(İlk dəfə 1925-ci ildə “Böyük insan” adı altında nəşr edilib)
Məni məşhur adamlar demək olar ki, maraqlandırmır. Həmişə əksər insanların tanınmış adamların heç olmasa, əlini sıxmaqdan ötrü əldən-ayaqdan getməsi acığıma gəlib. Mənə hansısa rütbəsi və ya xidməti böyük olan tanınmış bir adamla tanış olmağı təklif edəndə, çalışıram ki, üzrlü bir bəhanə tapıb bu şərəfdən özümü məhrum edim. Ona görə də dostum Dyeqo Torre məni Santa Anye ilə tanış etmək istəyəndə imtina elədim. Amma bu dəfə imtinamın səbəbini səmimi şəkildə izah elədim: Santa Anye nəinki böyük şairdir, üstəlik romantik epoxanın son nümayəndəsidir. Təbii ki macəraları ilə dövrünün (ən azından İspaniyada) əfsanəsi sayılan bir şəxsiyyətini ömrünün qürub çağında görmək maraqlı olardı. Ancaq bildiyimə görə o çox qocalıb əldən düşmüşdü, həm də xəstə idi. Güman ki, yad adamın, özü də bir əcnəbinin ziyarəti onu yorardı.
Kalisto de Santa Anye həqiqətən də görkəmli şair idi, Böyük Məktəbin son təmsilçisi sayılırdı. Həmin dönəmdə artıq bayronizmin hörmətdən düşməsinə baxmayaraq o, elə ömrünü məhz Bayron kimi yaşayırdı: yaşadığı eşq macəralarını, qaynar həyatını ona başgicəlləndirici şöhrət gətirən şeirlərində təsvir edirdi. O, vaxtilə heç bir müasirinin qazana bilmədiyi mövqedə olmuşdu. Onun yaradıcılığı haqqında mülahizə yürütmək istəmirəm, təkcə onu deyə bilərəm ki, şeirlərini ilk dəfə 23 yaşımda oxuyanda vəcdə gəlmişdim: məhz o yaşda olan gənc oğlanın ağlını ala biləcək ehtiras, ötkəmlik, cəsarət dolu, özündə həyat eşqini, rəngarəngliyini əks edirən şeirlər idi. Elə o vaxtdan qəlbimi çulğayan bu sətirlər mənim aləmimdə öz ahəngdar ritmləri ilə gəncliyimin cazibədar xatirələrinin bir hissəsidir. Ona görə də hər dəfə bu sətirləri yenidən oxuyanda bir daha həmin illərə qayıdır, qəlbim sanki bir quş tək çırpınmağa başlayır. Məncə, ispandilli ölkələrdə Kalisto de Santa Anyeyə belə böyük hörmət bəsləməkdə düz edirlər. Çünki bu dövrlər ərzində gənclər onun dillərdən düşməyən şeirləri ilə cuşa gəlmiş, məhz onunla poeziyaya bu qədər yaxın olmuşdular. Dostlarım yorulmadan onun ipə-sapa yatmaz xasiyyətindən, alovlu nitqlərindən (o, həm də ictimai xadim idi), kəskin hazırcavablığından, dikbaşlığından və sevgi macəralarından danışardılar. O, üsyankar, cəsarətli idi, hətta qanunlara belə meydan oxuyardı. Amma hər şeydən öncə vazkeçilməz aşiq idi. Hamı onun hansısa tanınmış aktrisanı və ya məşhur müğənnini ehtiraslı məhəbbətlə sevdiyini bilirdi. Axı onun çılğın məhəbbətini, iztirablarını, hiddətini təsvir etdiyi o atəşin sonetləri dillərdə əzbər idi! Onu da yaxşı bilirdik ki, Burbinlər sülaləsinin vəliəhdliyinə namizəd olan gözəl ispan şahzadəsi vaxtilə onun sevgi dolu yalvarışlarına məğlub olmuş, qəlbini bu çılğın şairə vermişdi. Təəssüf ki, hərdəmxəyal şair qəlbi bu sevginin daşını atanda bədbəxt qadın başını qırxdırıb monastıra sığınmışdı. Axı kralları ta şanlı əcdadlarından bu yana məşuqələr təngə gətirəndə həmişə belə olurdu: qadınlar monastıra üz tuturdu, çünki kralın sevgilisi sonradan başqasının sevgilisi ola bilməzdi. Məgər Kalisto se Santa Anye bu ölümlü krallardan əskik idi?! Niyə onun da məşuqəsi toxunulmaz olmamalıydı?! Biz oxucular da həmin şahzadə qadının bu romantik hərəkətini alqışlayır, şəninə təriflər yağdırırdıq. Axı bu addım bizim sevimli şairimizə şərəf gətirir, onun ləyaqətini uca tuturdu!..
Amma bütün bunların hamısı çoxdan baş vermişdi. Don Kalisto artıq ona heç bir yenilik, çılğınlıq təklif etməyən dünyaya nifrət edərək öz qabığına çəkilmişdi: çoxdandı ki, doğma şəhəri Esixdə tərki-dünya yaşayırdı. Seviliya şəhərinə iki həftəlik məzuniyyətim çərçivəsində Esixə də getməyə hazırlaşırdım. Heç də şairə görə yox, sadəcə olaraq, unudulmaz xatirələrlə bağlı olduğum bu gözəl Əndəlüs şəhərinə baş çəkmək istəyirdim. Dostum Dyeqo Torre planımdan xəbər tutub şairlə də görüşməyi təklif etdi. Görünür, don Kalisto az tanınmış yeni nəsil yazıçıların hərdən onu ziyarət etməsinə icazə verirdi və onlarla söhbətlərdə yaradıcılığının çiçəklənmə dövründə oxucularını öz bəlağətli nitqi ilə coşdurduğu kimi bəzən həminki alovu göstərirdi.
– İndi o, necə görünür? – soruşdum.
– Əla, necə lazımdı.
– Səndə onun təzə şəkilləri var?
– Olsaydı nə vardı ki! Düz 35 ildir ki, o, heç kəsə şəklini çəkdirməyə icazə vermir. İstəyir ki, yeni nəsil onu elə gəncliyindəki kimi tanısın.
Etiraf edim ki, onun şöhrətpərəstlik eyhamı məni mütəəssir etdi. Bilirdim ki, Santa Anye gəncliyində çox yaraşıqlı olub. İndi isə hər kəsin heyranlıq duyduğu, həsəd apardığı bu yaraşıq qum dənələri kimi əlindən süzülüb getmişdi. Yəqin, şair görəndə ki, gənclik ötüb, əvvəlki görkəmindən əsər-əlamət qalmayıb, acı təbəssümlə, qüssəylə ötənləri yada salır.
Şairə olan rəğbətimə baxmayaraq, görüşdən imtina etdim; düşündüm ki, mənə yaxşı tanış olan o odlu-alovlu şeirləri yenidən oxumaqla kifayətlənmək daha münasibdi. Həm də Esixin sakit, günəşli küçələrində gəzib-dolaşmağı üstün tutdum. Ancaq gəldiyim günün axşamı bu dahi insanın öz xətti ilə yazılmış dəvətnaməni alanda çox həyəcanlandım. Santa Anye yazırdı ki, Dyeqo Torrenin məktubundan mənim gəlişim barədə xəbər tutub və sabah saat 11-də onu ziyarət etməyimdən məmnun olardı. Başqa yol yox idi – təyin olunan vaxtda onu görməyə getməliydim.
Qaldığım mehmanxana əsas meydanda yerləşirdi. Gözəl bir bahar səhərində, gümrah halda küçəyə çıxdım. Sağa-sola dönmədən, düz yolla şəhər boyu gedirdim. Şəhər də nə şəhər! Elə bil sakinləri çoxdan buranı tərk etmişdi. Dar, ağ rənglə boyanmış küçələr bomboş idi. Bir qədər gedəndən sonra nəhayət qapqara geyinmiş bir qadına rast gəldim, yəqin ibadətdən qayıdırdı. Esix – kilsələr şəhəridir, burda hansı küçəyə getsən, bir kilsə görəcəksən. Hər tərəfdə zaman keçdikcə soluxmuş divarlı, çürümüş taxtapuşlarında leyləklərin yuva qurduğu kilsələr, qüllələr göz oxşayır.
Yanımdan ötən uzunqulaq karvanına baxmaq üçün dayandım. Amma solğun-qırmızı çullu ulaqların bellərindən aşırılmış kisələrdə, torbalarda nələr daşındığını görə bilmədim. Halbuki bir vaxtlar Esix şəhəri belə kasıb görkəmdə deyildi, burada Yeni Dünyanın zənginləri yaşayardı, ağ suvaqlı evlərin darvazalarından nüfuzlu ailələrin sülalə gerbləri asılardı. Şimali və Cənubi Amerikada var-dövlət toplamış ispan tacirlər, avantürislər bu şəhərə can atardılar. Elə don Kalisto da belə evlərin birində indiyədək yaşayırdı.
Şəbəkəli darvazanın zəngini basanda, qürurla düşündüm ki, dahi şair məhz adına yaraşan belə bir evdə yaşamalıdır. Ağır qapılarda nəsə qədimi əzəmət vardı və o, məşhur şair haqqındakı təsəvvürümlə həmahənglik yaradırdı. Qapı zənginin evdə əks-səda verdiyini eşitdim, amma heç kəs hay vermədi. Ona görə də bir neçə dəfə zəngi təkrarlamalı oldum. Nəhayət, darvazaya üz-gözünü qıl basmış qarı yaxınlaşdı.
– Nə lazımdı? – deyə soruşdu.
Onun qara gözləri hələ də gözəlliyini itirməmişdi, amma sallaq, tüklü sifəti qaşqabaqlı idi. Düşündüm ki, yəqin bu qarı şairin qulluğunu tutur. Mən ona öz vizit kartımı uzadıb:
– Ev sahibi məni gözləyir, – dedim.
Qarı dəmir darvazanı açıb məni içəri buraxdı. Gözləməyimi xahiş edib pilləkənlə evə qalxdı. Qızmar günəşin hərarətindən sonra həyətin kölgəli sərinliyi adamı xoşhallandırırdı. Həyət, ümumiyyətlə onun yerləşdiyi küçə zadəgansayağı idi, düşünmək olardı ki, konkistadorların (Yeni Dünyanı – Amerikanı zəbt edənlər) hər hansı davamçısı tərəfindən tikilmişdi. Amma boyağı solmuşdu, daş plitələr çatlamış, bəzi yerlərdə suvaqlar ovulub tökülmüşdü. Keçmiş zəngin şəhərin hər yerində indi yoxsulluq duyulurdu. Bilirdim ki, don Kalistonun da maddi imkansızlığı var. Vaxt var idi pul başından yağırdı, ancaq o, bu göydəndüşmə pulların qədrini bilmir, sağa-sola xərcləyirdi. İndi isə açıq-aşkar ehtiyac içində yaşayırdı, amma bunu göstərməyi şəninə sığışdırmırdı.
Həyətin ortasında stol qoyulmuşdu, ətrafında yellənən həsir kreslolar vardı. Stolun üstündəki iki həftə öncənin qəzetlərini xəfif külək tərpədirdi. Görəsən, qoca şair ilıq yay axşamlarında burada oturub, arabir siqaretindən qullab vuraraq hansı xəyallara qapılır?.. Tağlı keçidin altında asılmış kobud ispan rəsmləri tədricən tündləşmişdi. Kənarlarda üstünü toz basmış qədimi, bəzi yerləri zədələnmiş siyirməli dolablar qoyulmuşdu. Qapının kənarında isə bir cüt köhnə tapança asılmışdı və mən dərhal bu silahların vaxtilə don Kalistoya çoxsaylı məşhur duellərdə necə xidmət etdiyini – gözəl rəqqasə Pepa Montanyes (indi o gözəl qız yəqin ki, dişsiz qarıya çevrilib) uğrunda hersoq Dos Ermanosu necə öldürdüyünü məmnunluqla gözümün önündə canlandırdım.
Ətrafdakı hər şey mənim dumanlı şəkildə səhnələşdirdiyim bir obraz idi və məşhur şair-romantikə elə yaraşırdı ki! Bu evin ruhu tamamilə mənim təxəyyülümü zəbt eləmişdi… Bu zadəgan yoxsulluğu vaxtilə onun gəncliyinin cah-cəlalını elə indi də mükəmməl əks etdirirdi. Bu evdə də konkistadorların ölməz ruhu duyulurdu və bu cür şəxsiyyətə məhz belə bir evdə – yarıucuq zadəgan evində ömrünü başa vurmaq yaraşırdı.
Mən bura gələndə tamamilə biganə idim, hətta bu görüşü yorucu təsəvvür edib darıxırdım, amma tədricən həyəcan məni ağuşuna alırdı. Bir siqaret yandırıb çəkdim. Mən düz təyin edilmiş saatda gəlmişdim, ona görə də şairin niyə ləngidiyindən çaşıb qalmışdım. Sükut məni qəribə şəkildə narahat etməyə başladı. Bu sakit həyətdə keçmişin kölgəsi dolaşırdı, bir daha geri dönməyəcək ötən əsr burada yenidən mənim üçün hansısa xəyali həyata çevrilirdi. O dövrün insanları indikilərdən qarşısıalınmaz ehtirası, ipə-sapa yatmaz cəsarətləri ilə seçilirdi. İndi bizim zəmanəmizdə bu cəhətlərdən heç əsər-əlamət də qalmayıb. Biz bu dövrdə belə ağlasızmaz hərəkətlərə yol verə bilmərik, bilsək də cəzası ağır olar. Odur ki, dəlisov qəhrəmanlığı biz ancaq teatrlarda görə bilərik.
Addım səsləri eşitdim, ürəyim daha sürətlə döyünməyə başladı. Çox həyəcanlanmışdım. Nəhayət onun pilləkənlərdən necə endiyini görəndə, az qala, ürəyim yerindən çıxacaqdı. Əlində mənim vizit kartımı tutmuşdu. O, hündür, amma çox arıqdı; dərisi köhnə fil sümüyü kimi azacıq saralmışdı. Gur saçları ağarmış, qalın qaşlarına isə çal düşməmişdi və bu, onun alov kimi bərq vuran möhtəşəm gözlərini daha zəhmli göstərirdi. Heyrətamizdi, bu yaşında belə gözləri öz parlaqlığını itirməmişdi. Qartal burnu, kip sıxılmış dodaqları üzünün ifadəsini daha da sərtləşdirirdi. Yaxınlaşana qədər gözlərini məndən çəkmədi, baxışlarında mülayimlikdən əsər-əlamət yox idi, deyəsən gəlişimə şad deyildi, soyuq qarşıladı. Əynində qara paltar vardı, kənarları geniş şlyapasını əlində tutmuşdu. Bütün görkəmindən özünəəminlik və ləyaqət yağırdı. O, elə mənim görmək istədiyim, təsəvvürümdə canlandırdığım kimi idi və ona baxdıqca bu yaşına qədər məntiqi, yaraşığı ilə nə canlar yandırdığını, nə ağıllar aldığını yaxşı anlayırdım. Bəli, onun möhtəşəm görkəmi təsdiqləyirdi ki, o, dahi şairdir!
Don Kalisto həyətə enib asta addımlarla mənə yaxınlaşdı. Mənim həyatımda bir daha təkrar olunmayacaq anlar yaşanırdı – budur: ötən əsrin romantik ispan poeziyasının varisi! Ona baxdıqca, möhtəşəm Hereranı, səmimi Fray Luis, mistik Xuan de la Krus və mürəkkəb, anlaşılmaz Qonqoranı görürdüm. O isə bu sırada artıq sonuncu ad idi və açdığı cığırı şərəflə sona doğru tamamlayırdı. Qəribədir, ürəyimdə don Kalistonun məşhur şeirlərindən birinə bəstələnmiş gözəl, həzin bir musiqi səslənirdi.
Çaşıb qalmışdım. Yaxşı ki, qabaqcadan ilk salamlaşma üçün bir neçə söz hazırlamışdım:
– Ustad, mənə – başqa ölkədən gəlmiş əcnəbi qələm adamına sizin kimi böyük şairlə tanış olmaq şərəfdir…
Bir anlıq nüfuzedici gözlərində istehzalı qığılcım göründü, sərt dodaqlarında ani təbəssüm gəzdi:
– Mən şair deyiləm, cənab! Yun satıram – tacirəm. Ünvanı səhv salmısınız. Don Kalisto qonşu evdə yaşayır.
Hə… ünvanı səhv salmışdım…
Tərcümə edəni:
Şəfiqə Şəfa Teqlər: