Mir Cəlal Paşayevin yaradıcılığına nəzər salarkən
Mir Cəlal Paşayev 1908-ci ildə Cənubi Azərbaycanda kəndli ailəsində anadan olmuş, uşaq ikən atası
tərəfindən Kirovabad (indiki Gəncə) şəhərinə gətirilmiş, uşaqlıq və gənclik illəri bu şəhərdə keçmiş,
1928-ci ildə pedaqoji texnikumunu da burada bitirmişdir. Azərbaycan ədəbiyyatı və mədəniyyətinin
Səməd Vurğun, Yusif Məmmədəliyev, Həmid Araslı, Mikayıl Rzaquluzadə, Osman Sarıvəlli kimi
ğörkəmli nümayəndələri ilə də bu şəhərdə tanış olmuş, yaxınlaşmışdır.
Tələbəlik və müəllimlik illərində, Gədəbəy və Kirovabadda (Gəncədə) işləyəndə, Kazanda ali təhsil
alanda, Ağ dəniz -Baltik kanalında yaradılıq ezamiyyətinə, sonralar respublika qəzetlərində işi ilə
əlaqədar müxtəlif yerlərə gedib, müxtəlif adamlarla görüşəndə Mir Cəlal bir yazıçı kimi həyatı
dərindən müşahidə etmiş, öyrənmişdir. Buna görə də əsərləri həmişə güclü olmuş, oxucuları
maraqlandıran mühüm suallara cavab vermişdir. Otuzuncu illərdə tez-tez oçerklərlə çıxış
edib, həyatın qızğın nəbzini tutmağı bacaran yazıçı bir neçə səhifəlik bu yığcam əsərlərdə
quruculuq əzəmətini, yaradıcı əməyin böyük gücünü tərənnüm edərək əmək zərbəçilərinin
portretlərini yaratmışdır.
Ədib müasir dövrdə Cəlil Məmmədquluzadə, Ə.Haqverdiyev, S.S.Axundov kimi yazıçıların adı ilə
bağlı ənənələri davam və inkişaf etdirmişdir. Mir Cəlalın hekayələrini iki qismə bölmək olar.
Yumoristik-satirik əsərlərində köhnə adətləri , hələ də şüurlarda yaşamaqda olan xüsusi
mülkiyyətçilik hisslərini, laqeyidlik və tənbəlliyi, bürokratizm və uyğunlaşmanı amansız tənqid
atəşinə tutan yazıçı ilk hekayəsi “Həkim Cinayətov” dan başlayaraq, əsəsrlərinin mərkəzinə ciddi
əhəmiyyətə malik ictimai problem qoymuş, nöqsan və kəsirləri kəskin tənqid atəşinə tutmuşdur.
“Anket Anketov”, ” İclas qurusu” , “Təzə toyun nəzakət qaydaları” kimi onlarca hekayəsini buna
misal göstərmək olar. Mir Cəlal lirik hekayələrində yeni insanı, onun yüksək mənəvi keyfiyyətlərini
tərənnüm etməklə ciddi əxlaqi məsələləri qabaqcıl mövqelərdən işıqlandırmışdır. Yumor və satira
Mir Cəlal yaradıcılığının əsas xüsusiyyətlərindən biri olmuşdur. Onun ilk hekayələrində özünü
göstərən, əsərdən-əsərə güclənən incə yumor böyük tərbiyəvi əhəmiyyətə malikdir. Ədib həyatın
inkişaf sürətindən geri qalanlara, avamliğa gülür, yalançılıq və əli əyriliyi, şəxsi mənfəətini güdmək ,
xalq mənafeyinə laqeyidlik kimi nöqsanları amansız satira atəşinə tutur. Böyük VƏTƏN müharibəsi
illərində heyakəçi Mir Cəlalın fəaliyyəti daha da güclənir.O, öz əsərlərində sovet adamlarının vətənə
məhəbbət və igidliklərini, sədaqətlərini və qələbəyə inamlarını əks etdirən maraqlı hekayyələr
yazmışdır. Bu illərdə də, Mir Cəlal öz üzərində diqqətlə işləyir, əsərlərinin sənətkarlıq səviyyəsinə
xüsusi diqqət verirdi. Məhs buna görə də həmin əsərlər bu gün də əhəmiyyətlərini itirməmişdir.
Mir Cəlal BÖYÜK VƏTƏN müharibəsindən sonra hekayələrində həyatın müxtəlif sahələrinə toxun-
muşdur. O bütün dünya gənclərinin Leninə məhəbbətindən: ” ÇİN QIZI”, sovet adamlarının sülh
uğrunda mübarizəsindən : “Sülh istəyirlər”, BÖYÜK VƏTƏN müharibəsi iştirakçılarına qayğıdan:
“Əsgər Oglu”, ” Aqil İnsan” hekayələrini yazmışdır.
Realist ədib adi görünən hadisələri qələmə alarkən ümumiləşdirici, mənalı , zəruri təfərrüatları
yerinə işlətməklə canlandırdığı səhnəni genişləndirir surətlərin hissləri ilə yanaşı ictimai əlaqələ-
rini də açır.” İftixar” hekayəsində qoca müəllim iyirmi il əvvəl əlifba öyrətdiyi şagirdlərinin müvəf-
fəqiyyətlərini, şəxsi xoşbəxtliklərini görüb deyir : – ” Mən inanıram ki, sizin ictimai xidmətiniz
məndən çox yüksək olacaqdır. Bizdə həmişə belə olur, tələbə müəllimini, şagird ustasını, övlad
atasını ötür…”.
Mir Cəlalın hekayələri həyatilik, ictimai məzmunun güclülüyü, sənətkarlıq səviyyəsinin yüksək-
liyi ilə diqqəti cəlb edir. Ədibin hekayələri inandırıcı surətdə göstərir ki, o, ölkəmizin həyatında baş
vermiş dəyişiklik və yeniliyin müdafiyəçisidir. İncə bir həssaslıqla qəhrəmanlarının daxili aləmini
açan yazıçı oxucunu mənəvi paklığa, yaradıcı əməyə çağırır. Mir Cəlalın “Subaylıq fəlsəfəsi” və
“İnsanlıq fəlsəfəsi” adlı iki hekayəsinə nəzər salaq. Birincidə ” Subaylıq sultanlıqdır ” deyə özündən
başqa kimsə haqqında fikirləşməyən,ictimai həyatdan, vətəndaşlıq borcunun icrasından geri
çəkilən, ömrün mənasını hərcayi keyfdə görənlərin çürük “fəlsəfələrini” qəzəblə rədd edən müəllif,
ikincidə insan əzəmətinin mənasını, ölməzliyini şairanə boyalarla həkk etmişdir. “Bənna Baxış
vaxtsız öləndən sonra iş yoldaşları ailəsini yaddan çıxarmır, özlərini namuslu əmək dostlarını
kollektivin daimi üzvü bilir, oğlu Nadiri atasına əvəz hazırlamayınca, şəklini şərəf lövhəsindən
götürmürlər”
Yazıcı “tikənlər, quranlar nəslini ” təmsil edənlər arasında insani münasibətləri alqışlayır. Mir Cəlal
” Təsadüf ya zərurət ” hekayəsində xalqlar dostluğunu tərənnüm edir, ” insanlıq fəlsəfəsinin” hökm
sürdüyü cəmiyyətdə inkişaf, sovet həyatının qanunu , zərurəti kimi mənalandırmışdır.
Partiyanın XX qurultayından sonra Mir Cəlal yaradıcılığının əhatə dairəsi daha da genişlənmişdir,
güclü satirik qələmi ilə o, özünün bir neçə yazısını “Məzəli hekayələr ” adı altında birləşdirməklə
aydın münasibətini amansız bir kinayə ilə bildirmişdir. Yazıçı, şəxsi mənfəəti olmayan yerdə salam
verməyən yaltaqların, mədəniyyətdən kənar savadsızların , hərəkətlərinə qəzəblə gülür , iflaslarının
labüdlüyünü inandırıcı verir. Onun ” Gənc şairin ərizəsi “, ” Səyyah xanım” , “Xarici naxoşluq”,
” Qəbul imtahanı “, “Mənim səmimi dostum”, ” Rola girib”, “İki qız bir oğlan” kimi hekayələri
mühüm ictimai – əxlaqi məsələlərə həsr olunmuşdur. Mir Cəlal özünün ilk hekayələrinin mövzusunu
Azərbaycan xalqının inqilabdan əvvəlki həyatından almış , zəhmetkeşlərin hüquqsuzluğunu , azadlıq
və sovet hakimiyyəti uğrunda mübarizəni real planda canlandırmışdır. Sosyalizmin qələbəsinin
möhkəmlənməsi nəticəsində otuzuncu illərdə xalqın inqilabi mübarizə tarixinin qəhrəmanlıq
səhifələrinə maraq artmışdır. M.S.Ordubadi , Mehdi Hüseyn , Süleyman Rəhimov , Ə. Əbülhəsən
kimi sənətkarlar həmin dövürdə öz əsərləri ilə bu tələbə cavab verməyə cəhd edirdilər. İnqilab
ərəfəsində Azərbaycan kəndində müsavatçıların özbaşınalığına qarşı ümumxalq mübarizəsinə həsr
olunmuş əsərləri arasında “Dirilən adam ” və ” Bir gəncin manifesti ” əsərlərinin xüsusi yeri vardır.
“Dirilən adam ” da bir ailənin tarixini canlandıran ədib , bədii ümumiləşdirmənin gücü ilə müsavat
hakimiyyəti illərində Azərbaycan kəndində hökm sürən özbaşınalığı , qanunsuzluğun ictimai
səbəblərini aça bilmişdir.
Bu əsərində Mir Cəlal xalqı inqilabi mübarizəyə gətirib çıxarmış dözülməz vəziyyəti
canladırmağa daha artıq diqqət vermişdir, əsərdə Bəbir bəy deyir : – “Hürriyyətlik dediyin nədir ?
Özümüzük, lap doğru deyək özümüzük , dana ! Kimi deyirsən yıxım , kimi deyirsən tikim. O bizim
əlimizdədir “.
Müsavatçıların xalqa vəd etdikləri azadlığı özbaşınalıq kimi başa düşən Bəbir bəy yoxsul kəndli
Qədiri davaya göndərəndən sonra , onun ölüm xəbərini çıxardıb , gözəl arvadı Qumrunu almaq ;
heyvani hisslərini həyata keçirmək üçün istifadə edir . Bəbir bəy o qədər qudurmuşdur ki , min
müsibətdən sonra kəndə dönən Qədirdən diriliyinə sübut tələb edir. Qədir müxtəlif idarələrin
qapısını döyür , din xadimlərinin yanına gedir. Axund ona cavab verir ki , Sənin ölməyin məsləhət
imiş ; Qədirə həmişəlik ölü qalmağı , diriməməyi məsləhət görür . . . Yavaş – yavaş Qədirdə siyasi
şüur oyanır , həbsxanada bolşevik Qiyasla görüşü gözlərini açır, ədalət və azadlıqdan, bərabərlik və
qardaşlıqdan danışanların əsil simasını görəndən sonra ruhən ” dirilir “, başa düşür ki, Bəbir bəy
kimilərinə qarşı mübarizə etmədən diriliyini sübut edə bilməyəcəkdir. “Dirilən adam ” da köhnəlik
tərəfdarları güclüdürlər.
Yazıçı sanki onların özbaşınalığını, xalqın başına açdıqları dəhşətli oyunları qabarıqlaşdırmaqla
belələrinə ixtiyar vermiş quruluşun yaşamaq hüququna malik olmadığı fikrini təlqin etmək
istəyirdi. Əsərdə ictimai ədalətsizlik, törədənlər bütün çılpaqlığı ilə ifşa olunsalar da, onlara qarşı
duran qüvvələr zəif idilər, Mir Cəlalın ikinci romanı olan ” Bir gəncin manifesti ” mövzusuna görə
“Dirilən adam ” la səsləşirdi, amma xarakterlərin reallığı və canlılığı ilə, hərəkət və düşüncə
tərzlərinin, fikirlərinin ictimai – pisixoloji cəhətdən əsaslandırılması nöqteyi-nəzərindən daha
mükəmməl sənət əsəri idi. Ədib zəhmətkeşlərin mübarizə əhvali-ruhiyyəsini ilk plana çəkərək bir
sıra müsbət qəhrəman surətləri yaratmışdır.Əsərdə incidilmiş, təhqir edilmiş Qədir şəhərə şikayət
üçün gəlirsə, Mərdan mübarizəni davam etdirmək üçün gəlir. Mir Cəlal Mərdan, Bahar, Sona,
Movlam kişi, Yaqub, Rəhim, Suren, Yəhya kimi surətlərin taleyində inqilabi ideyaların hərəkətverici
gücünü parlaq boyalarla göstərməyə nail olmuşdur.
Musavatçılar tərəfindən dar ağacından asılan adsız gəncin surəti heç vaxt yaddan çıxmır.
Mir Cəlalın hümanizmi, təsvir etdiklərinə aydın münasibəti oxucuda qoluzorlulara nifrət , namuslu
adamlara , zəhmətkeşlərə məhəbbət hissi oyadır.
Otuzuncu illərin sonunda yazılmış ” Bir gəncin manifesti ” romanı Azərbaycan sovet ədəbiyyatının
yaradıcılıq müvəffəqiyyəti kimi qiymətləndirildi. Xalq yazıçısı Mehdi Hüseyn yazmışdır: ” Mir Cəlalın
“Bir gəncin manifesti ” əsəri otuzuncu illərdə yaranan Azərbaycan romanının ən yüksək mərhələsi dir.”
—— 1. Mehdi Hüseyn , ” Ədədbiyyat və sənət məsələləri ” , Azərnəşr , 1958 , səh.330
Mir Cəlalın satirik istedadı ” Açıq kitab ” romanında özünü parlaq surətdə göstərmişdir. O, xalq
malını dağıdan , hər işdə çəxsi mənfəətini güdən , mənfur əməllərini gizlətmək, üçün namuslu
adamları ləkələyən və təqib edən Gəldiyevi romanın mərkəzinə qoymuş, ətrafın havasını
zəhərləyən Gəldiyevin surətini çəkəndə qara boyalarını əsirgəməmişdir. Həyatı, onun kölgəli
tərəflərini də partiyalılıq mövqeyindən tətqiq edib işıqlandıran ədib inandırırdı ki, Gəldiyev hər
addımda partiya və hökümət adından danışsa da , özünü xalqa sədaqətli bir adam kimi qələmə
vermək üşün dəridən çıxsa da , cəmiyyətimizə yad bir ünsürdür, ona ləkədir.
Müəllif Gəldiyevin məğlubiyyətinin , iflasının labüdlüyünü inandırıcı əsaslandırmış , buna realist
sənətə xas vasitələrlə nail olmuşdur.
Mir Cəlalın ” Yaşıdlarım ” romanı Azərbaycan nəsrində Böyük Vətən müharibəsinə həsr edilmiş
ilk iri həcmli əsərlərdən biri olmuşdur. “Yaşıdlarım” da müəllif müharibə dövrünün real mənzərəsini
yarada bilmiş , müharibə ərərfəsində ölkəni bürümüş qaynar quruculuq işi kimi , düşmənin hücumu
ilə yaranan yeni vəziyyəti , davanın gətirdiyi mərhumiyyətləri də qabarıq təsvir etmişdir. Romanda
ədibi maraqlandıran hədəf çox olsa da, əsas diqqətini Kərimzadənin ailəsi üzərində mərkəzləşdirmişdir.
Azərbaycan ziyalılarının böyük əksəriyyəti, xalqa sədaqətli xidməti, Sovet hakimiyyətini sevinclə
qarşılayıb, yeni həyatın fəal qurucuları oldular. Bu ziyalıların tipik nümayəndəsi kimi verilən
Kərimzadə , altmış illik ömründə çox şey görmüşdür.
İnqilabın ilk illərində respublikanın ən ucqar rayonlarında məktəblər açan, Kərimzadə eyni zamanda
fəal bir vətəndaş kimi yeni həyat quruculuğunda yaxından iştirak etmişdir. Xalqa xidmət arzusu ilə
yaşayan; yorulmadan işlədiyi kimi ,başqalarını; xüsusilə oğul bildiyi Nərimanı da bu ruhda
böyüdür…
Mir Cəlal öz qələmini tarixi roman sahəsində də sınamışdır. Xalqımızın yaxın keçmişinə həsr olun-
muş əsərlər arasında onun ” Yolumuz hayanadır? ” romanı xüsusi əhəmiyyətə malikdir.
XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı və ictimai fikrinin böyük nümayəndəsi M.Ə.Sabir təkcə istedadlı şair
deyil , həm də mətin , mübariz vətəndaş olmuşdur. Ona görə də təbiidir ki , özü haqqında
“bənzərəm bir qocaman dağa ” deyən böyük satirikin şəxsiyyəti bir çox sənətkarların diqqətini
cəlb etmişdir. Romanda Sabiri öz mühitində verən ədib , əsasən ziyalıların timsalında xalqın ən
yaxşı oğullarının bolşeviklər partiyası , xalq azadlığı cəbhəsində durduqlarını inandırıcı göstərmişdir.
“Yolumuz hayanadır ? ” romanı çap edildikdən sonra müəyyən mübahisələr doğurmuşdur. Haqlı
olaraq göstərildiyi kimi , əsərin başlıca nöqsanı Sabirin arzu və əməllərinin , çıxışlarının həddindən
artıq dərəcədə müasirləşdirilməsidir… Əsər üzərində məhəbbətlə işləyən ədib Sabiri böyük
sənətkar , qabaqcıl vətəndaş , gözəl insan kimi göstərməyə müvəffəq olmuşdur.
Mir Cəlal dilinin sadəliyi və aydınlığı , yığcamlığı və axıcılığı, ilə tanınan yazıçılardandır. Mir Cəlal
sözə, insanın təfəkkür və hissinin , mədəni səviyyəsinin , hadisələrə münasibətinin ifadəsi kimi baxır.
Yazıçının dilinin aydınlığı müdafiə etdiyi ideyanın aydınlığı ilə eyniləşirdi.
Mir Cəlalın əsərlərinin , xüsusilə kiçik hekayələrinin böyük müvəffəqiyyətinin sirri də bundadır.
A. S. Puşkin yazırdı ki , dəqiqlik və qısalıq nəsrin ümdə ləyaqətidir,nəsr fikir və yenə də fikir
tələb edir, bunsuz gözəl ifadə heç nəyə dəyməz. “Mir Cəlalın üslubunun orjinallığı onun ümumi
xalq dili xəzinəsinə bələdliyi , ondan özünə məxsus yolla bəhrələnməsi nəticəsində yaranır. O , dilin
sadəliyi , xəlqiliyi , dəqiqliyi uğrunda ardıcıl mübarizə aparan ədiblərdəndir”…
Yığcamlıq Mir Cəlalın başlıca üslub xüsusiyyətlərindən biridir. Bu cəhət özünü sujetin inkişafında ,
surətlərin səciyyələndirilməsində , təbiət təsvirlərindən istifadədə , özünü göstərir. Yazıçının təkcə
hekayələrində deyil , romanlarında da geniş , hərtərəfli psixoloji təhlilə, rast gəlinir. Ədib dildən
bacarıqla , düşünülmüş istifadə ilə bu çətin sənətkarlıq vəzifəsinin öhdəsindən gəlir.
Mir Cəlal Paşayev XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı , onun Cəlil Məmmədquluzadə , M .Ə. Sabir,
N. Nərimanov , Ə. Haqverdiyev , A. Səhhət kimi görkəmli nümayəndələrinin yaradıcılığına aid qiymətli
və geniş tədqiqat əsərlərinin müəllifidir.
Böyük Vətən müharibəsi dövründə iki cildlik , ondan sonrakı son dövrdə isə üç cildlik Azərbaycan
ədəbiyyatı tarixinin yaradılmasında müəllif və redaktor kimi böyük xidmətləri olmuşdur.
Mir Cəlal Paşayev otuzuncu illərdə N. B. Vəzirov , Ə. Haqverdiyev , N. Nərimanov kimi sənətkarların
ilk mükəmməl külliyatlarını çapa hazırlanmışdır.
Uzun illər Mir Cəlal Paşayev C. M. Kirov adına Azərbaycan Dövlət Universitetinin professoru
Azərbaycan ədəbiyyatı kafedrasının rəhbəri olmuşdur. Respublikada onun sadəcə Mir Cəlal müəllim
kimi tanınması da təsadüfi deyildir. Ali təhsilli ədəbiyyat müəllimlərinin , elmi işçilərin hazırlanma-
sında onun böyük əməyi olmuşdur. Partiya və hökümət Mir Cəlal Paşayevin ədəbi-pedaqoji fəaliy-
yətini yüksək qiymətləndirmiş , dəfələrlə onu orden və medallarla təltif etmişdir.
Mir Cəlal XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı , mədəniyyəti və elmi tarixində şöhrət tapmış parlaq şəxsiy-
yətlərdən biridir. O , yetmiş illik ömrünün tam yarım əsrini çətin , lakin mənalı və şərəfli bədii , elmi
və pedaqoji yaradıcılıq işinə həsr etmişdir. Böyük uğurlarla nəticələnən bu çoxşaxəli sahələrin hər
üçü yanaşı inkişafda bir- birini tamamlayıb zənginləşdirmiş və dolğunlaşdırmışdır . Mir Cəlalın elmi
məntiqi bədii ilhamına , həyata sənətkar baxışına , estetik duyğu- düşüncələr sisteminə uyğun gəlir-
di , birlik potensialı , zəka və təfəkkür işığı sənətini təbii məcəraya yönəltməyə kömək edirdi .
O , milli şifahi ədəbiyyatın , klassik və müasir bədii nəsrin ən yaxşı ənənələri əsasında yetişib ,
mahir hekayə ustası və romançı kimi yüksəlmişdir . M.Cəlalın, güldürə – güldürə düşündürən
onlarla hekayə , novella və romanları , ədəbiyyatımızın qızıl fonduna düşmüşdür.
Gərəkli dərs vəsaitləri , aktual problemlərə dair maraqlı məqalə , çıxış , oçerk və publisist yazıları
geniş istifadə olunan faydalı və etibarlı mənbələrdir.
Mir Cəlal ( Cəlal Əli oğlu Paşayev ) 1908 – ci il aprelin 26 – da Cənubi Azərbaycanın Ərdəbil
kəndində anadan olmuşdur . Lakin sonralar Gəncə şəhərinə gəlmiş , ibtidai təhsilini burada almış ,
uşaqlıq və ilk gənclik illərini burada keçirmişdir . 1924 – 1928 – ci illərdə Gəncə Darülmüəllimində
oxumuş , qurtaranda Gədəbəy yeddillik məktəbinə müəllim göndərilmişdir . 1929 – 1930 – cu illər –
də 1 saylı Gəncə şəhər məktəbində direktor vəzifəsində çalışmışdır . 1930 – 1931 – ci illərdə Kazan
Pedaqoji institunun dil – ədəbiyyat fakültəsində oxumuş , 1932 – ci ildə Bakıya qayıdaraq Azər-
baycan Dövlət Elmi Tədqiqat institunun aspiranturasında təhsilini davam etdirmiş , “Komunist ” və
“Gənc işci ” qəzetlərində işləmişdir . 1933 – cü ildə SSRİ EA Zaqafqaziya filialı Azərbaycan şöbəsinin
ictimai elmlər bölməsinə elmi işçi götürülmüşdür , 1936 – 1941 – ci illərdə Pedaqoji İnstitutda və
Dövlət Universitetində müəllimlik etmişdir . 1940 – cı ildə “Füzulinin poetik xüsusiyyətləri ” tədqi –
qatına görə filologiya elmləri namizədi , 1947 – ci ildə isə “Azərbaycanda ədəbi məktəblər ( 1905 –
1917 ) ” əsərinə görə filologiya elmləri doktoru adına layiq görülmüşdür . Yazıçılıq , alimlik , müəl-
limlik sənətini yanaşı – əlaqəli davam etdirərək uzun müddət respublika Elmlər Akademiyası Nizami
adına ədəbiyyat və Dil İnstitutunda şöbə müdiri , 1961 – ci ildən ömrünün sonuna kimi Azərbaycan
Dövlət Universitetində kafedra müdiri və müəllim işləmişdir . O , Füzuli irsinin sovet dövründə ilk
gözəl tədqiqatçılarından biri , XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli mütəxəssisi , müasir ədəbi
proseslə ciddi maraqlanan nüfuzlu alim , respublikanın əməkdar elm xadimi , milli kadırların hazır –
lanması , gənc nəslin yetişməsi və təlim – tərbiyəsi sahəsində böyük əməyi olan istedadlı pedaqoq
idi . Mir Cəlal 1978 – ci il sentyabrın 28 – də vəfat etmişdir.
Ədəbiyyata 20 – ci illərin axırlarında şerlə gələn Mir Cəlalın bədii istedadı nəsr növündə parlamış-
dır . İlk hekayə və oçerklər 1930 – cu ildə çap olunmuşdur. Lakin Mir Cəlalın ədəbi fəaliyyəti üçün
hekayə və roman janırları əsas olmuşdur . O , hər şeydən əvvəl , mahir hekayə ustasıdır . Sovet
dövrü Azərbaycan ədəbiyyatında hekayə janrının, inkişafında böyük xidmətlər göstərmişdir . İnsanda
sağlam duyğular, xoş arzu – ümidlər oyadan gerçəkliyə baxışa həqiqət işığı , tənqidi ruh və ayıqlıq
hissi gətirən , haqsızlığa, nöqsan , eybəcərlik və mənfiliyə qarşı mübarizə keyfiyyəti aşılayan bədii
gülüş ədibin yaradıcılığının mühüm tərkib hissəsidir. 30 – cu illərdə ədəbiyyatda “Mirzə”, “Həkim
Cinayətov”, “Mərkəz adamı”, “Kağızlar aləmi ” , ” Təzə toyun nəzakət qaydaları”, “Bostan oğrusu” ,
“Kələntərovlar ailəsi ” , “Anket Anketov ” tipli dəyərli hekayələr gətirmiş Mir Cəllal tənqid oxunu
hədədfə qarşı cəsarətlə yönəldə bilirdi . Özünə məxsus realist qələmilə savadsız mirzələri,
başgirləyən müəllimləri, cinayətkar həkimləri, “mərkəz adamı” Əntərzadələri , arvad alıb boşamaqla
varlanan Balaxanları, mənəviyyatca pozulub “murdar cənazə” yə çevrilən Səadət xanımları,
“nəzakət” pərdəsi altında çirkin simalarını gizlədənləri , bürokrat Anket Anketovları rüsvay edib,
oxucuya tanıdırdı.
Mənfi ehtirasların təsiri ilə biri digərindən qisas almağa can atan qardaşlar da , “dəm – dəsgah hə-
risi ” və əsiri ər – arvadlar da müəllifin diqqətindən yayınmırdı . Onun gülüşə böyük əhəmiyyət ver-
diyi , komik duyğu və incə idrak qabiliyyəti ilk hekayəsindən ( “Müəllim , “Qızıl Gəncə ” , 1930 №3)
başlayaraq getdikcə güclənmişdir. “Kağızlar aləmi ” və “Anket Anketov ” da bürokratik iş üsulu və
düşüncə tərzi tənqid – ifşa obyekti ” iş qovluqlarının səyyar kölgələri “kimi baxan, hər kəsin
tərcümeyi – halında “əmma” tapıb onu özündən asılı etmək istəyən Anket Anketov tipi kimi
ümumiləşdirilmişdir.
Yumoristik və satirik əsərlərində lirika olduğu kimi , lirik əsərlərində də çox vaxt mənalı gülüş ,
tənqidi ruh vardır , ” Qonaqpərəst ” , “Dost görüşü ” , “Vicdan əzabı ” və “Müalicə” dən ibarət
“Həkim hekayələri ” (1938 – 1939 ) silsiləsində yazıçı yalnız mənəviyyatca yox , fiziki cəhətdən də
sağlam adamlar yetişdirməyi vacib sayır , bədii əyaniliklə zərərli vərdiş , yalnız etiqad və əxlaqi
naqislik hallarına qarşı çıxırdı . O , bəzən sərt , kəskin , bəzən də mülayim – yumşaq , ayıldıcı – saflaş-
dırıcı gülüşə arxalanırdısa , bəzən də lirik – psixoloji motiv və məqamlara üstünlük verirdi .
Mir Cəlal ədəbiyyata ” yeniləşən insan ” surətləri də gətirdi . Əməkçi insanın , xüsusən Azərbay-
can qadınının taleyi , fikri – mənəvi təkamülü ədibi ciddi düşündürən problem idi . Bu baxımdan
“Dərgah qızı ” , “Gözün aydın ” , “Badamın ləzzəti ” , “Nanənin hünəri ” forma və məzmun
xüsusiyyətləri , bədii detalları , müqayisə və təsvirləri ilə cazibəli hekayələrdi . Amma onlar əsasən
sovet ideologiyası , sosialist varlığının tələb və vəzifələri mövqeyindən qələmə alınmışdı . Qadının
yenilik axtarışları , hüququ uğrunda mübarizə cəhdləri , şəxsi – ictimai təşəbbüskarlığı sosial mühit
və amillərin təsiri , yeni əlaqə və münasibətlərin nəticəsi kimi ümumiləşdirilmişdi.
1941- 1945 – ci illər müharibəsi dövründə Mir Cəlal daha da fəallaşdı , “Yollar” , “Anaların üsyanı”
“Vətən yaraları ” , “Şərbət ” , “Mərcan nənə ” , “Havalı adam ” , “Silah qardaşları” kimi çoxlu
hekayələr yazdı . Bunların bəzisində səfərbərlik ruhu və cəbhəyə yollanmaq əzmi əks etdirilirdisə ,
digər qismində faşizmə qarşı mübarizəyə qalxan döyüşçü surəti yaratmağa nail olmuşdur. Söz yox
ki , Mir Cəlal bütün ölkəni Vətən kimi qəbul edir , onun müxtəlif milli tərkibli ordusuna ümid-
lər bəsləyirdi . Ona görə əsgərin həm fiziki həm də mənəvi qüdrəti , onu mübarizəyə çəkən amillər
araşdırılırdı . ” Vətən yaraları ” o zaman böyük rəğbətlə qarşılandı , döyüşçülərin , oxucuların əlin-
dən düşməyən bir əsər oldu.
Mir Cəlal hərbi – vətənpərvərlik mövzusunda yazdığı kimi , arxa cəbhə adamlarından , onların iş , arzu
və qayğılarından , sevinc və kədərindən də həssaslıqla yazırdı. O , hekayələrində həzin lirikaya , bədii
gülüşə də müraciət edirdi . Həyatla ölümün təzadından təsirli səhnələr də yaradırdı . “Anaların
üsyanı ” nda coşqun publisistika ilə təsirli lirika uyuşub birləşirsə , “Xəbər – ətərsiz ” də həm
konkret hiss, həzin ahəng, incə ruh, ” Çəkmə ” , “Ər və arvad ” əsərləri isə mənalı yumor və satira
xüsusiyyətləri ilə seçilirdi…
Müharibədən sonrakı illərdə Mir Cəlal həyatın müxtəlif sahələrinə müraciət edir , seçdiyi mövzuları
işləyib bədii şəklə salmağa can atırdı . “Od içindən çıxanlar ” (1945 ) silsilə hekayələrində gözləri
dəhşətlər görmüş insanlar haqqında söhbət açır , onların fədakarlığını, arzu və məqsədlərini
işıqlandırırdı. Digər bir sıra hekayələrində isə müharibə siyasətini pisləmək, xalqın zülmə, əsartə,
haqsızlığa qarşı , sülh və azadlıq uğrunda mübarizəyə çağırışı diqqət mərkəzində dururdu.
Bu əsərlər içərisində “Badam ağacları” xususilə seçilir və nəsrimizin qiymətli nümunəsi kimi
diqqəti cəlb edir . Real fakt , mənalı təffərüat və canlı xarakter vasitəsilə, təbii əks olunmuş hadisə və
vəziyyət əsasında müstəmləkə siyasətinin mahiyyəti açılırdı . Ədibin realist üslubunu, əlvanlaşdıran bir
kefiyyət burada da gözlənilirdi . Həyat faktının, ictimai hadisənin, mənəvi – psixoloji ovqatın, ideya -bədii
məzmunun tələbi ilə əlaqədar hekayələrində incə lirikada, kəskin satira; müəllim – şagird – tələbə
münasibətləri əsas yer tuturdu. Ağıllı, namuslu, mərd övlad, həqiqi vətəndaş böyütmək haqqında
düşünən , zəhmət çəkən , yollar axtaran ata – anaları, baba – nənələri, müəllim – tərbiyəçiləri sənətkar
məharətlə təsvir edir, çox vaxt onların yaddaqalan maraqlı surətlərini yaradırdı . Tərbiyə məsələlərində
çalışırdı ki , quru nəsihətçiliyə uymasın, həyati müşahidələrə, həssas müəllim – yazıçı duyğu və
düşüncələrinə əsaslansın.
“Əsgər oğlu “, “Ulduz “, “Plovdan sonra “, “Elçinlər qayıtdı “, “Nazik mətləb “, “Naxış “, “Vicdan
mühakiməsi ” , “Müdafiə vəkili ” və . s . belə hekayələr idi .
İnsan həyatını və təbiətini gözəl görmək Mir Cəlalın ictimai – estetik ideallarının özəyini təşkil edir,
mənfiliyə qarşı mübarizə zərurətini də əsaslandırırdı. ” Səyyah xanım ” , “Xarici naxoşluq ” , “Dil və
əməl ” , “Heykəl uçulanda” , “Rola girib” , “Oyana baxan ” , ” Məhəbbət , yaxud qəlp pul ” ,
“Hesap dostları ” , “Neçə cür salam var ” , “Möhür və məhəbbət ” hekayələrində , adlarından da
göründüyü kimi , müəllifi daha çox həyatın neqativ halları düşündürürdü.
Müsbət idealları belə məqamlarda əsasən tənqidi münasibət vasitəsilə verirdi.
Yazıçının məsələyə konkret baxışı , satira və yumora müraciəti obyektin dərki , məzmun və mahiy-
yəti ilə üzvi şəkildə bağlanırdı . Bir çox hallarda qarşılaşdırma üsulundan , bədii təzad və ziddiyət-
lərdən məharətlə istifadə edilirdi. Təsadüfi deyil ki, akademik Məmməd Arif Mir Cəlalın əsərlərindən
aldığı xoş , güclü , unudulmaz təəssüratın başlıca səbəbini , hər şeydən əvvəl , onun üslubundakı
səmimiyyət , sadəlik və təbiiliklə bağlayır , bu cəhəti ən yaxşı yazıçılara xas keyfiyyət kimi yüksək
qiymətləndirirdi”.
“Mir Cəlal uzunçuluğu , sözçülüyü xoşlamır , yığcam , konkret və təbii yazırdı . Bu , onun üslub xüsu-
siyyəti idi . Bütün bunları başqalarına da tövsiyə edir , imkan düşdükcə öyrədir , müzakirə və redak-
tə zamanı köməyini əsirgəmirdi.
1941 – ci ildə tamamlanan , lakin müharibə başladığı üçün 1944 – cü ildə ( “Vətən uğrunda “, № 2,3,
4-5 ) çap olunan “Açıq kitab müəllifin nisbətin az öyrənilmiş , müasir mövzulu ilk romanıdır . Əsərin
süjeti bilavasitə ziyalı mühiti , məktəb həyatı ilə bağlansa da , o sahə ilə məhdudlaşmır , 30 – cu illərin
mürəkkəb hadisələrindən də bəhs olunur . Dövrün bir sıra nöqsan və mənfilikləri cəsarətlə açıqlanırdı. O
zaman haqqında müxtəlif mülahizələr söyləyən kitab həm yüksək qiymətləndirildi , həm də kəskin tənqid
olundu. Bəziləri onu “həqiqətin üzünə dik baxan əsər “, Mir Cəlalı “ədəbiyyata həyat gətirən yazıçı”
adlandırır , bəziləri də “Açıq kitab ” a başqa cür yanaşır , müəllifi həyat həqiqətini təhrif etməkdə, varlığı
birtərəfli qələmə almaqda, zəif və sönük əsər yazmaqda günahlandırılırdı.
İllər keçdi , “Açıq kitab” həqiqəti əsasən inandırıcı və düzgün canlandırdığı üçün yaşadı , ədəbiyyatımızın
tarixinə qüvvətli realist əsər kimi daxil oldu. Əsərdə bir çox mənfi xüsusiyyətlər, neqativ hallar,
xoşbəxtliyi başqasının bədbəxtliyi üzərində qurmaq ehtirası Kərim Gəldiyevin simasında
məharətlə tənqid və nifrət hədəfinə çevrilmişdir.
Əsərdə Gədiyevin düşdüyü mühit də, ona havadar çıxanlar da real boyalarla verilir . Əvvələr
törətdiyi cinayətlərin üstü açılacagını görüb, “oxumaq” niyyəti ilə o , rayondan şəhərə qaçmış,
instituta girmişdir əməllərini başqa şəraitdə, təzə “dostlar” və tanışlar əhatəsində davam etdirir.
Bu onu göstərir ki, gəldiyevlər hələ ölməmişlər, zaman düşən kimi imkan tapıb təzədən cücərə
bilərlər . Belələrinə qarşı ayıq – sayıq olmaq lazımdır . Bu, oxucuya hazır təqdim edilmiş mülahizə
deyil, hadisə və vəziyyətlərin inkişafı sənətkar qələmi ilə əsaslandırılan bir həqiqətdir .
Mir Cəlalın yaradıcılığında başlıca tədqiq obyekti , hər şeydən əvvəl insandır, onun mənəvi
dünyası, həyatı, mübarizə və fəaliyyətidir .İnandırıcı surətlər, xarakterlər yaratmaq tələbi səsnətkar
Mir Cəlalı da daim ciddi düşündürmüş və əksər hallarda o, məqsədinə nail olmuşdur. Müəllifin
canlandırdığı surətlər bir – birinə oxşamır.
Elə hadisə və surətlər qələmə alırdı ki , onlar oxucunu düşündürüb , mənəviyyatca saflaşdırır ,
düzgün istiqamətləndirir , məhəbbət və nifrət duyğuları ilə zənginləşdirirdi . “Əsgər oğlu “, “Ulduz “,
“Plovdan sonra “, “Elçinlər qayıtdı” , “Nazik mətləb” , “Naxış”, “Vicdan mühakiməsi” “Müdafiə
vəkili” və . s. belə hekayələr idi.
İnsan həyatını və təbiətini gözəl görmək Mir Cəlalın ictimai – estetik ideallarının əsasını təşkil
edir. “Səyyah xanım ” , “Xarici naxoşluq ” , “Dil və əməl “, “Heykəl uçulanda”, “Rola girib “, “Oyana
baxan “, “Məhəbbət, yaxud qəlp pul “, “Hesap dostları “, “Neçə cür salam var “, “Möhür və
“Məhəbbət”” hekayələrində, adlarından da göründüyü kimi , müəllifi daha çox həyatın neqativ
halları, mənfilik və eybəcərliyin müxtəlif təzahürləri narahat edir. Müsbət ideal belə məqamlarda
əsasən tənqidi münasibət vasitəsilə verirdi.
Yazıçının məsələyə konkret baxışı, satira və yumora müraciəti obyektin dərki , məzmun və
mahiyyəti ilə üzvi şəkildə bağlanırdı . Bir çox hallarda qarşılaşdırma üsulundan , bədii təzad və
ziddiyətlərdən məharətlə istifadə edilirdi. Mir Cəlalın müxtəlif səciyyəli çoxlu hekayələri içərisində
realizimi səthi olanları da var . Amma ədib çox zaman çalışırdı ki , dərinə nüfuz etsin, ziddiyətləri
araşdıranda dolaşıq və dumanlı təsvirlərə uymasın.
Mir Cəlal uzunçuluğu, sözçülüyü xoşlamır, yığcam, konkret və təbii yazırdı. Bu, onun üslub
xüsusiyyəti idi. Bütün bunları başqalarına da tövsiyə edir, imkan düşdükcə öyrədir, müzakirə və
redaktə zamanı köməyini əsirgəmirdi.
Mir Cəlal həm də istedadlı romançı idi ; buna misal olaraq “Dirilən adam ” ( 1934 – 1935 ) , “Bir
gəncin manifesti” (1939), “Açıq kitab ” (1941), “Yaşıdlarım ” (1946 – 1952), “Təzə şəhər” (1948-
1950), “Yolumuz hayanadır ” ( 1952 – 1957 ) və sairə romanlar, misal göstərmək olar .
Azərbaycan romanının inkişafında , məzmun və formaca zənginləşməsində onun xidmətləri
az olmamışdır. Romanlarından üçünün mövzusu keçmiş, üçününkü isə müasir həyatdan
alınmışdır.
Maraqlı süjet qurmaq, hadisələri və obrazları təbii məcrada qələmə almaq, mətləbi yığcam,
konkret formada ifadə etmək bacarığı bu əsərlərin hər birində özünü göstərir.
Müşahidə dəqiqliyi və dərinliyi, həyat hadisələrinə yaxından bələdliyi, insan psixologiyasını yaxşı
duyması və bilməsi ədibin sənətini səciyyələndirən xüsusiyyətlərdəndi .
1941 – ci ildə tamamlanan , lakin müharibə başladığı üçün 1944 – cü ildə (“Vətən uğrunda”, №2,3,
4-5 ) çap olunan “Açıq kitab” müəllifin nisbətin az öyrənilmiş, müasir mövzulu ilk romanıdır. Əsərin
süjeti bilavasitə ziyalı mühiti, məktəb həyatı ilə bağlansa da, o sahə ilə məhdudlaşmır, 30 – cu illərin
mürəkkəb hadisələrindən də bəhs olunur . Dövrün bir sıra nöqsan və mənfilikləri cəsarətlə
açıqlanır, surətlərin ictimai xarakteri dürüst müəyyənləşdirilirdi.
Əsər haqqında müxtəlif mülahizələr söyləyənilir həm yüksək qiymətləndirilir, həm də
kəskin tənqid olundu. Bəziləri onu “həqiqətin üzünə dik baxan əsər”, Mir Cəlalı “ədəbiyyata həyat
gətirən yazıçı” adlandırır, bəziləri də “Açıq kitab ” a başqa cür yanaşır , müəllifi həyat həqiqətini
təhrif etməkdə, varlığı birtərəfli qələmə almaqda, mütərəqqi realist ənənələrdən uzaqlaşmaqda, zəif
və sönük əsər yazmaqda günahlandırırdı. İllər keçdi, “Açıq kitab” həqiqəti əsasən inandırıcı və
düzgün canlandırdığı üçün yaşadı, ədəbiyyatımızın tarixinə qüvvətli realist əsər kimi daxil oldu.
Çünki doğurdan da “Mir Cəlal həmin əsərində həyata və həqiqətə sadiq yazıçı, insan psixologiyasını
dərindən bilən, onu təsvir və təmkinlə əks etdirən, müasir varlığı dərin məhəbbətlə sevən
sənətkar kimi dəyərləndirilmişdir.
“Açıq kitab“ satirik roman olsa da, lirik və dramatik məqamları az deyil. Mir Cəlal həyatı əks etdirdiyi,
həyatın təzadlarını açdığı, insan münasibətlərinin konkret və şərait daxilindəki xarakterini, açıb
göstərmişdir. Bir çox mənfi xüsusiyyətlər, neqativ hallar, xoşbəxtliyi başqasının bədbəxtliyi üzərində
qurmaq ehtirası Kərim Gəldiyevin simasında məharətlə tənqid və nifrət hədəfinə çevrilmişdir.
Obrazın “ … əzməsən əziləcəksən, ayaqlamasan ayaqlanacaqsan .. Güzəran, mənsəb cəhənnəmin
təkində də olsa enməyi bacar ! “ kimi “ həyat fəsəfi “ var ki , onun hər şeyə varlığa, ailəyə, qadına,
dosta, yoldaşa, münasibəti də ordan qidalanır. Özünə rahat güzəran yaratmaq üçün heç nədən
əl çəkməyən tipik fəaliyyətinin əsas istiqamət və mahiyyətini yalan danışmaq, böhtan atmaq,
hədə-qorxu gəlmək, tor qurmaq, satqınlıq və xəyanət etmək kimi xüsusiyyətlər təşkil edir.
Romanda Gədiyevin düşdüyü mühit də, ona havadar çıxanlar da real boyalarla verilir. Əvvələr
törətdiyi cinayətlərin üstü açılacagını görüb, “oxumaq“ niyyəti ilə o, rayondan şəhərə qaçmış, instituta
girmişdir. İndi əməllərini başqa şəraitdə, təzə “dostlar“ və tanışlar əhatəsində davam və inkişaf etdirir.
Gəldiyev, təhlükəli və zərərli varlıqdır.
Bu o deməkdir ki, gəldiyevlər hələ ölməmişlər, “münbit“ zaman düşən kimi imkan tapıb təzədən
cücərə bilərlər. Belələrinə qarşı ayıq – sayıq olmaq lazımdır. Bu, oxucuya hazır təqdim
edilmiş mülahizə deyil, hadisə və vəziyyətlərin inkişafı məntiqindən təbii yolla çıxarılan, sənətkar
qələmi ilə əsaslandırılan bir həqiqətdir.
Mir Cəlalın yaradıcılığında başlıca tədqiq obyekti, hər şeydən əvvəl insandır, onun mənəvi dünyası,
fikri – hissi həyatı, mübarizə və fəaliyyətidir. İnandırıcı surətlər, xarakterlər yaratmaq tələbi
sənətkar Mir Cəlalı daim ciddi düşündürmüş və əksər hallarda o, məqsədinə nail olmuşdur.
Müəllifin realist qələmlə canlandırdığı surətlər bir – birinə oxşamır. Hərəsinin öz daxili aləmi,
həyata öz baxışı, öz təfəkkür tərzi , orijinal xarakteri, bu xarakteri fərdiləşdirən və ümumiləşdirən
keyfiyyətləri var.
Mir Cəlal əsərlərində süjet inkişafını ləngidən təsərrüfatlardan qaçmağa cəh edir, hadisə və
mətləbin məğzini təşkil edənləri ön plana çəkir, fikri bədii məqsədəuyğun, bəzən ciddi, bəzən də
yumoristik tərzdə oxucuya çatdırmağa diqqət yetirirdi. İstəyirdi ki, yaratdığı obrazların fəaliyyəti,
şəxsi, ictimai taleyi, həyat yolu, daxili aləmi, fərdi psixologiyası açılsın: onlar münasib bədii cizgi və
vasitələrlə səciyələnsin.
Ədibin əlvan, zəngin sənət yolunda yadda qalan surətlər az deyil. Bəbir bəy, Qədir, Qumru
( “Dirilən adam“ ), Mərdan, Bahar, Sona, Hacı İbrahim Cəlil (“Bir gəncin manifesti“) Vahid, Sadıq kişi,
Kərim Gəldiyev, Rübabə (“Açıq kitab“), Kərimzadə Səlim, Nəriman (“Yaşıdlarım“), Yunis, (“Təzə
şəhər“ ), Sabir, Əntiqə, Bəndalı (“Yolumuz hayanadı “) və başqaları həmin yolla yaradılmışdır.
Mir Cəlalın əsas hekayə və romanları həyati problemlər qaldıran, mənəvi əxlaqi və klassik
bədii irsin bir çox qabaqcıl, realist ənənələrinin Mir Cəlal yaradıcılığında yeni məzmun və formada
yaşaması, inkişaf etməsi təsadüfi deyil. Çünki Mir Cəlal irsdən faydalanarkən məsələyə heç vaxt
formal yanaşmamış, zahiri təsirə qapılmamış, həqiqi sənətə məxsus yol tutmuş, orijinal yazıçı kimi
hərəkət etmişdir. O, özünu həmin əsərlərin ideya – bədii keyfiyyətlərində, hadisələrə sağlam müəllif
baxışında, obyektiv qiymət və təsvirlərdə göstərmişdir.
Mir Cəlalın əsas hekayə və romanları həyati problemləri mənəvi əxlaqi və klassik irsin bir çox qabaqcıl,
ənənələrinin ir Cəlal yaradıcılığında yeni məzmun və formada yaşaması, inkişaf etməsi təsadüfi deyil.
Çünki Mir Cəlal irsdən faydalanarkən məsələyə heç vaxt formal yanaşmamış, zahiri təsirə qapılmamış,
həqiqi sənətə məxsus yol tutmuş, orijinal yazıçı kimi hərəkət etmişdir…
M. C.Paşayevin əsərləri indi də sevilə-sevilə oxunur, müasirlərimiz tərəfindən adı ehtiramla çəkilir.
AMEA Ədəbiyyat İnstitutu XX əsr şöbəsi Rəsulova Ədalət