Qiymət Məhərrəmli,
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, şair-publisist.
Şəki… Şəkililər…
Hər bir xalqın şifahi ədəbiyyatının, incəsənətinin səviyyəsi onun dünya xalqları arasında tutduğu mövqe ilə birbaşa əlaqədardır və bu mövqeyə təsiri böyükdür. Xalqların qədimliyi, keçdiyi tarixi yol və mədəni səviyyə onların yaratdığı şifahi xalq yaradıcılığı nümunələrində (bayatı, nağıl, əfsanə, rəvayət, dastan və s.) öz əksini tapmaqla yanaşı, həmin mədəniyyətin daşıyıcısı kimi də əsrlərdən-əsrlərə ötürülərək yaşadılmasında mühüm rol oynamaqdadır. Bu baxımdan, belə bir qənaətə gələ bilərik ki, Azərbaycanın ayrı-ayrı bölgələrinə məxsus ağız ədəbiyyatı nümunələrinin mövcudluğu sayəsində olduqca zəngin folklor mədəniyyətimiz formalaşmışdır. Nağıl və dastanlarımızın, rəvayət və əfsanələrimizin, atalar sözləri və məsəllərimizin, lətifə və bayatılarımızın… zaman-zaman xalqımızın folklor xəzinəsinə daxil olması, bu xəzinənin getdikcə zənginləşməsinə şərait yaratmışdır. Bu nümunələr arzu və istəklərin, mədəniyyət və davranış səviyyəsinin, qəhrəmanlıq və şücaətlə şərtlənən dövr və məqamların xalqın mədəni həyatına müdaxiləsindən doğulur sanki; dildən-dilə keçən hansısa şifahi ədəbi formanın yaranışı ilə təzahür edən xalq yaradıcılığı əbədiyaşarlıq statusu qazanır. Xalqın özü tərəfindən yaradıldığı üçün bu nümunələr hər zaman sevilir, dəyərini qoruyub saxlayır. Bunlardan ən geniş yayılanı da lətifədir ki, onu dinləməyi və söyləməyi xoşlamayan adamı təsəvvürə gətirmək mümkün deyil.
Lətifə şifahi ədəbiyyatın bir qolu kimi, bütün xalqlar tərəfindən çox sevilən yaradıcılıq formasıdır. Molla Nəsrəddin lətifələrinin xalqımızın övladlarının ağıl, şüur, əqidə və idrak səviyyəsinə, dünyagörüşünün formalaşmasına təsiri hamıya məlumdur. Hazırdasa Azərbaycanda lətifənin vətəni kimi qədim Şəkinin adı öndə çəkilir.
Təsadüfi deyildir ki, əsrarəngiz gözəlliyə malik qədim Şəkinin adı çəkiləndə istər-istəməz insanların dodağı qaçır. Yəni, biləndə ki, qarşındakı insan şəkilidir, təbəssümünü gizlədə bilmirsən. Bu da ondan irəli gəlir ki, şəkililər olduqca baməzə, şən, hazırcavab, ağıllı, saf, təmiz, səmimi və gülərüz insanlardır. Sən bircə dəfə də olsun Şəkiyə getmisənsə, yəni ayağın Şəki torpağına dəyibsə, demək artıq sənin özünün Şəkili olmağına bircə addım qalıb. Bu yerin insanlarının şirin ləhcəsi, sözü-söhbəti səni elə ovsunlayacaq, elə məst edəcək ki, heç özün də bilmədən qarşındakı ilə elə onun öz “dilində” ünsiyyət quracaqsan. Şəkili olmağı kim istəməz ki?! “Siz də Şəkilisooz?” – deyə sual verilirsə, siz çox güman ki, zarafatla da olsa, bu sözləri “ağzınızdan qaçıracaqsınız”: “Hayındı, a gözoo yiyim, mən də Şəkiliyəm!”
Şəkinin daşı-torpağı, çayı-bulağı, gülü-çiçəyi… belə insanla sanki bu şirin ləhcədə danışır. Burada insan ayaqla gəzib-dolaşmaqdan heç vaxt yorulmayacaq; hər addımda gözəl mənzərə, hər dəqiqəbaşı qəlbi ehtizaza gətirən şirin ixtilat, duzlu-məzəli atmaca. Bir azdan özün bu atmacalar üçün darıxacaqsan. Yenidən eşitdinmi, təzədən əriyib-əriyib muma dönəcəksən.
Şəkililik ilk növbədə türklük deməkdir məncə. Bu qədim diyarın sakinlərini elə ilk kəlməsindən tanımaq mümkündür. Daha doğrusu, Şəkilini tanımamaq mümkünsüzdür. Şəkili həm sifət cizgilarinə, həm başın, peysərin anatomik quruluşuna, həm də göz çuxuru və burunun fiziki göstəricilərinə görə Azərbaycan türkləri arasında müstəsnalıq təşkil edən xüsusiyyətlərinə görə seçilir.
Şəki ən çox nələri ilə tanınır? – deyə sual edilərsə, onun Xan Sarayı, Marxalı, şəbəkəsi, ipək kəlağayısı, təkəlduzu, paxlavası, pitisi… ilə yanaşı, yəqin ki, lətifələri də ilk olaraq xatırlanacaqdır. Şəki torpağının özü orijinallığı ilə seçildiyi kimi, bu məşhur sənət və yaradıcılıq nümunələri ilə də Azərbaycan və dünya mədəniyyəti xəzinəsinin ayrılmaz tərkib hissəsini təşkil etməkdədir.
Şəkiyə hədsiz turist axınına səbəb kimi, həm də bu qədim şəhərin təbiətini və arxitekturasındakı özəlliyi, strukturundakı bənzərsiz gözəlliyi, eyni zamanda insanlarının hədsiz istiqanlılığını, dilləri, ləhcələri ilə könülləri fəthetmə qabiliyyətlərini göstərmək olar. Şəkili ağıllı və hazırcavab, namuslu və dürüst, qonaqpərvər və səmimiyyəti xoşlayandır. Onun xarakterində bir cəhət xüsusilə qabarıqdır: Şəkilidə insanı tanıyıb-bilmə, onun iç dünyasına nüfuzetmə, öyrənmə instinkti çox güclüdür. Bu, kənardan bəlkə də bir qədər şübhəli təsir bağışlaya bilər. Çünki şəkililiyin bu xüsusiyyəti ilə hər kəs tanış deyil və onun nə zaman ağzından nə “qaçıracağına” heç də hamı hazır deyil. Və bu gözlənilməz haldan şaşıranlar xeyli müddət keçdikdən, işin mahiyyətini anlayandan sonra özlərinə gəlir, hətta düşdükləri “gülünc vəziyyətdə” belə gülməkdən özlərini saxlaya bilmirlər. Bunu bəzən “şəkili bicliyi” adlandıranlar da tapılır. Lakin əslində bu, heç də biclik, kələkgəlmə cəhdi kimi anlaşılmamalı, şəkilinin ürəyinin saflığından, nazikliyindən, sözü birbaşa üzə deyərək, müqabil tərəfin qəlbini sındırmadan işin mahiyyətini ona “balabanda qandırmaq” istəyindən irəli gəlir.
“Balabanda qandırma” Şəkilinin gündəlik məişət normasına, bir növ etiket qaydasına çevrilib. “Ə, sən lap yağ yiyif, yaxada gəzən adammışsan ki!” – deyən Şəkili qarşısındakını tənbeh edir ki, yalnız özünü düşünmə, ətarfındakılara da sayğı göstər. Hər yerə burnunu soxan kəslərə “Teyfəsiz toy olarmı?” – deyərlər. “Qəpəyh qəpəyə söykənir” – qənaətcillik, yığımcıllıq təlqin edən, “Tamahı ağlınnan çoxdu” isə nəfsi iti adamlara, qarnını güdənlərə, yalnız özünü düşünənlərin ünvanına işlənən ifadədir.
“Sözün düzünü zarafatla deyərlər” deyimi mövcuddur. Bu deyimin Şəkililərlə nə dərəcədə əlaqədar olduğunu söyləyə bilmərəm. Ancaq fakt faktlığında qalır: Şəkili onsuz da zarafatla da olsa, sözü üzə deməsə, rahatlıq tapa bilməz.
Məsələn, “Ay umac, mən səni işdığım, sən də məən buğuma bulaşdığın” ifadəsində belə bir məna gizlənir: axı sən kimsən ki, mən səni sayam, sən də qayıdıb mənə sayğısızlıq göstərəsən?!
Daha bir misal: “Bu günnərdə bəy başı qırxılciyhdi”. Yəni, çox keçməz, kimisə işdən azad edərlər, “arxadan vurarlar”, “torbasını tikərlər” və s.
Xəsis, kimsəyə xeyri dəyməyən adamların ünvanına deyilən belə bir deyimə də nəzər salaq: “Ondan yumurta alan içində sarısını tapmaz”.
Misallardan da aydın olur ki, Şəkililər hansısa bir insanın qələt əməlini düzəltmək, onu bir növ tərbiyələndirmək üçün ağır söz deməkdənsə, acılamaqdansa, daha çox atmacalarla, necə deyərlər, işarəylə məzəmmətləməyi, ayıq salmağı, bu yolla onu səhvini düzəltməyə vadar etməyi üstün tuturlar. Əgər Şəkli kiminsə ünvanına: “Filankəs keçiyə Kəraməddin ağa diyir” – ifadəsini işlədirsə, demək bu, həmin adamın ləyaqətsiz, yaltaq, gələnə-gedənə quyruq bulayan bir kəs olduğuna işarədir.
Tənbəl, bivec, fərasətsiz, bu səbəbdən də, özünə gün-güzaran qura bilməyən adamın barəsində – “Acınnan günorta durur” kimi istehzalı ifadə işlədən Şəkili, yalnız bugünü üçün çalışmır, o özünə halal zəhmətlə gün qazanmaqdan qürurlandığını gizlətmir: “Gəzən ayağa daş toxunar” ifadəsi zəhmətkeş Şəkilinin əzmkar, ümidverən, eyni zamanda, çətinlikdən qorxmayan, prinsipial insan olduğuna işarədir.
“Baş kəsənin, daş kəsənin, yaş kəsənin çörəyi olmaz” deyimi özlüyündə dərin məna ehtiva etməklə, birbaşa nanəciblərə, haramzadalara, insafını əldən verənlərə ünvanlanmışdır; yəni ki, ey insan, heç vaxt Allahını unutma, imansız olma, yoxsa ruzin qəhətə çıxar, yediyin çörək gözünə durar, əməlindən xeyir görməzsən.
Şəki lətifələrinin yaranma arealı olduqca əhatəlidir. Konkret şəxslərin adı ilə bağlı lətifələr mövcuddur ki, bunların da sırasında Hacı dayının adı birinci çəkilir. “Dodaxsız qalsın?” adlı bir lətifəyə diqqət yetirək:
“- Diyillər, Hacı dayı danışanda hamı qarnını tutuf gülür, amma özünün heş dodağı qaşmır. Düzdürmü?
Səən canoo yiyim, diyirsən dodağı qaşsın, kişi dodaxsız qalsın?”
Göründüyü kimi, Hacıdayılardan olanların incə yumorla, zarafatyana işlətdiyi hər kəlmə insanın eynini açmaqla yanaşı, onların hazırcavablığından da xəbər verir.
Daha bir lətifəyə diqqət yetirsək, görərik ki, burada məsələ tamam başqa cürdür: göstərdiyimiz nümunədə sarkazm, kinayə, sözün üzə şax deyilməsi diqqəti cəlb edir:
“Hacı dayı satıcı işləyirdi. Yoxlamaya gəlmiş müfəttiş yola düşərkən Hacı dayı onun cibinə pul basır. Müfəttiş dillənir:
Hacı dayı, incimədin ki? Biz də Bakıya qayıdanda əlimizə baxırlar, umurlar. Yoxsa pulu heç götürməzdim də.
Hacı dayı əlini müfəttişin kürəyinə vuraraq deyir:
Ay cənnətdiyin oğlu, heylə şeyin fikrini eləmə, hayındı elə billəm it aparıtdı”(!).
Şəkili haqqını başqasına yedirən deyil, o, mərddir, cəsurdur. Gəlirini, çıxarını biləndir. Suyu üfürə-üfürə içməkdə Şəkliyə çatan az tapılar. Uşaqdan-böyüyə sözü göydə tutandılar. Necə deyərlər, “arifdirlər, sözü işarədən qanandılar”. Bədahətən söz demək, şəbədə qoşmaq, sözü bala-bəhməzə çevirmək Şəkilinin iliyində, qanındadır. Onu bu xarakterik xüsusiyyətinə görə sevir, dəyərləndirirlər.
Gülüşü kim sevməz ki?! Lakin əgər sənin könlündən ürəkdən gülmək, könül xoşluğu ilə ömür sürmək keçirsə, Şəkiyə gəl! Bu yurdun adamları sənin yolunu hər zaman gözləyirlər.
Dünyanın ayrı-ayrı gülüş mərkəzlərini yəqin ki, bir çox cəhətlər birləşdirir, lakin Şəkini onların heç biri ilə eyni tərəzidə çəkmək istəməzdim. Çünki Şəki elə Şəkililərin, yəni qədim sakların mədəniyyətini özündə qoruyub-yaşatdığı üçün misilsizdir.
Qafqazın “gülüş mərkəzi” adlandırılan Şəki ilə Bolqarıstanın məşhur Qabrovo şəhəri qardaşlaşmış şəhərlərdir və hər il aprel ayının 1-də keçirilən “Gülüş Bayramı” bu gözəl mədəniyyət mərkəzlərində böyük təntənə ilə qeyd olunur.
İstifadə olunmuş ədəbiyyat:
Azərbaycan Folkloru Antologiyası, IV kitab, Şəki folkloru I cild. Tərtibçilər: Hikmət Əbdülhəlimov, Ramazan Qafarlı, Oruc Əliyev, Vaqif Aslan. Bakı, “Səda” nəşriyyatı, 2009. 490 səh.
Azərbaycan Folkloru Antologiyası, VI kitab, Şəki folkloru II cild. Tərtibçi: Hikmət Əbdülhəlimovdur. Bakı, “Səda” nəşriyyatı, 2002. 496 səh.
Azərbaycan Folkloru Antologiyası, XVIII kitab, Şəki folkloru III cild. Tərtibçi: Hikmət Əbdülhəlimovdur. Bakı, “Səda” nəşriyyatı, 2009. 532 səh.