Azərbaycan Yazıçılar və Jurnalistlər Birliklərinin üzvü,
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Təqaüd Fondunun təqaüdçüsü,
Bəllidir ki, orfoqrafiya – (düzgün yazı) qaydaları, sözlərin və onların bütün qrammatik formalarının düzgün yazılışını müəyyənləşdirir, orfoqrafiya lüğətində də sözlərin düzgün yazılış formaları verilir. Biz bu kompleks məlumatlar lüğəti vasitəsilə lazımi sözün düzgün yazılışını, səslənmə və vurğusuna görə düzgün tələffüzünü, qrammatik xarakterini öyrənirik. Bəzi sözlərin nitqdə işlənmə yerini, sinonim-omonim qarşılığını öyrənməkdə də bu lüğət bizə əyani vəsaitdir. Hansı səbəbdənsə bu lüğətdə bəzi sözlərə tamamlə rast gəlinmir – o sözlərə ki, müəyyən sahəni əhatə edir, özündə böyük sinonimik-omonimik xüsusiyyətlər sıralayır. Məsələn, “sufist”, “sufistik” sözlərinə lüğətdə rast gəlinməməsi bir qədər təəssüf doğurur. Əslində, “sufizm”in əhatə etdiyi sahədə “sufist”, “sufistik” sözlərinə mütləq ehtiyac var. O mənada ki, bu sözlərdən biri adıçəkilən cərəyanın araşdırıcısı, digəri o sahəyə dair yazılar (janr) məğzidir, nitq hissəsi olaraq sifət kimi təzahür edir.
Yaxud “Rapsod” sözünün qarşılıq təzahürü sadəcə bir ehtimal xarakteri kəsb edir. Məsələn, “Rapsod” antik dövrdə xalq mahnılarını toplayan şəxsə deyilib. Əlavə olaraq lüğətdə bir “Rapsodiya” sözü də var ki, bu da musiqidə aidiyyəti üzrə bir sahə məğzi daşıyır – yəni antik dövr xalq musiqi yaradıcılığı sahəsidir. Sual olunur: bəs bu sahəyə dair materialların cəm olduğu proses necə adlanır? Bu suala cavab olaraq “Rapsodik” sözü (nitq hissəcə sifət) işlətmək olmazmı? “Rapsodik” – yəni antik xalq yaradıcılığına dair musiqilər məcmusu.
“Sufist” və “sufistik” sözləri gerçək mənada öz orfoqrafik nizamlarını əks etdirirlər. Dilimizin leksikonunda belə sözlərin olmadığını (təbii ki, lüğətə əsasən) ehtimal edənlər bir həqiqəti bilməlidirlər ki, yanlış müdaxilələr əks təsirlərlə üz-üzə qalır. Yəni…
Diqqət yetirək: “Sufizm” cəryanın adıdır – batini varlığı aşkarlayan, özündə yaşadan həyat tərzidir; o batini varlıq ki, onu duyan kəsdən asılı olmayaraq bütün mövcudiyyətlə harmoniyadadır. Təsəvvüflə (İslamda geniş yayılmış ezoterik dini və fəlsəfi cərəyan, mənəvi həyatın və əxlaqi dəyərlərin adı) məşğul olan, dindən, dini göstərişlərdən əsla kənara çıxmayan adama sufi, bu cərəyanın elmi təbliğatçısına “sufist” deyilir. Və bütövlükdə bu cərəyanı özündə əks etdirən yazılar isə sufistik yazılar adlanır… “Sufi”, “sufist” və “sufistik” sözlərini qarışıq salmaq olmaz.
Sual olunur: hansı səbəbdən ötən bu yüz illər ərzində alimlər “Sufizm”in elmi-ictimai təbliğatçısına dürüst bir ad verməyiblər. Hətta bir alim israr edir ki, bu cərəyanla məşğul olanlara füzulişünas deyilməlidir. Axı, “sufizm” deyiləndə, təkcə Füzuli nəzərdə tutulmur. “Sufizm” təriqətinin qurucuları olan başlıca sufilər bunlardır: Əbdülqədir Geylani (Qadirilik), Əhməd Yəsəvi (Yəsəvilik), Əhməd Rifai (Rifailik), Nəcməddin Kübra (Kübrəvilik), Şihabəddin Ömər Sührəverdi (Sührəvərdilik), Əbul-Həsən əş-Şazili (Şazilik), Hacı Bəktaş Vəli (Bəktaşilik), Mövlana Cəlaləddin Rumi (Mövləvilik), Bəhaəddin Nəqşibənd (Nəqşibəndilik), Hacı Bayram Vəli (Bayramilik), Nəimi Təbrizi (Hürufilik), Şeyx Səfiəddin Ərdəbili (Səfəvilik), Ömər Xəlvəti (Xəlvətilik) və s.
Sufilər diyarı, “Sufizm”in yayılma arealı ən geniş olan Azərbaycanda (Qadirilik, Sührəvərdilik, Hürufilik, Səfəvilik və Xəlvətilik təriqətləri – qurucuları və əsas şeyxləri mənşəcə Azərbaycan türkləri) bu cərəyanı öyrənən, təbliğ edən şəxsin müraciət obyekti bəlli deyil. Təəssüf doğurası haldır, deyilmi?
Əlbəttə, “sufi” sözünün mənası və kökü barədə mübahisələr hələ də davam etməkdədir. Tarix və ədəbiyyat alimləri, filosoflar, sufilərin özləri belə, bu sözün lüğəvi mənasını, izahını və yaranma tarixini araşdırır, bir-birindən fərqli, hətta ilk baxışda qəribə görünə biləcək nəzəriyyələr irəli sürürlər. “Sufist” və “sufistik” sözlərinə münasibəti həmin araşdırmaların bir üzvi hissəsi hesab etsək, dünya dağılar?!
Necə olur ki, “modernizm” sözündən “modernist”, “poeziya” sözündən “poetik” – “poetika” yaratmaq mümkün olur, lakn “sufizm” sözündən “sufist” və “sufistik” məğzi çıxarmaq bu qədər qəbahət yaradır?!
Aşağıda bu tip digər sözlərə diqqət yetirək:
“Publisistika” – “publisistik” – “publisit”, “pediatriya” – “pedriatik”, “statistika” – “statistik”, “orfoqrafiya” – “orfoqrafik”, “epizod” – “epizodik”, “mistisizm” – “mistik”, “avantürizm” – “avantürist”, “astronomiya” – “astronomik”, “ateizm” – “ateist”, “demokratiya” – “demokratik”, “diplomatiya” – “diplomatik” – “diplomat”, “ekzotika” – “ekzotik”, “elastiki” – “elastik”, “etnoqraf” – “etnoqrafik”, “ideoloji” – “ideoloq” – “ideoqrafik”, “sistem” – “sistemli” – “sistematik” və s. Bu sözlərdə, məsələn, “Publisistika” (ismdir) – siyasi və ictimai həyat məsələlərini işıqlandıran əsərlər məcmusu, «publisistik» (sifətdir) – publisistikaya aid yazıların belə deyək, janr, üslub xüsusiyyəti, “publisist” (ismdir) – sırf publisistik yazılar yazan, bir növ, bu sahəni öyrənən şəxsdir. Bu mənada, “sufizm” – “sufistik” və “sufist” sözləri də eyni xarakterdə məzmun kəsb edir.
Azərbaycanda “Sufizm” cərəyanını öyrənən, tədqiq edən kifayət qədər elm adamı olub və bu gün də var. Onların bəziləri Füzuli yaradıcılığında sufi meyllərini araşdırır, gözəl nəticələrə imza atırlar. Ümümilikdə götürdükdə, həmin alimlərə biz heç cür sufi deyə bilmərik. Çünki sufi, yuxarıda dediyimiz kimi, təsəvvüflə məşğul olan, dindən, dini göstərişlərdən əsla kənara çıxmayan adama deyilir. Belə halda “sufizm”i tədqiq edən elm adamına “Sufist” deyilməsi gerçəyə uyğun gəlmirmi?
Təbii ki, “sufist” sözündəki “ist” hissəciyinin rus suffiksi olduğunu ehtimal ednlər də tapılır. Həmin suffiksi təkcə bu sözə irad tutmaq, o suffiksin “çi” hissəciyi ilə əvəz olunmasını konkret tələb kimi irəli sürmək nə dərəcədə düzgündür?! Eləyə qalsa, onda hansı səbəbdən “materialist” sözündəki (bu sözün timsalında onlarla belə sözdə) “ist” suffiksi “çi” suffiksi ilə əvəz olunmur?
O da təəssüf doğurur ki, “sufist” və “sufistik” sözlərinə irad tutan, bunu böyük bir qəbahət kimi qəbul edənlərin əksəri fililoji sahənin təmsilçiləridir – o sahəyə dair elmlər doktorları, professrlardır. Əslinə qalsa, bu sözləri qəbahətə çevirməkdənsə azacıq bir araşdırma – tədqiqat işi aparmaq mümkün deyilmi? Axı hər bir səhv- yanlış fikir yeni bir elmi uğurun başlanğıcı deyilmi?
İndi deyin, elm acizdir, yoxsa alim?
Zənnimizcə, düşünməyə dəyər.