Asfalt yolun hər iki tərəfində əkilmiş meyvə ağacları sanki sıraya düzülmüş əsgərlər kimi «farağat» vəziyyəti alıb bizim bu cənnət məkana gəlişimizi salamlayırdı. Ağacların ətrafındakı çəmənliyin sıxlığından bir ovuc da torpaq gözə dəymirdi. Mənzil başına yetişdikdən sonra maşını münasib bir yerdə saxlayan atam: «Hə, uşaqlar, düşün, çəkin ciyərinizə bu havanı. Dünyada tayı-bərabəri yoxdu bu yerin.» – dedi. Hamımız bir himə bənd imiş kimi cəld özümüzü maşından çölə atdıq. Dördümüz də ətrafı maraqla süzməyə başladıq.
Enişli-yoxuşlu meşədə növbənöv meyvə ağacları dərə boyunca elə cərgələnmişdi ki, kənardan baxanda elə bilirdin onları – bir-birinin üstündə əkiblər. Ağacların arxasından görünən əlvan rəngli kiçik istirahət evcikləri olmasaydı, elə zənn etmək olardı ki, dünyanın bu guşəsi yamyaşıl örtükdən ibarətdir. Hündür ağacların arasından görünən aydın səmanın bir parçası yerə «salam» göndərirdi. Lap aşağıdan, dərənin dibindən axan iti çayın qıjıltısı eşidilir, axar suyun qulaq oxşayan səsi ilə meşənin valehedici gözəlliyi birləşib təbiətin əsrarəngiz mənzərəsinin unudulmaz təəssüratını yaradırdı.
Nadir hallarda heyrətini bildirən anam da qəribə bir təəccüblə dilləndi: – Axı niyə biz buranı indiyədək görməmişik? Vallah, günahdır. Uzaq yolları bir-birinə qatıb Yessentukiyə, Kislovodska gedəsən, Krıma, Qara dənizə can atasan, burdan-bura İsa bulağını görməyəsən? – sonra atama üz tutub gileyləndi: – Bilirsən niyə özümü qınayıram? Azərbaycanlı olasan, belə cənnət yeri otuz beş yaşında görəsən?!
Ailənin böyük qızı olduğumdan bu gözəllikləri bacı-qardaşlarımdan daha böyük həssaslıqla duya biləcək yaşda idim. Romantik təbiətli, sonsuz duyğuları, hissləri içinə sığmayan on altı yaşlı qız idim. İsa bulağında az qala hər daşı, cığırı, çayın torpağını yuyub apardığı, saçaq-saçaq aşağıya doğru sallanan qırmızımtıl-sarı ağac köklərini, üstündə xırdaca şeh tumurcuqlanan sarı qaymaqçiçəklərinin bənzərsiz rahiyəsini, uzaqdan üst-üstə yığılmış yaşıl topa buludlar kimi görünən sıx-sıx budaqların bir-birinə ilişmiş yarpaqlarını, ömründə ilk dəfə bütöv zənginliyi ilə gördüyüm, sehrinə düşdüyüm yaşıl rəngin bütün çalarlarını yaddaşına köçürmək istəyirdim.
Atam əyləşib istirahət edəcəyimiz yeri dəqiqləşdirdi. Yemək tədarükü üçün ərzaqları yerbəyer etdilər. Basdırma əti kababçıya verdikdən sonra bulaq başına endilər. Əfsanəvi İsa bulağının qonaq-qarası həmişə olduğu kimi bu gün də çox idi. Ziyarətçilər qarpız-yemişi sərinlətmək üçün bulağın soyuqluğu ilə diş qamaşdıran axar suyu altına qoymuşdular. Hər kəs bu şəfalı sudan doyunca içmək istəyirdi, lakin dişləri üşüdən buz soyuqluğu bu sudan doymaq həzzinə imkan vermirdi.
Birdən hay-küy qopdu. Bulaq başındakı daş səkinin üstündə əyləşən yerli cavanlar ayağa qalxıb: – Mürsəl kişi gəldi – deyə, hamını bu gələnin kim olduğu ilə maraqlandırdılar. Əlində qaval tutmuş, arıq, çəlimsiz, ortaboylu, nurani bir ağsaqqal kişi başındakı kepkanın günlüyünü geri itələyib əyləşəcəyi yerin yarpaqlarını təmizlədi. Bardaş qurub oturdu. Onunla birlikdə gələn tosqun, qırmızı yanaqlı qocaman kişi də eyni qaydada əyləşib kamançasını rahladı. Bu yeni gələnlərin hər gün səhərdən İsa bulağına uzun bir məsafəni piyada gəlib burada böyük şövqlə çalıb-oxuyan el sənətkarı, doxsan beş yaşlı xanəndə Mürsəl kişi və kamançaçı erməni Qriqor olduğunu söylədilər. Camaat bir anda onları dövrəyə aldı. Mürsəl kişiyə xalq mahnıları sifariş etməyə başladılar. Gözlərinin işığı öləzimiş, beli bükülmüş xanəndənin çevik hərəkətləri qocalığına, zəif vücuduna əsla uyğun gəlmirdi. O, qavalı elə şövqlə çalır, elə şadyanalıqla oxuyurdu ki, dinləyənlər eyni mahnını bir neçə dəfə sifariş edirdilər. Mürsəl kişinin ürəyəyatımlı səsi, baməzə mahnısı İsa bulağının hər tərəfinə yayılmışdı:
– Mənim toyuğum çil-çil idi,
Qanadları mil-mil idi,
Toyuq deyil, lap fil idi,
Səni yanasan toyuq tutan,
Odlanasan toyuq tutan.
Yaşlı bir kişi əlində tutduğu onluğu qavalın üstünə qoyub: – Mürsəl kişi, sən allah, «Şuşanın dağları»nı oxu! – dedi. Mürsəl kişi onluğu erməni Qriqorun kamançasının kisəsinə qoydu (pulu növbə ilə gah kamançanın kisəsinə, gah da öz pencəyinin cibinə qoyurdu). Qoca xanəndə çuxura düşmüş gözlərini uzaqlara dikib «Şuşanın dağları»nı oxumağa başladı. Doxsan beş yaşlı xanəndənin şirin səsində dünyaya göz açıb böyüdüyü Şuşaya, Şuşanın dağlarına diləgəlməz məhəbbət, sonsuz vurğunluq duyulurdu:
– Şuşanın dağları, başı dumanlı…
Qırmızı qoftalı, yaşıl tumanlı,
Dərdindən ölməyə çoxdur gümanlı,
Ay qız, bu nə qaş-göz, bu nə tel?!
Ölərəm dərdindən, balam, bunu bil,
Danışmasan da, balam, barı gül…
Şuşanın dağları yol boyu sıralanmışdı. İsa bulağından şəhərə qayıdanda axşamın ala-qaranlığında bu dağlar bir qədər də əzəmətli görünürdü. Səhər-səhər İsa bulağına gələndə də Şuşanın dağlarının başında duman görməmişdik. Al günəşin şəfəqləri dağları elə parlaq nura boyamışdı ki, Şuşanın dağları hərəsi bir günəşə bənzəyirdi. Atamın hamar, asfalt yolla şütüyən «Volqa»sı Şuşanın dağlarını bir-bir arxada qoyurdu.
– Ata, Şuşanın dağlarının başında duman yoxdu axı, – bunu da evimizin sonbeşiyi Orxan maşının pəncərəsindən dağlara baxa-baxa dedi.
– Təki olmasın, oğlum. Yəqin haçansa olub. Xalq görmədiyini deməz.
Aradan böyük bir zaman keçmişdi. İndi Şuşa da, onun dağları da əlçatmaz bir xəyal kimi uzaqlarda idi. Bakının bu qızmar yayının istisində, asfaltdan buğ qalxdığı bir vaxtda beton evin havasız divarları arasında sıxılırdım. Qəribə bir hissin təsirilə fotoşəkilləri töküşdürdüm, Şuşanın şəkillərdə qalan mənzərələrinə baxdım, baxdım… Gözlərimi əlindəki şəkillərə zilləsəm də fikrim, xəyalım uzaqlara, o əlçatmaz keçmişə uçub getmişdi. İyirmi il bundan əvvəlki nağıla bənzər o fərəhli günlər gözlərim önündən kino lenti kimi keçirdi. Əslində bu köhnə, hər şeyin ağ-qara göründüyü solğun fotoşəkillərdə əbədiləşən İsa bulağını, orada yaşanan müqəddəs anları kağız parçası lazımınca əks etdirə bilməmişdi. Şuşalı günlərin hər anının mənzərəsi, ətri, qoxusu mənim yaddaşımda, xatirə saxlancımda təzə-təriydi, canlıydı. Elə bu təzə-tər dünyadan, indi əlçatmaz olan o günlərdən xanəndə Mürsəl kişinin səsi gəlirdi qulağıma: – Şuşanın dağları, başı dumanlı…
O dağlar çox uzaqda idi. Amma mən o dağları da, onun başındakı dumanı da indi apaydın görürdüm. Lap həqiqətdə olduğu kimi. Sanki atam da fikir-xəyal aləmində gördüklərimi, duyduqlarımı mənimlə birgə hiss edirmiş kimi: – Heyif o dağlardan! – deyə, sinəsini yandıran dərin bir köks ötürdü. Bu an Orxan televizoru yandırdı: Məlahətli səsilə hava haqqında məlumatı bildirən qız Şuşada havanın yağmurlu keçəcəyini, duman, çən olacağını xəbər verirdi.