Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun əməkdaşı
Azərbaycanın çox oxunan yazıçılarından biri də İsmayıl Şıxlıdır. Oçerk, hekayə, povest və romanlarında hiss və düşüncələrini təsvir edən yazıçı xalqımızın keçmişinə müraciət etmiş, tarixi hadisələri obyektiv işıqlandırırmışdır.
İsmayıl Qəhrəman oğlu Şıxlı 1919-cu il martın 22-də Azərbaycanın şeir-sənət ənənələri ilə tanınan Qazax mahlının İkinci Şıxlı kəndində doğulmuş, lakin ilk təhsilini Kosalar kənd məktəbində almışdır. Qazaxda Pedaqoji texnikumu bitirmişdir. Bir neçə il sonra Bakı Dövlət Pedaqoji İnstitutunda oxuyarkən Böyük Vətən Müharibəsi başlanmış, təhsilini yarımçıq qoyaraq cəbhəyə getmişdir.
Bir çox yazıçılarımız kimi o da yazmağa şeir ilə başlamışdır. Mətbuatda ilk şeiri “Quşlar” adı ilə çap edilmişdir. (1938-ci il Ədəbiyyat qəzeti 24 noyabr) Qoşma janırında olan şeirlərində yazıçının duyğuları səmimi olsa da, bunlar heç də sənət uğuru hesab edilməmişdir.
İsmayıl Şıxlı Kür qırağı obalarda, Xəzər sahilindəki paytaxt şəhərdə, tələbə ikən mütaliə etdiyi saysız-hesabsız bədii və elmi əsərlərdə, müharibə zamanı iştirakçısı olduğu çoxlu cəbhə hadisələrində, insanların talelərində bir yazıçı kimi həmişə axtarışda olmuşdur. Şeir yazmaqdan əl çəkməsi həyatın geniş lövhələrini hərtərəfli səmərəli axtarışları ilə əlaqələndirirdi. İsamayıl Şıxlı orduya getdiyi vaxtdan qələbədən sonra doğma kəndlərinə qayıtdığı günədək həyatında baş vermiş ən vacib hadisələri öz gündəlik dəftərində qeyd etmişdir.
“Cəbhə gündəlikləri” nin əsas qəhrəmanı yazıçı özüdür. O, təmkinli qorxu bilməyən cəsur bir əsgərdir. Müharibənin dəhşətlərini, saysız qanlı faciələri hər gün cəbhə yollarında gorsə də, onun zərif qəlbi daşa dönmür. Mərhəmət hissi, insanın yaşamaq hüququna dərin hörmət onu bir an olsa belə tərk etmir. Səngərdə, çayları keçəndə, düşmən üzərinə cumanda həlak olan hər bir əsgərin arxasında təkcə onun özünü yox, min bir əzabla, əziyyətlə ərsəyə gətirmiş ata-anasını, yaxınlarını, puç olmuş xəyalları görür.
Müharibə onun üçün insani olan hər şeyin: xoşbəxt həyat arzularının, yaxınlara məhəbbətin, sədaqət və əxlaqın, xeyirxahlıq və gözəlliyin faciəsidir. O, dəhşətlə anlayır ki, müharibə də həyatdır, yaşamaq tərzidir. Müxtəlif millətlərin nümayəndələri olan silah yoldaşları ilə vətəni həmişə göz önündə saxlayır. Bilir ki, hissə qapılmaq, müdhiş faciələr qarşısında zəifləmək daha böyük faciələrə səbəb ola bilər. Ona görə də mətinliyini itirmir, doğma Kosalar kəndindən Almaniya torpaqlarına qədər öz əsgər borcunu qorxu və yorğunluq bilmədən, dözüm və səbrlə, yerinə yetirir.
Yazıçı hər bir əsgər kimi keçdiyi yerin, azad edilən kəndlərin, şəhərlərin qan bahasına üzüb keçdikləri çayları tikdikləri körpüləri nəzərdən qaçırmır. Onları yığcam detallarla təsvir edir, çünki əsgər taleyindəki qaçılmazlığı bilir. Müharibə davam etdikcə öldürülən insanların sayı da artıq çoxalır.
Yazıçı cəbhədə əsgər iynə-sapı ilə tikib düzəltdiyi dəftərçələri odlu-alovlu günlərin qiymətli yadigarı kimi qoruyub saxlamışdır. Üç ildən artıq zamanı əhatə edən gündəliklərin saralmış, bəzən də pozulub getməkdə olan sahifələrini çevirdikcə Qafqaz dağlarının uçurum dərələri, Kuban çayının qəzəbli ləpələri, Qara dənizin qırmızı qan rənginə çalan mavi dalğaları, Belarusiya meşələrinin şaxtası, hər addımı uğrunda ölüm-dirim mübarizəsi gedən Litva şəhərinin küçələri, istehkamları göz önündə canlanırdı. İsmayıl Şıxlının dəniz desantçısı kimi xidmət etdiyi batalyon 1945-ci ilin 9 mayında Almaniyanın Friş-qaf körfəzində, Baltik sularında qələbə ilə sona yetmişdir.
Yazıçı məqalələrinin birində yazırdı: “Cəbhə yolları çox ağır və uzun olur. Hər dəqiqə bir ilə dönür, torpağın hər qarışı sonu görünməyən məsafəyə çevrilir. Getdikcə gedirsən, dizin-dizin sürünürsən, qara-çovğuna düşürsən, mərmilər diksindirir, bombalar partlayır, yanında insan nəfəsi, insan hənirtisi axtarırsan. Səngər dostun yarı yolda qalır, onun isti əli ovcunda soyuyur, kömək edə bilmirsən”.
Aradan illər keçib, fəsillər dolansa da nəmli səngərlərin acısı unudulmur. Bəzən yuxuda işıqlı pulemyot güllələri üstünə uçuşur, göyə sovrulan torpağın altında qalırsan. Yer lərzəyə gəlir, kim isə üstünə atılır, kimi isə vurub yerə sərirsən, qulaqlarında minamyot, barıt tüstüsü səni boğur, yuxudan hövlanak ayılırsan…
Bəzən döyüş yoldaşlarının tapşırıqlarını nümunəvi yerinə yetirdiyinə görə komandanlıqdan aldığı “təşəkkürnamələr”, döş nişanı, medallar, qırmızı ulduz ordeni; bir də sağında-solunda vuruşan, həlak olan silah və məslək dostlarının əziz xatirəsi gözlərinin önündən getmir.
(İ.Şıxlı. “Cəbhə yolları”. “Ədəbiyyat və incəsənət”, 1968-ci il 17 fevral).
Müharibədən sonrakı bir sıra hekayələri və “Kerç suları” adlı povestini də İsmayıl Şıxlı Böyük Vətən Müharibəsinə həsr etmişdir. Yazıçı bu əsərində cəbhə yoldaşlarının əhval-ruhiyyəsini, müharibə həqiqətlərinin kiçik bir parçasını şəxsi müşahidələri əsasında əks etdirmişdir. Qara dəniz sularında şiddətli döyüşlər, faşist işğalına məruz qalmış Krım sahillərinə od-alov içərisinə desant çıxarılması; insan iradəsinin üz-üzə gəldiyi ağır sınaqlar əsərdə açıq şəkildə əks olunur. Yazıçı ölümün dəhşətini, çoxlu qanların töküldüyünü, lakin döyüşlərdə xırdaca üstünlüyün belə böyük mərhumiyyətlər və qurbanlar bahasına başa gəldiyini geniş şəkildə qələmə almışdır. Əsərdə adları qeyd olunanlar işərisində topçu İlyas, kapitan Aslan, dükançı Dimitriyev və miçman Abbasın bu döyüşlərdə göstərdikləri şücaətləri haqqında geniş məlumat verilmişdir. Lakin nə adı çəkilən surətlər nə də “Kerç suları” əsəri Böyük Vətən Müharibəsi haqqında düşüncələri yazıçını kifayətləndirməmişdir.
Ədib daha sonralar “Odlu çarpazlar” adlı pyes yazmış, və həmin əsər 1985-ci ildə Cəfər Cabbarlı adına Gəncə Dövlət Dram Teatırında tamaşaya qoyulmuşdur. Onun müharibə təəssuratlarına əsaslanan əsərləri mənəvi saflıq, əxlaqi ucalıq, vicdani paklıq kimi məsələləri ön plana çəkməsindədir.
Yazıçının üslubi keyfiyyətləri hekayələrində də qabarıq şəkilində özünü göstərir. Yığcamlıq, dilin obrazlılığı, rəvanlığı, təsvirlərin əlvanlığı ədibin ilk fəaliyyət illərinə məxsus “Ayrılan yollar”, “Dəli kür” romanında da görürük. İsmayıl Şıxlının bir yazıçı kimi formalaşması demək olar ki, iri həcmli əsərləri ilə bağlıdır. “Dəli kür” əsəri ilə bağlı yazıçı Azərbaycan hüdudlarından uzaqlarda da yaxşı tanınmışdır.
“Ayrılan yollar” romanının mərkəzində gənc qəhrəmanların mənəvi aləmini açıb göstərmək baxımından oxucular və tənqidçilər tərəfindən qiymətləndirilmişdir. Əsərdə pambıqçı Zeynəblə traktorçu Əlinin, aqranom İmranla kənd müəllimi Nərgizin qarşılıqlı məhəbbəti təbii təsvirlər vasitəsi ilə verilmişdir.
“Ayrılan yollar” əsəri 50-ci illərin bir çox roman və povestləri kimi kolxoz kəndinə, məhsuldarlıq uğrunda mübarizə məsələlərinə həsr olunmuşdur.
XIX əsrin ikinci yarısındakı Azərbaycan kəndindən bəhs edən “Dəli kür” əsəri təbii şəkildə verilmişdir. Əsərdəki Cahandar ağa, Mələk, Şamxal, Güləsər, Şahnigar, Pristav, Əhməd, Qoca dayı, Çərkəz surətləri ahəngdar şəkildə bir-birini tamamlayır. Tarixi faktların romanın hər səhifəsində hiss olunması yazıçı qələminin zənginliyini bildirir. Roman Azərbaycanın Kürqırağı kəndində baş vermiş hadisələrin motivləri əsasında qələmə alınmışdır. Əsərdə bir yanda Molla Sadıq və onun müridləri, digər tərəfdə isə anbarlarına iyirmi kəndin gəliri toplanan Cahandar ağa kəndin ən nüfuzlu adamlarından idi. Cahandar ağa son dərəcə bitgin obrazdır. O, səhərə qədər at belində əli silahlı dolaşmağı, öz ailəsini təcavüz və basqınlardan qorumağı bacarırdı. Yeri gələndə çar hökumətini təmsil edən pristavla onun silahlı adamları yanında sərt danışmaqdan da çəkinmirdi. Qonaqsevərliyi ilə kəndə yeni gəlmiş insanlara da hörmətlə yanaşırdı. Kənd məktəbinə yeni təyin olunmuş müəllimlər, Çernyaevski və Əhmədi öldürmək istəyən kənd qoçularını Cahandar ağanın tərki-silah etməsi əsərin ən gərgin epizodlarındandır.
Əsərdə molla Sadığın fırıldaqlarına qarşı ayıq olan Cahandar ağa kənd ruhanisinin əməllərini özbaşınalıq adlandırırdı. Cahandar ağanın özünə məxsus çox mübahisəli olan bir qeyrət anlayışı vardı. İstəkli bacısı Şahnigarı mahiyyətini belə anlamadığı müridlər məclisində iştirak etdiyi üçün öz əli ilə güllələyən, cavab qaytardığı üçün əziz oğlu Şamxalı döyüb evdən qovan Cahandar ağa bu cür hadisələrə laqeyid qala bilmir, həyacan keçirirdi. Lakin bu deyilənlərin heç biri onu atının yalının və quyruğunun qırxılması qədər yandırıb yaxmır. Qəzəbindən az qala ürəyi prtlaya Cahandar ağa gözündən artıq istədiyi Qəmər atını özgələrin o kökdə görməsini və tənə vurmasını eçitməmək üçün səhər alatorandan sis-duman çəkilməmiş uçuruma aparıb güllə ilə vurur.
Cahandar ağa dəliqanlı və zalım mülkədardır. Kasıb gəmiçi oğlu tərəfindən qızının qaçırıldığını eşidəndə qəzəbindən bağırır, dönə-dönə təkrarladığı bu sözlər dediyimizi sübut edir: “Sümüyümüzü it sümüyünə caladın!..”
Cahandar ağa surətini müəllif bütün daxili ziddiyyətləri ilə təsvir etmişdir. Xırdaca bir ehtiyyatsızlıq üstündə bacısı Şahnigarı öldürməklə namusunu ləkədən qoruyan Cahandar ağa özgənin kəbinli arvadını götürüb qaçanda kiminsə namusuna ləkə vurduğunun fərqinə varmır…
Əsərdə Cahandar ağanın həyatı güclü sarsıntılar və təlatümlər içərisində keçir. Şahnigarın qətli bəzi ailə üzvlərinin onunla yadlaşmasına, doğma qızının qaçırılması, rəsmi hökümət nümayəndələri ilə baş verən ixtilaflar vaxtıilə bir sözünü iki eləməyənlərin indi üzünə durması Cahandar ağaya öz təsirini göstərir. Cahandar ağa artıq zəmanənin dəyişdiyini adət etdiyi əlçatmaz, ünyetməz igidlik, mülkədar həyat tərzinin sarsıldığını hiss edir.
İsmayıl Şıxlı Cahandar ağa obrazını öz mövqeyindən əl çəkən, qorxan adam deyil; lakin Rusiya İmperiyasının Qafqazı mənimsəməsi ilə araya gələn maneələrə, onları doğuran ictimai-siyasi səbəblərə qarşı mübarizədə tək qaldığını göstərirdi.
Cahandar ağanın bir xarakter kimi faciəsi də bundan doğurdu.
Öz sonbeşiyi Əşrəfi Qori seminariyasında rusca təhsil almağa qoyması da xarakderindəki ziddiyyətli fikirlərindən qaynaqlanırdı. Cahandar ağa bir tərəfdən görür ki, rusca savadlı olmağın əhəmiyyəti çox böyükdür, bunu zəmanə özü tələb edir; digər tərəfdən də davranışında və hərəkətlərində zəriflik, adamlara qarşı münasibətində həssaslıq müşahidə etdiyi Əşrəfin davranışları onun ürəyini açmır. Cahandar ağa oğlunun simasında hər şeydən əvvəl polad kimi əyilməz, atıb-tutan bir oğul görmək istəyirdi.
Yazıçının “Dəli Kür” əsərində keçən əsrin sonlarında Azərbaycan kəndinin ictimai vəziyyəti maraqlı bədii təsvirlərlə verilmişdir. İlk səhifələrdən əsas hadisələrin cərəyan etdiyi Göytəpə kəndinin torpaqdan güclə seçilən qara damlar arasında gözə dəyən kirəmidli evlər, əsərdə canlı şəkildə təsvir edilir. Ayağına geyməyə bir cüt çarıq tapa bilməyən Qoca dayı, maddi çətinliklər üzündən evlənə bilməyən Çərkəz, yaylaq yerində xəcalətli görünməmək üçün xörək əvəzinə bulaq suyu qaynadan Güləsər, uzaq səfərə yola saldığı oğluna cib xərcliyi tapa bilməyən Əminə xala, “bəylə bostan əkib tağı çiynində bitən” Rüstəm kişi və başqaları kənddəki qara torpaq damların sakinləridir.
Gəzdikcə qurtarmayan əkin yerlərinin, qoyun sürülərinin, mal-qaranın sahibi Cahandar ağa halal-haramı çoxdan qarışdırmış Molla Sadıq kimilər isə həmin tək-tək gözə dəyən kirəmidli daş evlərin sakinlərdir. Beş-altı metrlik əkin yeri arzusu ömürlük ürəyində qalan Qoca dayı ilə, ətrafda baş verən hadisələrin mahiyyətini bilməyən Əşrəf arasındakı dialoq çox səciyyəvidir:
– Torpaq tapılar, ay qoca dayı, fikir eləmə.
– Hardan tapılar, ay bala?
– Nə çoxdur allahın torpağı…
– Allahın torpağını bəndələr çoxdan qamarlayıblar. Ölsələr də əllərindən bir qarış da verməzlər…
Yazıçı əsərdə dövrün mürəkkəb tarixi şəraiti haqqında bədii təsəvvür oyadır. Rus işğalından sonra Azərbaycan tarix boyu dəfələrlə vuruşan qonşu dövlətlərin hərb meydanı olmaqdan göz aça bilmir. Rus iperiyasının qayda-qanunları Azərbaycanda özbaşınalığı məhdudlaşdırsada digər tərəfdən xalq ikiqat ictimai zülmə məruz qaldı. Bir çox əkin yerləri, meşə və qoruqlar ov yeri elan edildi. Sadə camaatın bu yerlərə daxil olması yasaq edildi. İnsanların arzulamadıqları bir həyat başlandı. Qabaqcıl rus, avropa yazıçıları və alimlərinin ictimai bərabərlik haqqında fikirləri müxtəlif kanallar vasitəsiilə Qafqaza, Azərbaycana yol tapdı.
Əsərdə maraqlı epizodlar əsasında göstərildiyi kimi, hökumətin hər cür qadağan tədbirlərinə baxmayaraq qabaqcıl fikirlərin yayılması işində xüsusən Qori müəllimlər seminariyası əsas rol oynayırdı.
Yeri gəlmişkən qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycanın ədəbiyyatı, mədəniyyəti tarixində görkəmli xidmətləri olmuş Nəriman Nərimanov, Cəlil Məmmədquluzadə, Üzeyir Hacıbəyli, Firuddin Köçərli və başqaları həmin seminariyada təhsil almışdılar.
“Dəli Kür” romanındakı Çernyayevski, Kipyani, Semyonov bu seminariyanın işıqlı tərəfləri, Petrov isə çarizmin yeritdiyi mürtəce siyasətin təmsilçiləridir. Seminariyanın direktoru tərəqqipərvər maarif xadimi Semyonov qaranlıq bir gecədə dostu və məsləkdaşı Çernyayevskiyə səmanı göstərərək deyir: “Orada zülmət içində parıldayanları görürsünüzmü? Bir baxın necədə sayrışırlar. Belə bir qaranlıq gecə yer kürəsi üzərinə qara pərdə salmaq, onu ört-bastır etmək istəyir. İşıq isə onu deşir? Ordan-burdan süzülüb parıldayır, özünə yol açır kimə isə işıq saçır”…
Seminariyanın direktoru Semiyonov ən yaxşı müəllimlərini onların müxtəlif millətlərdən olan ləyaqətli şagirdlərini zamanının qaranlıq göylərindəki ulduzlarla, ordan süzülən işıq zolağı ilə müqaisə edərək oxucuların yeni tipli ziyalılarına qarşı rəğbətini artırır.
Yuxarıdakı qeydlərdən göründüyü kimi “Dəli Kür” romanı dramatik toqquşmalar, qüvvətli xarakterlərlə əhatə edilmişdir.
“Dəli kür” əsərində (1957-1967) təsvirlər daha canlı, hadisələrin təqdimi daha qabarıq şəkildə verilmişdir. Buna görə də təqribən on il davam etmiş yaradıcılıq əməyinin bəhrəsi olan “Dəli kür” İ.Şıxlının həcmcə ən böyük və əhəmiyyətli əsəri olaraq qalmayıb, həm də Azərbaycan ədəbiyyatının çox qiymətli nümunələrindədndir. Bu əsər yazıçının dərin psixoloji, güclü xarakter yaratmaq bacarığını nümayiş etdirən keyfiyyətlərlə zəngindir.
Cəfər Cabbarlı adına “Azərbaycanfilm” studiyası 1970-ci ildə İsmayıl Şıxlının ssenarisi əsasında eyni adlı bədii film çəkmişdir.
İ.Şıxlı “Dəli Kür” dən əvvəl də, sonra da bir sıra maraqlı əsərlər yazmış, onların bir qismini mətbuatda “Mənim rəqibim”, “Məni itirməyin”, kitablarında nəşr etdirmişdir.
“Köynək”, “Qızıl ilan”, “Sapı özümüzdədir”, “İlğım” və sair əsərləri sübut edir ki, ədib xırda formalı əsərlərində də həyati problemlər qaldırmaq, onları canlı insan surətləri əsasında həll etmək sahəsində yüksək bacarıq sahibi olmuşdur.
İ.Şıxlının həyatı bilavasitə məktəblə, institutla, ümumiyyətlə tədris prosesi ilə bağlı olmuşdur. O, on illər boyu ali məktəbdə dərs demişdir. Azərbaycan Dövlət Pedaqoji İnstitutunda Xarici ölkələr ədəbiyyatı kafedrasının təşkilatçısı və müdiri olmuşdur.
Ədib elmi işlərlə də məşğul olmuş, tədqiqat işləri aparmışdır. Xalq yazaıçısı Mehdi Hüseynin yaradıcılığı mövzusunda namizədlik dissertasiyayı yazmış, ədibin on cildlik külliyatının tərtibçisi və elmi şərhçisi olmuşdur.
İsmayıl Şıxlı ali məktəblərimizin ehtiyyacını nəzərə alaraq “xarici ədəbiyyat tarixi” (1970) və “XX əsr xarici ədəbiyyat tarixi” (1974) dərsliklərini yazmışdır.
O, müxtəlif illərdə Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının birinci katibi olmuşdur. Milli ədəbiyyat və mədəniyyətimizin inkişafındakı xidmətləri nəzərə alınaraq 75 illik yubileyi münasibətiilə Respublikanın “Şöhrət ordeni” ilə təltif edilmişdir.
İsmayıl Şıxlı bəzi qələm dostları ilə müqayisədə əsərləri az çap olunan yazıçıdır. Lakin onun əsərlərinin bədiiliyi və əlvanlığı oxucular tərəfindən sevilərək oxunur, ssenarisi əsasında çəkilmiş filmlərinə maraqla baxılır.
AMEA Ədəbiyyat İnstitutu XX əsr şöbəsi