Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun əməkdaşı
30-cu illərin Azərbaycan poeziyası, müharibə dövründə müasir tələblərə cavab vermişdir. Xalqın həyatı, mübarizəsi ilə yaxından bağlılıq, günün irəli sürdü-
yü mürəkkəb və vacib mövzuları vaxtında və yüksək keyfiyyətlə işləmək müharibə dövründə müasir tələblərə cavab verirdi.Bu baxımdan S.Vurğun poeziyası əsas aparıcı qüvvə kimi öndə gedirdi. Şairin Bu dövrdəki məqsədi aydın idi…
Bilsin ana torpaq, eşitsin vətən,
Müsəlləh əsgərəm mən də bu gündən!
Bu gün bir süngüdür əlimdə qələm
-deməklə o, təkcə özünü deyl, qələm və məslək dostlarının fikirlərini ifadə etmiş oldu. S.Vurğun öz əsərlərində şəxsi fikir və duyğularını ustalıqla ümumiləşdirmiş və onları dövrünün böyük ictimai-siyasi fikir və duyğuları səviyyəsinə yüksəltməyi bacarmışdır. Poeziyamız bütün müharibə boyu yorulmadan mübarizə
aparmış, həmişə öz mövqeyində ayıq-sayıq dayanmış,şairin təbirincə desək biganəlik,laqeyidlik əhval-ruhiyyəsi müharibə dövrünün Azərbaycan poeziyasına tamamilə yad olmuşdur.
30-cu illərin poeziyasının hər birinin özünəməxsus məziyyətləri və üstünlükləri olmuşdur. S.Vurğun Böyük Vətən Müharibəsi zamanı bütün dünyanı narahat edən hadisələri özünəməxsus dəsti-xəttlə canlandırmağa nail olmuşdur. Şair hadisələrin epik vüsətinə cəhd edərək təsirli lövhələr yaratmış, tarixi hadisələrin real təsvirini vermişdir.
Səməd Vurğun sovet adamının faşizmə nifrətini, müharibənin qələbə ilə bitəcəyinə inamını ifadə edən “ Rəhbərin çağırışı “ , “Şəfqət bacısı”, “Qəhrəmanın hünəri” və sair kimi şeirlərini yazmışdır. “Şəfqət bacısı” şeirində o, ana və bacılarımızı səngərlərə, igid əsgərlərə kömək etməyə,vətəni qorumağa çağırırdı.
S.Vurğun şeirlərinin bir çoxunda ön cəbhədə vuruşan döyüşçülərin obrazını, qələbə əzmini tərənnüm etmişdir.O,poetik həssaslıq və siyasi sayıqlıq nümunəsi göstərərək 30-cu illərin sonlarında faşizmtaununun çox sürətlə yayıldığını həyəcanla bildirir, onun qarşısını almağa çağırırdı.
Azərbaycan şerinin güclü ideya motivlərindən,sağlam mənəvi əsaslarından, başlıcası- Vətən və vətənpərvərlik mövzusu olmuşdur. Bu mövzu müharibə illərində bütün yaradıcı ziyalılarımız kimi şairlərin də fikirlərini dərindən məşğul etmişdir. Vətən və xalq sənətkarın gözləri önündə indiyədək görünməmiş yeni bir
qüvvətlə canlanmışdır.
Bu baxımdan,“Azərbaycan” şeiri Vətənin canlı, dolğun lirik obrazı S.Vurğun poeziyası üçün daha çox səciyyəvi Idi.
El bilir ki, sən mənimsən,
Yurdum, yuvam məskənimsən,
Anam, doğma vətənimsən!
Ayrılarmı könül candan ?
Azərbaycan Azərbaycan!
Könlüm keçir Qarabağdan,
Gah bu dağdan, gah o dağdan;
Axşam üstü qoy uzaqdan
Havalansın Xanın səsi,
Qarabağın şikəstəsi.
Müharibə illərində Vətən şairin poetik düşüncələrinin başlıca predmeti, vətənpərvərlik duyğusu isə onun döyüşcü surətlərinin əsas keyfiyyətlərindən idi.
Bu baxımdan “Vətən”şeri S.Vurğunun müharibə dövrü poeziyasının ən qiymətli nümunələrindəndir:
Gəl çıxaq cəbhəyə, əmr edir Vətən,
Sən də, bu meydanda kükrəyib çağla!
Düşmənin gülləsi dəysə sinəmdən,
Mehriban əlinlə yaramı bağla!
Həyat verəcəkdir bizə dərmanın,
Əlilnlə yazılsın hökmü zamanın…
Şair hadisənin lirik dərkini yüksək sənətkarlıqla verməyə nail olmuşdur.
Onun nəzərində hər bir qurulu ev, hər bir şəhər insan əli ilə kəmala yetmişbir əsərdir. Minlərlə belə əsərin yanıb külə dönməsi onun varlığına təsir göstərir,
dünyanı düşünən bir şair olmağın bütün ağırlığını S.Vurğun müharibə dövrü yaradıcılığında etiraf edir.
Xeyrin qələbəsinə dərin inamdan ruhlanan şair odlar içərisində, əzab çəkənlərə müraciətlə onların intiqamının yerdə qalmayacağını söyləyir. Azərbaycan poeziyası müharibənin sonrakı mərhələsini siyasi, ictimai və ədəbi
həyata gətirdiyi yeniliklərə biganə qala bilməzdi. Müharibə dövrünün ilk mərhələsində çağırış ruhlu əsərlər yer alsa da, ikinci mərhələdə poeziyanın aparıcı qolunu lirika təşkil edirdi.
Müharibə dövrü yaradıcılığında S.Vurğun xalq qəhrəmanlarının, obrazlarına tez-tez müraciət edirdi. Bu, şairin romantik poeziyasının ümdə prinsiplərindən biri idi. Güclü vətənpərvərlik meyli Səməd Vurğunun şeirlərindəki ideya istiqamətində aydın duyulan bir keyfiyyət idi,həmçinin obrazların xarakterində,poetikada,vəznin mühüm növlərində səciyyəvi bir əlamət olaraq meydana çıxırdı.Bu isə öz növbəsində onun əsərlərinin daha tez dərk edilməsində başlıca amil olmuşdur.
Müharibə dövrü Azərbaycan poeziyasında özünü göstərən yaradıcılıq təmayüllərindən biri fəlsəfi şerdir. Səməd Vurğun ədəbiyyatımızın kamal tacına
yeni incilər vuraraq deyirdi: – “Mən bütün əsərlərin, hər şeydən əvvəl, məna gözəlliyi qarşısında pərəstiş etmişəm. Çünki, heç bir gözəlliyin ömrü mənagözəlliyinin ömrü qədər uzun ola bilməz.” Daha sonra Səməd Vurğun haqlı olaraqqeyd etmişdir ki, “Əsrimiz-böyük mənalar əsridir. Belə bir əsrin ədəbiyyatı da mənalar ədəbiyyatı olmalıdır.”
Maraqlıdır ki, müxtəlif illərdə Azərbaycan tənqidində və ədəbiyyatşünaslığında şairin əsərləri bəzən təriflənib bər-bəzəkli ifadələrlə göyə qaldırılmış, bəzən demək olar ki, eyni dərəcədə tənqid olunub alt-üst edilmişdir. Şairin ümumi bədii
yaradıcılığında mövqeyini müəyyənləşdirən, nəhayət, bu şerləri rəğbətlə qarşılayan, lakin onların məqsəd və vəzifələrini yanlış şərh edən tənqidçilər və alimlər də
az olmamışdır.
Səməd Vurğun yaradıcılığının özünəməxsus cəhətlərindən birini əks etdirən fəlsəfi şerləri onun fəaliyyətinin böhranlı vəziyyəti kimi qeyd edilmişdir. Boyük
vətən müharibəsinin ilk günlərindən sənət dostları kimi heç bir ciddi yaradıcılıq böhranı keçirmədən, əlində süngü sandığı qələmi ilə vuruşmuş, çağırış ruhlu şerlərdən başlamış poemaya, mənzum dramadək, poetik yaradıcılığın demək olar ki, bütün formalarındaəsərlər yazmışdır.
1942-ci ildən etibarən Azərbaycan poeziyasında müharibənin konkret fakt və hadisələrinə həsr edilən xırda şerlər, çağırış ruhlu əsərlər tədricən azalmağa, sözün geniş mənasında lirika, ədəbi prosesdə özünün layiq olduğu yerini tutmağa başlamışdır. Bu zaman həyatı, dərin idrakın və güclü bədii ümumiləşdirmənin məhsulu olan fəlsəfi şerin də bir sıra maraqlı nümunələri yaranmışdır. Həmin şerlərdəyalnız hərb günlərinin konkret hadisə və lövhələrindən, döyüşlərin tək-tək iştirakçılarından, onların xarakterindəki bu və ya digər səciyyəvi əlamətlərdən deyil,bütünlükdə Böyük Vətən müharibəsindən, bəşər tarixində onun törətdiyi hesaba gəlməz dəhşətlərindən, insan şüurunun, insan iradəsininmütəşəkkil bir qüvvə kimibu faciə ilə üz-üzə durub ona qalib gəldiyindən bəhs olunurdu.
Müharibə dövrü poeziyasında poema bir janr kimi zəifləmişdir. Meydana gələn poemalarda şairlər tarixin uzaq hadisələrinə nəzər salır, insanın böyük arzu-
larını, zəka və qüdrətini, yaradıcı əməyini tərənnüm etməklə oxucularında faşizmin dağıdıcı xislətinə nifrət hissini daha da dərinləşdirməyə çalışırdılar.
1941-1945-ci illər Azərbaycan poeziyasının müəyyən qüsurlu və zəif cəhətləri də olmuşdur. Müharibənin ilk aylarında dərc edilən bir sıra şerlərdə sözçülüyə
qapılmaq təsvir olunan hadisə və pretmetin mahiyyətinə lazımınca nüfuz etməmək halları da oılmuşdur…
Ağır müharibə illərində şair öz vətənpərvərlik duyğularını və xalqın qələbə əzmini ifadə edən 50-dən artıq şeir, bir neçə poema “Bakının dastanı” adlı mənzum roman yazıb nəşr etdirmiş, dəfələrlə cəbhə bölgələrinə gedib, əsgərlərimiz qarşısında çıxış etmiş, əsgərlərimiz qarşısında çıxışlar etmiş, onları qələbəyə ruhlandıran şeirlərini oxumuş, Bakıda, Tbilisidə, Moskvada keçirilən antifaşist mitinqlərdə alovlu nitqlər söyləmişdir.O, həm bu çıxışlarında, həm də bədii publisistik əsərlərində xeyirlə şərin mübarizəsində şərin məğlub olub xeyirin qələbə çalacağına inam hissini qüvvətləndirən çağrışçıları dinləyicilər və oxucular tərəfindən hərarətlə qarşılanmışdır. 1945-ci ilin 9 mayında Qələbə müjdəsini eşidən S.Vurğun “Zəfər bayramı” şeirini yazmış və onu “Ədəbiyyat qəzeti” nin 10 may tarixli nömrəsində dərc etdirmişdir:
Yazılsın tarixə bir qızıl xəttlə
45-ci ilin 9 may günü!
Başlansın şeirlə, sazla, söhbətlə
Bu ellər bayramı, ellər düyünü!
Mən də haqq eşqinə insan eşqinə
Günəşi qaldırım piyalə kimi!
Şəhidlər ömrünün saf türbəsinə
Şerim ətir saçsın bir lalə kimi…
Böyük Vətən müharibəsi ilə bağlı şairlərimizin çoxlu əsərləri vardır. Lakin iftixarla deyə bilərik ki, Səməd Vurğunun “Zəfər bayramı” şeirində olduğu kimi əzəmətli səslənmişdir. Səməd Vurğun öz xalqının tarixini, dilini, şeirini, mədəniyyətini, ulularımızın müdrikliyini, vətən oğullarının azadlıq eşqini, müqəddəsliyini qəlbdən gələn bir coşqu ilə tərənnüm edən parlaq bir istedad idi.
Səməd Vurğun Azərbaycan xalqının mənəvi dünyasında dərin izlər qoyub getmiş böyük sənətkardır. Bu gün də müstəqil ölkəmizdə onun adı ehtiramla anılır və yad edilir.
İftixarla deyə bilərik ki, müharibə dövrü ədəbiyyatında ən öndə gedən yazar-
larımızdan olan Səməd Vurğun poeziyası 110 ildən artıq vaxt keçməsinə baxmaya-
raq öz aktuallığını və qiymətini qoruyub saxlamışdır!!!…