Azərbaycanın Mədəniyyət və Ədəbiyyat Portalının Sumqayıt Bürosunun Rəhbəri
Ekzistensialist fəlsəfənin görkəmli nümayəndəsi Jan Pol Sartr müxtəlif əsərlərində insan varlığının, şüurunun və azadlığının mürəkkəbliklərini dərindən araşdırmışdır. Onun az tanınan, lakin eyni dərəcədə dərin məzmunlu əsərlərindən biri olan “Sözlər” əsəri (orijinal fransızcada “Les Mots”) fəlsəfəni şəxsi düşüncə ilə birləşdirən valehedici avtobioqrafik povest təqdim edir. 1964-cü ildə nəşr olunan“Sözlər”(“Les Mots”) təkcə Sartrın erkən həyatının xronikasını deyil, həm də onun dil, şəxsiyyət və şəxsiyyətin mövcudluq təbiəti haqqında fəlsəfi fikirlərini dərindən araşdıran avtobioqrafik əksi kimi seçilir. Sartr fəlsəfəsinin mərkəzində mövcudluğun mahiyyətdən əvvəl olması fikri dayanır. “Sözlərdə bu prinsip Sartrın öz şəxsiyyətini və həmin şəxsiyyətin formalaşmasında dilin rolunu araşdırması ilə özünü göstərir. O, sözlərin təkcə ünsiyyət vasitəsi deyil, həm də özünü təyin etmək üçün necə alətlər olduğunu düşünür. Sartr dilin obyektivindən öz şəxsiyyətinin formalaşmasını diqqətlə nəzərdən keçirir, sözlərin həm də fərdlərin öz mənlik hisslərini inkişaf etdirdiyi alətlər olduğunu vurğulayır. Əsərdə baş qəhrəmanın səyahəti Sartrın özünü dərk etmək axtarışını və onu müşayiət edən azadlıq yükünü dərk etməsini əks etdirir Sartr üçün dil varlıqla iç-içədir, fərdlər dünyada öz varlıqlarını sözlə təsdiq edirlər.
Sartr varlığın absurdluğu və fərdlərin öz həyatlarına məna vermək üçün malik olduqları təbii azadlıqla mübarizə aparır. “Sözlər”də bu mövzu, qəhrəmanın qeyri-müəyyənlik və seçimlə səciyyələnən dünyanı gəzdiyi kimi parlaq şəkildə təsvir edilmişdir. Sartrın ekzistensialist fəlsəfəsi vurğulayır ki, fərdlər azad olmağa məhkumdurlar, yəni kainatda özünəməxsus mənanın olmamasına baxmayaraq, insanlar öz hərəkətləri və seçimləri üçün məsuliyyət daşımalıdırlar. Sartr uşaqlıq təcrübələrini, xüsusən də ədəbiyyat və yazı ilə ilk tanışlıqlarını onun özünü və reallıq anlayışını formalaşdıran anlar kimi danışır. O iddia edir ki, dil fərdlərə öz bilavasitə vəziyyətlərini aşmağa imkan verir, eyni zamanda onları ictimai konstruksiyalar daxilində məhdudlaşdırır. Bu ikilik Sartrın inamı ilə səsləşir ki, biz seçimlər vasitəsilə öz mahiyyətimizi yaratmaqda sərbəst olsaq da, eyni zamanda dilin tətbiq etdiyi mənalar və məhdudiyyətlərlə bağlıyıq.”Sözlər” əsərində Sartr dilin paradoksunu araşdırır. Bir tərəfdən, bu, fərdlərə öz düşüncələrini və emosiyalarını ifadə etməyə imkan verən azadlıq vasitəsi, digər tərəfdən, yadlaşma mənbəyi ola bilər. Sartrın dillə mübarizəsi daha geniş ekzistensial dilemmanın – insanın yaşadığı təcrübəni tam şəkildə ələ keçirmək üçün sözlərin qeyri-adekvatlığı ilə toqquşan orijinal ifadə arzusunun simvoludur. Sartrın uşaqlığı haqqında düşüncələri də dilin onun ətrafındakılarla münasibətlərinə necə təsir etdiyini ortaya qoyur. O, dilin fərdləri həm birləşdirə, həm də təcrid edə biləcəyi anlayışı ilə mübarizə aparır. Onun ilk yazıları, eyni zamanda, özünü cəmiyyətin gözləntiləri və mühakimələrinə məruz qoyaraq fərdiliyini təsdiqləmək üçün bir üsul kimi təsvir edilmişdir. Bu gərginlik mərkəzi ekzistensial mövzunu – fərdi azadlıq və sosial məhdudiyyətlər arasındakı münaqişəni vurğulayır.
Sartrın fəlsəfəsinin mərkəzində dil və həqiqilik arasındakı əlaqə dayanır. “Sözlər” təkcə insanların özlərini necə qavradıqlarını formalaşdırmaqla yanaşı, həm də onların xarici dünya ilə qarşılıqlı əlaqəsinə təsir göstərir. Sartr iddia edir ki, həqiqiliyə yalnız insanın öz varlığı ilə səmimi əlaqədə olması, ictimai normaları və özünün həqiqi mənliyini qəbul etmə gözləntilərini aşaraq əldə edilə bilər. Baş qəhrəmanın dil və məna ilə mübarizəsi Sartrın autentik yaşamağın vacibliyinə inamını əks etdirir. Əsərdəki fəlsəfi araşdırma həqiqilik və özünü yaratmaqla gələn məsuliyyətin müzakirəsinə gətirib çıxarır. O, fərdlərin varlığın absurdluğu və ictimai normaların özbaşına təbiəti ilə üzləşməli olduğunu irəli sürür. Bununla onlar öz seçimləri və hərəkətləri ilə özlərini müəyyən etmək gücünə malikdirlər. Sartr öz əsəri ilə çevrilmə prosesini – səsini tapmağa çalışan uşaqdan adi düşüncəyə meydan oxumağa çalışan yazıçıya necə çevrildiyini göstərir. Bu səyahət fərdlərin öz şərtləri ilə əvvəlcədən müəyyən edilmədiyi, əksinə öz yollarını düzəltmək üçün məsuliyyət daşıdığına dair ekzistensial inamı əks etdirir. Sartrın əsərdəki mülahizələri də yazıçının cəmiyyətdəki rolunu vurğulayır. O, yazmağı siyasi akt, status-kvona meydan oxumaq və dünya ilə əlaqə qurmaq vasitəsi kimi görür. Sartr öz təcrübələrini və düşüncələrini bölüşməklə təkcə özünü dərk etməyə deyil, həm də başqalarına təsir etməyə çalışır. O, həqiqətə və həqiqiliyə sadiq olan ədəbiyyatın tərəfdarıdır, daha çox məşğul və tənqidi yanaşma lehinə arxayınlığı rədd edir.
“Sözlər” həm də başqalıq və yadlaşma mövzularını araşdırır, fərdlərin tez-tez özlərindən və başqalarından necə uzaqlaşdığını araşdırır. Sartr fərdlərin özlərini ətrafdakılardan fərqli olaraq müəyyən etdikləri üçün Özgəsinin mövcudluğunun özünüdərkin formalaşması üçün ayrılmaz olduğunu irəli sürür. Mən və Başqası arasındakı gərginlik kitabda təkrarlanan motivdir və bu, mürəkkəb qarşılıqlı əlaqələri göstərir. “Sözlər”in digər mühüm mövzusu şüur və azadlıq arasındakı qarşılıqlı əlaqədir. Sartrın ekzistensializmi insanların radikal azadlığa malik olduğunu iddia edir ki, bu da fərdlərin öz seçimləri ilə öz varlıqlarını formalaşdırmaq üçün son nəticədə məsuliyyət daşıdığını nəzərdə tutan əsas konsepsiyadır. “Sözlər”də Sartr öz həyatındakı həqiqilik və qeyri-mümkünlük məqamlarını əks etdirir, dilin insanın azadlığını necə açıb gizlədə biləcəyini göstərir. Sartr hesab edir ki, əsl azadlıq insanın özü ilə vicdanlı qarşıdurmasından yaranır, burada dilin mühüm rol oynayır. Onun ekzistensial fəlsəfəsi bu fikri vurğulayır ki, həqiqi danışmaq öz azadlığını qəbul etməkdir – şəxsi məsuliyyətin ağırlığını əhatə edir. Bunun əksinə olaraq, qeyri-müəyyən nitq özünü aldatma forması kimi çıxış edə bilər, əsl mənliyi gizlədir və Sartrın müdafiə etdiyi həqiqiliyi inkar edir. “Sözlər” əsərində Sartr hekayənin dəyişdirici gücünü də vurğulayır. O, ədəbiyyat və povestin təkcə özümüz haqqında anlayışımızı deyil, həm də dünya ilə əlaqəmizi necə formalaşdırdığını təsvir edir. Hekayələmə aktı vasitəsilə fərdlər öz şüurlarını araşdıra və təcrübələrini varlığın xaosuna uyğunluq gətirəcək şəkildə ifadə edə bilərlər.
Sartrın uşaqlıq illərində kitablarla təcrübələri haqqında düşüncələri onun ədəbiyyata fəlsəfi suallarla mübarizə vasitəsi kimi inamını ortaya qoyur. “Sözlər”in povest quruluşu özü də bu inamın sübutu kimi xidmət edir, çünki o, Sartrın şəxsi tarixini daha geniş ekzistensial sorğularla birləşdirir. O, həyatını dilin obyektivindən danışaraq oxuculara parçalanmış reallıqda məna yaratmağın təsirli nümunəsini təqdim edir.
Nəhayət, “Sözlər”təkcə Sartrın həyatını əks etdirmir, həm də ekzistensial fəlsəfədə təməl mətn rolunu oynayır, bizə dilin gücünü və çox vaxt absurd və laqeyd bir dünyada öz şəxsiyyətlərimizi formalaşdırmaqda daşıdığımız məsuliyyəti xatırladır. Jan-Pol Sartrın “Sözlər” əsərində əhatə olunan fəlsəfə avtobioqrafiyanın hüdudlarından çox-çox kənarda səslənir. O, oxucuları dil, kimlik və azadlıq arasındakı əlaqə üzərində düşünməyə dəvət edir. Sartrın kəşfiyyatı daxilində bir çağırış var – həqiqi ifadə və dünya ilə şüurlu əlaqə vasitəsilə varlığın mürəkkəbliyini qəbul etməyə çağırış. Şəxsiyyət və dil haqqında müzakirələrin həmişəkindən daha aktual olduğu müasir kontekstdə Sartrın fikirləri dərin təsirli olaraq qalır. “Sözlər” vasitəsilə o, təkcə öz həyatını nəql etmir, həm də bizi dillə münasibətimizi, ifadələrimizin həqiqiliyini və azadlığımızdan gələn məsuliyyəti araşdırmağa məcbur edir. Bununla da Sartr insan təcrübəsinin incəliklərini dərk etmək üçün sonsuz fəlsəfi çərçivə təklif edir.