“Allah eləməsin ki, “Meydan”ın taleyi Tiflis Türk Teatrının taleyinə oxşasın…”
Redaksiyamızın qonağı Gürcüstanda nəşr olunan “Meydan” dərgisinin baş redaktoru, şair-dramaturq, tərcüməçi, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü Alxan Binnətoğludur.
Alxan müəllim, Bakıya yolunuz gec-gec düşdüyündən, biz görüş fürsətini qaçırmaq istəmədik. Xoş gördük sizi. Jurnalistlik fəaliyyətinizlə, eləcə də bədii yaradıcılığınızla kifayət qədər tanış olan bir adam kimi deyə bilərəm ki, çoxlarından: “Alxan Binnətoğlu mənim ən istəkli müəllimim olub” – sözlərini eşidəndə heç də təəccüblənmirəm. Zənnimcə, kifayət qədər təcrübəli və təmənnasız bir jurnalist, şair, dramaturq, tərcüməçi, tədqiqatçı… kimi hətta dərs demədiyiniz şəxslər belə sizi özlərinə müəllim hesab etməkdə haqlıdırlar. Siz özünüz necə düşünürsünüz? Bu haqqı qazanmaq yəqin ki, o qədər də asan olmayıb!?
Əvvəla, dəvətinizə, ikincisi isə bu səmimi suala görə təşəkkürümü bildirirəm. Çalışacağam ki, suallarınıza səmimi də cavab verim. Bildiyiniz kimi, uzun müddət Gürcüstan ali məktəblərində işləmiş, Azərbaycan və dünya ədəbiyyatından mühazirələr oxumuşam. Təbii ki, sevimli tələbələrim çox olub. Onlar da yəqin ki, məni humanistliyi və təmənnasızlığı özünə məslək seçmiş bir insan kimi yüksək dəyərləndiriblər. Qaldı müəllimi olmadıqlarıma, yaxşı deyiblər ki, el gözü tərəzidir. Xalqımızın elə ləyaqətli oğulları olub ki, əməlləri ilə bütün gələn nəsillərə örnək olub, nümunə göstəriliblər. Kimsə özünə kimisə həyatda müəllim sayırsa, deməli, örnək götürülən şəxs öz həyatını hədər keçirmədiyi üçün sevinə, qürurlana bilər.
Əksəriyyət sizi baş redaktoru olduğunuz “Meydan” dərgisindən tanıyıb sevir. Mənə görə, hansısa bir mətbu nəşr əslində öz naşirinin simasını birbaşa özündə əks etdirir. Yəni, “Meydan” Alxan Binnətoğlunun güzgüdəki əksidir. Düzünü deyim ki, mən bu dərginin hər sayının işıq üzü görməsini böyük intizarla gözləmişəm həmişə. Çünki burada həm dərin maraq və məzmun kəsb edən yazılar, həm yüksək poliqrafik keyfiyyət, həm də dizayn işi bir-birini tamamlayıb hər zaman. Mövzuların rəngarəngliyi, Azərbaycan-Borçalı-Gürcü mədəni-ədəbi həyatından bəhs edən olduqca maraqlı yazılar, tədqiqat xarakterli məqalələr oxucunu özünə cəlb edib. Hər mövzuya uyğun şəkillər, düzgün rəng seçimi…
Qiymət xanım, minnətdaram ki, “Meydan” dərgisinə bu qədər yüksək dəyər verirsiniz. Axı, o həm də sizin öz doğma jurnalınızdır. Burada sizin neçə-neçə maraqlı yazılarınız, müsahibələriniz dərc olunub. Eyni zamanda, siz dərginin redaksiya heyətinin üzvüsünüz. Sözünüzə qüvvət, “Meydan”ın hər sayı böyük oxucu auditoriyası tərəfindən hər zaman xüsusi sevgi ilə qarşılanıb. Biz mövzu və müəllif sarıdan heç vaxt korluq çəkməmişik. Çalışmışıq ki, “Meydan” mətbuat meydanında həqiqətən də öz orijinallığı ilə seçilsin və sevilsin.
Tiflisin mərkəzində meydan var. Dərgini də elə onun şərəfinə “Meydan” adlandırmışıq. O meydanda yaşamış adamların həyat və fəaliyyətinə güzgü tutmağa çalışmışıq bu “Meydan”da. İlk pianoçu, ilk rəssam qadın haqqında, Tiflisin teatr həyatı haqqında, Tiflisin, eləcə də Borçalının etnoqrafiyası haqqında çoxlu yazılar dərc eləmişik. Təəssüf ki, bütün çətinliklərə baxmayaraq, yüksək zövqlə nəşr etdirdiyimiz “Meydan” bu gün qapanmaq təhlükəsi ilə üz-üzə qalıb. Maliyyə məsələsi tezliklə həll olunmasa, Gürcüstanda yaşayan soydaşlarımızın ədəbi-mədəni, sosial-iqtisadi həyatından, elm və təhsil sahəsindəki uğur və problemlərindən bəhs edən bu dəyərli jurnalla vidalaşmalı olacaq oxucularımız. 72 səhifəlik bu nəhəng dərginin hər sayı bir cild idi. Onun cəmi 16 sayı işıq üzü gördü. Hazırda 7-8 aydır ki, çapı dayanıb jurnalımızın. Əlbəttə, bu bizi olduqca narahat edir. Lakin ümid edirik ki, dərgimiz yenidən nəşrə başlayacaq, biz öz işimizi davam etdirəcəyik. Bunu bilirsiniz nəyə oxşadıram?: – Tiflis Türk Dram Teatrının fəaliyyətini 1947-ci ildə guya “müvəqqəti olaraq” dayandırdılar. Teatr “o müvəqqəti dayanmaqla” yalnız 2004-cü ildə fəaliyyətə başladı. Teatrın o zamankı aktyorlarından artıq heç kəs qalmamışdı. Sıfırdan başlamaq lazım gəldi. Bu isə çox şeyin itirilməsi demək idi. Allah eləməsin “Meydan” həmin taleyi yaşasın.
Çoxlu məktublar alırıq oxuculardan. Jurnalın çapının dayandığından narahatdırlar. Hələliksə… ümid yalnız gözləməyə qalır.
“Meydan”a çox bağlı olduğunuz məlumdur, eyni zamanda mətbu aləmdə bu gün mövcud olan bir çox başqa qəzet və jurnalların əsasının qoyulmasında da mühüm rolunuzun olduğunu danmaq günah olardı. Bu barədə oxucularımıza məlumat verməyinizi istərdik.
Təqaüdə çıxmamışdan əvvəl də, sonra da mətbuatla əlaqəm olub. Yaradıcı adamın mətbuatla əlaqəsinin olması olduqca zəruri və vacib bir şərtdir. Mən mətbuata gəldiyim illərdə Gürcüstanda respublika səviyyəli dörd əsas qəzet çıxırdı. “Sovet Gürcüstanı” da onlardan biri idi. Orada əməkdaşlığa başladı. Həmin qəzetdə müxtəlif mövzulu yazılarım, hekayələrim, şeirlərim, tərcümələrim çap olunurdu. Rayon qəzetləri, mərkəzi mətbuat, Bakıda çıxan mərkəzi qəzet və jurnallarla da sıx əməkdaşlıq edirdim.
90-cı illərdə siyasi dəyikliklər baş verdi, mətbuat sahəsində də bir çox dəyişikliklər oldu. Mən də mətbuatla ciddi məşğul olmağa başladım. Bir nəfər mənə təklif etdi ki, gəlin Rustavidə bir qəzet çıxaraq. “Region-press” adlı bu qəzetin nəşrinə kömək etməyimi xahiş edirdilər. Dedilər, burada işçilər təcrübəsizdir… Qəzeti sahmana saldıqdan sonra həmin şəxs mənə dedi ki, Alxan müəllim, əslində mən səni qəzet üçün çağırmamışdım. Gəlin, daha ciddi bir iş görək, jurnal çap eləyək. Beləliklə də, “Meydan” adlı bu dərginin çapına başladıq. Onun adını da mən qoymuşam. Oğlum Binnəti bu işə cəlb elədim. Dərginin dizayn işi, tərtibatı isə birbaşa Binnətin adıyla bağlıdır. Oğlum olduğu üçün demirəm, etiraf etməliyəm ki, Binnətin bacarıqlı işi sayəsində “Meydan” jurnalı qısa zamanda oxucuların sevimlisinə çevrildi. 72 səhifəlik bu dərgidə Borçalı həyatı ilə bağlı, Azərbaycanda və xaricdə yaşayan borçalılar barədə gözəl tərtibatda yazılar verməkdə məqsədimiz Borçalı ruhunu yaşatmaq, milli-mənəvi sərvətlərimizi xalqa daha da yaxından tanıtmaq və sevdirmək idi.
Alxan müəllim, jurnalistlik fəaliyyətinizlə yanaşı, sizi oxucular istedadlı şair, tərcüməçi və dramaturq kimi də yüksək dəyərləndirirlər. Lakin nədənsə bu barədə danışmaq istəmirsiniz elə bil…
Bilirsinizmi, indi şeir yazanlar çoxdur. Bu səbəbdən, özünə “şairəm” deyənlərə qarşı adamın içində bir o qədər də xoş olmayan hiss yaranır. Mən də şeir yazmışam və indi də yazıram. Meydandakı fəaliyyətim isə məni məcbur elədi ki, Borçalı həyatına dair tədqiqat xarakterli yazılar yazım. Şeirlər, tərcümələr, dram əsərləri yazmışam. Gürcü poeziyasının bütün xoşuma gələn nümunələrini dilimizə tərcümə etmişəm. Deyəsən, tərcümələrim gürcülərin çox xoşuna gəlmişdi. Məni bəzən “Şota Rustavelinin tərcüməçisi” adlandırırdılar. Onlara dedim ki, mən bu qüdrətli şairin tərcüməçisi deyiləm, bizim çox görkəmli xalq şairlərimiz Şota Rustavelinin əsərlərini dilimizə gözəl çeviriblər. Mən onu çox təbliğ etmişəm, bəlkə də onun əsərlərini mən qədər təbliğ edən ikinci Azərbaycan şairi, tədqiqatçısı və tərcüməçisi olmayıb. Məsələn, Şota Rustavelinin novruz bayramı şənlikləri barədəki fikirlərini tədqiqata ilk dəfə mən cəlb etmişəm.
Soruşursunuz deyə cavab verirəm: çoxlu sayda kitablarım çap olunub. İşıq üzü görməmiş neçə-neçə nəsr əsərim, povestim, tədqiqat əsərlərim var…
Maraqlıdır ki, hələlik yalnız adını eşidib üzünü gördüyümüz “M.F.Axundzadə və Tiflis” adlı bu gözəl kitabı əldə etmək bizə nəsib olmasa da, onu əlimizdə tutmuşuq…
Nə demək istədiyinizi anladım, Qiymət xanım. Əlinizdəki kitab yenicə nəşr olunub və mən Bakıya hələlik yalnız bu bir nüsxəni gətirmişəm. Sağlıq olsun, söz verirəm ki, sizin kitabınızı hökmən ünvanına yetirəcəyəm. Qaldı kitabın mövzu və mündəricəsinə, bu barədə qısa da olsa məlumat verməklə kifayətlənməli olacağam. Olduqca yüksək zövqlə hazırlanaraq Tiflisdə nəşr olunan bu kitab “M.F.Axundzadə və Tiflis” adlanır. Tədqiqat xarakterli bu əsərimi Akif adlı dostum nəşr etdirub. Dizaynı isə yenə də oğlum Binnətə məxsusdur.
Alxan müəllim, kitab elə bil “Meydan”ın əkiz tayıdır. Demək istəyirəm ki, tərtibatı o qədər gözəldir, elə nəfis bir şəkildə işlənib ki, adam əlindən yerə qoymaq istəmir…
Yaxşı tutubsunuz. Binnətin əl işi, gördüyü işə ürək qoyması bu kitabda da özünü aşkar göstərib. Bu kitab mənim son dövrlər fəaliyyətimin ən gözəl məhsuludur. 10-15 kitabım çıxıb bu günəcən, lakin boynuma alım ki, belə yüksək tərtibatda işıq üzü görmüş kitabım olmamışdı hələ. Buna görə, həm oğlum Binnətə, həm də dostum Akifə sonsuz minnətdaram.
Gizlin deyil ki, M.F.Axundzadə ilə bağlı təzadlı fikirlər mövcuddur. Tədqiqatçıların birmənalı olmayan fikirləri sizin əlinizi işdən soyutmayıb ki?…
Bilirsinizmi, mən bu tədqiqatlara 1960-cı illərdə, tələbəlik vaxtlarımdan başlamışam. Hələ o vaxt mən yazılarımda bu böyük filosofun adını “Axundov” yox, “Axundzadə” yazırdım. Düzdür, çap zamanı bunu qəbul etmir, “Axundov” yazırdılar. Əlyazmalarıma da baxsanız, görərsiniz ki, orada “Axundzadə”dir. Axundzadə kimi dahi şəxsiyyətlər bir əsrdə, iki əsrdə bir yaranır. Bu cür insanlara onlar əsrləri qabaqladıqlarına görə, həmişə müasirləri qısqanclıqla yanaşıblar. Kitabdakı “Mütərəqqi rol oynamağın bəlaları” adlı yazımda Rusiyanın tabeçiliyində olduğumuz vaxtlarda onların bizim başımıza açdığı oyunları, millətimizin ruhunun öldürülməsinə yönəldilmiş çirkin niyyəti açıqlamağa çalışmışam. Onlar heç vaxt Azərbaycan xalqının həyatında mütərəqqi rol oynamamışlar, əksinə bizim milləti yüz illərlə geri saldılar.
Düzdür, M.F.Axundzadə kimi böyük şəxsiyyətin yetişməsində rusların hökmran olduqları mühit mühüm rol oynasa da, Rusiya hər zaman bizim xalqın milli ruhunu öldürməyə can atırdı. İlk aktyor qadınlardan bəhs edən yazımda Axundzadənin komediyalarında qadınların oynaması kimi olduqca mühüm məsələyə aydınlıq gətirmişəm. Mirzə Fətəlinin komediyalarında Şərq qadını ilk dəfə səhnəyə çıxdı XX əsrin əvvəllərində. Bu, Şərqdə bir inqilab idi həqiqətən də. Mirzə Fətəlini vəzifəyə ruslar gətirsələr də, o, Çar idarəsində işləsə də, öz xalqına hər zaman şərəflə, ləyaqətlə xidmət etmişdi. Fətəli yaşadığı ünvandan – “Vorontsov, 53”-dən (indiki Qordosali,17) çıxıb, işə gedərkən neçə-neçə nadanla qarşılaşmalı olurdu, çox gözü götürməyənlərin qabağından keçib gedir, onu “dinsiz”, “kafir” adlandıranların tənəsinə fikir verməməyə çalışırdı. Bu küfr oxumalar onun qəlbində ağır izlər buraxırdı. O, səviyyəsindən qat-qat aşağı olanlardan olduqca irəli getmişdi deyə, onu xəbislərin gözü götürmürdü. Onu dinsiz, materialist adlandırırdılar. Onu Spinozadan da irəli getdiyini deyirdilər. Lakin Mirzə Fətəli bütün ruhu və daxili aləmi ilə, dünyagörüşü ilə müsəlman aləminin yetişdirməsi idi. Mirzə Fətəli dinsiz deyildi, dini fanatizmin, mövhumatın düşməni, islam dininin düşmənlərinin düşməni idi.
Bütün bu məlumatları əldə etmək üçün hansı etibarlı mənbələrə müraciət etmisiniz?
Artıq qeyd etdiyim kimi, pedaqoji fəaliyyətə başladığım 60-cı illərdən Tiflis arxivlərində işləməyə, tədqiqatlar aparmağa başlamışam. Əsasən Axundzadə ilə bağlı məlumatlar toplamaq üçün gürcü, Azərbaycan və rus, eləcə də digər ölkə alimlərinin əsərlərindən mənbə kimi istifadə etmişəm. “Mirzə Melkum xan, yoxsa Mirzə Ağa Təbrizi?” adlı yazıda bir çox tədqiqatçıların fikirlərinin səhv olduğunu sübut edərək, belə bir qənaətə gəlmişəm ki, Mirzə Melkum xan heç də yazıçı olmayıb. Bu şəxs Mirzə Fətəli Axundzadənin yaxın dostu olub. Və o, əvvəl İranda yaşayıb, sonra Fransaya köçüb, orda da dünyasını dəyişib. Onun heç vaxt dram əsərləri olmayıb. Mirzə Ağanın Mirzə Fətəliyə göndərdiyi dörd dram əsəri məktubları ilə birlikdə tikilmiş halda hazırda Axundzadənin arxivində saxlanılır. Sən demə, Mirzə Ağa Təbrizi Axundzadə ilə dost olduğundan, oxuyub rəyini bildirsin deyə, onun komediyalarından təsirlənib yazdığı əsərlərini Fətəliyə göndərib. Mirzə Ağanın üç dram əsəri Avropada Mirzə Melkum xanın adına çap olunub. Sonradan bu əsərlərin Mirzə Ağa Təbrizinin olduğu ortaya çıxıb. Haqq-ədalət öz yerini tutub. Ermənilər zorla Melkum xanı dramaturq eləmək istəsələr də, alınmayıb.
Axundzadənin qələm dostları, qohumları, doğmaları, əzizləri haqqında səhih məlumatla oxucular kitabın sonunda verilmiş siyahıda tanış ola bilərlər. “Mirzə Fətəlinin rütbələri və mükafatları” bölümündə onun dövlət təltifləri, rütbələri barədə dolğun məlumat almaq olar.
Deyirlər, insan öz tədqiqat obyektinə oxşayır. Siz necə düşünürsünüz, bu belədirmi?
Bu sözlərdə müəyyən qədər həqiqət var: mən Mirzə Fətəlinin yaşadığı evdə çox olmuşam, bağ evi vardı, orda olmuşam, keçdiyi daş küçələrdən keçmişəm, onun qarşılaşdığı kinli baxışları üzərimdə hiss etmişəm. Onun əyləşdiyi daşın üzərində oturub, dərin xəyallara dalmış, çəkdiyi məşəqqətləri, üzləşdiyi çətinlikləri duymaq istəmişəm. Belə anlarda az qala onun nəfəsini hiss edirdim, surəti göz önümdə canlanırdı.
Tiflisdə 50 il bundan qabaq Axundzadənin 150 illiyi keçiriləndə yubileylə əlaqədar Bakıda medalyon buraxmışdılar. Fakültəmizin dekanı Həkimov vardı, mənə bir medalyon və dəvətnamə verib dedi ki, Alxan, bu medalyonu iki ildir saxlayıram, artıq qocalmışam. Sən cavansan, al bu medalyonu saxla. Mən də həmin əmanəti düz 50 il saxladım və bu yaxınlarda Mirzə Fətəlinin ev-muzeyi təmir olunub istifadəyə veriləndə, o medalyonu muzeyin əməkdaşlarına təqdim elədim. Muzey əməkdaşlarının minnətdarlıq dolu baxışlarını görəndə, özümü olduqca xoşbəxt hiss etdim.
Kitabda Baron Rozen və Vorontsov haqqında yazılara da yer vermisiniz…
Doğrudur, kitabda onlar haqqında yazılar yazıb, şəkillərini də vermişəm. Mirzə Fətəli Baron Rozen haqqında həmişə minnətdarlıq hissiylə qeyd edib, axı Axundzadəni işə məhz o, təyin edib. Burda tutduğu vəzifəsi ona imkan verib ki, o öz xalqının nümayəndələrinə bacardığı qədər kömək edə bilsin. Vorontsova gəldikdə isə, Tiflisdə ilk teatr binasının tikilməsi, türk teatrının açılması onun adı ilə bağlıdır. 1852-ci ildə ilk dəfə Tiflis teatrında Axundzadənin əsəri rus dilində səhnəyə qoyulub. Bir daha təkrar edirəm: Mirzə Fətəli Axundzadə yeganə şəxsiyyət idi ki, o cür çətin dövrdə Azərbaycan xalqını Tiflisdə ləyaqətlə təmsil edirdi.
Alxan müəllim, səmimi müsahibəyə görə sizə təşəkkürümüzü bildirir, nüfuzlu bir dərginin baş redaktoru, şair, dramaturq, tərcüməçi, tədqiqatçı kimi uzun illər ərzindəki gərgin fəaliyyətinizin nəticəsində qazandığınız xalq sevgisinə biz “Elimiz.Günümüz” əməkdaşları da qoşularaq, sizə möhkəm can sağlığı, daha böyük uğurlar arzulayırıq.
“Meydan”da görüşənədək, hörmətli baş redaktor!
“Allah eləməsin ki, “Meydan”ın taleyi Tiflis Türk Teatrının taleyinə oxşasın…”
Redaksiyamızın qonağı Gürcüstanda nəşr olunan “Meydan” dərgisinin baş redaktoru, şair-dramaturq, tərcüməçi, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü Alxan Binnətoğludur.
Alxan müəllim, Bakıya yolunuz gec-gec düşdüyündən, biz görüş fürsətini qaçırmaq istəmədik. Xoş gördük sizi. Jurnalistlik fəaliyyətinizlə, eləcə də bədii yaradıcılığınızla kifayət qədər tanış olan bir adam kimi deyə bilərəm ki, çoxlarından: “Alxan Binnətoğlu mənim ən istəkli müəllimim olub” – sözlərini eşidəndə heç də təəccüblənmirəm. Zənnimcə, kifayət qədər təcrübəli və təmənnasız bir jurnalist, şair, dramaturq, tərcüməçi, tədqiqatçı… kimi hətta dərs demədiyiniz şəxslər belə sizi özlərinə müəllim hesab etməkdə haqlıdırlar. Siz özünüz necə düşünürsünüz? Bu haqqı qazanmaq yəqin ki, o qədər də asan olmayıb!?
Əvvəla, dəvətinizə, ikincisi isə bu səmimi suala görə təşəkkürümü bildirirəm. Çalışacağam ki, suallarınıza səmimi də cavab verim. Bildiyiniz kimi, uzun müddət Gürcüstan ali məktəblərində işləmiş, Azərbaycan və dünya ədəbiyyatından mühazirələr oxumuşam. Təbii ki, sevimli tələbələrim çox olub. Onlar da yəqin ki, məni humanistliyi və təmənnasızlığı özünə məslək seçmiş bir insan kimi yüksək dəyərləndiriblər. Qaldı müəllimi olmadıqlarıma, yaxşı deyiblər ki, el gözü tərəzidir. Xalqımızın elə ləyaqətli oğulları olub ki, əməlləri ilə bütün gələn nəsillərə örnək olub, nümunə göstəriliblər. Kimsə özünə kimisə həyatda müəllim sayırsa, deməli, örnək götürülən şəxs öz həyatını hədər keçirmədiyi üçün sevinə, qürurlana bilər.
Əksəriyyət sizi baş redaktoru olduğunuz “Meydan” dərgisindən tanıyıb sevir. Mənə görə, hansısa bir mətbu nəşr əslində öz naşirinin simasını birbaşa özündə əks etdirir. Yəni, “Meydan” Alxan Binnətoğlunun güzgüdəki əksidir. Düzünü deyim ki, mən bu dərginin hər sayının işıq üzü görməsini böyük intizarla gözləmişəm həmişə. Çünki burada həm dərin maraq və məzmun kəsb edən yazılar, həm yüksək poliqrafik keyfiyyət, həm də dizayn işi bir-birini tamamlayıb hər zaman. Mövzuların rəngarəngliyi, Azərbaycan-Borçalı-Gürcü mədəni-ədəbi həyatından bəhs edən olduqca maraqlı yazılar, tədqiqat xarakterli məqalələr oxucunu özünə cəlb edib. Hər mövzuya uyğun şəkillər, düzgün rəng seçimi…
Qiymət xanım, minnətdaram ki, “Meydan” dərgisinə bu qədər yüksək dəyər verirsiniz. Axı, o həm də sizin öz doğma jurnalınızdır. Burada sizin neçə-neçə maraqlı yazılarınız, müsahibələriniz dərc olunub. Eyni zamanda, siz dərginin redaksiya heyətinin üzvüsünüz. Sözünüzə qüvvət, “Meydan”ın hər sayı böyük oxucu auditoriyası tərəfindən hər zaman xüsusi sevgi ilə qarşılanıb. Biz mövzu və müəllif sarıdan heç vaxt korluq çəkməmişik. Çalışmışıq ki, “Meydan” mətbuat meydanında həqiqətən də öz orijinallığı ilə seçilsin və sevilsin.
Tiflisin mərkəzində meydan var. Dərgini də elə onun şərəfinə “Meydan” adlandırmışıq. O meydanda yaşamış adamların həyat və fəaliyyətinə güzgü tutmağa çalışmışıq bu “Meydan”da. İlk pianoçu, ilk rəssam qadın haqqında, Tiflisin teatr həyatı haqqında, Tiflisin, eləcə də Borçalının etnoqrafiyası haqqında çoxlu yazılar dərc eləmişik. Təəssüf ki, bütün çətinliklərə baxmayaraq, yüksək zövqlə nəşr etdirdiyimiz “Meydan” bu gün qapanmaq təhlükəsi ilə üz-üzə qalıb. Maliyyə məsələsi tezliklə həll olunmasa, Gürcüstanda yaşayan soydaşlarımızın ədəbi-mədəni, sosial-iqtisadi həyatından, elm və təhsil sahəsindəki uğur və problemlərindən bəhs edən bu dəyərli jurnalla vidalaşmalı olacaq oxucularımız. 72 səhifəlik bu nəhəng dərginin hər sayı bir cild idi. Onun cəmi 16 sayı işıq üzü gördü. Hazırda 7-8 aydır ki, çapı dayanıb jurnalımızın. Əlbəttə, bu bizi olduqca narahat edir. Lakin ümid edirik ki, dərgimiz yenidən nəşrə başlayacaq, biz öz işimizi davam etdirəcəyik. Bunu bilirsiniz nəyə oxşadıram?: – Tiflis Türk Dram Teatrının fəaliyyətini 1947-ci ildə guya “müvəqqəti olaraq” dayandırdılar. Teatr “o müvəqqəti dayanmaqla” yalnız 2004-cü ildə fəaliyyətə başladı. Teatrın o zamankı aktyorlarından artıq heç kəs qalmamışdı. Sıfırdan başlamaq lazım gəldi. Bu isə çox şeyin itirilməsi demək idi. Allah eləməsin “Meydan” həmin taleyi yaşasın.
Çoxlu məktublar alırıq oxuculardan. Jurnalın çapının dayandığından narahatdırlar. Hələliksə… ümid yalnız gözləməyə qalır.
“Meydan”a çox bağlı olduğunuz məlumdur, eyni zamanda mətbu aləmdə bu gün mövcud olan bir çox başqa qəzet və jurnalların əsasının qoyulmasında da mühüm rolunuzun olduğunu danmaq günah olardı. Bu barədə oxucularımıza məlumat verməyinizi istərdik.
Təqaüdə çıxmamışdan əvvəl də, sonra da mətbuatla əlaqəm olub. Yaradıcı adamın mətbuatla əlaqəsinin olması olduqca zəruri və vacib bir şərtdir. Mən mətbuata gəldiyim illərdə Gürcüstanda respublika səviyyəli dörd əsas qəzet çıxırdı. “Sovet Gürcüstanı” da onlardan biri idi. Orada əməkdaşlığa başladı. Həmin qəzetdə müxtəlif mövzulu yazılarım, hekayələrim, şeirlərim, tərcümələrim çap olunurdu. Rayon qəzetləri, mərkəzi mətbuat, Bakıda çıxan mərkəzi qəzet və jurnallarla da sıx əməkdaşlıq edirdim.
90-cı illərdə siyasi dəyikliklər baş verdi, mətbuat sahəsində də bir çox dəyişikliklər oldu. Mən də mətbuatla ciddi məşğul olmağa başladım. Bir nəfər mənə təklif etdi ki, gəlin Rustavidə bir qəzet çıxaraq. “Region-press” adlı bu qəzetin nəşrinə kömək etməyimi xahiş edirdilər. Dedilər, burada işçilər təcrübəsizdir… Qəzeti sahmana saldıqdan sonra həmin şəxs mənə dedi ki, Alxan müəllim, əslində mən səni qəzet üçün çağırmamışdım. Gəlin, daha ciddi bir iş görək, jurnal çap eləyək. Beləliklə də, “Meydan” adlı bu dərginin çapına başladıq. Onun adını da mən qoymuşam. Oğlum Binnəti bu işə cəlb elədim. Dərginin dizayn işi, tərtibatı isə birbaşa Binnətin adıyla bağlıdır. Oğlum olduğu üçün demirəm, etiraf etməliyəm ki, Binnətin bacarıqlı işi sayəsində “Meydan” jurnalı qısa zamanda oxucuların sevimlisinə çevrildi. 72 səhifəlik bu dərgidə Borçalı həyatı ilə bağlı, Azərbaycanda və xaricdə yaşayan borçalılar barədə gözəl tərtibatda yazılar verməkdə məqsədimiz Borçalı ruhunu yaşatmaq, milli-mənəvi sərvətlərimizi xalqa daha da yaxından tanıtmaq və sevdirmək idi.
Alxan müəllim, jurnalistlik fəaliyyətinizlə yanaşı, sizi oxucular istedadlı şair, tərcüməçi və dramaturq kimi də yüksək dəyərləndirirlər. Lakin nədənsə bu barədə danışmaq istəmirsiniz elə bil…
Bilirsinizmi, indi şeir yazanlar çoxdur. Bu səbəbdən, özünə “şairəm” deyənlərə qarşı adamın içində bir o qədər də xoş olmayan hiss yaranır. Mən də şeir yazmışam və indi də yazıram. Meydandakı fəaliyyətim isə məni məcbur elədi ki, Borçalı həyatına dair tədqiqat xarakterli yazılar yazım. Şeirlər, tərcümələr, dram əsərləri yazmışam. Gürcü poeziyasının bütün xoşuma gələn nümunələrini dilimizə tərcümə etmişəm. Deyəsən, tərcümələrim gürcülərin çox xoşuna gəlmişdi. Məni bəzən “Şota Rustavelinin tərcüməçisi” adlandırırdılar. Onlara dedim ki, mən bu qüdrətli şairin tərcüməçisi deyiləm, bizim çox görkəmli xalq şairlərimiz Şota Rustavelinin əsərlərini dilimizə gözəl çeviriblər. Mən onu çox təbliğ etmişəm, bəlkə də onun əsərlərini mən qədər təbliğ edən ikinci Azərbaycan şairi, tədqiqatçısı və tərcüməçisi olmayıb. Məsələn, Şota Rustavelinin novruz bayramı şənlikləri barədəki fikirlərini tədqiqata ilk dəfə mən cəlb etmişəm.
Soruşursunuz deyə cavab verirəm: çoxlu sayda kitablarım çap olunub. İşıq üzü görməmiş neçə-neçə nəsr əsərim, povestim, tədqiqat əsərlərim var…
Maraqlıdır ki, hələlik yalnız adını eşidib üzünü gördüyümüz “M.F.Axundzadə və Tiflis” adlı bu gözəl kitabı əldə etmək bizə nəsib olmasa da, onu əlimizdə tutmuşuq…
Nə demək istədiyinizi anladım, Qiymət xanım. Əlinizdəki kitab yenicə nəşr olunub və mən Bakıya hələlik yalnız bu bir nüsxəni gətirmişəm. Sağlıq olsun, söz verirəm ki, sizin kitabınızı hökmən ünvanına yetirəcəyəm. Qaldı kitabın mövzu və mündəricəsinə, bu barədə qısa da olsa məlumat verməklə kifayətlənməli olacağam. Olduqca yüksək zövqlə hazırlanaraq Tiflisdə nəşr olunan bu kitab “M.F.Axundzadə və Tiflis” adlanır. Tədqiqat xarakterli bu əsərimi Akif adlı dostum nəşr etdirub. Dizaynı isə yenə də oğlum Binnətə məxsusdur.
Alxan müəllim, kitab elə bil “Meydan”ın əkiz tayıdır. Demək istəyirəm ki, tərtibatı o qədər gözəldir, elə nəfis bir şəkildə işlənib ki, adam əlindən yerə qoymaq istəmir…
Yaxşı tutubsunuz. Binnətin əl işi, gördüyü işə ürək qoyması bu kitabda da özünü aşkar göstərib. Bu kitab mənim son dövrlər fəaliyyətimin ən gözəl məhsuludur. 10-15 kitabım çıxıb bu günəcən, lakin boynuma alım ki, belə yüksək tərtibatda işıq üzü görmüş kitabım olmamışdı hələ. Buna görə, həm oğlum Binnətə, həm də dostum Akifə sonsuz minnətdaram.
Gizlin deyil ki, M.F.Axundzadə ilə bağlı təzadlı fikirlər mövcuddur. Tədqiqatçıların birmənalı olmayan fikirləri sizin əlinizi işdən soyutmayıb ki?…
Bilirsinizmi, mən bu tədqiqatlara 1960-cı illərdə, tələbəlik vaxtlarımdan başlamışam. Hələ o vaxt mən yazılarımda bu böyük filosofun adını “Axundov” yox, “Axundzadə” yazırdım. Düzdür, çap zamanı bunu qəbul etmir, “Axundov” yazırdılar. Əlyazmalarıma da baxsanız, görərsiniz ki, orada “Axundzadə”dir. Axundzadə kimi dahi şəxsiyyətlər bir əsrdə, iki əsrdə bir yaranır. Bu cür insanlara onlar əsrləri qabaqladıqlarına görə, həmişə müasirləri qısqanclıqla yanaşıblar. Kitabdakı “Mütərəqqi rol oynamağın bəlaları” adlı yazımda Rusiyanın tabeçiliyində olduğumuz vaxtlarda onların bizim başımıza açdığı oyunları, millətimizin ruhunun öldürülməsinə yönəldilmiş çirkin niyyəti açıqlamağa çalışmışam. Onlar heç vaxt Azərbaycan xalqının həyatında mütərəqqi rol oynamamışlar, əksinə bizim milləti yüz illərlə geri saldılar.
Düzdür, M.F.Axundzadə kimi böyük şəxsiyyətin yetişməsində rusların hökmran olduqları mühit mühüm rol oynasa da, Rusiya hər zaman bizim xalqın milli ruhunu öldürməyə can atırdı. İlk aktyor qadınlardan bəhs edən yazımda Axundzadənin komediyalarında qadınların oynaması kimi olduqca mühüm məsələyə aydınlıq gətirmişəm. Mirzə Fətəlinin komediyalarında Şərq qadını ilk dəfə səhnəyə çıxdı XX əsrin əvvəllərində. Bu, Şərqdə bir inqilab idi həqiqətən də. Mirzə Fətəlini vəzifəyə ruslar gətirsələr də, o, Çar idarəsində işləsə də, öz xalqına hər zaman şərəflə, ləyaqətlə xidmət etmişdi. Fətəli yaşadığı ünvandan – “Vorontsov, 53”-dən (indiki Qordosali,17) çıxıb, işə gedərkən neçə-neçə nadanla qarşılaşmalı olurdu, çox gözü götürməyənlərin qabağından keçib gedir, onu “dinsiz”, “kafir” adlandıranların tənəsinə fikir verməməyə çalışırdı. Bu küfr oxumalar onun qəlbində ağır izlər buraxırdı. O, səviyyəsindən qat-qat aşağı olanlardan olduqca irəli getmişdi deyə, onu xəbislərin gözü götürmürdü. Onu dinsiz, materialist adlandırırdılar. Onu Spinozadan da irəli getdiyini deyirdilər. Lakin Mirzə Fətəli bütün ruhu və daxili aləmi ilə, dünyagörüşü ilə müsəlman aləminin yetişdirməsi idi. Mirzə Fətəli dinsiz deyildi, dini fanatizmin, mövhumatın düşməni, islam dininin düşmənlərinin düşməni idi.
Bütün bu məlumatları əldə etmək üçün hansı etibarlı mənbələrə müraciət etmisiniz?
Artıq qeyd etdiyim kimi, pedaqoji fəaliyyətə başladığım 60-cı illərdən Tiflis arxivlərində işləməyə, tədqiqatlar aparmağa başlamışam. Əsasən Axundzadə ilə bağlı məlumatlar toplamaq üçün gürcü, Azərbaycan və rus, eləcə də digər ölkə alimlərinin əsərlərindən mənbə kimi istifadə etmişəm. “Mirzə Melkum xan, yoxsa Mirzə Ağa Təbrizi?” adlı yazıda bir çox tədqiqatçıların fikirlərinin səhv olduğunu sübut edərək, belə bir qənaətə gəlmişəm ki, Mirzə Melkum xan heç də yazıçı olmayıb. Bu şəxs Mirzə Fətəli Axundzadənin yaxın dostu olub. Və o, əvvəl İranda yaşayıb, sonra Fransaya köçüb, orda da dünyasını dəyişib. Onun heç vaxt dram əsərləri olmayıb. Mirzə Ağanın Mirzə Fətəliyə göndərdiyi dörd dram əsəri məktubları ilə birlikdə tikilmiş halda hazırda Axundzadənin arxivində saxlanılır. Sən demə, Mirzə Ağa Təbrizi Axundzadə ilə dost olduğundan, oxuyub rəyini bildirsin deyə, onun komediyalarından təsirlənib yazdığı əsərlərini Fətəliyə göndərib. Mirzə Ağanın üç dram əsəri Avropada Mirzə Melkum xanın adına çap olunub. Sonradan bu əsərlərin Mirzə Ağa Təbrizinin olduğu ortaya çıxıb. Haqq-ədalət öz yerini tutub. Ermənilər zorla Melkum xanı dramaturq eləmək istəsələr də, alınmayıb.
Axundzadənin qələm dostları, qohumları, doğmaları, əzizləri haqqında səhih məlumatla oxucular kitabın sonunda verilmiş siyahıda tanış ola bilərlər. “Mirzə Fətəlinin rütbələri və mükafatları” bölümündə onun dövlət təltifləri, rütbələri barədə dolğun məlumat almaq olar.
Deyirlər, insan öz tədqiqat obyektinə oxşayır. Siz necə düşünürsünüz, bu belədirmi?
Bu sözlərdə müəyyən qədər həqiqət var: mən Mirzə Fətəlinin yaşadığı evdə çox olmuşam, bağ evi vardı, orda olmuşam, keçdiyi daş küçələrdən keçmişəm, onun qarşılaşdığı kinli baxışları üzərimdə hiss etmişəm. Onun əyləşdiyi daşın üzərində oturub, dərin xəyallara dalmış, çəkdiyi məşəqqətləri, üzləşdiyi çətinlikləri duymaq istəmişəm. Belə anlarda az qala onun nəfəsini hiss edirdim, surəti göz önümdə canlanırdı.
Tiflisdə 50 il bundan qabaq Axundzadənin 150 illiyi keçiriləndə yubileylə əlaqədar Bakıda medalyon buraxmışdılar. Fakültəmizin dekanı Həkimov vardı, mənə bir medalyon və dəvətnamə verib dedi ki, Alxan, bu medalyonu iki ildir saxlayıram, artıq qocalmışam. Sən cavansan, al bu medalyonu saxla. Mən də həmin əmanəti düz 50 il saxladım və bu yaxınlarda Mirzə Fətəlinin ev-muzeyi təmir olunub istifadəyə veriləndə, o medalyonu muzeyin əməkdaşlarına təqdim elədim. Muzey əməkdaşlarının minnətdarlıq dolu baxışlarını görəndə, özümü olduqca xoşbəxt hiss etdim.
Kitabda Baron Rozen və Vorontsov haqqında yazılara da yer vermisiniz…
Doğrudur, kitabda onlar haqqında yazılar yazıb, şəkillərini də vermişəm. Mirzə Fətəli Baron Rozen haqqında həmişə minnətdarlıq hissiylə qeyd edib, axı Axundzadəni işə məhz o, təyin edib. Burda tutduğu vəzifəsi ona imkan verib ki, o öz xalqının nümayəndələrinə bacardığı qədər kömək edə bilsin. Vorontsova gəldikdə isə, Tiflisdə ilk teatr binasının tikilməsi, türk teatrının açılması onun adı ilə bağlıdır. 1852-ci ildə ilk dəfə Tiflis teatrında Axundzadənin əsəri rus dilində səhnəyə qoyulub. Bir daha təkrar edirəm: Mirzə Fətəli Axundzadə yeganə şəxsiyyət idi ki, o cür çətin dövrdə Azərbaycan xalqını Tiflisdə ləyaqətlə təmsil edirdi.
Alxan müəllim, səmimi müsahibəyə görə sizə təşəkkürümüzü bildirir, nüfuzlu bir dərginin baş redaktoru, şair, dramaturq, tərcüməçi, tədqiqatçı kimi uzun illər ərzindəki gərgin fəaliyyətinizin nəticəsində qazandığınız xalq sevgisinə biz “Elimiz.Günümüz” əməkdaşları da qoşularaq, sizə möhkəm can sağlığı, daha böyük uğurlar arzulayırıq.
“Meydan”da görüşənədək, hörmətli baş redaktor!