taleyüklü illər olmuşdur və həmin illərin çətinliyindən, sınağından vətəni və xalqı çıxarmaq da Gürcüstanda olduğundan daha böyük vətəndaşlıq əzmi, enerji və müdriklik (“milli qəhrəmanlıq işi”) tələb etmişdir. Üstəlik, bu beş ildən görünən indiki on ilin və ondan əvvəlki yetmiş ilin də çətin, dramatik, miqyaslı konteksti bu beş ili və həmin beş ilə gətirib çıxaran tarixi qanunauyğunluğu bir bütövdə, vahid tarixi məkanda dərk etməyə kömək göstərir.
Keçid dövrünün “milli lider” problemi həll olunana qədər Azərbaycanda sosial-siyasi xaos davam etdi. Xalq əvvəl öz dövlətçiliyini, yalnız sonra ərazisini itirdi. Qeyri-peşəkar hakimiyyət strukturları, əməldə, işdə təşkilati (inzibati) utopiya və siyasi romantizm, bir-birini əməldə, işdə əvəz edən və ənənədə davam etdirən populist, fərari, marionet öndərlərin əxlaq və strategiyası yalnız üç il davam gətirə bildi. Sona qədər parçalanma perspektivi yalnız prezident Heydər Əliyevin hakimiyyətə gəlməsi ilə aradan qalxdı, milli dövlətçilik xilas edildi və beləliklə, ərazinin də bərpa olunması üçün ilkin şərait, obyektiv-tarixi imkan yarandı və bu istiqamətdə miqyaslı, strateji diplomatiya başladı.
Heydər Əliyev üçün rəyasət heç vaxt fövqəlməqsəd olmayıb; o heç vaxt hakimiyyətə tankda gəlməyib və hakimiyyətdən təyyarədə qaçmayıb, arxaik, populist iqtidar davası və belə davaların çevriliş, qəsd, piket, terror, bazar, küçə, vağzal… kimi üsulları əvvəldən bu bioqrafiyaya yaddır. Müasir demokratik dəyərlər, parlament yolu, siyasi intellekt və unikal iradə, ümumiyyətlə, mübarizədə ibtidai, kustar, primitiv “cəbbəxana”ya ehtiyacı aradan qaldırıb. Elə bütün bu keyfiyyətlərə görə də məhz Heydər Əliyev millətin coşub-daşan enerjisinə dəqiq məcra, uğurlu axar təmin edə bildi. Onun arxasınca getmədi, onu öz arxasınca apardı. Ümummilli öndər, vahid lider statusunun bundan qabarıq dəlilini, əyani atributunu nişan vermək, təsəvvürə gətirmək çətindir.
Taleyin ən çətin anında, tarixi intixab və sınaq məqamında dotələb, cəngavər, müdrik öndəri əməldə, işdə hamı etiraf və təsdiq etdi: opponent də, həmfikir və həmkar da! Təsəvvür edin: indiki müxalifət könüllü şəkildə hakimiyyətdən əl çəkdi, əvvəl spiker kürsüsünü, sonra prezident masasını tərk etdi ki, vakansiyanı yeni lider tutsun. Bu – Heydər Əliyev şəxsiyyətinə və intellektinə inamın, etibar və ehtiramın ifadəsi idi. O nəyə nail olubsa, belə sivil açarda və üslubda nail olub, Orta əsrlər, Asiya və rus yolu, üsulu, piket, çevriliş, qəsd… yalnız ona qarşı müqabil, müxalif tərəfin bioqrafiyasında olub və belə arsenala qarşı da o heç vaxt güzəşt göstərməyib. Ömründə tək bir dəfə diz çöküb: bir prezident kimi əyilib milli bayrağı öpəndə…
Lakin Heydər Əliyevə bir ideoloq və ictimai xadim kimi ömrün, güzəranın həm şirinini, həm də acısını dadmaq nəsib olub, həm xoşbəxt, həm də tragik şəxsiyyətin həyatını və taleyini yaşamaq qismət olub.
Ümumiyyətlə, bu tərcümeyi-hal çox ziqzaqlıdır: o, imperiya lideri də olub, fərdi təqaüdçü də; istiqlal lideri də olub, DTK generalı da. Ən böyük təqdirin də hədəfi olub, ən kəskin tənqidin də; ləyaqətinə şər atmaq üçün də, şəninə mədhiyyə demək üçün də mikrofonda növbəyə düzülənlər həmişə tapılıb. Amma bu dəyişən mərhələlərin də hamısında təkcə bir şey dəyişməyib: eyni bir daxili, fitri ideala xidmət əzmi, milli Azərbaycan ideyası! Ən böyük, əbədi sabitliyi o, məhz milliliyə, müstəqilliyə, suverenliyə sədaqətdə göstərib.
Bunun səbəbi bir də odur ki, həm ən adi, həm də ən ali (müqəddəs!) bir həqiqəti Heydər Əliyev xalq üçün, millət üçün tarixi məsuliyyəti çiyninə aldığı ilk gündən dərk etmiş və istisnasız, həmişə, hər yerdə uca tutmuşdur. Dövlət, cəmiyyət miqyasında sabit, qlobal ictimai əxlaq, təfəkkür və ideologiya yalnız onda sabitləşir və etibarlı olur ki, milli-mənəvi dəyərlərə güvənir. Yerüstü sərvətə (mənəvi dəyərlərə!) güvənməyəndə isə hətta yeraltı sərvətlər də istiqlala yox, istiqlalla da alverə, ehtikarlıq vasitəsinə çevrilir. Bunsuz həm suverenliyin, həm də torpağın ərazisi gec-tez itkiyə məruz qalır, həm coğrafi, həm də milli-mənəvi məkan öz bütövlüyünü (və bütövlüyün sabitliyini!) itirir.
Məhz bu mənada Heydər Əliyev Azərbaycanın dövlətçilik tarixində ən böyük öndərlərin vəsiyyət və ənənəsinə sadiq qalır.
Bu bir də ona görə mümkün olur ki, Heydər Əliyevin ifasında və icrasında həmişə siyasət də sənət, siyasətçi də sənətkar səviyyəsinə qalxa bilir. Daha doğrusu, məhz “siyasət əməldə, hərəkətdə fəlsəfəyə çevriləndə” (yalnız bu zaman!) siyasətçi də sənətkara çevrilir, filosof təcəssümü, mütəfəkkir obrazı, alim statusu ala bilir. Bütün bunlar “Heydər Əliyev” fenomenindən həm də bir sənət və sənətkarlıq hadisəsi kimi danışmağa bizə əsas verir. Belə bir söhbətin təkcə siyasi ideya əsası yox, həm də konkret ədəbi predmeti var: son iki ildə Heydər Əliyevin beş fundamental kitabı çapdan çıxıb və elmi ictimaiyyətə çatdırılıb.
Həmin kitabların ən yüksək səviyyədə ixtisaslı, professional auditoriyaya təntənəli təqdimi mərasimindəki çıxışında Azərbaycan Yazarlar Birliyinin Sədri Anar bu qalın cildlərin meydana çıxması faktını həm də “ədəbiyyat, publisistika, nəsr hadisəsi” hesab etdiyini açıqladı. (Heydər Əliyev. Müstəqilliyimiz əbədidir, I-IV kitablar. Bakı, 1997-1998: “Qayıdış”. Bakı, 1997). Odur ki, Heydər Əliyevin də son beş ildə Azərbaycanda sənət, ədəbiyyat və mədəniyyət quruculuğu sahəsində fəaliyyətinin şərhinə elə bu kitablardan başlamaq məqsədəuyğun olardı.
Doğrudan da, bu beş kitabın hər səhifəsində elm, sənət və ədəbiyyat siyasətlə, ədəbi üslub və fikir dövlət təfəkkürü ilə həmişə bir yerdə, bir bütövdədir. Müəllif Mustafa bəy Topçubaşovdan danışanda mütəxəssis həkimdən, Yusif Məmmədəliyevdən danışanda peşəkar kimyaçıdan, Hüseyn Caviddən danışanda filoloqdan və sənətşünasdan daha miqyaslı və ixtisaslı qiymətlər verir. Çünki böyük fərdlər, çeşidcə müxtəlif, lakin miqyasca eyni olan, istedadda və intellektdə bir-birinə yaxın fərdlər bərabər səviyyədən bir-birini daha yaxşı (yaxından!) görür və bir-birinə daha dəqiq təhlillər verirlər.
Elitar peşəkarlığın bütün sahələrdə, ən çox isə tibbdə və siyasətdə müstəsna rolu və mənası var: həkimin səhvi fərdin, siyasi rəhbərin, öndərin səhvi vətənin, millətin taleyi (səhhəti və sağlamlığı) bahasına başa gəlir. Kitablardan hər birində bu həqiqətin canlı gerçəkliyini çox aydın şəkildə göstərən nümunələr var; Azərbaycanın taleyinə və torpağına münasibətdə həm Bakıda, həm də Moskvada yol verilən əyintilərə düz üç il Naxçıvanda təshihlər verilib. Bu təshihlər vaxtında nəzərə alınsa idi, faciə və fəlakətlər indikindən nə qədər az ola bilərdi…
Beş fundamental kitabda, hər şeydən əvvəl, məhz elitar peşəkarlığın və qeyri-adi, unikal təhtəlşüurun intuisiyanın stixiyası cismləşir və sənədləşir. Müstəqillikdə dönməzliyin nəzəri təlimi, elmi-strateji əsası, intizam və icra kodeksi və bütün bunların canlı təfərrüatı, həyat təcrübəsi, gündəlik dərsləri verilir. Müstəqillikdən və onun təminatından bu haqda danışmağa mənəvi haqqı və hüququ olan bir adam danışır. Bu haqqın arxasında – Azərbaycanda və keçmiş sovet məkanında yarım əsrə yaxın rəhbərliyin sınaqdan çıxan tarixi təcrübəsi durur. Heydər Əliyev şəxsiyyətinin qlobal miqyası və epoxal vüsəti vəhdətdə ifadə və təsdiq edilir. Hətta o qədər ki, beş kitabda əhatə olunan dörd ildən əvvəlki dörd-beş onilliyin də, ondan sonrakı üç ilin də alt qatı və arxa planı görünür, yaxınlaşan üçüncü eranın astanasında həm ən qədim türk və islam dəyərlərini, həm də Avropa mentalitetinin ən modern siyasi dəyərlərini içinə alan miqyaslı fon, məcra və məkan müəyyənləşir.
Öz şifahi nitq üslubu, improvizasiya təbiiliyi ilə də müəllifin dil-ifadə tərzi ənənəvi rəsmi ədadan (konselyariya və protokopsiya) əsaslı şəkildə fərqlənir, fikrin dinamizmi, sözün enerjisi, kəlmənin bədii zərbə gücü – bunlar hamısı tribunadan gəlir, auditoriya ilə birbaşa ünsiyyətdən gəlir. Uçuşqabağı verilən müsahibələr, səfərbərlik anında xalqa xitablar, əcnəbi opponentlə təkbətək dialoqlar, dünya liderləri ilə müsahibələr məqamında mikrofona deyilmiş improvizasiyalar… Onlarda fitriliyin təbiiliyi, sözdə, tələffüzdə, ahəngdə və ritmdə etnik ilkinliyin, ozan-əcdad stixiyasının duruluğu və diriliyi var.
“Daha susa bilmirəm”, “Son damla qanıma qədər xalqımla birəm”, “Mən öz taleyimi xalqa tapşırmışam”, “Ömrümün bundan sonrakı hissəsini yalnız və yalnız Azərbaycan respublikasının müstəqil dövlət kimi inkişaf etməsinə sərf edəcəyəm” – bu andlar və bəyanatlar romantik-tarixi dramda bədii fəlsəfi monoloqdan fraqmentlərə bənzəyir. Lakin onlardan hər birinin arxasında real, canlı prototip – müasir, bugünkü qəhrəman dayanır!
Heydər Əliyevin milli öndərlik tərcümeyi-halında “müstəqillik mərhələsi” onun Naxçıvana tarixi qayıdışı ilə başlayır. Təsadüfi deyil ki, bu dövrlə bağlı sosioloji və publisist çıxışların toplandığı kitab da “Qayıdış” adlanır.
Adətən, əsaslı intibah həmişə qayıdış aktından sonrakı hadisə kimi baş verir (orta əsrlərdə yenidən tərəqqinin və mədəniyyətin qədim (ellinist) yunan məcrasına və axarına (təməlinə) qayıdan Avropa intibahının modelində olduğu kimi). Naxçıvanda başlayan “qayıdış” Bakıda davam etdi və Azərbaycanda sosial-mədəni tərəqqi tarixində doxsanıncı illər təzədən yetmişinci illərin təbii, məntiqi davamına çevrildi. Ənənədə tarixi estafet, dövlətçilikdə irsilik probleminin həlli aradakı “böhran” və “parçalanma” mərhələsindən çıxa bilməyin yeganə mümkün və məqbul yol kimi özünü doğrultdu. Yetmişinci və doxsanıncı illər bir-birinin davamına, Heydər Əliyev isə hər iki on ilin müştərək, ortaq liderinə çevrildi. Genetik kökə, milli “mən”ə, tarixi yaddaşa, dünya ilə inteqrasiyaya daha miqyaslı şəkildə qayıtdı.
Bütün bunların da məntiqi yekunu və nəticəsi o olacaq ki, Qarabağ Azərbaycana və Şuşa Qarabağa qayıdacaqdır. İnanırıq ki, “Qayıdış” dastanının, “Qayıdış” epopeyasının bu yeni cildlərini (“Qarabağ” və “Şuşa” cildlərini!) də millət və xalq, öz əməli ilə həyatda və öz qələmi ilə kağızda yenə eyni öndər və müəlliflə – Heydər Əliyevlə birlikdə yazacaqdır…
Bir prezident kimi bu cildlər Heydər Əliyevin ilk kitablarıdır. Və bu ilk kitablar dövlətçilik sahəsində bizim minilliyin əvvəlinin (1069) ilk böyük kitabını mənim yadıma salır: “Xoşbəxtlik haqqında elm” kitabını – “Qutadqu bilik”i. Türk dövlətçiliyi haqda informasiya dünyaya ilk dəfə bu kitabdan yayılıb. “Müstəqillik haqqında elm” kitabı! – qarşımızdakı bu beş cildin birlikdə adına da belə bir açıqlama və təfsir vermək olar.
Sonralar türk dövlət ərləri və öndərləri tarixi işlə və əməllə həyatın özündə yazmağa daha çox üstünlük verir, nəinki onu qələmlə kağızda yazmağa. Məhz bu ənənələr də prezident Heydər Əliyevin simasında yenidən birləşib vəhdət təşkil edir: o, tarixi həm əməllə həyatda, həm də… qələmlə kitabda yaradır.
Mən bu sözləri deyirəm və dərhal da onlara təshih vermək istəyirəm: tarixi də, tarix kitabını da yaradarkən filosof, mütəfəkkir və yazıçı Heydər Əliyev qələmə və kağıza ehtiyac hiss eləmir. Unikal hadisədir ki, bu kitablar, əslində, əlyazması olmayan kitablardır.
Bioenerji ürəkdə, beyində cərəyan edir, informasiya sinədən, bədahətən tərəfi-müqabilə ötürülür və bu prosesdə yazı, hərf, əlifba iştirak etmir. Vəhydən yaranan, əlyazması olmayan kitablar əvvəllər də olub. Dörd səma kitabı var, onların heç birinin müəllif əlyazması yoxdur. Əflatundan ta Hegelə qədər böyük fikir ərlərinin də kitabları onların bədahətən auditoriyaya dediyi improvizasiyadan əmələ gəlib. Şərqdə ərənlər, şamanlar, ozanlar… yazmağa yox, söyləməyə üstünlük veriblər.
“Avesta”nın da, “Qorqud”un da avtoqrafları – əlyazmaları yoxdur. Əvəzində “gen yazmaları” var, damarda, qanda yazılan “qan yazmaları” var, hafizədə, huşda, ruhda qorunan “yaddaş yazmaları” var. Və mən burada sehrli və ibrətli bir tipologiya görürəm.
Standartdan fərqlənən və tipologiyaya çağıran növbəti, üçüncü assosiasiyanı da hörmətli oxucularla bölüşmək istəyirəm. Üzərində “sinif”, “inqilab”, “dövlət”, “proletar” yazılmış kitablar var. Siniflə, proletarla, inqilabla birlikdə də ölürlər. Amma üzərində “İntibah”, “Ana vətən”, “Azadlıq”, “Millət”, “Xalq” yazılmış kitablar da var. Üstündə “QAYIDIŞ”, “MÜSTƏQİLLİK”, “ƏBƏDİYYƏT” sözləri yazılmış kitabları da mən onların sırasına daxil etmək istəyirəm. Onlar ötəri tarix, lokal dünyagörüşü yaratmır, şüur və yaddaş yaradır. Yaddaşın milli-etnik kodları, genləri onlarda yaşayır. Vətənçilik, türklük məfkurəsi və onlara sahiblik şüuru belə kitablarla tərbiyə edilir.
Hər kitabda bir baş mübtəda və bir fövqəlideya olur. Bu beş kitabda da, əslində, iki suala cavab verilir: HEYDƏR ƏLİYEV KİMDİR?” və “ƏLİYEVLİK NƏDİR”? Özü də “ƏLİYEV KİMDİR”? – sualına bu kitabda Əliyev özü cavab verir!..
(“Əliyevlik nədir” sualına isə onun “Əliyevçilik nədir” redaksiyasında, bir vaxt imperiya mətbuatı cavab vermək istəmişdi. Həmin cavaba tarixi təkzibi zaman özü, haqq özü, ədalət özü verdi).
“Əliyevlik nədir” sualına cavab bu kitabların bütün səhifələrindədir. Bu cavabda iki məqamı da ayrıca vurğulamaq olar: “Əliyevliyin” ən böyük qələbəsi bir onun xalqla, bir də zamanla münasibətlərində oldu. Xalq-fərd-öndər münasibətlərini biz artıq qeyd etdik. Zamanla münasibətə gəldikdə isə, demək lazımdır ki, sintez işini o, burada da gördü. Hasarı, səddi tarixi-milli arxetiplə ən çağdaş dünya, Avropa dövlətçilik mentaliteti arasından götürdü, onları da vahid axara yönəltdi.
Beş kitab Heydər Əliyevin bir prezident kimi ilk böyük kitabıdır. Lakin mən onu həm də bizim yüzilin və bizim minilliyin sonunun son böyük dövlətçilik kitabı hesab edirəm. Bizim milli dövlət təfəkkürü sahəsində minilliyin sonunun son kitabı həmin min ilin əvvəlinin ilk böyük dövlət kitabını mənim yadıma salır…
Nəhayət, Heydər Əliyev – Zaman, Heydər Əliyev – Tarix münasibətlərində bir məqam da diqqəti cəlb edir: Heydər Əliyevin ideya rəqibləri həmişə və hər yerdə olub, amma ən böyük qələbəni o, Zamanla əlbəyaxada qazanıb. 75 il – zamandan fəth olunan – nəhəng zirvə deməkdir. Və bu zirvədə hər şey – birinci növbədə yaddaş toxunulmaz, suveren və bütöv qalıb: bu 75 ildə zaman bu yaddaşdan bir sm. də olsa, ərazi işğal edə bilməyib!..
Heydər Əliyev olmaq, ümumiyyətlə, çətin şeydir. 75 il fasiləsiz, hər ay, hər gün sərasər Heydər Əliyev olub qalmaq isə xüsusilə çətindir. Cildlərdən hər biri bir daha göstərir ki, Heydər Əliyev bu sabitliyə müstəsna ardıcıllıqla nail olur. İndi qırmızı xətlə təqvimə həkk olunan tarixlər – “Milli dirçəliş günü” (17 noyabr, 1988). “Dövlət müstəqilliyi günü” (18 oktyabr, 1991) “Qurtuluş günü” (15 iyun, 1993) hamısı çətin, real gerçəklik kimi, xalqı məhz müstəqilliyə gətirib çıxaran qanunauyğunluq kimi baş verdi. Və bu mərhələlərdən hər birində Heydər Əliyevin milli vətəndaşlıq və sosial ideya mövqeyi eyni cür oldu: “Bu gün mənim xalqımın ağır günüdür. Ağır, çətin günlərdə xalqımla olmalıyam”.
Azərbaycanda Mir Cəfər Bağırovdan sonra milli rəhbərin siyasi müstəqilliyi az qala sıfıra bərabər idi (keçid dövründə isə (1988-1993) bu qeyri-müstəqillik həm “yuxarılardan” (Moskva, Kreml), həm də “aşağıdakılardan” ikiqat asılılıq şəklini almışdı). Bu ölçünü sıfırdan sonsuza gətirib çıxaran H.Əliyev oldu. Hətta sovet dövründə də Heydər Əlirza oğlu öz müstəqillik (milli mənafeyə sədaqət) fəaliyyətini dondurmadı. Onun türk ağlı Siyasi Büronun vahid rus-slavyan düşüncəsində aydınca seçildi və o bu ali rəhbər strukturda da türk-islam lideri kimi təkcə sovet məkanında yox, bütöv dünyada türklüyün mənafeyini cəsarətlə müdafiə etdi. Azərbaycanın milli mənafeyi naminə Baş katibin (Y.İ.Brejnevin) özünü düz üç dəfə Bakıya gətirdi…
Adətən, “Əsrin müqaviləsi”ndən dövrün ən böyük hadisəsi kimi danışırlar. Məncə, bu beş kitabdakı “dövlətçilik traktatı” neft müqaviləsindən daha mühüm hadisədir. Neft izdivacları və diplomatik nikahlar, Asiya və Qərb kəmərləri – hamısı milli dövlətçilik konsepsiyasının icrası məqsədinə xidmət edir.
Əvvəlcə milli diplomatik fikrin enerjisi axmasa, neft də borulardan axmaz! Bakının ən böyük sərvəti heç vaxt neft olmayıb, neft intellekti olub. Yeraltı sərvətlər olmayıb, yerüstü sərvətləri olub. Faciə o vaxt olar ki, neft kəməri olsun, amma neft intellekti olmasın. Neft elmi də neftin özü kimi, eyni borularla Xəzərdən Qara dənizə və buradan da Aralıq dənizinə tökülsün. “Neft renessansı” onda olur ki, bütün xətlər və borular – mədəniyyət və elm kəmərləri də – hamısı Bakıdan keçsin.
Qlobal landşaftdan baxanda belə bir qanunauyğunluq dərhal görünür ki, bütün itkilər, torpaq və yaddaş, elm və mədəniyyət, demokratiya və hüquq itkiləri də, hamısı dövlətçilikdə itkilərdən başlayır. Qədim Manna və Atropatena, yaxın Cümhuriyyət və sovet dövrü dövlətləri də əvvəl dövlətçilik, yalnız sonra ərazi itkilərinə məruz qalmışlar. Dövlətsiz xalq – valideynsiz yetim kimi bir şeydir. Min illər boyu ermənilər qürbətdə, qərib kimi yaşamışlar. Müstəqil milli qurum – Ermənistan dövləti yaradıldıqdan sonra isə bütün Qafqaza meydan oxumağa başlamışlar.
Millət üçün dövlətdən və peşəkar dövlət öndərindən qiymətli heç nə yoxdur. Odur ki, məhz dövlətçilik, dövlət dili və mədəniyyəti konsepsiyası Heydər Əliyevin bədii-estetik və humanitar-fəlsəfi görüşlərində aparıcı, prioritet mövqeyi təşkil edir. Dövlətdən, milli dövlət mənafeyindən uca heç nə yoxdur. Odur ki, “kim müxalifətdə durursa-dursun, ancaq vətəninə, xalqına, mənəviyyatına müxalifətdə durmasın”.
Yaxud: “XX əsr sona çatır. Bu əsrdə xalqımız bir çox mərhələlərdən, sınaqlardan, imtahanlardan keçib və nəhayət, öz milli azadlığına, dövlət müstəqilliyinə nail olubdur. Bütün bu mərhələlərdə Azərbaycan xalqını yaşadan, irəliyə aparan, xalqımıza güc, ruh verən Azərbaycan xalqının görkəmli şəxsiyyətləri, böyük alimləri və dahi insanları olmuşlar”.
Xalqın və millətin əbədiliyini təmin edən, onun dövlət quruculuğunun memarı olan görkəmli şəxsiyyətlər və “dahi insanlar” tərkibinə sənət və dövlət öndərləri həmişə eyni vaxtda, yanaşı daxil olmuşlar.
Belə bir konsepsiya, həqiqətən, tarixi qanunauyğunluğu ifadə edir və Şərqin, Azərbaycanın tarixinin yüz və min illərilə təsdiq və təsbit olunur.
(“Heydər Əliyev və Azərbaycan ədəbiyyatı” kitabında. Bakı, Elm, 1998, səh.125-177)