“Gəlin təbiəti biz də düşünək
O, özü hər şeyi düşünən kimi!”
Hüseyn Arif
Biologiya dərslərinin səmərəsini artırmaq üçün məktəbdə ekskursiyalar təşkil etmək , herbari düzəltməklə yanaşı vaxtaşırı biologiya tədbiri keçirmək də vacibdir. Əyləncəli biologiya tədbirinin keçirilməsi şagirdləri təşəbbüskar olmağa müstəqil düşünüb nəticə çıxarmağa alışdırır
Bu təsadüfi deyildir. Çün ki , müstəqillik şagirdlərdə öz qüvvəsinə və bacarığına inam kimi iradi keyfiyyətlər formalaşdırır , onu başqalarının təsiri altına düşməkdən çəkindirir. Qarşıya çıxan məsələyə dair öz fikrini bildirməyə sövq edir. Biologiya dərslərində şagirdlərə təbiət haqqında məlumat veririk , təbiətə qarşı məhəbbətlərini artırmağa səy göstəririk. Belə qərara gəldim ki , “Gəlin təbiəti biz də düşünək. .
O , özü hər şeyi düşünən kimi !” .
adlı əyləncəli biologiya tədbiri keçirdim. .Bunun üçün iki aparıcıdan istifadə edirəm.
Aparıcılar tədbiri açıq edirlər.
I aparıcı:
Bütün elmlərin öz sirri , öz gözəlliyi var. Biologiya elmi öyrəndiyi predmetə görə bütöv elmlərdən yüksəkdə dayanır .Ona görə ki, biologiya elmi dünyanın ən mürəkkəb laboratoriyası olan canlıları öyrənir.
II aparıcı : .
Vernadskinin dediyi kimi canlı varlıqlar yarandığı gündən geniş yayılmışdır . Bu müxtəliflik ümumi sahəsi 510 milyon kvadrat kilometr olan Yer səthindən 20 min metr yüksəkliyə və 11 min metr dərinliyə qədər hüdudlarda dəyişir. Təbiəti mühafizə etmək və onun nemətlərindən səmərəli istifadə etmək devzini Hüseyn Arif obrazlı şəkildə belə qələmə almışdır :
Gəlin təbiəti biz də düşünək ,
O , özü hər şeyi düşünən kimi !.. .
I aparıcı : .
İnsanın əqli , şüuru , təfəkkürü artdıqca onun təbiətə qarşı qəddarlığı güclənmişdir. Öz ilk beşiyi olan təbiətə qarşı qəddar olan insanın acgözlüyü , xəbisliyi və digər bu kimi mənfi xüsusiyyətləri biosferə mənfi təsirlər göstərmişdir. Xalq şairi B . Vahabzadə bu hisləri belə qeyd etmişdir: .
Yaranışdan biz övladıq o , ana , .
Bu sitəmi necə qıydıq biz , ona ? ,
Hara gedir , o , fırlana – fırlana , .
Sinəsində çalın – çarpaz yarası! .
Səhnəcik: “ Bitkilərə qulluq etmək bizim borcumuzdur “. .
II aparıcı : .
Son 35 – 40 il ərzində biotik , abiotik və antropogen amillərlə əlaqədar olaraq təbiətin ayrı – ayrı sərvətlərinə təsirlər güclənmişdir . Təbii sərvətlərin istifadəsindəki plansızlığı B. Vahabzadə belə qələmə almışdır: .
Təbiətin sümüyünə dirəndik , .
İliyini sorasıyıq , sorası , .
Əlimizlə bu anamız torpağın , . Dağlanmamış görən qaldı harası ?.. .
I aparıcı :
Yer planetində yaşayan əhalinin 15 % ərzaqla təmin olunur, 35% orta səviyyədə dolanır , 50% isə aclıq çəkir. Hər il Yer kürəsində 40 min uşaq ölür. Bu fəlakətlərin qarşısını almaq üçün ətraf aləmi qorumaq hər birimizin borcumuzdur.
Engels demişdir: ”Gəlin təbiət üzərində çaldığımız qələbə ilə öyünməyək , hər bir belə qələbə üçün təbiət bizdən intiqam alır !”
Söz səhnəciyindir : “Bir kişinin beş oğlu “
II aparıcı :
Bildiyimiz kimi ilk dəfə həyat su mühitində yaranmışdır. O zaman Yer Günəş tərəfindən intensiv olaraq radioaktiv şüalanmaya məruz qalırdı. Bu şüaları su mühiti udaraq zəiflədə bilirdi. Ona görə də canlıların ilk dəfə suda yaranmışdır. Canlıların ilk dəfə su mühitində yaranmasını Ziba Məmmədova belə qələmə almışdır:
Canlılar yaranmış əvvəlcə suda .
Çox geniş yayılmış , sonra quruda.
Torpaq tükənməyən böyük sərvətdir,
Canlıya “bazisdir”, bu nə hikmətdir?!
Söz səhnəciyindir : “ Yerin Mərkəzi “
I aparıcı :
Biosferdə mövcud olan varlıqlar əbədi deyil, onların birinin məhv olması , digər canlının yaranmasına — yeninin əmələ gəlməsinə səbəb olur. Bu qanunauyğunluqları B . Vahabzadə belə söyləmişdir:
Saxlasaq bir anlıq yolundan onu ,
Həyat təzələnməz , Yer təzələnməz ,
Nəyinsə ilkidir , nəyinsə sonu,
Dünya fırlanmasa son ilkə dönməz.
II aparıcı :
Biokütlənin əmələ gəlməsində dəyişkənliyin və təbii seçmənin mühüm rol oynamasını görkəmli Azərbaycan klassiki N . Gəncəvi belə təsvir etmişdir:
Qüvvətlə yuxarı daş atsan əgər ,
O , yerə düşüncə işlər dəyişər..!
I aparıcı:
Biosferdə torpağın əmələ gəlməsini , sonra isə mövcud olan varlıqların iearxiya şəklində sadədən – mürəkkəbə və ibtidaidən aliyə doğru inkişaf etdiyini, canlıların ali əşrəfinin insan olduğunu Azərbaycan klassiki Nizami Gəncəvi obrazlı şəkildə qələmə almışdır :
Birinci qarnıdır aləmin bu Yer ,
Sonuncu qarnı da gördüyün bəşər !..
II aparıcı :
H . Arifin şerini söyləmək:
I aparıcı :
Biologiya elminin bəzi məqamlarını Ziba Məmmədova aşağıdakı kimi təsvir etmişdir:
“Bios” –həyat , “loqos” – elm , söylədi,
“Botanio” – bitki , ota neylədi ?
“Zoon” – heyvanat aləmini öyrədir,
Bioloji elm bizə gərəkdir,
Sırf bioloq , elə həkim deməkdir.
.
Anatomiya , orqanların quruluşun,
Fiziologiya , hər bir işin gərdişin,
Gigiyena , sağlamlığın vərdişin.
Öyrədən bioloji elm gərəkdir,
Sırf bioloq ,elə həkim deməkdir.
Sitologiya hüceyrənin açarı,
Toxumadır dörd tərəfi, hasarı,
Çox mürəkkəb, sirli olur anları,
Bioloji elm bizə gərəkdir,
Sırf bioloq , elə həkim deməkdir.
Canlıları koaservat damladan,
Dəyişkənlik, irsiyyətdir yaradan.
Təkamüldür seçən ağı – qaradan, Bioloji elm , bizə gərəkdir,
Sırf bioloq , elə həkim deməkdir.
Zülal , həyat amilidir əzəldən,
Canlıları kim yaradıb, düzəldən?
Doymaq olmaz təbiətdən, gözəldən,
Bioloji elm , bizə gərəkdir, Sırf bioloq ,elə həkim deməkdir.
II aparıcı :
Şagirdlərə belə bir tapmaca söyləyirəm :
Mən aşiqəm adı yox ,
Aşiq deyər adı yox.
O , nədir ki , insanda , (burunun altında olan çökəklik)
Özü vardır , adı yox. ( Ziba Məmmədova .)
\I aparıcı :
Uşaqlara başqa bir tapmaca söyləyirəm :
Mən aşiqəm bir – iki ,
Aşıq deyər, bir – iki .
O, nədir ki, barmağında,
Dödü-üçdü , biri iki. ( Ziba . Məmmədova. )
II aparıcı:
Səhnəcik : “İmtahanda “
IX – XI sinif şagirdlərinə bir tapmaca ünvanlayırıq :
Reseptorlar hər an oyaq
Keşik çəkir əsgər sayaq.
Duyğulardır ona dayaq, (refleks)
Bəs necə bunu anlayaq? ( Ziba Məmmədova. )
I aparıcı
Şagirdlərə növbəti tapmacanı ünvanlayırıq:
Üç qişadır hamarı var,
Torlu , buynuz , damarı var,
Billuru saf san ki , şüşə, ( göz )
Bənzəri var , bil günəşə. ( Ziba Məmmədova.)
II aparıcı:
Şagirdlərə bir – birinə tapmaca söyləyir:
I şagird:
Üç hərfdən yaranır o ,
Al – qırmızı boyanır o ,
Dörd qrupda yerləşir,
Hər an edir hay – həşir,
Ölsə insan bil dayanır, (qan )
Bu şey necə adlanır?!.. ( Ziba Məmmədova.)
II şagird:
Üç hərfdən yaranmış qan ,
Al – qırmızı boyanmış qan,
Dörd qrupda qalır müdam
Dövr etməsə ölər insan. ( Ziba Məmmədova )
I aparıcı:
Növbəti tapmacanı söyləyirik:
O , qoruyur bütün canı ,
Öz ünvanı etmiş qanı ,
Yad cismə edir hücum ,
Onu tutub , yeyib , udum ,
Deyə gəzib, dövr eyləyir, (LEYKOsit )
Adı nədir , kim söylə (Ziba Məmmədova )
I I aparıcı:
Tədbir iştirakçılarına növbəti tapmacanı söyləyirik:
O , nədir ki , insanda
Hey dolanır , axır qanda,
Nüvəlidir doğulanda
Elə ki , düşür damara,
Oksigen verir orqana.
Nimçə olur forması,
Dəmirdəndir “ torbası “
Qaraciyər qəbiristanı,
Bu nədirsə adını, (eritrosit )
Söylə , qoy bilsin hamı.
( Ziba Məmmədova .)
Səhnəcik: “Anam güclə göndərir “
I aparıcı :
Növbəti tapmacanı söyləyirik :
Çəpər çəkib o ,tor qurur,
Fermentləri qana vurur
Laxtalanıb qan da durur (trombosit )
Adı nədir tapın görək?
Bilməsəniz kömək edək. ( Ziba Məmmədova . )
II aparıcı:
Unutmayaq ki , yaşadığımız dövrün ümumbəşər qayğılarından olan ekoloji problem , canlı aləmin zirvəsi sayılan insanın biosferə hədsiz müdaxiləsinin nəticəsidir. İnsan təkamülcə ali məxluq olsa da, antropogen təsirlərə qarşı zəif və dözümsüzdür.
I aparıcı :
Yer üzərində yaşayan insanlar öz xilasları naminə təbiəti ekoloji partlayışdan qorumağa borcludur, əks təqdirdə təbiətlə yanaşı insanlar da məhv ola bilərlər. Heç vaxt təbiətə qalib gəlmək mümkün olmamışdır. Odur ki, gəlin təbiəti qoruyaq !
Gəlin təbiəti biz də düşünək
O, özü hər şeyi düşünən kimi !…
.
Ağsu Rayon R . Hüseynov adına Kəndoba kənd tam orta məktəbin biologiya və kimya müəlliməsi , metodbirləşmənin sədri, Məmmədova Ziba Əziz qızı.
Biologiya
İNTEQRASİYALI MOTİVASİYA.
FƏAL təlimin həyata keçməsi üçün bir sıra metodlar mövcuddur. Bu metodları fərqləndirmək üçün müxtəlif terminlərdən istifadə edirik. Əgər müəllim yenilikləri qəbul edə bilirsə, öz üzərində işləməyi bacarırsa deməli nəticə əldə edə biləcəkdir. Əsas məqsədimiz şagirdlərimizə yaxşı təhsil verməklə yanaşı, onları əsl vətəndaş kimi yetişdirməkdir.
Müasir təlimin ən doğru yolu şagirdyönümlü interaktiv təlim metodlarından yararlanmaqdır. Tədris etdiyim dərslərdə fəndaxili və fənlərarası inteqrasiyaya xüsusi yer verirəm. Müasir interaktiv təlimin ən vacib mərhələlərindən biri də motivasiyadır. Adi halda motivasiyanı qurmaq sadə görünə bilər. Lakin dərin düşünərkən aydın olur ki, motivasiya mərhələsində ən azı iki – üç fənnə inteqrasiya edilməlidir ki, dərs tam əhatə olunsun.
Biologiya fənnindən VI sinifdə “Kökün quruluşu, növləri sistemləri “ mövzusunu tədris edərkən inteqrasiyalı motivasiyanı aşağıdakı kimi yaradıram:
Əvvəlcə köklü ağac şəklini şagirdlərə təqdim edirəm və sual verirəm:
1. Gördüyünüz şəkildə bitkinin hansı orqanları təsvir təsvir olunmuşdur və bu orqanlar hansı funksiyanı yerinə yetirirlər?
Köklü və yarpaqlı ağacın şəklini verməklə biologiyanın təsviri incəsənətə inteqrasiyasını yaradıram.
Sonra şagirdlərə başqa bir sual verirəm:
2. Sözün kökü ilə bitkinin kökünü nə əlaqələndirir?
Bu sualın verilməsi ilə biologiyanın Azərbaycan dilinə inteqrasiyasını yaradıram.
Azərbaycan dilində sözün dəyişməyən hissəsinə kök deyilir. Sözün kökü dəyişmir, şəkilçi qəbul edərək yeni sözlər əmələ gətirdiyi kimi , bitkinin kökü də bitkini torpağa bərkidir. Bitki yerini dəyişmədən bir vegetasiya müddətində həmin ərazidə ( yerdə ) yaşayır və yeni pöhrələr əmələ gətirir. Deməli sözün kökü ilə bitkinin kökünün ortaq cəhəti hər ikisinin dəyişməz olmasıdır və hər ikisinin yenini əmələ gətirməsidir.
Başqa bir sualla şagirdlərə müraciət edərkən kimya və fizika fənlərinə inteqrasiya yaratmış oluram:
3. Bitki kökləri ilə necə qidalanır, su və mineral duzlar kök vasitəsi ilə necə udulur?
Su və suda həll olmuş mineral duzlar kökün əmici telləri vasitəsi ilə udularkən əvvəlcə su kökün dəricik hüceyrələrinə , oradan kökün qabıq hüceyrələrinə, oradan isə kök borucuqlarına keçərək kök təzyiqi hesabına ( osmos – diffuziya hadisəsi ) yarpaqlara qədər çatdırılmasının izahatı zamanı fizikaya inteqrasiya yaranır.
Yarpaqlar ağızcıqları vasitəsi ilə atmosferdən karbon qazını udur. Günəş işığının təsiri altında yarpağın xlorofil dənəciklərində fotosintez ( qeyri – üzvi maddələrdən üzvi maddənin sintez olunması ) prosesinin izahatı zamanı kimya fənninə inteqrasiya yaranır.
Kök sistemləri təsvir olunmuş tablonu (Kök insan, çuğundur, yerkökü, mil kök sistemi və saçaqlı kök sisteminə aid şəkilləri) şagirdlərə nümayiş etdirməklə yenə biologiyanın təsviri incəsənətə inteqrasiyasını yaradıram.
Başqa bir sualla şagirdlərə müraciət edirəm:
4… Hansı kök sistemlərini tanıyırsınız?
Bu formada müxtəlif fənlərə inteqrasiya edərək motivasiya yaratmaq induktiv ( yeni biliyə əsaslanan)
Dərsi tam əhatə edir, təfəkkür prosesini aktuallaşdırır.
Bundan başqa biologiyadan x sinifdə “Həyatın yaranması haqqında müasir təsəvvürlər “ mövzusunu tədris edərkən şagirdlərin diqqətini dərsə yönəltmək üçün sinfə daxil olduqdan sonra belə bir beyt söyləyirəm
Canlılar yaranmış əvvəlcə suda,
Çox geniş yayılmış, sonra quruda!…
Bu misranı söyləməklə həm biologiyanın ədəbiyyat fənninə inteqrasiyasını yaratmış oluram, həm də ilk canlının su mühitində yaranmış olduğunu şagirdlərin diqqətinə çatdırıram. Sonra isə şagirdlərə sualla müraciət edirəm:
Nə üçün qədim dövrlərdə həyat quruda yarana bilməzdi?
Bu sualın açıqlaması zamanı biologiyanın astronomiyaya inteqrasiyası yaranır. Günəşin öldürücü təsirə malik şüaları yer səthini intensiv olaraq işıqlandırılırdı . Ona görə də qədim dövrlərdə həyat quruda yarana bilməzdi.
“ Üzvü aləmin inkişafı “na aid olan sxemi şagirdlərə nümayiş etdirərək təsviri incəsənətə inteqrasiya yaradıram. Sonra isə belə bir sual verirəm:
İlkin atmosferdə oksigenin toplanması hansı proseslərlə nəticələndi?
Bu sualın aşıqlaması zamanı kimya fənninə inteqrasiya olunur.
İlkin atmosferi təşkil edən elementlərdən – hidrogenin oksigenlə qarşılıqlı təsirindən su , azotla birləşməsindən ammonyak , karbonla birləşməsindən metan yarandı. Yerdə hidrogen – sianid , karbon qazı , hidrogen molekulu kimi müxtəlif birləşmələr meydana gəldi . Bu birləşmələr canlı orqanizmin tərkibinə daxil olan üzvi maddələrin əsasını təşkil etmişdir. İlkin atmosferdə
Oksigen yalnız birləşmələrin tərkibində olmuşdur .Digər bir sualla şagirdlərə müraciət edirəm:
Fotosintezin meydana gəlməsi quru mühitində hansı dəyişikliklərin yaranmasına səbəb oldu?
Bu sualın izahı zamanı coğrafiya , astronomiya və kimya fənlərinə inteqrasiya olunur.
Su mühiti ultrabənövşəyi şüaları uda bildiyi üçün əvvəllər həyat yalnız suda mümkün idi. Fotosintez prosesi nəticəsində sərbəst oksigenin ayrılması və onun bir hissəsinin quruya çıxaraq ionlaşdırıcı şüaların təsirindən ozona çevrilməsi ultrabənövşəyi şüaların təsirini zəiflətdi. Nəticədə , quruda həyat üçün əlverişli şərait yarandı. Beləliklə , müasir interaktiv təlimin mərhələlərindən biri olan motivasiyanın düzgün qoyulması
Vacib məsələdir. Bunun üçün müəllimdən müəyyən hazırlıq və səriştə tələb olunur. Arzulanan nəticəyə aparan yol məqsədin düzgün qoyulmasından başlayır .
Müəllif: Ağsu rayon R .Hüseynov adına Kəndoba kənd tam orta məktəbin biologiya və kimya müəlliməsi Məmmədova ZİBA Əziz qızı .