Azərbaycanın təşəkkülündə bir sıra dövlətlər öz imzasını atmışdır ki, bunlardan biri də Ağqoyunlu dövləti olmuşdur. Buna baxmayaraq Ağqoyunlu dövləti dərindən oyrənilməmiş və Azərbaycan haqqında – Ağqoyunlu dovletinin heyatimizda oynadigi bilgilər zəifliyi ilə secilmisdir. Sovet dövrü özünü demək olar ki, tariximizdə olduğu kimi tədqiqatimizdada göstərmişdi. Buna göre də, soydan qardaşımız Turkiyədə Ağqoyunlu dövlətinin araşdırılmasına xüsüsi diqqət və maraq olmuşdur. İlk sualımız belədir. Ağqoyunlu adı haradan yaranıb? Bu suala cavab tapmaq üçün yuxarıdada qeyd eildiyi kimi Türkiyə tarixçilərinə diqqət ayrılsada onlar arasındaki fərqli düşüncə, fikir müxtəlifliyi bizim bu sual üzərində hələ çox düşündürməyə və araşdırmaga zaman verəcəkdir. Ən əsaslı və nəzərə çarpacaq araşdırma totemlərlə bağlıdır ki, Türklərin totemə inamı olub olmadığı sual altındadır. M. X. Yınançın araşdırmasına əsaslanaraq demək olar ki, Ağqoyunlular qədimdən totemə inanmış islami qəbul etsələr belə bu inamlarına sadiq qalaraq bayraqlarına belə əks etdirmişlər, qəbr daşları belə qoç heykəlləri şəklində olmuşdur. Osman Turanda Yınançın fikrini təsdiqləmiş tarixçilərdəndir. Avropa tarixçisi Dögini də qeyd edir ki, Ağqoyunlu onların bayrağındakı ağ qoyun rəsmindən gələn addır. Bir sıra Türkiyə və Azərbaycan tarixçiləri bunu təsdiq etsədə yeni araşdırmalar buna hec bir əsas vermir. Totemlər fikrində biz Oğuznamələrə müraciət edərək belə qərara gələ bilərik ki, soykökümüz olan Oğuz türklərində totemin izləri belə olmayıb. Çünki orada Oğuz övladları arasında qoç payının aparılmasını görürük və aydındır ki, bir xalq totemi olan heyvanını nə yeyir nə də ona xələ gətirir.gətirir.Bu da yuxarıdakı alimlərin fikrini tamamən səhv olduğunu göstərir. Bu tayfanın adını bayrağdakı ağ qoyundan alması da heç də həqiqətə uyğun deyildir. Azərbaycan tarixçiləndən Ş. Q. Səfəroğlu, Ə. Müdərrisoğlu, E. Q. Mehrəliyev isə Ağqoyunlu adını coğrafi cəhətlə bağlamağa çalışırlar. Belə göstərirlər ki, Qoyunlu(hun) türklərinin Anadolunun cənubunda yerləşmiş boyları “Ağqoyunlu” , Şimalda yerləşmiş boyları isə “Qaraqoyunlu” adlanır. Bunlar bu fikri qədim türklərin quzeyi qara, güneyi qırmızı, batı ağ, doğu göy adlandırmasından çıxış edərək yazdıqları açıq aşkar ortadadir. Sonda isə qeyd etmək istəyirəm ki, orta məktəb dərsliklərində və bəzi tarixçilərin bizə göstərdiyi ağ qoç şəkilli bayraq tamamən yalnışdır. Sübut olaraq , Topqapı Saray Muzeyində saxlanılan və Uzun Həsənə aid olduğu göstərilən ağ bayraq üzərərində qoyun rəsminin olmadığı, Bayandur damğası və “Sultan Həsən Bayandur” yazısınin olduğunu göstərə bilərik. Daha başqa sual bizi düşündürür: Ağqoyunluların mənşəyi…
Bu sualda müxtəlifliyi ilə tarixdə özünə yer açmışdır. Bu tayfanın Azərbaycanda məskunlaşması haqqında, mənşəsi haqqında Türkiyə tarixçiləri əsaslı araşdırmalar aparmışlar. Azərbaycan tarixçilərinin belə qəbul etdiyi fikir Osmanlı qaynaqlarına əsaslanır. Bu qaynaqda Ağqoyunluların XIII əsrin sonunda Orta Asiyada Azərbaycan və Şərqi Anadoluya gəldikləri göstərilir. M. X. Yınanç isə bu fikiri qəti qəbul etmir. Onun fikrincə isə Ağqoyunlular Azərbaycan və Anadoluya Oğuz xanın dövründə gəldiklərin göstərmişdir. Qazi Əhməd Qaffari, Heydər Razi, İbrahim Hərir də bu fikrə uyğun olaraq Ağqoyunluların çox qədimdən bu ərazilərdə yaşadıqlarını demişlər. Mənşə haqqında ən mühüm məlumat isə Əbubəkr Tehrani “Kitabi-Diyarbərk” əsərində verir. Müəllif Ağqoyunluların Oğuz elinin Bayandur boyundan bir sülalə olduğunu göstərir. Bunu təsdiq edən isə 1470 ci ildə Uzun Həsənin şahzadə Bəyazidə yazdığı məktubdur. Məktubda deyilir: “Uzn illər Manqışlaq, Xarəzm və Türküstan hüdudlarında yaşayan Bayandur xanın qəbilə və adamları, Bayat və Oğuzlar bizim xöşbəxt dövlətimizin himayəsi altına sığınıb xilas olmuşlar”
X. Koroğluda Bayandur qəbiləsinin Diyarbəkirə köçərək güclü Ağqoyunlu dövləti yaratdığını yazır. Ağqoyunlular mənbələrdə çox zaman “Bayanduriyyə” kimi təqdim edilir. Bəzi Türkiyə tarixçiləri onların Şəqri Anadoludan Azərbaycana köçdüyünu yazsada bu yalnişdir onlar əksinə olaraq ilk Azərbaycanda yerləşmiş Monqol istilası zamanı Anadoluya köçmüşlər.
Belə qənaətə gəlmək olar ki, Türklər Qaraqoyunlu və Ağqoyunluların varisləridir. Bu fikri Faruk Sumerində qeyd etdiyi heç danılmazdır.
Mənbələr
T. H. Nəcəfli- Azərbaycan Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətləri. Baki2012
E. Tehrani-Kitabi Diyarbəkriyyə. Ankara 2001
Faruk Sumer Ankara 1962- 1964
Rəşiddəddin Oğuznaməsi. İstanbul 1972
T. H. Nəcəfli- Ağqoyunlu tayfalarının mənşəyi problemi Türkiyə tarixsunasliqinda. “Tarix” 1992