Qovuşacaq bölünənlər, bölgələr,
Nurlanacaq qaranlıqlar, kölgələr,
Diriləcək Oğuz xanlar, Bilgələr,
Türkə səcdə, Türkə təzim olacaq,
Bugün-sabah dünya bizim olacaq.
Z.Yaqub
“Ruhlar məndə qərar tutub, mən elə Türkün ruhuyam” deyən Xalq şairi Zəlimxan Yaqubun yaradıcılığında türkçü¬lük, Türk dünyası mövzusu mühüm yer tutur. Əslində onun yaradıcılığını Türk dünyasından kənar təsəvvür etmək müm¬kün də deyil. Bunu professor Tofiq Hacıyevin dedikləri də bir daha təsdiq edir: “Zə¬lim¬xan, türklük sənin qanına elə ho¬pub ki, sən “türk” deməyəndə də onun dünyasından xəbər verirsən”. Tənqidçi Əsəd Cahangir deyir: “Zəlimxan Yaqub şeirə Yunus Əmrədən tutmuş Aşıq Ələs¬gərə qədər min illik türk-islam ədəbiyyatı üzərində gəlib. Bu¬na görə onun şeirləri son dərəcə milli olduğu qədər, həm də bə¬şəridir. Türk¬lük onun şeirlərinə millilik, İslami düşüncə isə bə¬şə¬rilik gə¬tirir”. Ədəbiyyatşünas alim, Zəlimxan Yaqub yaradı¬cı¬lığından bəhs edən “Əzəl-axır dünya Türkün dünyası” kitabının mü¬əl¬lifi Azər Turan isə belə deyir: “Zəlimxan Yaqubun şeir¬lərində türkün genetik yaddaşı dipdiridir”.
Böyük Türk dünyasını “bir canın içində min bir cahan” kimi dəyərləndirən, “bir yanda Yəsəvi, bir yanda Teymur – Ulu Səmərqəndəm, qədim Yəsiyəm” deyən Zəlimxan Yaqub yazır:
Türküstan canımdı,
Turan varlığım,
Turanla Quranın
qafiyəsiyəm!
(“Qafiyə”)
Müstəqilliyimizin ilk illərində, torpaqlarımızda qanlı döyüş-lərin getdiyi bir vaxtda şair Türkiyəyə gedənlərdən nə istəyir: Türkiyə adlı bir kitab, yaralarımızı tikməyə “işığım, nurum” dediyi İstanbuldan, Bursadan, Ərzurumdan, Sivas¬dan iynə, sap, bizi düşündürən dumanlı suallara aydın cavab, Türkün ürəyi boyda ürək gətir, – deyir:
Bu ürək səndə yoxsa, o meydana girmə sən,
Ömrünü hədər verib, vaxtını itirmə sən.
Türkün ürəyi boyda Türkiyə gətirməsən,
Nə özünə zəhmət ver, nə bizə əzab gətir!
(“Tapşırıq”)
İlk dəfə sərhəddi keçəndə keçirdiyi sevincqarışıq həyə¬canı “Sarp qapısı” şeirində ifadə edir, “Sarp qapısı, məni burda saxlama”, – deyir:
Sarp qapısı, apardığım ərmağan,
Bir ürəkdi, bir qələmdi, bir varaq.
Türkiyəyə sonrakı səfərlərində isə “Qələmə qurban olum, qis-məti qarsa yazdı”, – deyir, Mövlanası “nurlu cahan” olan Kon-yanı, Qağızmanın almasını da tərif edir (“Qağızmanın alması”), Ərdəhanı, Ərzurumun yollarını da (“Gecə keçdim Ərzurumun içindən”), Gözəllər gözəli, dünyanın gözlərinin nuru adlandırdığı İstanbulu vəsf etməkdən doymur, “İstan¬bula baxırsansa, Çamlı-cadan bax” (“Çamlıca”), İstanbulu gəzməyə, gözəlliyini görməyə iki göz bəs etməz, iki min göz gərəkdir, İstanbulu duymaq üçün insanın qəlbi gərək dünyanın ən möhtəşəm sarayları kimi zəngin olsun, – deyir.
Bir dəfə görən kimi,
gördüm demək yaraşmaz!
İstanbulu gəzməyə,
Bir ömür bəs eləməz,
ikinci ömür gərək,
(“Gözəllər gözəli”)
İstər Dadaloğlundan yazsın, istərsə də Qaracoğlandan, Yunus Əmrədən – hamısında eyni məhəbətin şahidi oluruq. Mövlananı Allahdan aşağıda ucaların ucası, ustadlar ustadı, xocalar xocası, Şəmsin könül həmdəmi, “Şərqin ulu qocası” adlandırır (“Mövlana türbəsində”).
“Sözü bütün dünyaya, səsi Tanrıya” çatan, adı hər bir nə¬silə əzizdən-əziz, atəşi sönməz olan, Türkün “İstiqlal mar¬şı”nı yazan, yaratdığı hər yazı “Haqqın bağrından qopan” şair Məhmət Akif Ərsoyu böyük məhəbbətlə yad edir (“Məh¬¬mət Akif Ərsoyun ev-muzeyində”). “Həsrəti gözünün içinə qədər yeriyən”, əriyə-əriyə bərkiyib, bərkiyə-bərkiyə əriyən, torpağına, kökünə bağlı, qəlbi vətən sarıdan yaralı Nazim Hikmətdən söz açır (“Oxuyuram Nazim Hikməti”).
Məşhur türk aşığı Səbri Şimşəkoğluna üz tutur:
Şimşəkoğlu, gəl, bir yazaq yazımızı,
Şimşəkoğlu, gəl, bir çəkək nazımızı.
Zəlimxanla qoşa çalaq sazımızı,
Dünya görsün qalxan kimdi, enən kimdi?
(“Kimdi”)
Özünü, qeyrətinə arxalanıb, təmiz, sağlam niyyətlə əbədiy¬yə¬tə doğru yol gedən Türkün nəfəsi, türkün nəvəsi sayan Zəlim¬xan Yaqub “Qurbanam, Türkə qurban”, – deyir. Başqa bir şeirində isə dünyanı Haqqın yolunda – Tür¬kün yolunda namaza çağırır:
Dilimdə xeyir-dua, şeirimi yaza-yaza,
Çağırıram dünyanı haqq yolunda namaza,
Çağırıram dünyanı Türk yolunda namaza!!!
(“Qocatəpə camesində”)
Bakı səmasında türk şahinlərini görməsindən qürur du¬yan şair bu şahinlərlə birgə torpağıma Ay ruhu, ulduz ruhu, “Azər-baycan” haykıran Atatürkün ruhu gəldi deyir:
Şahinlərə, ulduzlara
qucaq açdı,
Bakı şəhəri –
Türkün ruhu,
Turkün ruhu,
Türkün ruhu gəldi!
(“Türkün ruhu”)
Ürəyindəki ağrılarla bağlı Almaniyaya müalicəyə gedər¬kən yolüstü bir neçə günlüyə İstanbulda Atatürk köşkündə qalan şair, Atataürk köşkündə keçən günlərim “əlli il sürdü¬yüm bir ömrə dəydi”, – deyir:
Min kitab yazsan da, demə bəsidi,
Yaddaşın harayı, ruhun səsidi,
Allahın şairə hədiyyəsidi,
Atatürk köşkündə keçən günlərim.
(“Atatürk köşkündə keçən günlərim”)
Doğru yoldan azanların, türkün düzünü tərsə, haqqı nahaqqa yozanların, türkə quyu qazanların səfimizi pozmağa çalışdığı bir vaxtda Türkiyədə ermənilərdən üzristəmə kam¬pa-niyasına başla¬yan¬lara kəskin etirazını bildirir:
Yaxşı bilir doğu, batı,
Hardan gəlir Türkün zatı.
Əldən verməz ehtiyatı,
Türk yağıdan üzr istəməz.
(“Türk yağıdan üzr istəməz”)
Şeirləri ilə Türk dünyasının xəritəsini cızır, tarixi keçmi¬şimizi gözlərimiz önündə canlandırır. Bu məqamda özü də sanki tarixçi-alimə dönür gözlərimizdə.
Dəmir qapı Dərbənddən danışanda yana-yana deyir ki, bir yerdə ki, sevinc dərdə qənim deyil, iz mənim, naxış mənim olsa da, “Vətən ətri verən gülü, Vətən dadan suyu” yoxdu, içi içimə, çölü çölümə oxşamırsa, “mənim dilimdə danışır, mənim dilimə oxşamır”sa, “məclisində ozanı, məscidində əzanı”, qalaq-qalaq dərdini olduğutək yazanı yoxdusa, Vətən qürbətə dönübsə, “Mənim olan mənim deyil”:
Dərbənd dərdin yekəsiymiş,
Yadın yağlı tikəsiymiş.
Ağrıları parça-parça
Ciyərimi sökəsiymiş,
Bu mənim Vətənim deyil.
“Mənim dərdim siyasətin küpəgirən qarısında”dır, dərdimiz təkcə Dərbəndlə bitmir deyir:
Borçalı da bu gündədi,
Təbriz də, Kərkük də belə.
Kök mənim, budaq özgənin,
Baş mənim, papaq özgənin.
Çiçəyi çəmənim idi,
Libası kəfənim idi,
Torpağı vətənim idi.
Dünənə bax, ay eloğlu,
Sənin idi, mənim idi.
Bu mənim Vətənim idi,
Bu mənim Vətənim deyil!
(“Dərdim – dəmirqapı Dərbəndim”)
“Mən öləndə üzümü Borçalıya çevirin” deyən şair Bor¬çalı harda yerləşir deyənlərə cavab verir ki, Borçalı arzu¬muzun nüba-rında, könlümüzün qübarında, əlimizin qaba¬rında, alnımızın tərin¬dədir. Borçalı çiçəklərin zərində, yer üzündəki səkkiz cənnət¬dən birindədir və o hər “ağlı aza, kefi saza, dayaza” görünməz, çünki yeri şairin könlünün ən dərinindədir (“Borçalı harda yerlə-şir”). Və deyir ki:
Kərkükü, Dərbəndi xatırlamazdım,
Əgər Borçalıda doğulmasaydım.
(“Dərbənddən gəlirəm”)
Bir vaxtlar laylası çalınan, şeiri oxunan, cinası ilmə¬lənən, təcnisi toxunan, balı dodaqlardan süzülən, çeşməsi quru¬mayan, suyu bulanmayan, dünyaya Dədə Ələsgəri bəxş edən Göyçəni bir yay günündə gəzib taleyindən halı olan, “Köküm Borçalıda, özüm Göyçədə” deyən Zəlimxan Ya¬qubun “göyüm-göyüm göy¬nə¬yən”, sızıldayan yarasına çevrildi Göyçə XX əsrin sonlarında:
Göyçə dərdi döndü coşqun sellərə,
Bilən bilir, kim axıtdı, kim axdı.
Hey fikirləş, sonu yoxdu bu dərdin,
Zaman-zaman çözələnən yumaqdı!
“Divar və çay” şeirinəd bir vaxtlar alman xalqını iki yerə bölən Berlin divarları önündəki düşüncələrini ifadə edir və bu divarları millətimizi ikiyə bölən çayla müqayisə edir:
Bir dövləti ikiyə
bölən divar yıxıldı;
Bir milləti ikiyə
bölən çayı neyləyək?
Bu gün dünyada baş verən proseslərə də biganə qalmır şair. Neçə il əvvəl yazılsa da, bu gün dünyada baş ve¬rən siyasi burul¬ğanlar zamanında da aktuallığını saxlayan “Bir kövrək havadı sazımda Kərkük” poemasında son illərdə İraqda cərəyan edən proseslərə diqqəti çəkir, burdakı türk¬lərin taleyindən narahatlığını dilə gətirərək “Qarabağın dalınca gedən Kərkü¬küm” deyə haray çəkir. Şair yaxşı bilir ki, demokratiya pərdəsi altında qərbin dəstəyi ilə şərqdə cərəyan edən hadisələrin əsas hədəfi Türki¬yədir, türklərdir:
Qürbət qəm gətirən qəmxanə sözdü,
Vətən işıq sözdü, pərvanə sözdü.
İran da, İraq da əfsanə sözdü,
Türkün başındadı xatalar, lələ.
Doğmaların bir-birinə uzaqdan uzaq olduğunu, Vətənin qür¬bətə çevrildiyini, öz evinin içində talesiz qonağa çevri¬lənləri, Tür¬kün torpağına qənim kəsilib, qanına susayanları görəndə Türkün iqlimdən-iqlimə at oynatdığını, şanlı tarixini xatırladır, “Hardasan Türk oğlu, harda yatmısan”, – deyə haray çəkir, təkcə şanlı keçmişimizlə öyünməyin bu gün az olduğunu deyir:
Keçmişə güvənmək bir təsəllidi,
Yapışma tarixin daş yaxasından.
Türk oğlu, düşmənin bizə bəllidi,
Qurtar Kərkükümü dərdin yasından.
Qarabağın da Ərbil, Mosul taleli olduğunu xatırladan şair “Borçalıtək könül varı talan” olan, “namazını Türkə sarı qılan”, “taleyində bir ingilis barmağı” olan Kərkükə, kər¬kük¬lülərə deyir ki, “Borçalıyam, nə çəkirəm mən bilirəm”, Kərkükün, Bayatın, “tərsinə işləyəyn saat”ın nə demək olduğunu mən bilirəm, çünki mən də vətəni qürbətə dönən¬lərdənəm. Bu gün Türkün üzləşdiyi problemlərin səbəbini və onu yaradanların ünvanını da cəsarətlə göstərir:
Hər gün unudulur, qeybə çəkilir,
Kişi oyunları, mərd oyunları.
İndi başqa cürə oynanır, lələ,
Şahmat oyunları, nərd oyunları.
Usta hazırlanıb, asta qurulub,
Quzu oyunları, qurd oyunları.
Nə türkün, nə kürdün günahı yoxdu,
“Ağ ev”dən başlanır, “Ağ ev”dən gəlir
Bu Türk oyunları, kürd oyunları.
Türkün başındadı, Türkün başında,
Ərəb oyunları, fars oyunları.
Şair deyir ki, doğu ilə batını qucaqlayıb göyün yeddi qatını silkələyən, bu gün Haqq yolunda yürüyən Türkü nə ayaz, nə bo¬ran, nə də bürkü qorxuda bilməz. “Dur yəhərlə ərənlərin atını”, – deyə Türkü Haqq işi uğrunda mübarizəyə səsləyir, “hardan gəlib ha¬ra getdiyini bilən” yolda inamla addımlamağa çağırır. “Dur yəhərlə ərənlərin atını”, qurtu¬luşun yolları döyüşdən keçir, deyir, öz qanından qorxanı Türk saymır və Gilqamışdan, Alpamışdan, Ma¬nasdan geri qalmayan yeni qəhrəmanlıq dastanı yaratmağa ruhlandırır:
Atilladan Atatürkə gələn yol,
Qalxan olsun, başın üstə, qalxan, türk!
Çanaqqala Malazgirdin davamı,
Türk deyil ki, öz qanından qorxan türk!
Təmiz süddən mayalansın, doğulsun,
Mete kimi, Oğuz kimi bir xan, türk!
Yaddaşında sıralansın, anılsın,
Ərtoğrul bəy, Osman Qazi, Orxan türk!
Yenə Tanrı dağlarını qucaqla,
Dağlar olsun səngərin türk, arxan, türk!
Döyüşən türk, oyanan türk, qalxan türk!
(“Döyüşən Türk, oyanan Türk, qalxan Türk”)
“İlk andımız, son andımız Turandı” kimi bir inama söykənib bu müqəddəs yolda “şəhid verin, qurban verin, can verin, cansız¬lara şah damardan can verin” deyərək müba¬ri¬zəyə səsləsə də, eyni zamanda tələsməməyi, təntiməməyi də məsləhət görür. İnanır ki, tarix bir az haqq sözündə ləngisə də, “vaxt Təbrizin, dünya ərkin dünyası, yol Tanrının, haqqı dərkin dünyası”dır, Çin səddini aşanlar yenə qayıdacaq və “əvvəl-axır dünya Türkün dünyası” olacaq. Sadəcə, bu yolda üç gün, beş gün gec-tez ola bilər. İnanır və oxucusunu da inandırır ki, Oğuz xanlar, Bilgələr diriləcək, qaranlıqlar nurlanacaq, bölünənlər qovuşacaq, yeni mizan, yeni düzən – Türkə təzim, Türkə səcdə olacaq:
Qovuşacaq bölünənlər, bölgələr,
Nurlanacaq qaranlıqlar, kölgələr,
Diriləcək Oğuz xanlar, Bilgələr.
Türkə səcdə, Türkə təzim olacaq,
Bugün-sabah dünya bizim olacaq.
(“İlk andımız, son andımız Turandı”