ROMAN HAQQINDA ROMAN,
yaxud Qalib Şəfahətin “Sandığ”ından çıxanlar
Həm nəsr yaradıcılığı, həm də şeirləri ilə oxucularının qəlbini ovsunlayan qələm adamlarından biri Qalib Şəfahət (Bağırov Qalib Xanoy oğlu) hazırda həkim-kardioloq vəzifəsində işləyir və ehtiyatda olan tibb xidməti kapitanıdır. Əsərləri Azərbaycandan kənarda da işıq üzü görüb.
Qalib Şəfahətin yenicə qələmə aldığı “Sandıq” romanı yaradıcılıq ənənələrinin davamıdır və nəsrsevərlər üçün bir töhfədir. Roman Qarabağ mövzusundadır, lakin ənənəvi bədii yanaşmalardan fərqlidir. Məsələn, əsərin əvvəlində yaşlı erməni qadınının daxili iztirabları dolğun boyalarla verilmiş, körpə uşağı atası türk olduğuna görə oda atan ermənilərin vəhşiliyi təsvir olunmuşdur. Təkcə bu parçadan görünür ki, “Sandıq” romanı necə maraqlı süjet və kompozisiya üzərində qurulmuşdur. Özünü qalib sayan xalqın nümayəndəsi qalib hisslərlə yaşamır, o daim qorxu altındadır, hadisələrin sonunun onların xeyirinə olmayacağını fəhmlə duyur və buna görə də narahat olur. Heç nəyə inamım qalmayıb mənim, bu gündən sabaha etibar yoxdur, heç nəyə bir damcı da olsun ümid bəsləmirəm, deyə düşünür. Hadisələrin hansı yana yön alıb gedəcəyi də məlum deyil. Harınlamış yekəbaşlar, yekəqarınlar, gönüqalınlar sadə insanların taleyinə biganədirlər. Çox maraqlıdır ki, bu narahatçılıq əsərin bütün erməni qəhrəmanlarında var, sanki onları gizli bir əl içəridən tutub silkələyir. Çünki onlar yaxşı bilirlər ki, müharibəni törədən və indi at oynadan həmin harınlar çətinə gələndə ancaq özlərini düşünəcəklər: “Başları özlərinin öz hayına elə qarışacaq ki, kənardakılar tam yaddan çıxacaq. Lazım olarsa lap qaçacaqlar. Qarabağ da yadlarına düşməyəcək. Güya onlara Qarabağ lazımdır? Yox, onlara Qarabağ lazım deyil! Onlara kiminsə buyruğunda durub qarın dolusu yemək lazımdır. Qorxaqdılar, özü də çox qorxaqdılar”.
Doğrudan da, qorxaqdan hər şey gözləmək olar. Çünki qorxağa nə torpaq, nə də vətən lazımdır: “Qorxağa istı qucaq lazımdır. Kiminsə qucağında oturub istədiklərinə nail olsunlar. Kiminsə qarşısında quyruğunu bulayıb bir təhər başlarını girələsinlər”.
Elə bilirəm, bu motiv oxucuda “Sandıq” romanına maraq oyada bildi. Bəri başdan deyim ki, “Sandıq” oxucuları Qarabağla bağlı hadisələrin gizli məqamları ilə tanış edən möhtəşəm bir romandır. Əsərdə insan faciəsi danılmaz faktlarla obrazlaşdırılır. Ədəbi qəhrəman qalibdir, ancaq onun itkiləri qələbənin gətirdiyi sevincdən çoxdur. Maraqlısı da budur ki, insan itirməyə vərdiş edir, müharibənin sərt qanunları qarşısında aciz qalıb, bu itkilərlə barışır, necə deyərlər, düşdüyü mühitin yazılmamış qanunları ilə yaşamağa məhkum edilir. İnsanlar döyüşürlər, onları başqa şeylər maraqlandırmır, daha doğrusu, haqqında düşünməli başqa nə varsa, döyüş anında unudulur. Döyüşçü onu nə gözlədiyini də bilmir. Döyüşdən sonra ağrılı-acılı hadisələri xatırlamağa başlayır və anlayır ki, müharibə insan üçün, elə cəmiyyət üçün də ən böyük dərsdir. O dərsdə itirdiyi qazandığından çoxdur. Ən yaxın silahdaşlarını, dostlarını itirə-itirə gedir. Əlbəttə, bu, fərdin müharibədən çıxardığı nəticədir.
İşğalçı erməni də olsa, insandır və müharibə ona da yaralar vurur. Müharibənin ağlatdığı insanlar çoxdur, xəyallarını başlarına uçurduğu insanlar saysız-hesabsızdır. Onlar müharibədən sonra yaranmış xarabalıqların içərisində özlərinə yer axtarırlar, lakin rahatlıq tapa bilmirlər.
Romanın məzmunu artıq müharibənin dayandığı, atəşkəs elan olunduğu bir dövrdə Qarabağda yaşayan erməni əsilli “qəhrəmanların” gündəlik həyatı ilə bağlıdır. Müharibə davam etməsə də, ölüm halları baş alıb gedir, intiharlar adi hala çevrilir. Zori Balayanın anasının düşüncələri, zabitlərin dialoqu, cəbhə xəttinin təsviri, hətta haşiyələr və başqa hadisələr məzmunu tamamlayır. Müəllif qəhrəmanın çıxılmazlığını, labirintini dolğun, inandırıcı şəkildə təsvir edir: Özünə verdiyi suallara cavab tapa bilmirdi. Cavablar sanki kilidlənib boğazında qalırdı. Fikir, xəyal zəhərli ilan kimi içində gəzib dolaşırdı: “Bəlkə də düşündüyüm bu sualların cavabı olsaydı, rahatlanardım. Amma çox təəssüf, bu sualların cavabı olmayıb və heç vaxtı da olmayacaq!”
Doğrudan da, sarsıdıcı düşüncələrdir, insanı daxildən silkələyən fikirlərdir. Dərin düşüncələr onu ağuşuna alıb, fırtına qayığı atıb-tutduğu kimi yerindən oynadır: “Ha fikirləşirəm, ha düşünürəm, yenə bir doğru-düzgün yol tapa bilmirəm ki, bilmirəm. Burasını da gördüm, demək, burda beləymiş, insanın insan kimi bir başa düşən yoxdu. Heç insanı insan kimi başa düşməsinlər, bəs, milli təsübkeşlik deyilən bir anlam var idi, o harda qaldı. Bizə danışdıqları hər şey nağıl imiş, biz nağıllara inanmışıq. Adam düşündükcə lap dəli olmaq həddinə gəlib çatır. Niyə bu oyunlar bizim kimlərin başında çatlamalıdır? Niyə biz oyunların qurbanına çevrilməliyik? Oyunun əsas oyunçuları həmişə oyundan kənarda qalır, bizim kimiləri qurbanlıq qoyun kimi qabağa verirlər. Niyə? Niyə axı, belə olmalıdır? Müharibə bizim nəyimizə gərəkdir?”
Digər qəhrəmanların düşüncələri də Anuş xalanın düşündüklərindən geri qalmır. “Qəhrəmanlardan” biri kiminsə haqqında ciddi şəkildə düşünüb daşınır, öz aləmində onun çatışmayan əlamətini qabardır, çalışır həmin adama o pirizmadan yanaşsın. Bu düşüncələr reallıqdan qidalanır: “Onsuz da toyuq cücəsi kimi gündə biri, ikisi, ya azardan-bezardan, ya da düşmən gülləsindən başını yerə qoyur. Belə şeylərə biz çoxdan vərdiş eləmişik. İndi elə bir zamandır ki, heç kim, heç kimin ölüsünü ağlamır. Hərə öz başının çibinini qoruyur. Elə bir zamanda yaşayırıq ki, qardaş qardaşın ölümünə yanmır, hələ yeri gələndə kürəyindən vurur”.
Romanın müəllifi oxucusuna çatdırmaq istədiyi fikri obrazın dili ilə daha rahat deyir. Ayrı-ayrı qəhrəmanların dərdi eynidir, onlar müharibə şəraitində yaşayırlar, müharibə bitməyib və buna görə də nəzarətdən çıxmış hadisələr qaçılmazdır. Həlak olanları Yerevana çatdıran sürücü Xorenin dərdi ağır olsa da, o öz işinin öhdəsindən gəlir, amma yenə ortaya narahatedici məsələlər çıxır: “Hər ölənlə öləsi deyilsən ki! Müharibəyə gələn kefə-damağa gəlmir ki, ölüb-öldürməyə gəlir. Öldü, apar ölüsünü yiyəsinə çatdır, vəssalam. Sənin işin, ancaq bundan ibarətdir”.
Oxucu romanın dilində maraqlı məqamlarla qarşılaşır, bəzi cümlələr şifahi nitqdə olduğu kimi verilib. Əlbəttə, bu, əsərə ağırlıq gətirmir, əksinə, hissi, həyəcanı artırır, inversiativ ifadəni zənginləşdirir: “Gərək insanın yanında candan yananı olsun. Gərək insanın çətin anlarında sığındığı bir adamı olsun”. Bu cümlələr əslində belə olmalıdır: “İnsanın yanında candan yananı olsun gərək. İnsanın çətin anlarında sığındığı bir adamı olsun gərək”. Mətndə “Gərəkdir ki” də yazıb cümlələri mürəkkəbləşdirmək olar. Amma göründüyü kimi, mənim əlavə və dəyişiklik cəhdim uğursuz görünür, ən düzgün ifadə formasını müəllif özü seçib.
Qəhrəmanlarının psixoloji durumunu ustalıqla təsvir edən müəllif bütün bu halların inamsızlıqdan baş verdiyini bildirir. Onun təsvirləri o qədər dolğundur ki, hətta oxucuya sirayət edir: “Gəmisi dəryada batmış kimi çox gərgin bir görkəm almışdı. Qaş-qabağını sallamışdı. Gilasa bənzər xırda gözləri göz qapaqlarının arasından quyuya düşmüş kimi sozalırdı. Diqqətlə baxdıqda gözünün işığı öləzimiş kimiydi, zəif parıltı gözə çarpırdı. Gülüşü sifətində donmuş, yanaqlarında qrov kimi qalmışdı. İçərisində bir istirab, ağrı baş qaldırmış kimi görünürdü. Sevinc elə bil onu çoxdan tərk etmişdi. İçində hər şeyin öldüyünü zənn edirdi”.
Ümumilikdə romanda təbiət təsvirləri həddən zayadədir, mən deyərdim ki, bəlkə də təsvir olunan hadisələrin müqabilində bir qədər çoxdur, ancaq oxucu bu çoxluğu hiss etmir, çünki təsvir olunan təbiət Qarabağın füsunkar relyefi, coğrafi mənzərəsidir. Hətta müəllif obyektin (məsələn, hospitalın) önündəki, arxasındakı, sağındakı və solundakı təbiət mənzərələrini qəribə bir aludəliklə qabartmağa çalışır. Əgər söhbət yoldan gedirsə, yolun sağı, solu, hətta hamar, yaxud kələ-kötür olub-olmaması ətraflı şəkildə qələmə alınır. Adama elə gəlir ki, müəllifin təsvir etdiyi məkanda haçansa olub, haçansa bu ağacları, çayı, yamacı görüb, haçansa bu yoldan keçib gedib və indi təkrar həmin səyahətə baş vurur.
Romanda diqqət çəkən məqamlardan biri də milli mental keyfiyyətlərin fərqli şəkildə verilməsidir. Yaşlı erməni qadınının iztirabları ona görə üzücüdür ki, bu qadın gəncliyində kifayət qədər təraqlı bir həyat yaşayıb, indi isə övladları tərəfində atılıb yurdda qalıb, öz kimsəsiz ölümünü gözləyir. Erməninin özünə düşmən saydığı türkün ailə taleyi isə belə deyil, türk valideynlərini yaşlı vaxtlarında Tanrının ümidinə qoymur, əksinə, daim onun yanında olur, ya da çəkib yanına aparır ki, qayğısını çəksin. Erməni güzəranında isə hər kəsin sonunu tənhalıq gözləyir. Roman boyu tənha və yaşlı erməni qadınının çəkdiyi iztirablar məhz bu milli xarakterdən köklənir: “Bu evin altında tək-tənha ölmək istəmirəm, öləndə də gərək urvatla öləsən. İndi kimi-kimsəsi olmayan biriyəm. Onlardan elə bir fərqim yoxdu. Nə olsun oğlum, gəlinim, nəvələrim var. Nəyə yarayacaqlar ki? Öldüyümü eşitsələr, bəlkə də heç gəlməcəyəklər! Eh, bunun da daşı atılıb, nə bilim nə vaxt gələcək. Heç bir fikirləşən yox, qoca arvadı damın altında atıb getmək olmaz. Kim fikirləşəcək ki?!”
Erməni xisləti Anuş arvadın qanına işləyib, bir yandan adamların onun dərdinə soyuqluğunu insanlığın bəlası kimi görür, digər tərəfdən fürsət yaranan kimi özü üçün yaşamağı üstün tutur: “Adamları bir-birinə bağlayan dərddir. Yaxın dərdli adamlar bir-birinə yaxın olurlar, bir-birini yaxşı başa düşürlər. Gərək hamının dərdi bir olsun ki, bir-birinə yaxınlıq edə bilsin. Dərdi-qəmi olmayan nə bilir, dərdli nə çəkir. Heç onu maraqlandırmır da. Elə ki, ayağı genişliyə çıxdı, hərə özünün xoş gününün, xoş dövranının arxasınca qaçır. Nəyinə gərəkdir, kim hansı dərdi çəkir, başqasının vəziyyəti necədir?! Elə öz işində, gücündə olur. Kefini çəkib dövranını sürür. Bir yana baxanda düz eyləyir. Beşgünlük dünyadı. Çalış öz ömrünü yaşa”.
Nikolayı taxtda görən Haykanuş arvad da öz xislətindən qalmır, şahidi olduğu erməni-türk davasında baş verənlərin təbliğatını aparır, amma türk qadınlarına rast gələndə onlara yaltaqlanır. Anuş bir erməni qadını olaraq bu xisləti görür və dilə gətirir: “Özü də arvadın bir bicliyi var idi, gəl görəsən. Elə ki, bir türk gördü, onunla elə danışırdı, elə rəftar edirdi ki, deyirdin, ən yaxın simsarı, qohumudu, neçə illərdi ayrı düşüblər, bir-birini həsrətliklə tapıblar”. Haykanuşun və haykanuşkimilərn təbliğatı yavaş-yavaş öz işini görürür, Anuş da hadisələrin iştirakçısına çevrilir: “Sonralar dünyanın enişindən, yoxuşundan qalxıb-endikcə hər şeyi yavaş-yavaş anlamağa başladıq”. Anuş arvad etiraf edir ki, ermənilərin bir bicliyi var, elə ki, görürlər, məqamdı, fürsəti heç vaxt əldən buraxmırlar: “Bir balaca ara yat-yut olanda başlayırlar başqa yerdən qaşıyıb qan çıxarmağa”. Bu isə erməni həqiqətidir və erməni Anuş türkü günahlandırdığı məsələdə yanılmır: “Ermənilərin türklərdən bir üstün cəhətləri vardı. Bir-birinin tərəfini saxlayardılar, təəssübünü verməzdilər. Nə olur olsun, erməni erməninin danışdığını türkün ovcuna qoymazdı. Bir erməninin danışdığını o bir erməni sirr kimi saxlayardı”.
Bəs müəllif necə, məsələni bu şəkildə qoymaqda haqlıdırmı? Sətiraltı məqamları demirəm, müstəqim şəkildə söylənilənlər həqiqətdir! Milli mənafelər şəxsi maraqlara qurban verilməməlidir. Romanın bu hissəsi erməni-türk münasibətlərinə erməni baxışlarını əks etdirir. Düşməndən öyrənmək ayıb deyil, əgər düşmənin siyasəti müəyyən tarixi mərhələlərdə ona uğur gətirirsə! Ayıb odur ki, qarşındakı düşməni dəyərləndirə bilmirsən, özündən aşağı sayırsan, amma onu yenə bilmirsən! Bu zaman düşmənin taktikası köməyə gəlir! Müəllif bunu demək istəyir, həm də türkü özünə düşmən sayan erməninin dili ilə deyir. Bu vəziyyəti Elşadın anası Nabat xala da görür və çoxlarından fərqli olaraq, hadisələrə açıq gözlə baxır. Nabat xalanın, yəni türkün fikri bu məsələdə yaşlı erməni qadını Anuşun fikri ilə üst-üstə düşür: “Bala, bala, bu ermənilər ki, var, bunların fitnə-felindən şeytan da baş açmaz. Elə bil, gələcək köpək uşağının ovuclarının içindədi. Elə düzüb, elə quraşdırırlar ki, vaxtı yetəndə hər şey şapıltı ilə yerinə düşür. Bizimkilərə baxanda çox qabağı görəndilər. Bizimkilər bu günü fikirləşirlər, onlar həmişə gələcəklərini fikirləşirlər, gələcəklə ayaqlaşırlar”. Ciddi iraddır, amma həqiqətdir. Baş verənlər bizi məcbur edir ki, iradla hesablaşaq. Romanın müəllifi bu faktları öz əsərində təsvir elədiyi hadisələrlə təsdiq edir, daha doğrusu, reallıq, həyat hadisələri söylənilənlərin həqiqət olduğunu göstərir. Nabat xalanın həqiqəti isə onun sözləri qədər ağır çəkilidir, ona görə də o, bu həqiqəti söyləməyə ehtiyat edir: “Adam çox şeyi açıb ağarda bilmir, a bala. Təkcə ağzını açmağa yox ey, düşünməyə də adam çəkinir”.
Romanda haşiyə kimi verilmiş, əslində əsas məzmun xəttini tamamlayan “Türk uçan yol” əhvalatı da maraqlı və ibrətamizdir. Bu əhvalatda erməni hiyləgərliyi əndazəsini aşır, pis məqsədlərə çatmaq üçün ən iyrənc variantlara əl atılır. Türk üçan yol: “Bir gün də xəbər yayıldı ki, Taleh erməni Vartanın qızı Haykanuş ilə maşında “şeytan azdıran yoldan” üzü dərəyə yuvarlanıb. Ondan sonra söz-söhbət səngimədi. Ağızıları yummaq olmur, özün bilmirsənmi? Hansı ağzı yumasan? Kim deyirdi, nəşəli olub, kim deyirdi, qızla əməlli-başlı içiblər, kefləri saz olub, qıza özünü göstərirmiş, kəllə-mayallaq gedib.Hadisədən sonra anası havalandı. Atası ağır infarkt keçirdi, səs-soraq yuxarlara çatdı, kişi gözdən düşdü, yuxarı vəzifəyə çəkilmək cəhənnəmə, vəzifədən də uzaqlaşdırıldı. O artıq el-oba içində də nufuzunu itirmişdi. Nəsə, Taleh özündən sonraya da ad qoyub getmişdi – daha doğrusu, silinməz bir iz qoyub getmişdi: “Türk uçan yol”.
Haykanuşun danışdığı əhvalat isə Bakıda baş verir, onun qardaşı itini maşınla vurmuş adamın uşağını oğurlayıb, it dərisinə bükür, it kimi saxlayır. Bu məsələnin üstü açılanda Haykanuşun qardaşı Yerevanda gizlənir. Nəticə isə çox ağır olur. Haykanuşun Marusyaya dediyinə görə, onun qardaşı avtomobil qəzasına düşür, neçə illər yataq xəstəsi olur. Həkimlər deyir, beli qırılıb, daha düzələsi deyil. Arvadı biləndən sonra ki, daha Haykanuşun qardaşından ona haray yoxdu, o da ərini atıb gedir. Xoş günün arvadıymış.
Buna bənzər başqa bir əhvalat isə “Şeytan yolu” ilə bağlıdır.
Romanda erməni qadınlarının türk kişiləri haqqında etirafları da heyrətamiz dərəcədə həyat həqiqətlərinə əsaslanaraq verilib. Erməni qadını türk kişiləri haqqında deyir: “Türk kişiləri erməni kişilərindən şorgöz olur. Türk kişiləri kimdən xoşları gəldisə, zor-xoş istəyirlər onun olsun. Həm də öz istəkləri üçün özlərini cəsarətli qorxmaz göstərirlər. Erməni kişiləri biclik işlədirlər. Biz qadınlar da bicliyi yox, cəsarətli adamları sevirik”. Qarışıq ailələr bəlkə də bu istəkdən yaranır, erməni qadınını türk kişisinə bağlayan danılmaz fakt bu etirafda daha yaxşı ifadə olunub.
Erməni qadınının cazibədarlığı onun öz gözəlliyinə münasibətinə görədir, qısaca desək, kişiləri valeh edən onun özünəbaxımlığıdır. Özünə dəyər verməyi bacaran erməni qadını gözəlliyinin qayğısına qalır, çünki onun məqsədi kişiləri heyrətləndirməkdir. Düşüncə isə sadədir: “Qadının gözəlliyindən başqa, gözəgəlimliyi də olmalıdır. Onun üçün də qadında xüsusi qabiliyyət gərək olsun, ətrafı özünə cəzb edib, ətrafla münasibət qura bilsin”. Cəlbedicilik isə çox sərrast ifadə olunub: “Qıyğacı baxışları adamı gicitkan kimi dalayır”.
Romanı maraqlı edən cəhətlərdən biri də erməni qadınlarının arasındakı söhbətlərin əsasən kişi-qadın münasibətləri haqqında olmasıdır. Bir çox ailədaxili məsələlər var ki, bütün millətlərə xasdır, bunun da biri ərlə arvad münasibətləridir. Erməni ailələrindəki bəzi məqamlar türk ailələrində söz-söhbətə səbəb olmur, buna görə də müəllif həmin söhbəti erməni qadınlarının nitqinə yükləyir. Bəlkə də ailədaxili cinsi münasibətlərə bu qədər geniş yer verməsi müəllifin həkimlik peşəsi ilə bağlıdır: “Qadın yaşayanda ruhu ilə yaşayır, kişi bədəni ilə. Kişi gərək qadının ruhuna sahib çıxa bilsin. Kişi istəmədiyi qadınla yaşaya bilər. Çünki bədənini boşaldır. Qadın yaşaya bilməz. Çünki ruh boşalmır, həmişə dolmağa çalışır. Boşaldısa, demək ruh ölüb. Elə hey dolduqca dolmağa çalışır”. Məsələnin bu şəkildə qoyuluşu ailə quran gənclər üçün də ibrətamizdir. Bu cür bilgi ər-arvad münasibətlərini tənzimləyə bilər. Göründüyü kimi, roman bəhs etdiyi mövzuya və hadisələrə birtərəfli şəkildə yanaşmır, oxucusunu dartıb böyük bir dünyaya aparır.
Əlbəttə, söhbət erməni qadınlarına məxsusdur və bu fikirlər onların düşüncəsinin məhsulu kimi təqdim olunur. Bu da nəticəsi: “Həqiqəti zarafatın içində elə ustalıqla gizlədirdi ki, həqiqət onda acı yox, şirin alınırdı: “Suren kimi kişinin yanında olmaqdan Səfər kimi kişinin altında olmaq qadın üçün daha şərəflidir, – deyirdi: – Eləsinin yanında olub dərd-qəm içində boğulub ufuldanmaqdansa, beləsinin altında qalıb ahh-uuff etmək, yaşamağın dadını çıxarmaq nəyə desən dəyər. Əsas odur, yaşamağı bacarasan, kədər, qüssə içində itib-batmağı yox”.
Bu yekuna isə haqq qazandırmaq bir az çətindir: “Qadın ac-yalavac, gözü əllərdə qalan uşaq kimidir, evdə, ərindən gözü, ürəyi doymadısa, həmişə çöldə, bayırda kimdəsə, nəyisə axtaracaq, gözü heç vaxt özünə yığışmayacaq”. Əlbəttə, müəllif erməni qadınları arasında olan söhbətə görə bu şəkildə ifadə olunan yekun nəticəyə gəlir və həm də bu nəticə əsərin qadın obrazının nəticəsidir. Müəllifin böyüklüyü ondadır ki, obrazlar qalareyasını rəng çalarları üzərində qura bilir, buna görə də onları bir-birindən həm təfəkkür tərzinə, həm də mənəvi-əxlaqi səviyyəsinə görə fərqləndirməyə nail olur.
Bu isə həqiqətdir: Ərə qarşı həqarət, ikrah hissi qadında nə vaxt baş qaldırır? Cavab sadədir: “O vaxt ki, arvad özü ərinə xəyanət edir, həm də bilir ki, əri bunu hiss eləyə-eləyə özünü bilməzliyə, eşitməzliyə, görməzliyə qoyub. Bax, onda arvad kişidən iyrənməyə başlayır. Bütün başqa hisslər, qəzəb də, nifrət də sovuşub gedir, sönürmü deyim, soyuyurmu deyim, amma o hiss, yəni kişidən iyrənmək, diksinmək hissi ömürlük tərk etmir onu. Daha o adama özündən asılı olmayaraq yaxın dura bilmirsən”.
Bu cür uzun-uzadı mükalimə maraqlı sonluqla bitir, erməni qızı Marusya ərini atır, “gəzdiyi” Səfər adlı türk də arvad-uşağını qoyub evdən çıxır və Marusya ilə evlənir, iki uşağı da olur. Qarabağda vəziyyət gərginləşəndə ailə maraqlarını milli maraqlara qurban vermirlər: “Türk onu da, uşaqlarını da götürüb Rusyaya köçub. Deyib, nə türklərin içində, nə də ermənilərin içində bundan sonra xoş gün görə bilmərik. Yaxşısı budur, Rusyaya köçüb, qalan ömrümüzü orda yaşayaq”. Qeyd edim ki, bu cür mükalimələr romana ağırlıq gətirmir, əksinə, onu oxunaqlı edir. Doğrudan da, belə ailələr var və Qarabağ münaqişəsindən sonra bu ailələrin faciəli həyatı başlayıb. Müharibə həm də yeni ailə quran erməni-türk cütlüklərini çıxılmaz vəziyyətə salıb, yəni müharibəyə cəlb olunmuş hər iki millət bu cür ailələrin qurulmasına ikrahla baxır. Romanda bu məsələni qoyması müəllifin bu cür aktual və ağrılı problemlərdən yan keçə bilməməsi ilə bağlıdır.
Bütün müharibələrin yazılmamış qanunları olduğu kimi, Qarabağda baş verən hadisələrin də müəmmalı tərəfləri var. Dostu intihar etmiş erməninin Qarabağda vuruşanlarla bağlı fikirləri belə müəmmalı məqamlardan birinə aydınlıq gətirir. O, müharibəni törədənləri qınayır və bu savaşlarda yalnız kasıb balalarının qırıldığını deyir.
Döyüşlərdə uğursuzluq baş verdikdə isə erməni müharibəni davam etdirən “başbilənlərini” hədəf götürür: “Günahın hamısı o qanmaz, özündən razı böyüklərdədir. Duxun çatmır niyə döyüşürsən? Bu camaatı niyə qırğına verirsən? Duxlu oğlansan, gəl öz sinəni qabağa ver, görüm verə bilirsənmi? Verə bilməzsən! Can şirin şeydi axı! Guya sənin balan gəlib burda döyüşər? Ay döyüşdü ha! Yox, yox, heç vaxt döyüşməz! Çünki atası imkan verməz ki, onun oğlu gedib türklə döyüşsün. İmkanı var, pulu var, əli hər yerə çatır. Nə yolnan olur olsun, o öz oğlunu Qarabağa göndərməz, uzaqbaşı İrəvanda-zadda, ya başqa bir daldey yerdə başını girələyib çıxıb gedəcək”.
Roman bəzi gizli mətləblərə də işıq salır. Belə səhnələrdən birini Anuşla qoz ağacının dialoqu təşkil edir: “Çox vaxt da mənim yanıma gələndə Zorikin qarasınca deyinirdin. Oğlunun da şikayətini mənə edirdin. Mən də özümlə fəxr edib, ucalığımı dərk edirdim. İnsan da elədir, gərək onu kənardan görüb dəyər versinlər. Hər kəs özü-özlüyündə o dəyəri görə bilmir. Yox, Zorik İsmayılin oğlu olsa da, ona heç oxşamır, çox murdar xasiyyəti var, murdarlıqda Aşota oxşayır, Aşotun əlindən su içib axı, – deyirdin”. Bu cür faktlar oxucunu bilmədiyi və eşitmədiyi məsələlərdən agah edir. Zorik biləndə ki, türk İsmayıldan törəyib, onun türkə qarşı nifrəti artır. Bunu Zorikin anası danışır: “Müharibə hər şeyin üstündən bir qara xətt çəkdi. O, müharibəyə gedib qayıtmadı. Hər şey alt-üst oldu. Sonra Zorik biləndə ki, əsl atası İsmayıldi, uşaqda ona qarşı nifrət yarandı. Hər şeyi nifrətlə qarşıladı. Bunu o it oğlu Aşot demişdi ona”.
Belə sirli səhnələrdən biri də erməni qadının oğluna danışdığı əhvalatla bağlıdır. Erməni qadını maraqlı gizli məqamları açıqlayır: “Biz əvvəllər Türkiyədə yaşamışıq. Əslimiz, kökümüz o tərəflərə bağlıydı. Buralara çox sonralar gəlib çıxmışıq. Gözəl şəraitimiz, evimiz-eşiyimiz, bağ-baxçamız var idi, var-dövlətimiz başımızdan aşırdı. Bir şeydən kəm-kəsirimiz olmazdı. Atam türklərlə elə münasibət yaratmışdı ki, heç kəs atamdan şübhələnmirdi. Bir də arada eşidirdin ki, bir türk uşağı itkin düşüb. Nə qədər axtarsalar da, tapa bilmirdilər”. Əslində, itkin düşən türk uşağı ermənilər tərəfindən oğurlanır və onların “yemi” olurdu.
Bu da erməninin türkə verdiyi işgəncə: “Dolab, yumru uzun olur. Taxtadan düzəldirlər. Eyzən, nehrəyə bənzəyir. İçərisi iti uclu mismarla dolu olur. Türk uşaqlarını soyundurur, içərisinə salıb, sonra fırlayırlar. Mismar bədəninə batıb qanını tökür. İnsanı işgəncə ilə öldürürlər. Qanı tam axıb qurtardıqdan sonra qanından çörək bişirib yeyirlər. “Türk qanından çörək hazırlayıb yemək savabdır,” – babam belə deyir”. Ermənilər türk uşaqlarını, özü də oğlan uşaqlarını dolabdan keçirib qanını tam çıxarırlar, sonra da qanından çörək yoğururlar. Romanın bu yerində istər-istəməz oxucunu fikir götürür:Əcəba, bu dərəcədə də nifrət olarmı? Qurban kimi uşaqları niyə seçirlər? Bu necə vəhşilikdir?
Əsərən maraqlı yerlərindən biri İsmayılla Anuşun söhbəti üzərində qurulub. Bu, İsmayılın ruhudumu, xəyalıdımı? Fərqi yoxdur! Əsas odur, İsmayıl o dünyada narahatdır, narahatdır ki, ondan öz xalqına divan tutan bir övlad qalıb, bu övlad hər iki xalqın nümayəndəsi olsa da, bir xalqın, erməninin təəssübünü çəkir, nəinki təəssübünü çəkir, hətta bu xalqa düşmən saydığı türkün qanını içməkdən belə çəkinmir, körpələrinə isə divan tutur.
Amma İsmayılla Anuşun dialoqunda düşündürücü psixoloji məqamlar da var, ibrət olan, nəticə çıxarmalı məqamlar! İsmayılın xəyalı ilə Anuşun söhbəti bəzi mətləblərə işıq salır, pisi, yaxşını ayırd etməyə yardımçı olur.
Əsəri maraqlı edən daha bir həyat təcrübəsi: “Adam gen gündə analız etmək gücündə olmur, tənbəlik edir. Elə ki, çətinliyə düşür, bax, onda insan başlayır bu çətinlikdən nəticə çıxarmaq üçün yollar arayıb-axtarmağa”.
Bu dialoqa nöqtəni Anuşun göz yaşları içərisində söylədiyi sözlər qoyur, o sözlər ki, yalnız erməni qadınını istədiyini verə bilmək üçün ata biləcəyi addım haqqındadır: “Sən yaxşı bilirsən, mən səni necə sevirdim. Təkcə sənin olmaq üçün hər şeyə hazır idim. Hətta sənin olmaq üçün taleyimi gətirib kor eşşək Aşotun quyruğuna bağladın, ona da razılıq verdim. Özün yaxşı bilirdin, mən hara, Aşot hara?! Amma sənin naminə bununla da razılaşdım. Bundan artıq nə edəydim? Nə qədər istəsəm də, məni özününküləşdirə bilmədin”. Bu da son, yəni acı nəticələrin başlandığı nöqtə! Bu isə cavabı məlum sualdır: “Bundan belə mənim o ürəkdə qalmağımın bir əhəmiyyəti, faydası varmı?”
Bədəlyanla Xoren Yerevana meyid daşıyır. Cəbhədə ölənlərin, yaxud intihar edənlərin sayı çoxalıb. Bu vəziyyət adi ermənini düşünməyə vadar edir. Yerevana növbəti meyidi aparan Xorenin dialoqu da bu mövzudadır, amma bir az ayıqbaşlıdır. Bədəlyanla Xorenin söhbətindən:” Xalqın başına elə bir bəla gətiriblər ki, hələ də o bəladan qurtulmaq mümkün deyil. Bu xalqın başına elə bir corab hörüblər ki, ömür boyu onun ağrı-acısını çəkəcək”. Lakin erməni xisləti sonda bu dialoqa qalib gəlir: “Böyük Ermənistan Qafqazın ən böyük və qüdrətli dövləti olacaq. Qarabağ bizimdir və bizim də olmalıdır! Biz mütləq buna nail olacağıq”.
Müharibə şəraitində olan ölkədə təkcə əsəblər tarıma çəkilmir, həm də ciddi psixoloji gərginliklər yaşanır. Hərbi xidmətdən tərxis olunmuş erməni Vartanın sonrakı taleyi bunun bariz nümunəsidir, onu Vartanın əsgər yoldaşı daha yaxşı ifadə edir: “Ordudan getmək türmədən çıxmaq kimi bir şeydi. Elə ki, ordu həyatına öyrəşdin, bir də çətin ki, cəmiyyətdə özünə yer tapa biləsən. Bir şeyi də deyim, belələrinin cəmiyyətdə davranışı çox pis olur, hərəkətlərini özlərinə tabe elətdirə bilmirlər. Özlərini müharibədəki kimi hiss edirlər. Elə bil, bu əl-ayaq onlarınki deyil, yığışdıra bilmirlər. Belələrinə çəmiyyətdə “hərbi səhra vəhşiləri” deyirlər. Sonra eşitdim ki, Vartan özünü asıb öldürüb. Yasına da getmişdim. Bax, bu mənə dərs oldu, dedim, ölənə kimi heç yana getdi yoxdu. Elə birtəhər günümü-güzaranımı bu yollarda keçirəcəm”.
Vartanın intiharının səbəbini onun əsgər yoldaşı Xoren belə əsaslandırır: “Elə ki, meylinı orduya saldın, arxada hər şey yaddan çıxır. Evdən, eşıkdən xəbərin olmur. Sən onlara yadırğadıqca, onlar da səni yadırğayır. O bir dəfə mənə dedi. “Daha evdə, eşikdə də əvvəlki hökmünü yeridə bilmirsən. Hər kəs öz kefində olur. Bilmirəm, düzgün davranammıram, yoxsa düşüncə tərzin əvvəlki deyil. Hamı sənə geridə qalmış kimi baxır. Özün də görürsən ki, dünyadan təcrid olunmusan. Hərbidə gördüyün nədir? Gördüyün bir yer olur, bir göy olur, bir də böyür-başında fırlanan qotur əsgərlər. Hərbidə heç olmasa əsgərlər sözünü pis-yaxşı eşidir. Cəmiyyətdə tullantı əşya kimi olursan”.
Maraqlıdır ki, bu vəziyyət “qalib” Ermənistanın təkcə günü-güzəranı, yaşam tərzi deyil, həm də psixoloji ovqatıdır. Hərbçi evə dönür və görür ki, gənc arvadı başqası ilə ailə qurub, onun gəlişini gözləməyə səbri çatmayıb. Yaxud ailədə özbaşınalıq baş alıb gedir, kimsədə əxlaq hissi qalmayıb. Bu hal müharibələrin görünməyən tərəfidir. Müharibənin görünən tərəfi də ağrılı-acılıdır, bunu müharibəni törədənlər də, müharibəni davam etdirənlər də yaxşı bilirlər. Ona görə də düşüncələrinə hakim kəsilə bilməyən “Sandığ”ın qəhrəmanı qərarını ifadə etməkdən çəkinmir: “Xoşuna gəlsə də, gəlməsə də, müharibənin özünəməxsus qanunları var – aclıq, sususzluq, səfalət içində yaşamaq!”
Zorikin anası Anuşa etirafı: “Adamın bir ideologiyası olmalıdır. Görmüsən, ideologiyası olmayan adam cəmiyyətdə tanına? Mən də bu ideologiyanı özümə seçdim. Artıq məni millət atası kimi tanıyırlar. Təkcə mən sənin, nə də Aşotunmu deyim, İsmayılınımı deyim, heç kimin oğlu deyiləm. Artıq mən böyük Ermənistanın böyük oğluyam. Hamı mənim ideyalarımla oturub durur. Nə olsun ki, bayaq dediyim kimi, apardığım ideologiya yalanların üstə qurulub, yalanlara söykənib. Bəlkə də kimsə bir balaca təkan verib tərpətsə, uçub dağılar. Yalanlar hamısı darmadağın olub yerlə yeksan olar. Amma biz onu çox qoruyur, qorxuruq, qoymuruq kimsə onun yaxınına gəlsin. Elə hamı kənardan seyr edir. Axı, yalanlar kənardan yaxşı görünə bilər, kimsə ona yaxınlaşarsa eybəcərliyi tez gözə çarpar”.
Zorikin qürur yeri: “Türk kişisi başqasının adından dünyaya uşaq gətirib, sonra dananda bilmirdimi aqibəti belə olmalıdı?! Bilmirdimi, məhəbbət məhəbbətlə, nifrət nifrətlə qarşılanır?! Hər şeyin qarşılığı olur. Tarixin üstümdə qara ləkəsi var idi. Mən kimin oğlu idim və kimin oğlu kimi adım hallanırdı. Axı, mən o ləkəni üstümdən yumalı idim, özü də türk qanı ilə. Mən bunu qarşıma məqsəd qoymuşdum. Məqsədimə ürəyim istədiyi qədər nail olmuşam. O mənzərəni heç cürə həzm edə bilmirdim. İndi o ləkələri yuduqca şöhrətin ən uca zirvəsindən boylanıram. Bütün ermənilər, qızları ərə gedəndə Zori Balayanın “Ocaq” kitabını cehizlərinin üstə qoyurlar”.
Sandığın sirri türk deyimlərinə bələnib, misal çəkilən də türk ata sözləri və məsəlləridir. Elə sandıqla bağlı deyimlər də: “Nədən doğulur doğulsun, həqiqət budur, amma bir şey məni yaman qıcıqlandırır, nə idi sənin məqsədin, sənə kim demişdi ki, o sandığın ağzını açıb, olub keçənləri eşələyib ortaya tökəsən? Mənim də dincliyimə haram qatdın. Heç bilirsən, o sandıqda nələr yatır. Axı sandıqlar insanların dar günü üçün saxlanc yeri, sirr yeri olub. Bir vaxt olur, açılışında sandıqdan çox şeylər çıxır. Sandıqlar töküldükcə olub-qalanlar üzə çıxır. Görünməyənlər gözə görünür. Eşidilməyənlər eşidilir”.
İsmayıl Anuşla bağlı xatirələrini belə bitirir: “Sən mənim keçmişimdə öldün. O, ərin adlanan Aşotla birlikdə öldün. Sənin Aşotdan heç də elə fərqin yoxdu. Bircə görüntüləriniz fərqlidir. İnsan öz günahlarına bulananda daha çirkablı, daha natəmiz görünür. Sən öz günahlarına batmısan. Öz günahlarında boğulursan. Daha səni heç kəs görmür, təkcə özün-özünü görürsən və özün özünə nifrət edirsən. İllərlə yığılmış günahların altında qalmaq daha təhlükəlidir. Amma ölüm də o günahları yuya bilmir, canın qurtara bilmir. Gedəndə özünlə o günahları da aparırsan”.
Sandıq hansı sandıqdır? İçində sirlər olan sandıq açılanda bu sirlər faş olur. Beləliklə, açılmış sandıq əslində həqiqəti aşkarlayır, o həqiqəti ki, türk qoynunda erməniyə yer verib, erməni isə yerini bərkidəndən sonra türkə qənim kəsilib. Ermənilərin türkə olan nifrətinin kökündə həm də “axçilərin” türk kişilərini öz ərlərindən üstün tutmaları dayanır, Anuş xala kimi hətta onlardan gizlicə övlad tutub, bu övladı aşotların dölü kimi qələmə vermələridir.
İnsan əməlinin nəticəsini mütləq görür. Anuş xala Cəhənnəmin qapısını döyür, amma özünü İsmayılın nəvəsi kimi təqdim edən qız onu Cənnətə aparır. Anuş xala Cənnətdə özünü narahat hiss edir və Cəhənnəmə dönmək istəyir: “Qızım, insan gərək öz yerini bilsin, haraya düşəcəyini dərk edib başa düşsün. Buralar mənim yerim deyil! Durum, asta-asta gedim. Cənnətdə xəcalət çəkə-çəkə yaşamaqdansa, cəhənnəmdə yanmağım daha yaxşıdır”.
Roman bitir, epiloq isə roman boyu danışılan əhvalatın metaforik yekunudur. Oxucu düşünür: Sandıq açıldımı? Bəs sandığın içindəki nəydi belə?
Cavab sadədir: Sandığın içindəki oxucunun əlində tutduğu kitabdır, Qarabağda baş verən hadisələrin sirli-soraqlı, bir az da gizlin tərəflərinə işıq salan roman özüdür!
Bilal ALARLI (Hüseynov),
ADPU Cəlilabad Filialının müəllimi,
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru,
Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü