“Millətimizin sabahı” dediyimiz uşaqlar həyatımızın gələcəyi, ömrümüzün davamıdır. Onların təlim-tərbiyəsinə, sağlamlığına düzgün münasibət bəşəriyyətin aydın sabahının, parlaq gələcəyinin təminatıdır. XXI əsrdə yaşayacaq nəsillərin təlim-tərbiyəsinin, sağlamlığının, xoşbəxt həyatının təməli bugünümüzdən başlayır.
Bildiyimiz kimi, məktəb cəmiyyətin sosial sifarişini yerinə yetirməlidir: şagirdləri dərin və hərtərəfli biliklərlə təmin etməli, onlarda bacarıq və vərdişlər formalaşdırmalı, yüksək mədəniyyətə, mütərəqqi dünyagörüşə malik olan şəxsiyyət yetişdirməlidir.
Məhz bütün bunları nəzərə alaraq yuxarıda söylənilən problemlərin səmərəli həlli üçün ümumtəhsil məktəblərində dünya standartlarına cavab verə biləcək yeni pedaqoji və metodik yanaşmalar, yeni metodik düşüncə tərzi lazımdır.
Məktəb əksər vətəndaşların genış əlaqə saxladığı əsas ictimai institutdur. Müvafiq hazırlığı olsa da, olmasa da, müəllimlər şagirdləri öz cəmiyyətlərində məhsuldar, əməkdaşlıq və sülh şəraitində yaşamağa hazırlamalı olurlar. Hətta bu cəmiyyətlər sürətlə dəyişsələr belə. Müəllim üçün qaranlıq qalan bir yer şagird üçün zülmətdir. Bunun üçün də müəllim öz üzərində daim işləməli, dərslərinin tədrisində böyük dönüş yaratmalıdır.
Açıq cəmiyyətdə səmərəli vətəndaşlığa hazırlaşmaq şagirdlərdən mühüm idrak qabiliyyəti tələb edir, onlar öz fikrini formalaşdırmağı, təcrübə və düşüncədən məna çıxarmağı, məntiqi arqumentlər tapmağı, fikirlərini aydın və inamla ifadə etməyi bacarmalıdırlar. Amma vətəndaşın formalaşması üçün təkcə bu qabiliyyətlər kifayət deyil, sosial sahədə zəruri olan münasibət və qabiliyyətlər var ki, bunlar şagirdləri gələcəkdə dəyərli vətəndaş olmağa istiqamətləndirir.
Əgər biz istəyiriksə uşaqlar dediyimizi etsinlər, ancaq onlara özləri bildiyi kimi hərəkət etməyə və fikirləşməyə imkan vermiriksə, demək, yaşadığımız sistemin nöqsanlarını aradan qaldırmaqda və həqiqi demokratik ideyalara çatmaqda özümüz maneələr yaradırıq. Dövlətimiz azadlıq üzərində qurulmuşdur, amma bu fəaliyyətlə biz sabahkı dövlətimiz üçün azadlığı məhdudlaşdırmış oluruq. Məktəbdə uşaqlara elə bir azadlıq verilməlidir ki, onlar sabah idarəetmə işində çalışanda azadlığın nə olduğunu bilsinlər.
Şagirdlərdə özünə inam hissi onda yaranır ki, onlara sinfin və dərsin təşkilində iştirak etməyə icazə verilir, öyrənmədə sərbəstlik verilir və onların fikirləri ictimai müzakirəyə səbəb olur.
Müasir təlim metodlarından və İKT-dən istifadə sinif mühitində dəyişiklik etməyə və müəllimlə şagird arasında, şagirdlərin öz aralarında və məktəblə ev arasında baş verən qarşılıqlı əlaqələr qurmağa imkan yaradır. Son zamanlar Azərbaycanda tətbiq olunan müasir təlim metodikalarından biri olan interaktiv təlim üsullarından və İKT-dən geniş istifadə olunur.
Hər bir müəllim, diqqətlə və ağılla, həmin nəzəriyyələrdən irəli gələn tədris üsullarından istifadə edərək səmərəli öyrənmə və şagirdlərin təhsildə təşəbbüskarlıq göstərməsi üçün təlimat proqramı hazırlaya və tədbiq edə bilər.
Müasir təlim metodlarından və İKT-dən istifadə cəmiyyətin dəyərli vətəndaşları olmağa hazırlaşan, fəal və hər şeylə maraqlanan şagirdlərin təhsil aldığı siniflərin yaradılmasında müəllimlərə yol göstərəcəkdir. Bu isə dünyanın hər yerində təfəkkürə üstünlük verən müəllimlərin heç vaxt bitib-tükənməyən axtarışları deməkdir.
İNTERAKTİV TƏLİM METODLARI + İKT VƏ ONLARIN TƏDBİQİ
Təlim prosesinin daha da yaradıcı olmasının və şagirdlər tərəfindən müxtəlif üsullar vasitəsilə hər hansı bir məlumatın qavranılmasının və qəbul edilməsinin artırılması üçün müxtəlif metodlar təklif olunur.
MÜASİR TƏLİM METODLARINDAN İSTİFADƏDƏ FƏAL DƏRSİN MƏRHƏLƏLƏRİ
1. MOTİVASİYA (problem situasiyanın yaranması, fərziyyələrin irəli sürülməsi, tədqiqat sualı) – 5-10 dəq.
2. TƏDQİQAT İŞİ (qrup işi) – 10-12 dəq.
3. MƏLUMAT MÜBADİLƏSİ (şagirdlərin cavabları, qrupların cavablarının bir-birinə təqdimatı) – 7-8 dəq.
4. MƏLUMATIN MÜZAKİRƏSİ VƏ TƏŞKİLİ (hər alınan cavabdan sonra) – 5 dəq.
5. ÜMUMİLƏŞDİRMƏ VƏ NƏTİCƏ – 5 dəq.
6. QİYMƏTLƏNDİRMƏ – 3 dəq
7. YARADICI TƏDBİQETMƏ (ev tapşırığının verilməsi) – 2 dəq.
Dərsin əhəmiyyəti təkcə onun məzmunu ilə deyil, həm də forması ilə şərtlənir. Dərs həm də düşünməyi öyrətdiyinə görə faydalıdır. Dərs o zaman fayda gətirir ki, şagirdlərdə canlı maraq, kəskin reaksiya doğursun, onları diskussiyaya girməyə, materiala uyğun hərəkətə sövq etsin. Bu cür dərs təkcə canlı və maraqlı keçməklə qalmayacaq, o həm də şagirdlərə bütün ömürləri boyu onlar üçün faydalı olacaq sərbəst düşüncə vərdişləri aşılayacaqdır.
Heç də hər cür material, xüsusən də məktəb dərsliklərində olan material yuxarıdakı kateqoriyalardan istifadəyə imkan vermir. Buna görə də nə qədər ki, dərslikdəki mətni qəzet məqaləsi ilə əvəz etməyə və ya mətn oxunuşu əvəzinə şagirdlərə hansısa bir hadisə danışmağa, fotoşəkil və ya rəsm əsəri, təqdimat nümayiş etdirməyə, bilgisayar və proyektordan istifadə etsək, bir sözlə, onu daha rəngarəng etməyə hazırlaşsaq, dərs bir o qədər gözəl keçər.
Dərsin planlaşdırılması prosesini üç mərhələyə ayırıram:
1. Dərsə qədər;
2. Dərsin özü – İKT –nin tədbiqi ilə aparılır (elektron dərslikdən istifadə etməklə);
3. Dərsdən sonra.
Dərsə qədər
Dərsin məzmununa keçməzdən əvvəl şagirdlərə bu və ya digər mövzunun əhəmiyyəti, eləcə də onun şagirdlər qarşısında qoyduğu məqsəd və vəzifələr haqqında suallar verirəm. Suallar xüsusu kompüter proqramında hazırlanmış oyun test şəklində verilir (məs. “Milyonçu” tok şou oyunu).
Sualların səviyyəsi və tipləri ilə bağlı sagirdlərlə aparılan söhbət zamanı aşağıdakılara diqqət yetirilməlidir:
• BİLİK: informasiyanı eşidildiyi formada təkrar çatdırmaq qabiliyyəti.
• ANLAMA: müəyyən bir fikri öz sözlərinlə və ya hansısa başqa bir yolla yenidən söyləmək qabiliyyəti.
• TƏTBİQ: yenicə öyrənilmiş üsuldan istifadə etməklə yeni bir tapşırığın həlli.
• ANALİZ: mürəkkəb bir ideyanın səbəblərini, nəticələrini və digər tərkib hissələrini tapmaq bacarığı.
• SİNTEZ: bir neçə ideyanın bir yeni ideya halında birləşdirilməsi, köhnə ideyanın yeni variantının yaradılması.
• QİYMƏTLƏNDİRMƏ: konkret ideyanın, yaxud mənbənin hansısa tezisin izahı üçün tam uyğun gəldiyini qiymətləndirmək qabiliyyəti.
Dərsin düşünmə mərhələsində şagirdlər özləri üçün müəyyən nəticələr çıxarmalıdırlar. Bu mərhələdə qabaqcadan hazırlanmış suallar şagirdlərə verilir. Hamı bu müzakirədə aktiv iştirak edir.
“BLUM taksonomiyası” üsulu ilə qurulmuş suallar verilir:
1. Sizə mənim mühazirəmdə nə tanış idi?
2. Hansı yeni məlumatı aldınız?
3. (Hafizəni yoxlayan sual) – Öyrəndiyimiz heyvanın yaşayış mühitini sadalayın.
4. (Sintezedici sual) – Həmin heyvanın qidasını nə təşkil edir?
5. (Analizedici sual) – Hər hansı bir heyvanın öyrənilməsi nəyə lazımdır?
6. (Müqayisəedici sual) – Müxtəlif mühitdə yaşayan heyvanların hərəkət orqanlarını müqayisəli xarakterizə edin.
Şagirdlərin bilikləri bu suallar ətrafında müzakirədən sonra, sonda dərsdə alınan yeni məlumatlarla tamamlanır.
İNTERAKTİV TƏLİM ÜSULLARINDAN və DƏRSDƏ
İKT-nin İSTİFADƏSİNDƏN ALINAN NƏTİCƏ
Şagirdlərə yuxarıda sadalanan metodlardan istifadə etməklə dərsləri keçdikdə, onlarda düşünmə qabiliyyəti artır və aşağıdakı istiqamətlərdə inkişaf gedir:
1. Şəxsilikdən ictimailiyə doğru
2. Asılılıqdan müstəqilliliyə doğru
3. İKT-dən istifadə vərdişlərinə doğru
4. İntuisiyadan məntiqə doğru
5. Tək fikirlilikdən alternativliyə doğru
6. Yaradıcılığa və vizual effektlərə doğru
7. Müstəqil tədqiqat işlərinin aparılması vərdişləri təkmilləşir
8. Analiz etmək, araşdırmaq, dərketmək və ümumiləşdirmək qabiliyyəti artır
9. Ətrafda mövcud olan hər hansı bir obyektin əlamətlərini xarakterizə etmək bacarığı formalaşır
10. Təbiətə sevgi və onun qorunması istəyi dərinləşir
11. Kompüter proqramları ilə tanış olurlar
12. Şəxsi araşdırmalarını təqdimat şəklində hazırlamaq bacarığı formalaşır
13. Auditoriya qarşısında sərbəst çıxış etmə qabilləti yaran