Category: Publisistika

tənqidçi, ədəbiyyatşünas

Yalnız etibarlı və sabit dövlətin sənətə, elmə, ədəbiyyata, müqəddəs mənəvi və əxlaqi dəyərə ehtiyacı var. Millətin monolit milli dövlətdən, əbədi-əzəli saflığı və halallığı həmişə müqəddəs, həmişə zədəsiz saxlanan milli mentalitetdən uca sərvəti yoxdur. Belə sərvət istehsalı ilə isə sənət və dövlət həmişə bir yerdə, həmişə yanaşı məşğul olur və torpağın da, yaddaşın da sərhədləri yalnız belə bir sərvətin olduğu yerdə – vahid, bölünməz, əbədi mənəvi məkanda parçalanmır. İstisnasız, bütün digər sahələrdə və hallarda da uğur və qələbələr hamısı yenə də məhz bu bünövrənin – güclü, müstəqil, suveren dövlətin və dövlətçilik şüurunun mövcudluğu, möhkəmliyi zəminində mümkün olur.
Məhz milli dəyərlər nəticə etibarı ilə milli dövlətin (və dövlətçiliyin!) mənəvi-əxlaqi baxımdan təminatı, ideya qarantı rolunu oynamaq üçün lazım olur. Neçə yüz il, neçə min il tarixi olan ən qədim ölkələrdə sabitliyin əsas səbəbi elə o olub ki, burada milli-mənəvi dəyərlər həmişə dövlətin və dövlət də öz növbəsində milli-mənəvi dəyərlərin keşiyində ayıq-sayıq dayanıb. Mentalitet tərbiyəsinə, milli “mən” yaddaşına və şüuruna biganə qalmamaq cəmiyyətdə əbədi, sabit müstəqilliyin, suverenliyin taleyinə və gələcəyinə də biganə qalmamağın şərti və zəmini olub…
Yeni yüzilin və yeni minilliyin astanasında Azərbaycanda məhz belə miqyasda sabitlik və əmin-amanlıq üçün xalqın müdriklik göstərib vaxtında seçdiyi prezidentin – Heydər Əlirza oğlu Əliyev adlı tarixi şəxsiyyətin müstəsna milli xidmətləri vardır.
Əlbəttə, doxsanıncı illərdən əvvəllər də Heydər Əliyev ozamankı İttifaq miqyasında tanınmış rəhbər-ideoloq və ictimai xadim idi; Sov.İKP MK Siyasi Bürosunun üzvü və SSRİ Nazirlər Soveti Sədrinin birinci müavini idi. Azərbaycanın dövlətçilik təcrübəsini bütün sovet məkanında yaymaq üçün Y.V.Andropov şəxsən H.Ə.Əliyevi Moskvaya, Kremlə dəvət etmişdi. Bu akt özü milli mentalitetin (idarəçilikdə türk etnik geninin) beynəlmiləl dövlətçilik və imperiya lideri səviyyəsində etirafı və təsdiqi idi. Lakin həmin möhtəşəm, miqyaslı on ili yox, böhranlı, ağır və çətin, lokal son beş ili bir rəhbər kimi H.Əliyev öz tərcümeyi-halının və öndərlik fəaliyyətinin zirvə məqamı hesab edir. Tbilisidə, öz tərcümeyi-hal dostu və yaxın həmkarı, Gürcüstan Prezidenti E.A.Şevardnadzenin 70 illiyinə həsr olunan təntənəli yığıncaqda yubilyarın şərəfinə söylədiyi təbrik nitqində o, özü bunu açıq-aşkar etiraf edir: “Eduard Şevardnadzenin tərcümeyi-halının ən mühüm hissəsi, mən bunu özümə də aid edirəm, ona görə belə deyirəm, Eduard Şevardnadzenin həyat və fəaliyyətinin ən parlaq hissəsi, ən mühüm hissəsi Gürcüstanın son dərəcə çətin şəraitində öz xalqını bu şəraitdən çıxarmağı öz üzərinə götürdüyü dövrdür”.
Öz səmimi və hərarətli nitqində H.Ə.Əliyev nə üçün məhz son illəri E.A.Şevardnadzenin çoxmiqyaslı bir zaman və məkan kəsiyində keçən böyük tərcümeyi-halının zirvə qatı hesab etməsinin səbəbini də açır və bu açımı da bütün pafosu, həm hərfi, həm də mahiyyəti ilə birlikdə H.Əliyevin özünün bioqrafiyasına aid edib, eynilə təkrar etmək olar.
Ümumiyyətlə, Tbilisidə (vaxtilə Mirzə Şəfinin, Mirzə Fətəlinin və Mirzə Cəlilin tale, zaman və xalq haqda düşündüyü bu məhrəm, doğma, sehrli coğrafi məkanda) natiqin Şevardnadzeyə xitabla söylədiyi sözlərdə bu dəfə Heydər Əliyevin də “mən”i barədə öz monoloqunu görməmək, onun öz “daxili nitqi”ni, etiraf səsini, ucadan düşüncələrini eşitməmək qeyri-mümkündür: “Mən hesab edirəm ki, Gürcüstana qayıtdıqdan sonra Eduard Şevardnadzenin etdikləri, Gürcüstanı bu ağır vəziyyətdən çıxarmağı öz üzərinə götürməsi əsl qəhrəmanlıqdır. O, burada hərc-mərclik vəziyyəti və vətəndaş müharibəsi vəziyyəti yaratmış qüvvələrin hamısını zərərsizləşdirmək və Gürcüstanı və gürcü xalqını bu ağır şəraitdən tədricən çıxarmaq üçün öz xalqının milli qəhrəmanı kimi (kursiv bizimdir – Y.Q.) döyüşə girdi, mübarizəyə başladı… Bu tarixi missiyanı öz üzərinə götürmək asan deyildi. Bu missiyanı həyata keçirmək də asan deyildi… Edurad Şevardnadze bu tarixi vəzifənin öhdəsindən çox gözəl gəlmişdir”.
Mətndəki “əsl qəhrəmanlıq” və “öz xalqının milli qəhrəmanı” sözləri bu sözlərin müəllifinin özünün son beş ildə Azərbaycanın tarixində və taleyində gördüyü “HEYDƏR ƏLİYEV İŞİ”nin məzmun və mahiyyətini çox dəqiq ifadə edir. Çünki Heydər Əliyev də əlindən nə gəlirsə, onu axıra qədər ona görə icra edib, ona görə həyata keçirdib ki, “xalqlarımız, ölkələrimiz keçmişdə bizim başımıza gələnlərə bir daha məruz qalmasınlar, əldə etdiyimiz müstəqillik əbədi, dönməz olsun” və E.Şevardnadze kimi, o da nə vaxt, nə iş görübsə, “bunlar belə şəraitdə görülə biləcək maksimum işlərdir” (yenə həmin çıxışın mətnindən).
Əslində, son beş il Azərbaycanda Gürcüstanda olduğundan daha mürəkkəb, çətin, taleyüklü illər olmuşdur və həmin illərin çətinliyindən, sınağından vətəni və xalqı çıxarmaq da Gürcüstanda olduğundan daha böyük vətəndaşlıq əzmi, enerji və müdriklik (“milli qəhrəmanlıq işi”) tələb etmişdir. Üstəlik, bu beş ildən görünən indiki on ilin və ondan əvvəlki yetmiş ilin də çətin, dramatik, miqyaslı konteksti bu beş ili və həmin beş ilə gətirib çıxaran tarixi qanunauyğunluğu bir bütövdə, vahid tarixi məkanda dərk etməyə kömək göstərir.
Keçid dövrünün “milli lider” problemi həll olunana qədər Azərbaycanda sosial-siyasi xaos davam etdi. Xalq əvvəl öz dövlətçiliyini, yalnız sonra ərazisini itirdi. Qeyri-peşəkar hakimiyyət strukturları, əməldə, işdə təşkilati (inzibati) utopiya və siyasi romantizm, bir-birini əməldə, işdə əvəz edən və ənənədə davam etdirən populist, fərari, marionet öndərlərin əxlaq və strategiyası yalnız üç il davam gətirə bildi. Sona qədər parçalanma perspektivi yalnız prezident Heydər Əliyevin hakimiyyətə gəlməsi ilə aradan qalxdı, milli dövlətçilik xilas edildi və beləliklə, ərazinin də bərpa olunması üçün ilkin şərait, obyektiv-tarixi imkan yarandı və bu istiqamətdə miqyaslı, strateji diplomatiya başladı.
Heydər Əliyev üçün rəyasət heç vaxt fövqəlməqsəd olmayıb; o heç vaxt hakimiyyətə tankda gəlməyib və hakimiyyətdən təyyarədə qaçmayıb, arxaik, populist iqtidar davası və belə davaların çevriliş, qəsd, piket, terror, bazar, küçə, vağzal… kimi üsulları əvvəldən bu bioqrafiyaya yaddır. Müasir demokratik dəyərlər, parlament yolu, siyasi intellekt və unikal iradə, ümumiyyətlə, mübarizədə ibtidai, kustar, primitiv “cəbbəxana”ya ehtiyacı aradan qaldırıb. Elə bütün bu keyfiyyətlərə görə də məhz Heydər Əliyev millətin coşub-daşan enerjisinə dəqiq məcra, uğurlu axar təmin edə bildi. Onun arxasınca getmədi, onu öz arxasınca apardı. Ümummilli öndər, vahid lider statusunun bundan qabarıq dəlilini, əyani atributunu nişan vermək, təsəvvürə gətirmək çətindir.
Taleyin ən çətin anında, tarixi intixab və sınaq məqamında dotələb, cəngavər, müdrik öndəri əməldə, işdə hamı etiraf və təsdiq etdi: opponent də, həmfikir və həmkar da! Təsəvvür edin: indiki müxalifət könüllü şəkildə hakimiyyətdən əl çəkdi, əvvəl spiker kürsüsünü, sonra prezident masasını tərk etdi ki, vakansiyanı yeni lider tutsun. Bu – Heydər Əliyev şəxsiyyətinə və intellektinə inamın, etibar və ehtiramın ifadəsi idi. O nəyə nail olubsa, belə sivil açarda və üslubda nail olub, Orta əsrlər, Asiya və rus yolu, üsulu, piket, çevriliş, qəsd… yalnız ona qarşı müqabil, müxalif tərəfin bioqrafiyasında olub və belə arsenala qarşı da o heç vaxt güzəşt göstərməyib. Ömründə tək bir dəfə diz çöküb: bir prezident kimi əyilib milli bayrağı öpəndə…
Lakin Heydər Əliyevə bir ideoloq və ictimai xadim kimi ömrün, güzəranın həm şirinini, həm də acısını dadmaq nəsib olub, həm xoşbəxt, həm də tragik şəxsiyyətin həyatını və taleyini yaşamaq qismət olub.
Ümumiyyətlə, bu tərcümeyi-hal çox ziqzaqlıdır: o, imperiya lideri də olub, fərdi təqaüdçü də; istiqlal lideri də olub, DTK generalı da. Ən böyük təqdirin də hədəfi olub, ən kəskin tənqidin də; ləyaqətinə şər atmaq üçün də, şəninə mədhiyyə demək üçün də mikrofonda növbəyə düzülənlər həmişə tapılıb. Amma bu dəyişən mərhələlərin də hamısında təkcə bir şey dəyişməyib: eyni bir daxili, fitri ideala xidmət əzmi, milli Azərbaycan ideyası! Ən böyük, əbədi sabitliyi o, məhz milliliyə, müstəqilliyə, suverenliyə sədaqətdə göstərib.
Bunun səbəbi bir də odur ki, həm ən adi, həm də ən ali (müqəddəs!) bir həqiqəti Heydər Əliyev xalq üçün, millət üçün tarixi məsuliyyəti çiyninə aldığı ilk gündən dərk etmiş və istisnasız, həmişə, hər yerdə uca tutmuşdur. Dövlət, cəmiyyət miqyasında sabit, qlobal ictimai əxlaq, təfəkkür və ideologiya yalnız onda sabitləşir və etibarlı olur ki, milli-mənəvi dəyərlərə güvənir. Yerüstü sərvətə (mənəvi dəyərlərə!) güvənməyəndə isə hətta yeraltı sərvətlər də istiqlala yox, istiqlalla da alverə, ehtikarlıq vasitəsinə çevrilir. Bunsuz həm suverenliyin, həm də torpağın ərazisi gec-tez itkiyə məruz qalır, həm coğrafi, həm də milli-mənəvi məkan öz bütövlüyünü (və bütövlüyün sabitliyini!) itirir.
Məhz bu mənada Heydər Əliyev Azərbaycanın dövlətçilik tarixində ən böyük öndərlərin vəsiyyət və ənənəsinə sadiq qalır.
Bu bir də ona görə mümkün olur ki, Heydər Əliyevin ifasında və icrasında həmişə siyasət də sənət, siyasətçi də sənətkar səviyyəsinə qalxa bilir. Daha doğrusu, məhz “siyasət əməldə, hərəkətdə fəlsəfəyə çevriləndə” (yalnız bu zaman!) siyasətçi də sənətkara çevrilir, filosof təcəssümü, mütəfəkkir obrazı, alim statusu ala bilir. Bütün bunlar “Heydər Əliyev” fenomenindən həm də bir sənət və sənətkarlıq hadisəsi kimi danışmağa bizə əsas verir. Belə bir söhbətin təkcə siyasi ideya əsası yox, həm də konkret ədəbi predmeti var: son iki ildə Heydər Əliyevin beş fundamental kitabı çapdan çıxıb və elmi ictimaiyyətə çatdırılıb.
Həmin kitabların ən yüksək səviyyədə ixtisaslı, professional auditoriyaya təntənəli təqdimi mərasimindəki çıxışında Azərbaycan Yazarlar Birliyinin Sədri Anar bu qalın cildlərin meydana çıxması faktını həm də “ədəbiyyat, publisistika, nəsr hadisəsi” hesab etdiyini açıqladı. (Heydər Əliyev. Müstəqilliyimiz əbədidir, I-IV kitablar. Bakı, 1997-1998: “Qayıdış”. Bakı, 1997). Odur ki, Heydər Əliyevin də son beş ildə Azərbaycanda sənət, ədəbiyyat və mədəniyyət quruculuğu sahəsində fəaliyyətinin şərhinə elə bu kitablardan başlamaq məqsədəuyğun olardı.
Doğrudan da, bu beş kitabın hər səhifəsində elm, sənət və ədəbiyyat siyasətlə, ədəbi üslub və fikir dövlət təfəkkürü ilə həmişə bir yerdə, bir bütövdədir. Müəllif Mustafa bəy Topçubaşovdan danışanda mütəxəssis həkimdən, Yusif Məmmədəliyevdən danışanda peşəkar kimyaçıdan, Hüseyn Caviddən danışanda filoloqdan və sənətşünasdan daha miqyaslı və ixtisaslı qiymətlər verir. Çünki böyük fərdlər, çeşidcə müxtəlif, lakin miqyasca eyni olan, istedadda və intellektdə bir-birinə yaxın fərdlər bərabər səviyyədən bir-birini daha yaxşı (yaxından!) görür və bir-birinə daha dəqiq təhlillər verirlər.
Elitar peşəkarlığın bütün sahələrdə, ən çox isə tibbdə və siyasətdə müstəsna rolu və mənası var: həkimin səhvi fərdin, siyasi rəhbərin, öndərin səhvi vətənin, millətin taleyi (səhhəti və sağlamlığı) bahasına başa gəlir. Kitablardan hər birində bu həqiqətin canlı gerçəkliyini çox aydın şəkildə göstərən nümunələr var; Azərbaycanın taleyinə və torpağına münasibətdə həm Bakıda, həm də Moskvada yol verilən əyintilərə düz üç il Naxçıvanda təshihlər verilib. Bu təshihlər vaxtında nəzərə alınsa idi, faciə və fəlakətlər indikindən nə qədər az ola bilərdi…
Beş fundamental kitabda, hər şeydən əvvəl, məhz elitar peşəkarlığın və qeyri-adi, unikal təhtəlşüurun intuisiyanın stixiyası cismləşir və sənədləşir. Müstəqillikdə dönməzliyin nəzəri təlimi, elmi-strateji əsası, intizam və icra kodeksi və bütün bunların canlı təfərrüatı, həyat təcrübəsi, gündəlik dərsləri verilir. Müstəqillikdən və onun təminatından bu haqda danışmağa mənəvi haqqı və hüququ olan bir adam danışır. Bu haqqın arxasında – Azərbaycanda və keçmiş sovet məkanında yarım əsrə yaxın rəhbərliyin sınaqdan çıxan tarixi təcrübəsi durur. Heydər Əliyev şəxsiyyətinin qlobal miqyası və epoxal vüsəti vəhdətdə ifadə və təsdiq edilir. Hətta o qədər ki, beş kitabda əhatə olunan dörd ildən əvvəlki dörd-beş onilliyin də, ondan sonrakı üç ilin də alt qatı və arxa planı görünür, yaxınlaşan üçüncü eranın astanasında həm ən qədim türk və islam dəyərlərini, həm də Avropa mentalitetinin ən modern siyasi dəyərlərini içinə alan miqyaslı fon, məcra və məkan müəyyənləşir.
Öz şifahi nitq üslubu, improvizasiya təbiiliyi ilə də müəllifin dil-ifadə tərzi ənənəvi rəsmi ədadan (konselyariya və protokopsiya) əsaslı şəkildə fərqlənir, fikrin dinamizmi, sözün enerjisi, kəlmənin bədii zərbə gücü – bunlar hamısı tribunadan gəlir, auditoriya ilə birbaşa ünsiyyətdən gəlir. Uçuşqabağı verilən müsahibələr, səfərbərlik anında xalqa xitablar, əcnəbi opponentlə təkbətək dialoqlar, dünya liderləri ilə müsahibələr məqamında mikrofona deyilmiş improvizasiyalar… Onlarda fitriliyin təbiiliyi, sözdə, tələffüzdə, ahəngdə və ritmdə etnik ilkinliyin, ozan-əcdad stixiyasının duruluğu və diriliyi var.
“Daha susa bilmirəm”, “Son damla qanıma qədər xalqımla birəm”, “Mən öz taleyimi xalqa tapşırmışam”, “Ömrümün bundan sonrakı hissəsini yalnız və yalnız Azərbaycan respublikasının müstəqil dövlət kimi inkişaf etməsinə sərf edəcəyəm” – bu andlar və bəyanatlar romantik-tarixi dramda bədii fəlsəfi monoloqdan fraqmentlərə bənzəyir. Lakin onlardan hər birinin arxasında real, canlı prototip – müasir, bugünkü qəhrəman dayanır!
Heydər Əliyevin milli öndərlik tərcümeyi-halında “müstəqillik mərhələsi” onun Naxçıvana tarixi qayıdışı ilə başlayır. Təsadüfi deyil ki, bu dövrlə bağlı sosioloji və publisist çıxışların toplandığı kitab da “Qayıdış” adlanır.
Adətən, əsaslı intibah həmişə qayıdış aktından sonrakı hadisə kimi baş verir (orta əsrlərdə yenidən tərəqqinin və mədəniyyətin qədim (ellinist) yunan məcrasına və axarına (təməlinə) qayıdan Avropa intibahının modelində olduğu kimi). Naxçıvanda başlayan “qayıdış” Bakıda davam etdi və Azərbaycanda sosial-mədəni tərəqqi tarixində doxsanıncı illər təzədən yetmişinci illərin təbii, məntiqi davamına çevrildi. Ənənədə tarixi estafet, dövlətçilikdə irsilik probleminin həlli aradakı “böhran” və “parçalanma” mərhələsindən çıxa bilməyin yeganə mümkün və məqbul yol kimi özünü doğrultdu. Yetmişinci və doxsanıncı illər bir-birinin davamına, Heydər Əliyev isə hər iki on ilin müştərək, ortaq liderinə çevrildi. Genetik kökə, milli “mən”ə, tarixi yaddaşa, dünya ilə inteqrasiyaya daha miqyaslı şəkildə qayıtdı.
Bütün bunların da məntiqi yekunu və nəticəsi o olacaq ki, Qarabağ Azərbaycana və Şuşa Qarabağa qayıdacaqdır. İnanırıq ki, “Qayıdış” dastanının, “Qayıdış” epopeyasının bu yeni cildlərini (“Qarabağ” və “Şuşa” cildlərini!) də millət və xalq, öz əməli ilə həyatda və öz qələmi ilə kağızda yenə eyni öndər və müəlliflə – Heydər Əliyevlə birlikdə yazacaqdır…
Bir prezident kimi bu cildlər Heydər Əliyevin ilk kitablarıdır. Və bu ilk kitablar dövlətçilik sahəsində bizim minilliyin əvvəlinin (1069) ilk böyük kitabını mənim yadıma salır: “Xoşbəxtlik haqqında elm” kitabını – “Qutadqu bilik”i. Türk dövlətçiliyi haqda informasiya dünyaya ilk dəfə bu kitabdan yayılıb. “Müstəqillik haqqında elm” kitabı! – qarşımızdakı bu beş cildin birlikdə adına da belə bir açıqlama və təfsir vermək olar.
Sonralar türk dövlət ərləri və öndərləri tarixi işlə və əməllə həyatın özündə yazmağa daha çox üstünlük verir, nəinki onu qələmlə kağızda yazmağa. Məhz bu ənənələr də prezident Heydər Əliyevin simasında yenidən birləşib vəhdət təşkil edir: o, tarixi həm əməllə həyatda, həm də… qələmlə kitabda yaradır.
Mən bu sözləri deyirəm və dərhal da onlara təshih vermək istəyirəm: tarixi də, tarix kitabını da yaradarkən filosof, mütəfəkkir və yazıçı Heydər Əliyev qələmə və kağıza ehtiyac hiss eləmir. Unikal hadisədir ki, bu kitablar, əslində, əlyazması olmayan kitablardır.
Bioenerji ürəkdə, beyində cərəyan edir, informasiya sinədən, bədahətən tərəfi-müqabilə ötürülür və bu prosesdə yazı, hərf, əlifba iştirak etmir. Vəhydən yaranan, əlyazması olmayan kitablar əvvəllər də olub. Dörd səma kitabı var, onların heç birinin müəllif əlyazması yoxdur. Əflatundan ta Hegelə qədər böyük fikir ərlərinin də kitabları onların bədahətən auditoriyaya dediyi improvizasiyadan əmələ gəlib. Şərqdə ərənlər, şamanlar, ozanlar… yazmağa yox, söyləməyə üstünlük veriblər.
“Avesta”nın da, “Qorqud”un da avtoqrafları – əlyazmaları yoxdur. Əvəzində “gen yazmaları” var, damarda, qanda yazılan “qan yazmaları” var, hafizədə, huşda, ruhda qorunan “yaddaş yazmaları” var. Və mən burada sehrli və ibrətli bir tipologiya görürəm.
Standartdan fərqlənən və tipologiyaya çağıran növbəti, üçüncü assosiasiyanı da hörmətli oxucularla bölüşmək istəyirəm. Üzərində “sinif”, “inqilab”, “dövlət”, “proletar” yazılmış kitablar var. Siniflə, proletarla, inqilabla birlikdə də ölürlər. Amma üzərində “İntibah”, “Ana vətən”, “Azadlıq”, “Millət”, “Xalq” yazılmış kitablar da var. Üstündə “QAYIDIŞ”, “MÜSTƏQİLLİK”, “ƏBƏDİYYƏT” sözləri yazılmış kitabları da mən onların sırasına daxil etmək istəyirəm. Onlar ötəri tarix, lokal dünyagörüşü yaratmır, şüur və yaddaş yaradır. Yaddaşın milli-etnik kodları, genləri onlarda yaşayır. Vətənçilik, türklük məfkurəsi və onlara sahiblik şüuru belə kitablarla tərbiyə edilir.
Hər kitabda bir baş mübtəda və bir fövqəlideya olur. Bu beş kitabda da, əslində, iki suala cavab verilir: HEYDƏR ƏLİYEV KİMDİR?” və “ƏLİYEVLİK NƏDİR”? Özü də “ƏLİYEV KİMDİR”? – sualına bu kitabda Əliyev özü cavab verir!..
(“Əliyevlik nədir” sualına isə onun “Əliyevçilik nədir” redaksiyasında, bir vaxt imperiya mətbuatı cavab vermək istəmişdi. Həmin cavaba tarixi təkzibi zaman özü, haqq özü, ədalət özü verdi).
“Əliyevlik nədir” sualına cavab bu kitabların bütün səhifələrindədir. Bu cavabda iki məqamı da ayrıca vurğulamaq olar: “Əliyevliyin” ən böyük qələbəsi bir onun xalqla, bir də zamanla münasibətlərində oldu. Xalq-fərd-öndər münasibətlərini biz artıq qeyd etdik. Zamanla münasibətə gəldikdə isə, demək lazımdır ki, sintez işini o, burada da gördü. Hasarı, səddi tarixi-milli arxetiplə ən çağdaş dünya, Avropa dövlətçilik mentaliteti arasından götürdü, onları da vahid axara yönəltdi.
Beş kitab Heydər Əliyevin bir prezident kimi ilk böyük kitabıdır. Lakin mən onu həm də bizim yüzilin və bizim minilliyin sonunun son böyük dövlətçilik kitabı hesab edirəm. Bizim milli dövlət təfəkkürü sahəsində minilliyin sonunun son kitabı həmin min ilin əvvəlinin ilk böyük dövlət kitabını mənim yadıma salır…
Nəhayət, Heydər Əliyev – Zaman, Heydər Əliyev – Tarix münasibətlərində bir məqam da diqqəti cəlb edir: Heydər Əliyevin ideya rəqibləri həmişə və hər yerdə olub, amma ən böyük qələbəni o, Zamanla əlbəyaxada qazanıb. 75 il – zamandan fəth olunan – nəhəng zirvə deməkdir. Və bu zirvədə hər şey – birinci növbədə yaddaş toxunulmaz, suveren və bütöv qalıb: bu 75 ildə zaman bu yaddaşdan bir sm. də olsa, ərazi işğal edə bilməyib!..
Heydər Əliyev olmaq, ümumiyyətlə, çətin şeydir. 75 il fasiləsiz, hər ay, hər gün sərasər Heydər Əliyev olub qalmaq isə xüsusilə çətindir. Cildlərdən hər biri bir daha göstərir ki, Heydər Əliyev bu sabitliyə müstəsna ardıcıllıqla nail olur. İndi qırmızı xətlə təqvimə həkk olunan tarixlər – “Milli dirçəliş günü” (17 noyabr, 1988). “Dövlət müstəqilliyi günü” (18 oktyabr, 1991) “Qurtuluş günü” (15 iyun, 1993) hamısı çətin, real gerçəklik kimi, xalqı məhz müstəqilliyə gətirib çıxaran qanunauyğunluq kimi baş verdi. Və bu mərhələlərdən hər birində Heydər Əliyevin milli vətəndaşlıq və sosial ideya mövqeyi eyni cür oldu: “Bu gün mənim xalqımın ağır günüdür. Ağır, çətin günlərdə xalqımla olmalıyam”.
Azərbaycanda Mir Cəfər Bağırovdan sonra milli rəhbərin siyasi müstəqilliyi az qala sıfıra bərabər idi (keçid dövründə isə (1988-1993) bu qeyri-müstəqillik həm “yuxarılardan” (Moskva, Kreml), həm də “aşağıdakılardan” ikiqat asılılıq şəklini almışdı). Bu ölçünü sıfırdan sonsuza gətirib çıxaran H.Əliyev oldu. Hətta sovet dövründə də Heydər Əlirza oğlu öz müstəqillik (milli mənafeyə sədaqət) fəaliyyətini dondurmadı. Onun türk ağlı Siyasi Büronun vahid rus-slavyan düşüncəsində aydınca seçildi və o bu ali rəhbər strukturda da türk-islam lideri kimi təkcə sovet məkanında yox, bütöv dünyada türklüyün mənafeyini cəsarətlə müdafiə etdi. Azərbaycanın milli mənafeyi naminə Baş katibin (Y.İ.Brejnevin) özünü düz üç dəfə Bakıya gətirdi…
Adətən, “Əsrin müqaviləsi”ndən dövrün ən böyük hadisəsi kimi danışırlar. Məncə, bu beş kitabdakı “dövlətçilik traktatı” neft müqaviləsindən daha mühüm hadisədir. Neft izdivacları və diplomatik nikahlar, Asiya və Qərb kəmərləri – hamısı milli dövlətçilik konsepsiyasının icrası məqsədinə xidmət edir.
Əvvəlcə milli diplomatik fikrin enerjisi axmasa, neft də borulardan axmaz! Bakının ən böyük sərvəti heç vaxt neft olmayıb, neft intellekti olub. Yeraltı sərvətlər olmayıb, yerüstü sərvətləri olub. Faciə o vaxt olar ki, neft kəməri olsun, amma neft intellekti olmasın. Neft elmi də neftin özü kimi, eyni borularla Xəzərdən Qara dənizə və buradan da Aralıq dənizinə tökülsün. “Neft renessansı” onda olur ki, bütün xətlər və borular – mədəniyyət və elm kəmərləri də – hamısı Bakıdan keçsin.
Qlobal landşaftdan baxanda belə bir qanunauyğunluq dərhal görünür ki, bütün itkilər, torpaq və yaddaş, elm və mədəniyyət, demokratiya və hüquq itkiləri də, hamısı dövlətçilikdə itkilərdən başlayır. Qədim Manna və Atropatena, yaxın Cümhuriyyət və sovet dövrü dövlətləri də əvvəl dövlətçilik, yalnız sonra ərazi itkilərinə məruz qalmışlar. Dövlətsiz xalq – valideynsiz yetim kimi bir şeydir. Min illər boyu ermənilər qürbətdə, qərib kimi yaşamışlar. Müstəqil milli qurum – Ermənistan dövləti yaradıldıqdan sonra isə bütün Qafqaza meydan oxumağa başlamışlar.
Millət üçün dövlətdən və peşəkar dövlət öndərindən qiymətli heç nə yoxdur. Odur ki, məhz dövlətçilik, dövlət dili və mədəniyyəti konsepsiyası Heydər Əliyevin bədii-estetik və humanitar-fəlsəfi görüşlərində aparıcı, prioritet mövqeyi təşkil edir. Dövlətdən, milli dövlət mənafeyindən uca heç nə yoxdur. Odur ki, “kim müxalifətdə durursa-dursun, ancaq vətəninə, xalqına, mənəviyyatına müxalifətdə durmasın”.
Yaxud: “XX əsr sona çatır. Bu əsrdə xalqımız bir çox mərhələlərdən, sınaqlardan, imtahanlardan keçib və nəhayət, öz milli azadlığına, dövlət müstəqilliyinə nail olubdur. Bütün bu mərhələlərdə Azərbaycan xalqını yaşadan, irəliyə aparan, xalqımıza güc, ruh verən Azərbaycan xalqının görkəmli şəxsiyyətləri, böyük alimləri və dahi insanları olmuşlar”.
Xalqın və millətin əbədiliyini təmin edən, onun dövlət quruculuğunun memarı olan görkəmli şəxsiyyətlər və “dahi insanlar” tərkibinə sənət və dövlət öndərləri həmişə eyni vaxtda, yanaşı daxil olmuşlar.
Belə bir konsepsiya, həqiqətən, tarixi qanunauyğunluğu ifadə edir və Şərqin, Azərbaycanın tarixinin yüz və min illərilə təsdiq və təsbit olunur.
(“Heydər Əliyev və Azərbaycan ədəbiyyatı” kitabında. Bakı, Elm, 1998, səh.125-177)

Dünyanın ən qədim xalqlarından olan Azərbaycan xalqı özünün tarixi, mədəniyyəti, irsi təfəkkürü, ürfü-ənənəsi, milli mənəvi dəyərləri ilə digər xalqlardan daim seçilmişdir. Əlbəttə, hər bir xalqın özünəxas mədəniyyəti və tarixi vardır. Azərbaycan xalqının da tarixi mədəniyyəti və dəyərləri aşkarda olduğu kimi batində də öz əksini tapır.
Azərbaycan xalqının bədii təfəkkür və yaradıcılığında ən qədim rolu olan strateji mövqeyə malik tarixi kitabları və ən qədim ünsürlərin toplanıldığı xəzinədir ki, günümüzə qədər gəlib çıxmışdır.
Bizim təbiətimizin gözəlliyi, iqlimi, təbii sərvətlərimizin zənginliyi qədər şüur zənginliyimiz də vardır ki, həmin təhtəlşüurumuz vasitəsilə müxtəlif sənət növlərini, eləcə də ruh və cismin tənasübündəki MƏANı (mənanı) kəşf edə və bilavasitə ruhumuzdakı mənaya enə bilərik.
Bunun üçün heç bir əqidə hökmünü daşımayan, sadəcə və sadəcə tarixi məfkurəmizdəki təqiyyə anlayışını, alleqrotik kitablar və terminlərdən ibarət elmi araşdırmaq və oxumaqdır. Hər nə qədər səthi inkişafa meylli olsaq da, biz bilməliyik ki batinimizdən doğan inkişaf daha da uğurlu və yüksəkdir. Görə bildiklərimiz qədər görə bilmədiklərimiz bir çox şeylər də var ki, biz onları görməkçün gördüklərimizin daxilinə (MƏANa doğru) enməliyik. Bu yöndə eqzoterik, ezoterik mənaları ayırd edən təfəkkürə malik bir çox batini xüsusiyyətlər görə bilərik. Zamanın, məkanların və əşyaların da batini həqiqəti var. İnsanın da – üzünün gözəlliyi zahiri gözəllik, ağılının gözəlliyi isə batini gözəllikdir.

Bizim vətənpərvər ustadlarımızdan olan hacı Süleyman Qaraqoyunlu, (1830-cu il, Göyçay.) zahiri və batini elmlərdə bir çox uğur qazanmışdır. Süleyman kimi bir çox ustadların yarıda qoyub getdiyi elmi mənəvi dəyərləri günümüzdə də inkişaf etdirən, gənclərə öz tövsiyyələrini verən “İxvan-üs-səfa” dərnəyi ilə tanış olaq.

“İxvan-üs-səfa” dərnəyinin əsas funksiyası və tələbi Azərbaycan xalqının dini-fəlsəfi məfkurəsini, o cümlədən Azərbaycan qeyri-maddi mədəni irsini incələmək və milli müqəddəsat əsaslarına söykənən türk milli mədəniyyətinin, tarixinin, mənəvi dəyərlərinin təbliği üzərində işləmək.
Azərbaycan qeyri-maddi mədəni irsinin qorunması və bu irsin ayrı-ayrı sahələri – folklor, bədii qiraət, intelektual yaradıcılıq və digər əsas sahələr üzrə fəaliyyətinin bilavasitə təşkili.
Batini-irfani yaradıcılığın və Azərbaycanın qeyri-maddi mədəni irsinin hüquqi təminatının inkişaf etdirilməsi, o cümlədən beynəlxalq normativ bazanın inkişaf və tətbiqini icra etməkdir.

Ölkəmizin müxtəlif sənət növlərinin hər biri ayrı-ayrılıqda uzun və mürəkkəb inkişaf yolu keçmişdir. Belə ki, bu inkişaf yolu vəhdət təşkil edərək Azərbaycan incəsənətini, mədəniyyətini, milli mənəvi dəyərlərini ortaya qoyaraq geniş bir zəmində varlığını təmsil etməyə çalışmışdır.

“İxvan-üs-Səfa” dərnəyi eləcə də ən qədim dövrlərdən zəmanəmizədək davam edən batini sənət növünün inkişafı üzərində tədbirlər, seminarlar təşkil edərək, milli mənəvi dəyərlərimizi davam etdirir, qoruyub saxlayır və gələcək nəsillərə ötürməkdədir.

– Lütviyyə xanım, Ümummilli lider Heydər Əliyevin 100 illiyini yaşadığımız bir zamanda onunla bağlı xatirələri olan ziyalılarla söhbət etməyi düşünürük. Belə şəxslərdən biri sizsiniz. Bilirik ki, Naxçıvanda Heydər Əliyev muzeyində çalışdığınız illəri ömrünüzün ən əziz və şərəfli dövrü hesab edirsiniz.

– Söhbətimizə dünya şöhrətli siyasətçi, dahi şəxsiyyət Heydər Əliyevin Moskvadan Bakıya, Bakıdan isə Naxçıvana gəldiyi həm çətin və məşəqqətli, həm də xoş günlərdən başlamaq istəyirəm. Həmin kəşməkəşli günlərdə 1990-cı il iyulun 22-də, ümummilli lider Heydər Əliyevin Moskvadan doğulub-böyüdüyü Naxçıvana, ağır vəziyyətdə olan vətəninə qayıdışı xalqın qurtuluşu oldu. Hamı ulu öndəri görmək üçün Naxçıvan şəhərinin mərkəzinə, “Tribuna” deyilən baş meydana axın etdi. Bu görüşdəki 30 min insanın içərisində anamla bərabər bütün ailəmiz də vardı. “Unudulmuş tənha ada”ya bənzədilən Naxçıvan artıq tək deyildi. Xalqın qəhrəman oğlu burada idi. Moskvadan vətənə qayıdan Heydər Əliyevin gəlişi ağır blokada şəraitində olan Naxçıvana yeni ruh gətirdi, insanlarda stimul yaratdı. Naxçıvanlılar bu böyük şəxsiyyətin ətrafında sıx birləşdi. Ulu öndərin bu illərdə döyüşlərin getdiyi Sədərəkdə dəfələrlə olması xalqla birliyi, insanların inam hissini gücləndirdi.

Ulu öndər Naxçıvanda təkcə Muxtar Respublika üçün deyil, bütün Azərbaycan üçün həyati əhəmiyyət kəsb edən, dövlət quruculuğu prosesində mayak rolunu oynayan qərarların qəbul edilməsinə nail oldu. Bütün naxçıvanlılar həmin illər Naxçıvanda dövlət müstəqilliyimizin bərpası istiqamətində taleyüklü qərarların; “Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikası”nın adından “Sovet” və “Sosialist” sözlərinin çıxarılması, onun “Naxçıvan Muxtar Respublikası”, eyni zamanda Naxçıvan MR Ali Sovetini Ali Məclis adlandırılması (17 noyabr 1990), “Azərbaycan Respublikasının Dövlət bayrağı haqqında” Qanunun qəbul edilməsi (5 fevral 1991) və bu qanunla üçrəngli bayrağımızın yenidən respublikanın Dövlət bayrağı elan edilməsini, “1990-cı il yanvar ayında törədilmiş Bakı hadisələrinə siyasi qiymət verilməsi haqqında” qərar layihəsinin işlənib hazırlanması və qərarın məhz Heydər Əliyevin siyasi nüfuzu nəticəsində qəbul olunmasını, “Dünya Azərbaycan türklərinin milli həmrəylik və birlik günü haqqında” qərarın (16 dekabr 1991) və s. hansı çətin şəraitdə və necə qəbul olunduğuna şahidlik etdi. Ümummilli liderin ilk gündən atdığı addımlar, həyata keçirdiyi tədbirlər Naxçıvanı düşmən əlinə keçmək təhlükəsindən qurtardı.

Tarixi günlərin şahidi kimi deyə bilərik ki, xalqımızı bəlalardan qoruyan, işıqlı gələcəyini təmin edən ümummilli lider Heydər Əliyev, böyük mütəfəkkirlərin, sərkərdələrin, dahilərin vətəni olan Naxçıvanın yetişdirdiyi şəxsiyyətlərin fövqündə dayanan, bütün həyatını Vətəninə, xalqına xidmətə həsr edən, ölkəmizin, eyni zamanda doğulduğu Naxçıvanın inkişafı və yüksəlişi üçün var qüvvəsi ilə xidmət edən fenomen şəxsiyyətdir.

– Bəs sizin Heydər Əliyev muzeyinə gəlişiniz necə reallaşdı?

– Əbu Turxan yazır ki, “Bəzən sən yolu seçirsən, bəzən də yol səni.” Taleyimə yazılan yol məni Naxçıvanda yenicə yaradılmış Heydər Əliyev muzeyinə gətirdi. Ümummilli liderin Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisinin sədri işlədiyi, birbaşa şahidi olduğumuz dövrdə, bir az əvvəl sadaladığım, dövlət əhəmiyyətli, eyni zamanda taleyüklü qərar və sərəncamların, sənəd və materialların, imzaladığı məktubların, Türkiyə Cümhuriyyəti və İran İslam Respublikası ilə əməkdaşlıq sahəsində imzaladığı müqavilələrin surətlərinin, ümummilli lider Heydər Əliyevin ailəsinə, onun uşaqlıq və gənclik illərinə həsr olunmuş stendlər, foto şəkillər, müxtəlif illərdə təqdim olunan dövlət təltiflərinin surətlərinin, ulu öndərin 80, 85 və 90 illik yubileyləri şərəfinə buraxılmış marka və medallar, xatirə əşyalarının yer aldığı, həmçinin 1990-cı il noyabrın 17-də Naxçıvanda qəbul edilən dövlət bayrağının saxlandığı muzeydə çalışmaq xoşbəxtliyi nəsib oldu.

– Nə zaman yaradıldı Heydər Əliyev muzeyi?

– Muzey Ümummilli lider Heydər Əliyevin hələ sağlığında ölkəmizdə yaradılmış ilk muzeydir. Naxçıvan şəhərinin Heydər Əliyev prospektində yerləşən muzey 1999-cu il mayın 10-dan, yəni Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyevin doğum günündən fəaliyyətə başlamışdı. Qeyd edim ki, ümummilli liderin həyatı, ictimai-siyasi, dövlətçilik fəaliyyətini əks etdirən muzeyin yaradılması və fəaliyyəti Muxtar respublikamızın həyatında, onun gələcək quruculuq və inkişafında çox mühüm yol göstəricisidir. Naxçıvanda yaradılan Heydər Əliyev Muzeyi Naxçıvanın ən ağır blokada vəziyyətində olduğu illərdə naxçıvanlılarla birlik nümayiş etdirən və xilaskarlıq missiyasını yerinə yetirən Böyük Azərbaycanlıya, dahi şəxsiyyətə xalq tərəfindən minnətdarlıq duyğusunun ifadəsidir.

Muzeydə Heydər Əliyevin həyat və fəaliyyətini əks etdirən jurnal, albom və kitablar, film və qəzet materiallarından ibarət kitabxana yaradılmışdır. İlk öncə muzeydə ekskursovood kimi faaliyyətə başladığımdan (19 may 1999-cu il) bütün materiallarla yaxından tanış idim. Muzeyə gələn qonaqlara burada nümayiş etdirilən fotolar, stendlərdə qorunan qərarlar haqqında məlumat vermək mənim üçün həm məsuliyyət, həm də şərəf idi. Az sonra, 1 aprel 2000-ci il tarixindən Heydər Əliyev muzeyində direktor kimi fəaliyyətimə davam etdim. Muzeyə gələn qonaqların sayı-hesabı yox idi. Respublikaya gələn qonaqlar; səfirlər, millət vəkilləri, nazirlər, xarici qonaqlar, jurnalistlər və b. böyük bir maraqla muzeyi ziyarət edir, yüksək fikir bildirirdilər.

– Heydər Əliyevin özü muzeyə nə zaman gəldi, hansı duyğular içində ora təşrif buyurdu?

– Muzeyin ən yaddaqalan, unudulmaz günü Naxçıvan MR 75-illik yubileyi münasibəti ilə keçirilən bayram şənliklərində iştirak etmək üçün Naxçıvana gələn Ümummilli lider Heydər Əliyevin 1999-cu il oktyabrın 13-də muzeyə gəlməsi, ekspozisiya ilə tanış olması idi. Sevincimizin həddi-hüdudu yox idi. Böyük həyəcan içərisində idik. Səhər iş vaxtından da əvvəl işə gəlmişdik. Heydər Əliyevi çoxlu sayda dövlət işçiləri, millət vəkilləri, mədəniyyət və incəsənət xadimləri müşaiyət etsə də, Ümummilli lider öz muzeyinə bir neçə şəxslə daxil oldu. Biz tapşırıq verildiyi kimi, stendlərin yanında durmuşduq. Heydər Əliyev muzeyə daxil olan kimi, dedi: “Siz niyə orada dayanmısınız? Buraya gəlin.” Böyük bir sevinclə ona yaxınlaşdıq. Bizimlə görüşdü. Sonra Ümummilli lider muzeyi ziyarətə başladı. Ulu öndər özü muzeydəki şəkil və qərarlar haqqında böyük bir şövqlə məlumat verməyə başladı. Muzeyin girişindəki ailə fotosunun qarşısında dayandı: “Bu atam Əlirza Əliyev, bu isə anam İzzət xanımdır. Hər kəsi bir-bir adı ilə təqdim edən ulu öndər birdən dedi: “Bu da bizim yaxın qonşumuz olub, Xurşud xanımdır.” Ümummilli lider verdiyi məlumatlarla yanaşı, bizə tövsiyələr verirdi. O günü əbədiləşdirən çoxlu şəkillər çəkildi. Heydər Əliyev böyük şəxsiyyət olmaqla yanaşı, həm də çox səmimi insan idi. O gün həyatımızın ən yaddaqalan, unudulmaz günü oldu, deyə bilərəm. Doğrudur, sonralar da qatıldığım qurultaylarda (YAP II qurultayı-20-22 noyabr 2001-ci il və 2003-cü ildə keçirilən Azərbaycan Qadınlarının II qurultayı), müşavirələrdə, sessiyalarda bu böyük şəxsiyyəti görmək, çıxışlarını, tövsiyələrini dinləmək şərəfinə nail oldum. Lakin Ulu Öndərlə muzeydə keçirdiyimiz 2 saatlıq görüş ömürlük yaddaşıma yazıldı.

Həmin günün axşamı Naxçıvan incəsənət ustalarının iştiraki ilə keçirilən böyük bayram konsertində iştirak etdik. Dahi insanın çıxışını dinlədik. Bu görüşün, Ümummilli liderin müzeyi ziyarət etdiyi günün təəssüratı ilə mən Heydər Əliyevə 3 şeir həsr etdim. Bir haşiyə çıxmaq istəyirəm. O zaman həm Azərbaycanın televiziya kanalları, həm də Naxçıvan televiziyası tez-tez verilişlərini birbaşa muzeydə çəkirdi. Bir gün muzeyə bir nəfər gəldi. Dedi ki, “Lütviyyə xanım, mən sizi “Şərq qapısı” qəzetinə verdiyiniz; “Siz mənə ismətli qadınlar verin, mən sizə gələcəyi bəxş edim” başlıqlı müsahibənizdən tanıyıram”. Məlum oldu ki, bu şəxs MR Ali Məclisinin deputatı, “Qeyrət” nəşriyyatının direktoru, eyni zamanda NDPU-nin müəllimi mərhum Vaqif Məmmədovdur. Sonradan bu adam mənim “Dünya başdan-başa nağılmış demə” adlı ilk kitabıma ön söz də yazdı. Söhbət zamanı məlum oldu ki, Vaqif müəllimin muzeyə gəlməkdə məqsədi “Çinar ömrü” adlı verilişin çəkilişi ilə əlaqədardır. Müsahibəmdən mənim də yaradıcılıqla məşğul olduğumdan xəbərdar olan Vaqif müəllim Heydər Əliyev muzeyində çəkiləcək “Çinar ömrü” adlı verilişə məni də dəvət etdi. Həmin verilişdə mənim Heydər Əliyevə yazdığım şeirlərə də toxunuldu. Qeyd etdim ki, o şeirləri yazmaq üçün məqamı yaşamaq lazım imiş. Ümummilli lideri yaxından görmək, o böyük şəxsiyyətin tövsiyələrini dinləmək, ondakı böyük səmimiyyətə heyran olmaqdan keçirmiş şeirin yaranma prosesi. Yazdığım 3 şeirin birinə Naxçıvan MR Əməkdar İncəsənət xadimi Şəmsəddin Qasımov musiqi bəstələdi. Mahnı Ümummilli liderin 80 illik yubileyində xor tərəfindən ifa olundu. Elə həmin ildə keçirilən “Heydər Əliyev siyasəti, Heydər Əliyev müdrikliyi” müsabiqəsinin qaliblərindən biri odum. Ulu öndərin 80 illik yubileyinə həsr olunan müsabiqədə isə “Ən yaxşı analitik yazılar üçün” ayrılan mükafata layiq görüldüm.

– Heydər Əliyevin Naxçıvana sonrakı səfərlərində də görüşünüz baş tutmuşdumu?

– Bəli. Məsələn, Heydər Əliyevin Cəmşid Naxçıvanski adına Hərbi Liseyin Naxçıvan filialında kursantlarla görüşündə, Şəhidlər Xiyabanını ziyarətində, Bəhruz Kəngərlinin ev muzeyinin açılışında mən də iştirak edirdim. Tədbir iştirakçısı kimi Ümummilli lideri yenidən yaxından görmək şərəfinə nail olurdum. Belə tədbirlərdən biri də18 iyun 2002-ci il Naxçıvan MR Ali Məclisində Muxtar Respublikanin Dövlət hakimiyyəti orqanlarinin nümayəndələri ilə keçirilən müşavirə oldu. Müşavirədə Ulu Öndər geniş nitq söyləyərək Naxçıvana gəldiyi ağır günləri xatırladı, ona göstərilən sevgi və qayğıdan vəfadarlıqla söz açdı. Həmçinin özünün Naxçıvanda həyata keçirdiyi mühüm işlərə işıq saldı. Bir məsələni qeyd edim ki, bu müdrik insan Azərbaycanda ikinci hakimiyyəti dövründə Naxçıvan Muxtar Respublikasında görülən genişmiqyaslı işləri daim dəstəkləmişdir. Burada aparılan kompleks quruculuq işləri ilə yaxından tanış olmaq, bir sıra sosial, ictimai obyektlərin açılışında iştirak etmək üçün 4 dəfə Naxçıvan Muxtar Respublikasına səfər etmişdir ki, bu səfərlərin üçünün yaxından şahidiyəm. Mən onun tərcümeyi-halının ləyaqətli səhifələrini muzeydə meydanda olan tarixi, əyani sənədlərdən öyrənmişəm daha çox. 1990-1993-cü illərdə Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisinin deputatı və Ali Məclisin Sədri kimi işləyib hazırladığı, qəbul etdiyi tarixi qərar və sərəncamlardan, imzalanmış protokol və müqavilələrdən, məktub və teleqramlardan, istifadə etdiyi xatirə əşyalarından, ulu öndərin şərəfinə toxunmuş xalçalardan, çəkilmiş portretlərdən, tarixi fotolardan və sənədli filmlərdən ibarət olan, zəngin fond materialları, orijinal sənədlər və eksponatlarla dahi rəhbərin mənalı həyatı, xalqımızın rifahı, xoş gələcəyi naminə siyasi fəaliyyətinin ayrı-ayrı dövrləri, mərhələləri işıqlandırılan muzeydə çalışmaq, hər gün dahi şəxsiyyətin muzeylərə sığmayan zəngin ömür yolunu əks etdirən dəyərli ekspozisiya zalında gəzmək, ekskursiya keçmək, gələn qonaqları qarşılamaq, ulu öndərin uşaqlıq və gənclik dövrü, təhsil illəri, ilk əmək fəaliyyəti, 1969-1982-ci illərdə Azərbaycana rəhbərliyinin birinci dövrü, Moskvada çalışdığı və yaşadığı dövr, Naxçıvana qayıdışı, Muxtar Respublikaya rəhbərlik etdiyi illər, müstəqil Azərbaycanın memarı kimi fəaliyyəti dövrü əks olunan zəngin materialları vərəqləmək xoşbəxtliyi hər adama qismət olmur.

– Bu günün prizmasından baxanda Heydər Əliyevin idealları hansı mənəvi-siyasi əhəmiyyət daşıyır?

– Bu suala ən dəqiq cavabı ölkə başçısı verib. Çıxışlarının birində vurğulayıb ki, 1990-cı illərin ağır, çətin, bəzi hallarda ümidsiz hesab edilən reallıqları ilə müasir Azərbaycan dövlətinin dünyadakı bugünkü yerinin müqayisəsi ulu öndərin Azərbaycan dövləti qarşısında xidmətlərinin miqyasını və xalqımızın təhtəlşüurunda özünə dərin iz buraxmış dahi obrazını daha aydın görməyə imkan yaradır. Zaman su kimi axıb gedir. Bu axıb gedən zamanın içərisində insan, insanın ömrü də zamana qarışaraq sanki yoxa çıxır. Xilaskarlar isə gəlir, zamana hökm edir, tarix yazır və tarixə yazılır.

Mənbə: https://edebiyyatqazeti.az/

Azərbaycanın dövlətçilik tarixinə adını qızıl hərflərlə yazan dünya şöhrətli siyasətçi, Ümummilli lider Heydər Əliyev dövlət quruculuğu prosesində, xüsusən də gənc nəslin yetişdirilməsində müəllimləri özünün “əsl silahdaşları” kimi dəyərləndirirdi. Ulu öndər Azərbaycan Müəllimlərinin XI qurultayındakı (1998) nitqində demişdir: “Doğrudur, siz məni də müəllim hesab edirsiniz. Burada müəyyən əsas var. Siz mənim təhsilimə əsaslanaraq bunu deyirsiniz… Mən 1939-cu ildə Naxçıvanda Pedaqoji Texnikumu bitirmişəm. Naxçıvan Pedaqoji Texnikumu məhz həmin dövrdə müəllim çatışmazlığına, ibtidai siniflərə, hətta orta məktəblərin 7-8-ci siniflərinə qədər dərs demək üçün müəllim olmadığına görə müəllim kadrları hazırlayırdı. Mən isə orta məktəbin 8-ci sinfini bitirdikdən sonra Pedaqoji Texnikuma daxil oldum. Məqsədim də o idi ki, müəllim olmaq, müəllim işləmək və ailəmə kömək etmək istəyirdim… Pedaqoji Texnikumun sonuncu kursunda bizə pedaqoji təcrübə dərsi verirdilər. Biz həftədə 2-3 dəfə gedib məktəblərin 2-ci, 3-cü, 4-cü siniflərində dərs deyirdik. Ona görə də mənim o vaxtdan dərs vermək təcrübəm olubdur…”.

Heydər Əliyevin dərsləri dövlət qurmaq, dövləti qoruyub saxlamaq, siyasi uzaqgörənliklə hərbi-siyasi çevrilişlərin qarşısını almaq, müstəqilliyi qorumaq, dövlət və vətəndaş birliyi yaratmaq, dövlət idarəçiliyi idi. Onun nəzəri görüşlərində təhsil, məktəb və müəllim, xüsusilə orta məktəb müəllimləri haqqında söylədiyi dəyərli fikirlər bütün zamanlar üçün aktuallıq kəsb edir: “İnsan təhsilinin əsasını orta məktəbdə alır… Əgər onun fundamental, köklü orta təhsili varsa, o, cəmiyyətdə özünə yer tapacaq, çalışacaq, cəmiyyətimizin şüurlu üzvü olacaqdır”.  Həqiqətən də, fundamental təhsilin əsası, özülü orta təhsil məktəblərində qoyulur. Bu səbəbdən orta məktəblərdə dərs deyən müəllimlər hər zaman hörmət və etiramla xatırlanır.

Yazımızda Ümummilli liderin hər zaman hörmət və məhəbbətlə yad etdiyi orta məktəb müəllimlərindən biri, dahi şair-dramaturq Hüseyn Cavidin böyük qardaşı Şeyx Məhəmməd Rasizadədən (1878-1939) bəhs etmək istəyirik. Naxçıvanda orta məktəbdə oxuduğu illəri, müəllimlərini həmişə hörmət və ehtiramla xatırlayan Heydər Əliyev 2 sentyabr 1996-cı ildə Bakının Nərimanov rayonunda yeni orta ümumtəhsil məktəbinin açılış mərasimindəki nitqində demişdir: “Mən həmişə Naxçıvanda təhsil aldığım illəri xatırlayıram. Bu illər mənim yaddaşımdan heç vaxt silinməyəcək. Müəllimlərimin hamısı yadımdadır. Hansı binada, hansı sinif otağında dərs keçməyimizi, hansı parta arxasında oturduğumu da yaxşı xatırlayıram. Mən burada mükəmməl təhsil almışam, özü də elə həvəs və aludəçiliklə oxumuşam ki, sonralar digər ali təhsil müəssisələrində oxumağım mənim üçün çətin olmayıb. Əksinə, burada olduğu kimi, tələbələr arasında da seçilmişəm… İndiyə qədər həyatımda keçdiyim yol mənim biliyim, elmim – hamısı məhz orta məktəbdə aldığım təhsillə bağlıdır, müəllimlərin mənə verdiyi biliklərlə bağlıdır, müəllimlərin mənə və o illərdə oxuyan mənim kimi gənclərə göstərdikləri qayğıkeşliklə bağlıdır, eyni zamanda mənim kimi bizim də, xüsusən mənim müəllimə böyük hörmətimlə, ehtiramımla bağlıdır. Mən indi də – on illər keçib üstündən – müəllimlərimi heç vaxt unutmamışam və ömrümün son dəqiqəsinə qədər unutmayacağam. Mənim üçün müəllim adı həmişə ən ülvi, ən şərəfli bir məfhum olubdur. Mən bu gün müəllim qarşısında baş əyirəm, müəllimə hörmət və ehtiramımı bildirir, Azərbaycan müəllimlərinə bundan sonra da öz işlərində uğurlar arzulayır, cansağlığı və səadət diləyirəm”.

12 oktyabr 1999-cu ildə Naxçıvan MR-in təşkil olunmasının 75 illiyinə həsr edilmiş təntənəli yubiley iclasındakı nitqində Nахçıvаnda dərs aldığı müəllimlə­rini xatırlayan Heydər Əliyev deyirdi: “О dövrdə aldığım təhsil gələcək həyatımın bütün mərhələlərin­də mənə yardım edibdir… Nахçıvаn məktəbində müəl­limlə­rimin mənə verdiyi dərslər, о cümlədən bаşqаlаrı ilə bərabər аnа dili, ədəbiyyat dərsləri mənim bugünkü dilimin əsasını təşkil edir. Оnа görə mən öz müəllimlərimi həmişə хаtırlаyırаm…”.

Ümumiyyətlə, müəllimlər hər bir insanın həyatında silinməz izlər buraxır. Heydər Əliyevin etiramla xatırladığı “yadda qalan”, “əziz adamlar”dan, dəyərli müəllimlərindən biri də orta məktəbdə ona dərs deyən, 1906-cı ildən ömrünü müqəddəs müəllimlik peşəsinə həsr edən maarifpərvər Şeyx Məhəmməd Rasizadədir.

Naxçıvan mühitinin mötəbər şəxsiyyətlərindən olan “Çətin şəraitdə ədəbiyyatın, mədəniyyətin, savadın yüksəlişinə xidmət edən Şeyx Məhəmməd Rasizadənin Naxçıvanda maarifin və pedaqoji kadrların ilk dəstəsinin hazırlanmasında xidmətləri əvəzsizdir. Bütün tələbələrinə ürəkdən bağlanan, onlara elmin yollarında məşəl olan, insanları maarifə, mədəniyyətə, elmə, təhsilə səsləyən, elmli, “ciddi”, “ötkəm”, ciddi olduğu qədər də tələbələrinə qarşı diqqətli olan bu mötəbər insan dərs dediyi insanların, başda Ümummilli lider Heydər Əliyev olmaqla, akademiklər Yusuf Məmmədəliyev, Məmmədcəfər Cəfərov, Həsən Əliyev və Abbas Zamanov, Lətif Hüseynzadənin yaddaşında əbədilik qazanıb. Şeyxin “uşaq ikən dördüncü-beşinci siniflərdə müəllimi olan tələbələrindən dünya şöhrətli siyasi lider Heydər Əliyev müəllimliyin və müəllimin cəmiyyətdəki yerini yüksək dəyərləndirmişdir. Vaxtilə dərs dediyi dünya şöhrətli siyasətçinin uzun illər sonra müəllimi Şeyx Məhəmməd Rasizadə haqqında dediyi sözlər Şeyxin “həqiqi müəllimliyi” və cəmiyyət üçün necə dəyərli olduğunun təsdiqi kimi çox əhəmiyyətlidir: “O, mən uşaq ikən dördüncü-beşinci siniflərdə müəllimim olub. Xatirimdədir, çox ciddi müəllim idi. Bizi yaman sıxışdırardı. Amma dili də çox yaxşı öyrədirdi”.

Şeyx Məhəmmədin pedaqoji fəaliyyəti XX əsrin mürəkkəb və ziddiyyətli dövrünü əhatə edir. 1920-ci illərin bütün cəmiyyəti ağuşuna aldığı ziddiyyətli və mürəkkəb inkişaf prosesləri, təhsil ocağına da təsirsiz qalmamış, inqilabdan sonrakı illərdə bütün sahələrdə olduğu kimi, təhsil və maarif sistemində də  keçmişlə əlaqəni kəsmək, təhsili “yenidən və bolşevikcəsinə” qurmaq məqsədilə ciddi iş aparılmağa başlamış, “keçmişlə qarşılıqlı əlaqəni pozmaq, ona hakimlik etmək, onu müasir şəraitə süni şəkildə “uyğunlaşdırmaqla” məşğul olmaq kimi yol verilməz hallar baş qaldırmışdı. Tədris planı və proqramlarının tez-tez dəyişilməsi və məcburi olmaması tədrisin keyfiyyətini xeyli aşağı salmışdı. Çətin şəraitdə, dərslik və tədris vəsaitlərinin yox dərəcəsində olduğu bir zamanda fəaliyyətə başlayan, Şeyx Məhəmmədin də dərs dediyi Naxçıvan Pedaqoji Texnikumu təlim-tərbiyə işlərində də bir sıra çətinliklərlə üzləşmişdi. Bu zaman “texnikumun ədəbiyyat müəllimləri etirazlarını bildirmişlər. M.Rasizadə və Qəzənfər Hacılının “Türkcə dərslərin gedişi” adlı yazısından məlum olur ki, dördüncü sinifdə oxuyan uşaqlar bütün təhsil müddəti ərzində üç proqram əsasında dərs keçməli olmuşlar. Məktəbin dil-ədəbiyyat müəllimləri M.Rasizadə və Q.Hacılı bu məsələdə də o dövrün görkəmli pedaqoqlarının mövqeyini müdafiə etmiş, fikir bildirmişdi: “Həmin proqramın naqis tərəfi ondadır ki, ancaq osmanlı şivəsində vücuda gələn türk ədəbiyyatı ilə Azərbaycan türkcəsində olan ədəbi parçalar” saxlanmışdır. Adı keçən məqalədə müəllimlərin ədəbiyyat fənninin tədrisinin yaxşılaşdırılması haqqında təklifləri də yer almışdı. Dil dərslərinin keçirilməməsindən narahat olan M.Rasizadə və Q.Hacılının verdiyi təkliflər onların pedaqoji biliyi və səriştəsi ilə seçilən, pedaqoji yenilikləri izləyən və bu yenilikləri saf-çürük etməyi bacaran bir pedaqoq olduqlarının təsdiqidir. Fikrimizcə, müəllimi olduğu Ümummilli lider Heydər Əliyevin 12 oktyabr 1999-cu ildə Naxçıvan MR-in təşkil olunmasının 75 illiyinə həsr edilmiş təntənəli yubiley iclasındakı nitqində dediyi: “Nахçıvаn məktəbində müəl­limlə­rimin mənə vеrdiyi dərslər, о cümlədən bаşqаlаrı ilə bərаbər аnа dili, ədəbiyyаt dərsləri mənim bugünkü dilimin əsasını təşkil edir. Оnа görə mən öz müəllimlərimi həmişə хаtırlаyırаm”, – sözlərindən ən böyük pay müəllimi M.Rasizadəyə düşür.

Şeyx Məhəmmədin ötkəm müəllimlik bacarığı haqda tutarlı fikirləri 1996-cı ilin oktyabrında Naxçıvanda Cavid məqbərəsinin açılışı zamanı Heydər Əliyevdən eşidən akademik Rafael Hüseynov o günlərdə dahi siyasətçidən maraqlı bir xatirə eşitdiyini yazır: “Həmin uzaq 1930-cu illərin əvvəllərində səhər dərsə gedəndə yola düşmüş bir kitab görür. Əvvəli və sonu olmayan bu yarıcırıq kitabı maraqla vərəqləyən uşaq birdən arxadan tanış səs eşidir. Elə onun kimi məktəbə gedən istəkli müəllimi Şeyx Məhəmmədin səsini. Şeyx Məhəmməd də bu kitabı alıb baxır. Hansısa yazıçının ruscadan tərcümə edilmiş hekayəsiymiş. Və təcrübəli müəllim dərhal sevimli şagirdinə tapşırıq verir: “Sabah inşa yazımız var. Bu yarımçıq hekayəni oxu. Əvvəli-axırı yoxdur. Hadisələrin məntiqinə uyğun olaraq başlanğıcını və sonunu inşanda bərpa elə”. Məktəbli Heydər Əliyev ertəsi gün həmin inşanı yazır, əvvəli və sonu olmayan hekayəni məntiqi sapa düzərək tamamlayır, bütövləşdirir və “əla” qiymət alır. Millət və Dövlət İnşasından da qiyməti “Əla” olan Heydər Əliyevə o biri “əla”nı şagirdinə qırmızı qələmiylə əziz müəllimi, Hüseyn Cavidin böyük qardaşı Şeyx Məhəmməd yazmışdı”.

Tələbəsinin vurğuladığı kimi, ən çətin şəraitdə ədəbiyyatın, mədəniyyətin, savadın yüksəlişinə xidmət edən Şeyx Məhəmməd “insanlara xidmət etmək, elm, təhsil vermək, öyrəndiklərini öyrətmək, insanları maarifləndirmək naminə müəllimliyə başlamışdı və mükəmməl müəllimlərdən idi. Həm də xeyirxah bir insan olan Şeyx Məhəmməd tələbələrinə yalnız dərs verməklə kifayətlənməyib, onlara diqqət, qayğı və doğru yol göstərib. Hər bir yetirməsinin uğuruna öz balalarının uğuru kimi sevinən Şeyx Məhəmməd həm də qızların oxumasının, maariflənməsinin tərəfdarı olub, dərs dediyi tələbə qızların oxumasında elmə, sənətə yönəlməsində müstəsna xidmətlər göstərib. Şeyxin dərs dediyi xanımlardan Zəroş Həmzəyeva Xalq artisti, Şəmsinur həkim, Zərqələm müəllim adını qazanıb.

Şair Abbas Səhhət yazırdı: “Məsləkim tərcümeyi-halımdır, Lütfi-həq qayeyi-amalımdır”.  Dərin elmi biliyə, zəngin pedaqoji təcrübəyə malik olan M.Rasizadənin də məsləyi, amalı “öyrənmək” və “öyrətmək” idi. O, dünya şöhrətli tələbəsi Heydər Əliyevin yaddaşında əbədilik yaşayan xoşbəxt insanlardandır. Əbədilik qazanmaq, xidmət etdiyi missiya ilə tarixdə yaşamaq haqqı qazanmaq insanın öz əlindədir. Bizdən sonra çox şey dəyişdirilə bilər, lakin insanların yaddaşındakı xatirələri dəyişdirməyə, yenidən pozub yazmağa kimsənin gücü çatmaz. Hər kəs ünsiyyətdə olduğu insanların qəlbinə necə nüfuz edibsə, elə  xatırlanır. Dünyasını dəyişmiş hörmətli şəxs haqqında işlədilən evfemistik bir ifadə var: əbədi və ya əbədilik. Ümummilli lider Heydər Əliyev və orta məktəbdə ona dərs deyən maarif xadimi, elm və din yolçusu Şeyx Məhəmməd Rasizadə əməlləri və xalqa, millətə xidmətləri ilə tariximizdə və könüllərdə əbədiyyən yaşamaq haqqı qazanmışdır. Yunan mütəfəkkiri Platon deyirdi: “Müəllimlik hər şeydən əvvəl bir Tanrı sənətidir”. Müəllimlərin missiyasını yüksək dəyərləndirən pedaqoq-şair Dərgah Mehdiyev yazır:

Necə müqəddəssən, necə əzizsən,
Vətənsən, anasan, dilsən, müəllim.
Əlifba da sənsən, elm də sənsən,
Kəşflər eyləyən alim də sənsən,
Əhsən bu qüdrətə, bu ada əhsən,
Ucaldan, yaradan əlsən, müəllim…

Ulu öndər Heydər Əliyev Azərbaycan Müəllimlərinin XI qurultayındakı nitqində “…Hər bir müəllim bilməlidir ki, оnun üzərinə düşən vəzifə, оnun dövlət üçün, millət üçün, Аzərbаycаn хаlqı üçün gördüyü iş bütün bаşqа sаhələrdə fəаliyyət göstərən insаnlаrın hamısının işindən ən gərəklisidir, ən lazımlısıdır” demişdir. “Hər birimizdə müəllimin hərarətli qəlbinin bir zərrəciyi var. Mən dünyada müəllimdən şərəfli ad tanımıram”, – deyən Heydər Əliyev Azərbaycanın əldə etdiyi bütün nailiyyətlərin əsasında məhz müəllimlərin gərgin zəhməti və gündəlik fəaliyyətinin durduğunu vurğulayırdı. Sözsüz ki, Ulu öndərin nəzərdə tutduğu pedaqoqlar sırasında Şeyx Məhəmməd Rasizadənin də məxsusi yeri var.

Lütviyyə Əsgərzadə
AMEA Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun baş elmi işçisi filologiya elmləri doktoru

Mənbə: https://medeniyyet.az/

Xalq yazıçısı Anarın 80 illik yubileyində daxilimdən gələn səsi, səmimi duyğuların tərcümanı olan fikirləri ifadə etdiyim kimi, indi, 85 illik yubileyində də Anar şəxsiyyətinə dair, onun müdrikliyinə, həssaslığına, zəngin mənəviyyatına aid düşüncələrimi, gördüklərimi, yaşadıqlarımı, qismən də olsa, qələmə almaq qərarına gəldim. Anar müəllimin yaradıcılığı, şəxsiyyəti haqqında dövlət xadimləri, görkəmli ədəbiyyatşünas alimlər, tənqidçilər, söz və fikir adamları çox yüksək sözlər deyiblər, deyirlər, yazıblar və yazırlar. Nə qədər deyilsə və yazılsa da, bitməz ki! 25 ilə yaxın müddətdə əyani tanıdığım Anar obrazı haqqında deməyə, böyük söz sahiblərinin yanında çəkinsəm belə, mənim də sözüm var. Anar müəllim kimi böyük şəxsiyyəti tanımaq üçün 25 il çox olmasa da, az vaxt da deyil. Bakıdan çox-çox uzaqda kitablardan, televiziyadan gördüyüm, gənclik illərimin sevilən yazıçısı Anar. Sonra isə canlı-canlı tanıdığım Anar. Onun əyləşdiyi mərtəbədən maraqla iş prosesini izlədiyim Anar. Və indi… Birliyin binasında bizdən bir mərtəbədə aşağıda, yenə bütün müdriklik və əzəməti ilə əyləşən Yazıçı və Sədr Anar… Xarakterindəki ağayanalığı ilə daima seçilən, alicənab, xeyirxah, vətənpərvər, bağışlayan, dəyərləndirən, bütöv, təmkinli, humanist Anar…Anar mənim də zehnimə həkk olunan saysız və bir-birinə bənzəməyən düşündürücü obrazlar yaratmış, əsərləri, filmləri sadalamaqla bitməyən əvəzolunmaz yazıçıdır, ədəbi şəxsiyyətdir. Öz kökünə sadiq ziyalı, hər şeyi görən və qiymətləndirən, özü isə tərifə sığmayan, dəyişməyən, kübarlığın, ziyalılığın, dürüstlüyün zirvəsində dayanan bir İnsan obrazıdır O.Mənim düşüncələrimdə Anar ucalardan-ucada dayanan, bənzərsiz xarakteri və zəngin yaradıcılığı ilə hər zaman seçilən, 60-cılar nəslinin, həm də bugünkü, müasir ədəbiyyatımızın yaradıcı şəxsiyyət etalonu olmaqla yanaşı, Azərbaycan mədəniyyətinin, ədəbiyyatının yaddaşına çevrilmiş parlaq imzadır.Milli kimliyimizi dönə-dönə bizə tanıdan və sevdirən, çoxşaxəli və zəngin yaradıcılığa malik olan Anar illərlə çəkdiyi zəhmətə qatlaşmadan da xeyli rahat yaşaya bilərdi. Ancaq o, bütün qüvvəsini, enerjisini, rahatlığını, ən əsası isə, böyük istedadını Azərbaycan yolunda, xalqımızın tərəqqisi naminə fədakarlıqla sərf edərək mükəmməl bir həyat yolu keçməkdədir.Azərbaycan və dünya mədəniyyətinin elə bir sahəsi yoxdur ki, Anar ona kamil şəkildə bələd olmasın. Azərbaycan Yazıçılar Birliyində şahidi olduğum tədbirlərdə onun anidən möhtəşəm bir fikir bildirməsinə heyran olmamaq, şəxsən mənim aləmimdə, mümkünsüzdür. Bu 25 ilə yaxın müddətdə Anar müəllimi hər addımda mədəniyyətimizi, ədəbiyyatımızı ləyaqətlə təmsil edən, ədəbi mühitin mürəkkəb xarakterli nümayəndələri ilə dil tapan, öz şəxsi mənafeyini önə çəkmədən hər kəsi düşünən, vicdanının səsinə qulaq asaraq qərar verən bir şəxsiyyər kimi gördüm. Azərbaycan ədəbiyyatının, mədəniyyətinin üzdə olan və nisbətən arxa planda qalmış bir çox simalarını, vətənimizin az qala hər qarışını bizə sənətkarlıqla tanıdan, sevdirən Anarın əsərlərindən, çoxları kimi, mən də Azərbaycanımızın müxtəlif guşələrinə sevə-sevə xəyalən səyahət etmiş, onlara dəyər verməyi öyrənməyə çalışmışam. Belə dilbər və əziz guşələrdən olan Qarabağımızın işğalı uzun zamandan bəri hər birimizin yaralı yeri idi. Şanlı ordumuz, müzəffər Ali Baş Komandanımız bizə tükənməz Qarabağ Zəfərinin sevincini yaşadaraq, milli qürür hissimizi bizə qaytardı. İllər boyu Anar müəllimin bu 30 illik Qarabağ həsrətimizə son qoyulacağı, torpaqlarımızın işğaldan qurtulacağı barədə inamlı yazılarına, ümid dolu çıxışlarına çox şahidlik etmişəm. Və onun ən böyük arzusu bu gözəl günü görmək idi. Şükürlər olsun Böyük Yaradanımıza, xalqımıza bəxtiyarlıq yaşadan bu Zəfər gününü Anar müəllim gördü və onun təntənəsini, Şuşadakı möhtəşəm təbirlərin sevincini, qürurunu yaşadı. Bütün bunların şadlığını və iftixarını hələ uzun illər də yaşamasını diləyirəm.Qarşılaşdığı bütün sınaqlardan alnıaçıq çıxan Anar müəllim indi təkcə Azərbaycanın deyil, bütün türk dünyasının Anarıdır, mötəbər şəxsiyyəti və sevimli yazıçısıdır.Anar müəllim, Sizi bu gözəl yubileyiniz – 85 illiyiniz münasibətilə ürəkdən təbrik edir, Sizə möhkəm cansağlığı, xalqımız, vətənimiz və hər birimiz üçün çox dəyərli olan fəaliyyətinizdə, misilsiz ədəbi yaradıcılığınızda yeni uğurlar arzulayıram! Yaşayın, yaradın, Allah millətimizə, Azərbaycanımıza Sizi çox görməsin, çöhrənizdəki nurlu təbəssüm heç zaman əskik olmasın!

       Hələ uşaqikən televiziyada nə zaman Ulu Öndərin səsini eşitsəm yüyürərək “mavi, sehirli qutunun” qarşısına qaçardım və çıxışı bitənə qədər gözümü belə qırpmadan onu dinləyərdim. Yaşım az olduğu üçün dediklərini tam olaraq anlamasam da onun səsindəki ahəng, məğrurluq, qayğıkeşlik məni ovsunlayaraq ekranın qarşısına aparırdı. Bir dəfə televiziyadan yenə onu izləyirdim və Ulu Öndər, Səməd Vurğunun məşhur “Azərbaycan” şerini səsləndirirdi:

                                El bilir ki, sən mənimsən,

                            Yurdum, yuvam, məskənimsən,

                             Anam doğma vətənimsən!

                             Ayrılarmı könül candan?

                              Azərbaycan, Azərbaycan!

Onun nitqində bu şeir insanın ruhunu oxşayan bir ahəng ilə səslənirdi. Şerin son mısrasına çatanda isə çox kövrəlmişdi. O zamanlar bu qədər güclü və məğrur bir insanı kövrəldərək səsini titrədən səbəbin nə olduğunu anlamamışdım amma onu alqışlayanlarla birgə ekranın qarşısında məndə alqışlamışdım. Zaman keçdikcə Ulu Öndər haqqında öyrəndiklərim ona olan sayğımı ve sevgimi daha da artırdı. Artıq anlayırdım beş misradan ibarət olan o bir bənd şeirin onu niyə kövrəltdiyini. Axı o şeirdə Ulu Öndərin gözünün nurunu, ürəyinin hərarətini azadlığı üçün bəxş etdiyi Azərbaycanından bəhs olunurdu. Kim bilir bəlkədə bu misraları səsləndirdiyi zaman vətəninin keçirdiyi ağır günlər düşmüşdü yadına və ağrılı günlərdən sonra qazanılan müstəqilliyin sevinci idi yaşlarla birlikdə gözlərindən axan. Axı o bu günləri görmək üçün ən təhlükəli məqamlarda belə geriyə addım atmamışdı. Sanki adının mənası olan güc, qüvvət və vüqar bütün ruhuna zireh olaraq onu qorxusuzlaşdırmışdı. Hələ Dövlət Təhlükəsizlik Komitəsində işlədiyi zamanlarda minlərlə həmvətənlisini Stalinin vəhşi caynağından və soyuq üzlü, daş divarları məşəqqətli ölüm, əzablı işgəncə iyi verən hərbi düşərgələrdən, həbsxanalardan qurtarmağı bacarmışdı. O zamanlar Dövlət Təhlükəsizlik Komitəsində işləyənlərin sıralarında Azərbaycan xalqına qənim kəsilən erməni xislətlilər çoxluq təşkil edirdi. Bakıda isə Ürəyində vətəni üçün böyük arzu və istəkləri olan gənc  kapitan Heydər Əliyev yaşayırdı. O, Stalinin olüm hökmünü verdiyi insanların adı yazılan siyahıya əl gəzdirərək dəyişikliklər edib bəzi adları pozub yerinə çəkinmədən artıq dünyasını dəyişmiş insanların adını yazmışdı. Sonralar onun xilas etdiyi adamlar tanınmış şair, yazıçı və alim kimi məşhurlaşdılar. Belə bir addımı isə yalnız təmiz vicdan sahibi və ürəyində həqiqi vətən sevgisi daşıyan adam ata bilərdi. Hələ o zamanlar Ulu Öndərin atdığı bu cəsarətli addım vətənini böyük gələcəyə aparan yeni bir liderin meydana gəlişindən xəbər verirdi. Çünki onun bütün arzuları və istəkləri yalnız vətənlə bağlı idi. May ayında günəşli göy üzü altında dünyaya gələn Heydər Əliyev bu işığı vətəninə və bütün insanlara paylamaq üçün sanki and içmişdi.

       Onun mənalı ömür yolunu öyrəndikcə anladım ki, Ulu Öndər Azərbaycanın fikir dənizi, qürur dağıdır. Uşaqikən səsini hər eşitdiyimdə qeyri-ixtiyari ekranın qarşısına qaçaraq anlaya bilmədiyim bir sevinclə izlədiyim Ulu Öndər, mənim gözümdə öz ilıq şualarını bütün yer üzünə təmənnasız paylayan və nurundan hamıya pay düşən Günəş kimidir. Həm də Qafqazdan dünyaya doğan Günəş !

       Bu Günəş öz ilıq, qayğıkeş, nəvazişli baxışlarını vətənin gələcəyi olan gənclərdən ayırmırdı. O istəyirdi ki, bu körpə fidanlar sağlam təfəkkürlə böyüyüb vətənin gələcəyini aydın sabahlara daşısınlar. Çünki gənclik elə bir qüvvədir ki, ən çətin dövrü belə dəyişmək gücünə malikdir. Bunun üçün isə ilk növbədə  təhsil almaq, savadlı, bilikli olmaq lazım idi. İlk hakimiyyətə gəldiyi 1969-cu ildən bəri məhz Ulu Öndər daha yaxşı gələcək üçün gənclərin təhsilinə xüsusi diqqət ayırdı. Onun təşəbbüsü ilə gənclər  respublikadan kənarda vətənə ən çox lazım ola biləcək ixtisaslar üzrə təhsil almağa göndərilirdi. O, yaxşı bilirdi ki, hər bir xalqın elmi nailiyyətləri, sənət inciləri, mədəniyyəti həmişə onu yüksəldir, bütün dünyaya tanıdır, mənəviyyatını zənginləşdirir. Elə bu səbəbdən də Heydər Əliyev siyasi hakimiyyətinin bütün dövrlərində elmin və mədəni mühitin yaradılmasına xüsusi önəm verirdi.

       O, hər bir gəncin  xalqın namusu, tarixi, vicdanı olan ana dilini mükəmməl bilməsini istəyirdi. Çünki millətin millət kimi formalaşmasında dil əvəzsiz rol oynayırdı. Axı dil bir milləti milli kimliyi və baş tacıdır. Qılıncdan kəsərli, hər şeydən kəskin və qüvvətli olan sözün hikməti və qüvvəti yalnız ana dilini doğru bilənlərin nitqində özünü göstərir. Ulu Öndər bütün vurğulara, intonasiyaya, söz düzümündə ardıcıllığa, bölgü sistemlərinə zərgər dəqiqliyi ilə əməl edən  bir sözlə öz ana dilini bütün incəliklərini dəqiqliyi ilə bilən gənclik görmək istəyirdi. O, 70-ci illərdən başlayaraq özünə ana qədər əziz bildiyi, övlad məhəbbəti ilə ürəkdən sevdiyi, yad dillərin qarışığından qoruduğu doğma ana dilimizin tətbiqinə xüsusi diqqət yetirirdi. Hələ sovet hökümətinin dövründə ana dilində danışmağın qadağan olduğu bir vaxtda o bu dilə olan sevgisini qorxmadan, çəkinmədən ali kürsülərdən xalqa bəyan edirdi. Bununla həm də gəncliyə, gələcək nəsillərə öz milli mənəvi dəyərləri uğrunda hər şeyi gözə alaraq necə mübarizə aparmağı öyrədirdi.

       Sovet ittifaqı dövründə hərbi kadr seçimində azərbaycanlılara göstərilən biganəliyə də Heydər Əliyev son qoydu. O vaxtlar çar dövründən fərqli olaraq azərbaycanlı gənclər hərbi xidmətə çağrılırdılar. Lakin onlar döyüş üçün nəzərdə tutulmuş hərbi hissələrdə yox, əsasən tikinti batalyonlarında xidmət edirdilər. Məqsəd azərbaycanlılar arasında hərb elminə dərindən yiyələnən, müasir silahlarla rəftar etməyi bacaran hərbçilərin yetişdirilməsinə imkan verməmək idi. Bunu qadağan edənlər bilirdilər ki heç bir türk, heç bir azərbaycanlı sonsuza qədər kimlərinsə qılıncının altında qala bilməz. Bir gün mütləq öz azadlıqları üçün ayağa qalxacaqlar. Məhz bu səbəbdən azərbaycanlıların hərbi biliyə yiyələnməsinə mane olunurdu. Lakin Ulu Öndərin təşəbbüsü və uzun mübarizəsindən sonra Cəmşid Naxçıvanski adına hərbi məktəbin əsası qoyuldu. Beləcə yüzlərlə azərbaycanlı gənc hələ sovet hakimiyyətinin dövründə öz ana dilində və öz doğma vətənində hərbi sirlərə yiyələndi. Sonralar Azərbaycan yenicə müstəqillik qazandığı zamanlar Ulu Öndər müasir Silahlı Qüvvələrin yaradılması istiqamətində müəyyən çətinliklərlə üzləşdi, lakin o bütün çətinlikləri dəf edərək Azərbaycana döyüş bacarığı və müharibə aparmaq iqtidarı olan güclü ordu bəxş etdi. Heydər Əliyevin memarı olduğu və böyük ümidlər bəslədiyi Ordumuz azad, müstəqil Azərbaycan üçün 2020-ci ilin payızında illərlə qazandığı biliyi, ağlı və gücü ilə ayağa qalxaraq  30 illik işğala son qoydu. Torpaqlarımız öz azadlığına qovuşarkən Ulu Öndərin arzuları gerçəyə döndü. Artıq reallaşan arzuların işığıyla addımlayırıq Qarabağda, Şuşada.

       Azərbaycanı gənclər ölkəsi, gəncləri isə Azərbaycanın gələcəyi adlandıran Ulu Öndərin uzaqgörən siyasəti əfsanəvi Promoteyin odu kimi vətənimin hər qarışında öz şöləsini saçaraq bizləri zülmətdən aydınlığa qovuşdurdu. Onun ideyaları bu gün də ,sabah da yaşadığımız hər bir günün, hər bir anın üzərinə gur işıq salaraq vətənimizi gələcəyə, inkişafın ən yüksək zirvəsinə aparacaq.

İLAHƏ ALLAHVERDİYEVA,

Naxçıvan Dövlət Universitetinin “Jurnalistika” ixtisası üzrə IV  kurs tələbəsi,

Azərbaycanın Mədəniyyət və Ədəbiyyat Portal Naxçıvan Bölməsinin Rəhbəri.

“Gənc Ədiblər Məktəbi”nin müdavimi, Azərbaycan Yazıçılar Birliyi Gənclər Şurasının və Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin üzvü, Prezident təqaüdçüsü, “İlin gənci” müfakatçısı, Azərbaycanın Mədəniyyət və Ədəbiyyat Portalının Baş redaktoru

Gedirdim…
Yoluma bir döngə çıxdı,
Gölməçə döngəyə göyün payıydı…
Əlləri kəsilən kötük gülürdü,
Dili də, dişi də bomboz palçıqdı…
Kötüyün üstündə dünya düz idi,
Bir qoca oturub sərçə sayırdı…

Gedirdim…
Yolumdan eylədi məni
Buludun atdığı bircə ovuc su…
İslanmış saçıma bəhanə tapdım:
Göylər aydınlığa bələdi məni,
Qaranlıq dediyim nurun tayıdı…
Sonra gülümsədi ömür üzümə:
Gözü göy üzündə, əli dizində,
Bir qoca oturub sərçə sayırdı…

Gedirdim…
Dayandım…
Geri qayıtdım…
Könlümü boyadım ümid rəngində…
Şəki mənə, mən Şəkiyə naz atdım:
Bu mart başdan-başa bəxtin dəngində…
Bir mürəbbə açdım,
Bir çay qaynatdım…
Səsim dalğalandı mahnı səsində:
Yaradan bu gün də məni ayırdı
Qarğış dumanından, nifrət sisindən…
… Bir qoca oturub sərçə sayırdı…

Qeyd edək ki, Cəfərova Filizin atası Daşdəmir Cəfərov 17 ildir ki, Rəşadətli Azərbaycan Milli Ordusununun hərbi qulluqçusudur. II Qarabağ müharibəsi iştirakçısıdır.

Silahlı Qüvvələrin MÜZƏFFƏR ALİ BAŞ KOMANDANI, Azərbaycan Respublikasının PrezidentiZati-aliləri cənab İlham Əliyevin sərəncamı ilə “Qüsursuz xidmətə görə” medalı təltif olunub.

“Körpə Həsən və Hüseynə dəstək olaq” kampaniyası davam edir. 2016-cı il təvəllüdlü Cəfərov Həsən və Cəfərov Hüseyn üçün hər kəsə göstərilən hesaba pul köçürə bilərlər.

Əməliyyata ehtiyacı olan hər iki qardaş üçün toplanılmalı olan məbləğ 75000 dollara bərabərdir.

Qeyd edək ki, Həsən və Hüseynin atası Daşdəmir Cəfərov 17 ildir ki, Rəşadətli Azərbaycan Milli Ordusununun hərbi qulluqçusudur. II Qarabağ müharibəsi iştirakçısıdır.

Silahlı Qüvvələrin MÜZƏFFƏR ALİ BAŞ KOMANDANI, Azərbaycan Respublikasının PrezidentiZati-aliləri cənab İlham Əliyevin sərəncamı ilə “Qüsursuz xidmətə görə” medalı təltif olunub.

Bu ürək məni nə üçün məhvə sürükləyir, niyə mən özümü bu boyda qələbəlikdən fərqli hesab edirəm? Axı, mənim kimi insanlığı sevib, seçən, yaşayan çox varlıq var. Niyə razı deyiləm? Niyə yaşamaq mənim üçün belə çətindi.

Süni intellekt qülləsi var Bakıda… O Bakıda ki, məni həm yaşadır, həm öldürür. Mən Xəzərin tənhalıq zümzüməsinə qapılıb gedirəm. Bu qüllə qara və qızılı naxışlarla bəzədilib. Bir növü La Sagrada Familiaya bənzəyir. Qızıl güllər… İlahi necədə ehtişamlıdırlar. Necə də həyəcanlandırır məni qotikliyin bu əsrarəngiz simvolistikası. Ruhum təslim olur gözəlliyə. Təbiət məni Tanrıdan daha çox həyəcanlandırır.

Yaradılış… yaradıcıdan daha valehedici necə ola bilir? Da Vinçinin büzüşmüş barmaqlarından daha gözəldir Mona Liza… Tanrının əli ilə yaradılan bu möhtəşəm təbiət necə də gözəldi…

Bəzən mənə elə gəlir ki, xristianların tanrısı sənəti, islamın tanrısı ağrını yaradıb… Buddistlərin tanrısı ruhsallığı, Vikkanların tanrısı ekzotikanı… Mən, hər şey bir tərəfə, qaçıb özümü atmaq istəyirəm o göydələndən. Qoy beynim köçürülsün bir süni intellektə və daim, təkrar-təkrar klonlanım. Məni arzu edən hər kəsə çatım. Məndən bir dənə qoy alsınlar ona hədiyyə. Bax, bu sənin istədiyin Qaiadır… əzizim – desinlər ona. Axı, sən ona heyran idin. Onu sənin üçün aldıq… Götür…

Sonra mənim sevmədiyim, məni sevən bütün ürəklər, ruhlar toxunsun dodaqlarıma, ruhsuzluğuma… Bax, onda ağrı duymayacağam, əzizim. Bilirsən niyə axı mənim ruhum damcı-damcı tükənəndə sən də elə mənimlə eyni şəhərdə idin. Sən məni xilas edə bilərdin… Anna Karenina kimi özümü qatarın altına atmaq istəmirəm… Qatar necə əzab çəkib, İlahi… Necə bağışlaya bilməyib özünü. Mənim ruhsuz bədənim bir neçə insanın varlığını dəyərli edəndə xoşbəxt olacaqsanmı? Məncə, bilirsən, sən heç o zaman belə mənə sahib ola bilməyəcəksən…Düşündüm ki, sən, əslində, heç vaxt mənə sahib olmamısan…

Sən Sol… Mən səni tanıdım. Bütün bu ağrılarım məni aydınlatdı. Mən, əslində, bəli, bəli, mən səni tanıyıram… Sən osan, Sol… Sən Annanı əzən qatar qədər qəddarsan… Bəlkə də son nəfəsində Anna qatara gülmüşdü. Çünki bu son yenə də qatarın yox, Annanın seçimi idi.

Qaia artıq hər şeyin dəyişdiyinin fərqində idi, getdikcə ağlını qaçırırdı. Mahiyyət nə idi. Sol kim idi. Tanıyırdı onu, əmin idi. Bütün bu paralel dünyaları başının içində daşımaq ondan nə alırdı. Onu nəyə, hara hazırlayırdı. O harasa hazırlanmaq istəyirdimi?

Beyninin içi bumbuz idi. Getdikcə bu soyuqluq Qaianın vücudunu da keyləşdirirdi. Əlləri, qolları, gözləri, ruhu sözünə baxmırdı. Bunun sonu nə idi? Bu son Qaianın söndürülməsi (yeni texnoloji çağda artıq yaşayan, nəfəs alanlar söndürülürdü) ilə nəticələnəcəkdimi? Yox, Qaia bunu istəmirdi, o söndürülmək istəmirdi, onlar kimi deyildi Qaia. O insanlığını itirmək istəmirdi. İnsanlığına dəyər verirdi. İnsanlığı ilə xoşbəxt idi. Çağın şansı kimi görünən yarı robotlaşaraq ölümsüzlüyün pillələri ilə yüksəlmək onun tərzi, arzuladığı son deyildi. Qaia bilirdi ki, nə vaxtsa o da buna məcbur qalacaq. O bunu seçərdimi? Axı, dünya gözəldir? Düşünmək, hiss etmək, nəfəs almaq, nəfəs dərmək. Bu gözəl dünyadan getmək istəmirdi. Çəkilmək istəyirdi bir kənara. Bütün bu inkişafdan kənarlaşmaq istəyirdi. Qıraqda hardasa uzaqlardakı bir yerdə qalaydı kaş. Görəsən, necə olardı. İnkişaf üçün darıxardımı?

Onu orada bu robotlar tək, yalnız, rahat buraxardılarmı? Yoxsa məcbur edilərdimi onlar kimi olmağa. Bəs Gümüşlandiyaya köçsəydi… Axı ora sadəcə yuxudaykən köçə bilirdi. Əbədi olaraq yatmalı idi onda.

Bəs gümüşlər, onlar buna necə baxardı? Axı, gümüşlər insanları sevmirdilər. Qaianın düşüncəsinə görə, gümüşlər sadəcə keçmişə məhkum zorba, kobud varlıqlar idi. Eyni zamanda maraqlı varlıqlar.

Bütün bunlar hara qədər davam edəcəkdi? Ruhu, bəli, ruhu ciddi təlatümlər yaşayırdı.

Bunu heç kim bilməməli idi. Beyni yarı insan, yarı robotlar tərəfindən tədqiq obyektinə çevrilə bilərdi.

Elanlar verilirdi. Artıq onlar bir yol seçməli idilər. Ya zavallı insan olaraq yaşamalı, ya da texnologiya tanrısına təslim olmalı…

Tanrıyla yarışan insanoğlu hər daim onunla eyni olmağı arzulamırdımı? Hər zaman əbədi yaşam, ölümsüzlük üçün çabalamırdımı?

Bu şans idi insana, daha çox yaşasın. Babaları kimi ölümsüzlüyü tapmadan tərk etmək məcburiyyətinə düşməsin. Bu dünyanı. Bəs çatılan ölümsüzlük buna dəyəcəkdimi?

Bəs insan bu ölümsüzlüklə nə edəcəkdi?

Ya bir gün dünya fırlanmaqdan bezsə?

Ya Günəş bir gün sönsə?

Zil qaranlıq dünyada necə yaşayacaqdı insanoğlu? Qaranlığı sevirdi Qaia, dünyanı da, yaşamağı da… Bəs ölümü?

Onu sevirdimi?

Ölüm nə idi, necə idi… Ölümü dərk edə bilmirdi tam olaraq. Anlamırdı ölümü. Bilmirdi, bəlkə də, başqa dünyalara açılan qapı idi ölüm?

Yox, o istəmirdi o qapını, bilirdi, əmin idi yaşamaq istədiyindən. Həyat gözəldir. Yaşamaq, nəfəs almaq, sevmək, qaçmaq, kəpənəyin ardınca elə məqsədsizcə həm də…

Ölümsüzlüyə çatan insanlara tanrılar deyilə bilərdimi? Bəs gümüşlər? Onlar kim idi?

Titanlar!!! Bəli, Titanlar idilər. Bəs Qaia kim idi? Ondan nə istənirdi? Koios və Polosun sorğusu hər zaman Qaia üçün maraqlı idi. Ancaq Qaia bilirdi ki, Titanlardan fərqli olaraq, Tanrılar hər zaman ölümsüzdür. Onlar sorğuya çəkilməyəcəklər. Həm də heç vaxt çəkilməyəcəklər. Sorğu belə tanrılara aid deyildi, ya da sonradan tanrılaşanlara. Hər kəs Tanrı olmaqda maraqlıykən, nə üçün Qaia çəkilirdi Gümüşlandiyaya tərəf?

Tanrılaşanlar tanrıların ölümsüzlüyünü əlindən ala bilərdilərmi?

Bütün bu düşüncələrin mahiyyəti nə idi? Mahiyyətində nə var idi?

Hər şey mahiyyət idimi? Ya da mahiyyətdən ibarət?

İnsanlara danışılan nağıllarda robotlar Titanlar idi. Ancaq bu belə deyildi. Bunun belə olmadığını Qaia gözəl bilirdi. Bəs Qaia kim idi?

Harda dururdu Qaia? Hansı pillədə, ya da mərtəbədə?

Titanlara çəkilən ruhu Qaianı yaşadığı mühitə yadlaşdırmışdı.

O bilirdi ki, Titanlar ürək daşımırlar, amma Titanların ruhu var. Dünənə kimi insan ən ali varlıq idi… Ancaq artıq elə deyildi… Gümüşlər hər şeyi Qaiaya danışırdılar. Getdikcə texnologiyanın köləsi olan insan artıq hər şeyi itirmişdi. Bu isə insanın qiyaməti idi. İnsan yox etmişdi hər şeyi. Tanrılaşmışdı. Artıq tanrı kimi insan da ürək daşımırdı.

Mənbə: https://edebiyyatqazeti.az/

“Gənc Ədiblər Məktəbi”nin müdavimi, Azərbaycan Yazıçılar Birliyi Gənclər Şurasının və Dünya Gənc Türk Yazarlar Birliyinin üzvü, Azərbaycanın Mədəniyyət və Ədəbiyyat Portalının Tovuz Bürosunun Rəhbəri, Prezident təqaüdçüsü, Gənclər müfakatçısı

Türk milli kimliyi həmişə qadına yüksək dəyər verib. Hazırda ölkəmizdə 8 Mart Beynəlxalq Qadınlar Günü kimi dövlət tərəfindən rəsmən qeyd edilir və iş günü deyil.

Bu bayram Azərbaycanın milli bayramı olmasa da, artıq qəbul edilmiş bayramlardan hesab edilir. Əksəriyyətimiz bu bayramı uşaqlıqdan üzü bəri mahiyyətinə varmadan qeyd etmişik. Sonralar bilmişik ki, 8 martın kökü 1857-ci ildə ABŞ-ın Nyu-York şəhərində geyim sektorunda çalışan qadınların etiraz aksiyasına gedib çıxır. 1910-cu ildən isə Klara Setkinin təşəbbüsü ilə bu gün bayram kimi qeyd olunur.

Bu o vaxtlar idi ki, həmin dövrdə Azərbaycanda və digər türk-müsəlman ölkələrində ziyalılar qadın hüquqlarının müdafiəsinə qalxmış, mövzu ilə bağlı əsərlər yazmışdılar. Nəticə özünü çox gözlətmir və 28 may 1918-ci ildə elan olunan Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti türk-islam dünyasında ilk dəfə olaraq qadınlara seçmək və seçilmək hüququ verir. SSRİ-də isə Ali Sovetin Rəyasət Heyətinin  8 may 1965-ci il fərmanıyla  Beynəlxalq Qadınlar Gününü qeyri-iş günü elan edilir.

Tarixə nəzər saldıqda görünür ki, Azərbaycanda bu bayramın qeyd edilməsi milli təşəbbüs olmayıb, amma dövlət səviyyəsində dəstəklənmişdir. Dünya 1975-ci ilin 8 martını ilk dəfə Beynəlxalq Qadınlar Günü olaraq qeyd edib. 1977-ci ildə isə Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Ümumi Qurultayında 8 Mart qadın hüquqları və beynəlxalq sülh günü olaraq qəbul edilib. Müasir dünyada BMT 8 Martı Beynəlxalq Qadınlar Günü kimi təsdiq edib.

İndi dünyanın əksər ölkələrində olduğu kimi bu bayram Azərbaycanda da qeyd edilir.

Müasir dünyanın gedişatını sosial şəbəkələrsiz təsəvvür etmək çətindir. Məhz bu bayramla əlaqədar olaraq sosial şəbəkələrdə qadınlara ünvanlanan təbrik mesajları qadınları sevindirir. Mən özüm də mənimçün doğma olan xanımlara bayram təbrikləri ünvanlayıram.

Azərbaycan qadını müxtəlif statuslar daşıyır. Onların ömrü ana, bacı, həyat yoldaşı və sair kimi mərhələlərə bölünür. Bütün bu mərhələlərin bir ortaq məxrəci var – fədakarlıq. Həyatımızda nə qədər müasirləşmə getsə də, Azərbaycan qadınının fədakarlığının mahiyyəti dəyişməyib.

Xüsusilə də, ölkəmiz müstəqilliyini bərpa etdiyi dönəmdə bu fədakarlıq daha qabarıq nümayiş olundu. Dövlət müstəqilliyimizin ilk illərində atalarını, qardaşlarını, ərlərini Vətən uğrunda döyüşə göndərən Azərbaycan qadını, 30 il sonra oğullarını da bu şərəfli missiyanın arxasınca göndərdi.

İndi ölkəmizdə ən şərəfli titullardan biri Şəhid anası adını daşımaqdır. Minlərlə qadın şəhid ailəsi olmağın şərəfini daşıyır. Həyat yoldaşı şəhid olmuş minlərlə gənc qadın şəhidlərdən yadigar qalmış övladlarına həm analıq edir, həm atalıq. Bütün bunları qadın gücünün fövqünə sığışdıra bilir.

Belə qadınları olan bir ölkənin həmin qadınların adına xüsusi bayram etməsi, onlar üçün ən dəyərli mükafatdır. Tarixən həlledici qələbərin kökündə də qadın fədakarlığı dayanıb. Azərbaycanın isə qələbə qazanmalı olduğu hələ çox məqsədləri vardır. Bu məqsədlər uğrunda fədakarlığını əsirgəməyən qadınlarımızı Tanrı qorusun!

Böyük məqsədlər böyük qurbanlar hesabına başa gəlsə də, Azərbaycan qadınına qalibiyyət sevinci çox yaraşır. Bu sevincin ən böyük hissəsi müharibə veteranlarının doğmaları olan qadınlara düşür. Həmin qadınlar müharibənin tam mərkəzinə oğul göndərib, oradan qalib Azərbaycan döyüşçüsünün qayıtmasının yolunu gözləməyin nə olduğunu çox yaxşı bilir.

Azərbaycan qadının missiyası bununla bitmir. Çalışdığı hər sahədə öz sözünü deməyi bacarır. Xüsusən elm sahəsində fəaliyyət göstərən xanımlarımızı vurğulamaq lazımdır. Alim adını qazanmaq çətin olduğu qədər, şərəfli və məsuliyyətlidir.

Gülnar SƏMA, AMEA-nın Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunun şöbə müdiri

Mənbə: https://science.gov.az

Ədəbiyyat və incəsənət” portalı ədəbiyyatşünas Sərvanə Dağtumasın ədəbi tənqidə aid yazılarının dərcini davam etdirir. Bu dəfə növbə görkəmli Azərbaycan Sovet yazıçısı İlyas Əfəndiyevindir.

Müəllif oxuculardan xahiş edir ki, rəylərini ferecli404@gmail.com ünvanına göndərsinlər.

XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələrindən biri olan İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığında qadın azadlığı, qadınlıq duyğuları və onun daxilində baş qaldıran saf, pak sevgi hislərinin təsviri xüsusilə diqqəti çəkən məqamlardan biridir. Yazıçı oxucu düşüncələrini dilemma qarşısında qoyaraq, “əsərin baş qadın qəhrəmanı haqlıdırmı?” sualına yönləndirmiş, insan xislətində yaranmış spesifik cəhətlərə “Körpüsalanlar” romanında aydınlıq gətirmişdir. Əsərdə hadisələr əsasən, kənd mühitində cərəyan edir və 2 təhkiyəçinin dilindən verilir. Həmin təhkiyəçilər əsərin baş qəhrəmanları olan Səriyyə və Adildir. Yazıçı əsərin digər qəhrəmanı olan Qəribi də təhkiyəçi qismində verə bilərdi mi? Bəli, fəqət görünür, yazıçı Səriyyə-Adil xəttindəki konflikti daha qabarıq şəkildə təsvir etmək, onların daxili aləmini oxuculara açıq, aydın şəkildə çatdırmaq üçün belə bir mövqe tutur.           

Səriyyənin qəlibləşmiş arzuları.

Əsərin baş qadın qəhrəmanı Səriyyə zavod çilingərinin bir qızı idi. O, kənd mühitində böyümüş, yol texnikumunu bitirmiş, ali təhsilə yiyələnməmişdi. 19 yaşında tale onu Adillə qarşılaşdırmış və bu iki gənc ailə həyatı qurmuşdu. Baxmayaraq ki Səriyyə Adili sevib evlənmişdi, (bəlkə də sevmirdi) bu birillik izdivac  yenicə çiçəkləndiyi kimi çox erkən də soldu, Səriyyə özü də bilmədən, Qəribə qarşı qəlbində saf duyğular bəsləməyə başladı. Onun hər hərəkətinə diqqət yetirir, hətta paltarına da nəvaziş göstərirdi. Səriyyənin daxili aləmində azad hislər yaranmışdı, onun özü də azadlıqsevər idi. “Körpüsalanlar” romanında bu, onun dilindən açıq-aşkar şəkildə verilir.

Səriyyə Adilə öz xoşu ilə ərə gəlmişdi, öz həyatından maddi cəhətdən məmnun idi. Kübar ailə mühitinə düşmüş gənc qız ərinə qarşı sadiq və hörmətli olmağa çalışırdı, ərinin ona verdiyi tövsiyələrə əməl edirdi, çünki özünü bu yeni kübar mühitində necə aparmağı dərk edə bilməmişdi. Adil onun hər bir kiçik səhvini duyub dərhal ləğv edirdi. Onun aləmində “ər” anlayışı ərinə qulluq etmək onun hər bir ehtiyaclarını qarşılamaq, sözündən çıxmamaq ona lazımi dərəcədə hörmət göstərməkdir. Həyat yoldaşı ailə qurduğu qadından onun mövqeyinin tələb etdiyi yüksəklikdə dayanmasını istəyirdi, lakin Səriyyə bunu bacara bilmirdi. Adillə arasında əsl eşqdən əsər-əlamət yox idi, onun fikri, diqqəti sadəcə bütün deyilənlərə robot kimi əməl etməklə yekunlaşırdı, çünki bu həyatı özü seçmişdi. Bəzən seçdiyi bu həyata layiq olmadığını düşüncələrindən keçirir, yoldaşının ondan daha yüksək mövqedə durmasını dilə gətirirdi. Amma hər şey Səriyyənin istədiyi kimi davam etmədi. İkiüzlü davranmaq istəmirdi. Yoldaşından bir şeyi, hətta hislərini belə gizlətmək ona ağır gəlirdi. Fikrimizcə, Səriyyə öz duyğularını tez bir zamanda müəyyən edib həyat yolunu seçməliydi və seçdi də…

Təəssüf ki Səriyyə labirintlərlə aşıb-daşan ailə mühitinə düşmüşdü. O, arzuladığı həyatı yaşaya bilmədi,öz seçimində yanıldı və bunu anlayaraq, öz sevgisinin arxasınca getdi. Qəriblə qarşılaşmaq onun  yalnız daxili aləminə ruhuna qəlbinə deyil, xarici görünüşünə də sirayət etmişdi. Səriyyənin qəlbinin ehtiyaclarını ödəyən onu ehtirasla, pak hislərlə sevən, qadınlığına dəyər verən, qayğı göstərən bir adamı seçməklə həyatını, eyni zamanda ruhunu dəyişdi. Bunu onun cismi deyil, ruhu, qəlbi arzulayır, tələb edirdi. Başqa sözlə desək, azad olmaq istəyi…

Azadlıq anlayışının 3 tipi məlumdur: cismani, hissi və ağıllı azadlıq. Səriyyə hissi azadlığına qovuşdu, onun qəlbi sanki buxovlanmışdı, heç kəsin girə bilməyəcəyi qalaya çevrilmişdi. Onun bu solmuş, tükənmiş hisləri Qəribi görəndən sonra canlandı və o bu arzuolunmaz sevginin qarşısını ala bilmədi. Səriyyə axtardığı sevgini Adildə deyil,adi bir buldozerçidə tapdı.

Səriyyə nə üçün ona “sən” deməyə ərk eləmirdi? Bu utancaqlığın, çəkingənliyin əlaməti idi mi? Yoxsa Səriyyəyə qarşı yaranan bu doğmalıq, bu istilik, ya da Qəribin “yad qadına” qarşı soyuq davranışı mı onların arasında sərhəd yaradırdı ? Yoxsa daha da yaxınlaşdırırdı ? Səriyyə özü də bu sualın çətinliyi qarşısında qalmışdı. Bəlkə də gizli doğmalıq buna səbəb olmuşdu. O, özündə yaranan cəsarətli, ülvi hisləri dəf edə bilmirdi, özünə bəraət qazandırır, haqlı hesab edirdi. İnsanın bəzən sevdikləri ilə arasında müəyyən sərhəd olur və həmin sərhədi qarşı tərəf də gözləyir. Bəlkə də qarşılıqlı hislərinin arasındakı süni sərhəddir?

Digər tərəfdən belə bir sual yaranır. Səriyyə nə üçün günlük yaşamını, xüsusilə də Qəribli dəqiqələrini ən çox gecələr düşünürdü? Gecələr insan qəlbilə baş-başa qalır, qəlb nə istəyir, ağıl hansı yolu göstərir, qəlbin istədiyi şeyi ağıl idarə edir. İnsan  gecələr özü ilə baş-başa qalır və ünsiyyət qurur. Səriyyə qəlbinə doğru irəliləyir, onunla bacarmırdı.  Həyat yoldaşının acı taleyi Səriyyəni çox qorxudurdu . O ərinin “əsarəti” altında sıxılırdı, zincirlərdən yaxa qurtarmaq istəyirdi. Adilin ona izah etdiyi “xoşbəxtlik məfhumu”nu anlaya bilmirdi. Səriyyənin arzuladığı həyat ,istəkləri, xəyalları tamamilə Adildən yad və kənar aləmə yönəlmişdi.

 Səriyyəni yelbeyin, ağılsız hesab etmək olar mı? O, vicdanı qarşısında hesab verirdi mı?  Fikrimizcə, Səriyyə ailə ocağına atılmış bir “körpə”dir. Onun düşüncələrini duyğularını Adil anlamırdı. Bəlkə də qarşılıqlı münasibətdə bu yaş fərqi rol oynamırdı deyil. Bu fərq düşüncə tərzinə, dünyagörünüşünə ,sözsüz, təsir göstərirdi. (Səriyyə 19 ,Adil 31 yaşında idi) Amma insanın ağıl yaşı böyük olarsa, bioloji yaş evlilikdə rol oynamaz. Səriyyənin də ağıl yaşı Adillə müqayisədə çox az idi, ərinin düşüncələri ,arzuları, istəkləri ilə Səriyyənin xəyalları tam təzadlıq təşkil edirdi.  Səriyyə Adilə sadəcə hörmət edirdi, əri onun özü ilə hesablaşmasını istəyirdi, əgər yoldaşı səssizcə narazılıq edirdisə, xanımı bunu anlamalı, özü ilə hesablaşmalı idi. Burada əsl sevgidən söhbət gedə bilməzdi. Səriyyə qəlbindəki mənəvi boşluğunu, mənəvi ehtiyaclarını Qəriblə qarşılamağa can atdı. Qərib sanki onun gözünü açdı, onun yatmış qəlbini coşa, ehtirasa gətirdi. Xoşbəxtliyin, əsl sevginin 3 açarı- qayğı diqqət və hörmətdir.

Adilin ziddiyyətli mövqeyi.

Adil əsərdə ziddiyyətli mövqe tutan baş qəhrəmanlardan biridir. Ali təhsilli, ziyalı bir ailədə böyümüş, savadlı gəncdir. Səriyyəni sevib evlənmişdi. Həyatı boyu ideal bir ailə, müqəddəs həyat yoldaşı arzulayırdı. Adil istəsəydi, xanımından daha yaxşısı ilə evlənərdi, amma onun nəzərində “yaxşı” anlayışı Səriyyənin bütün varlığı ilə bağlıdır.  Adilin fikrincə qızın oğlandan bir pillə aşağıda olması uğurlu evlilik həyatını şərtləndirən əsas amildir. Onun ailəsi bu izdivaca qarşı çıxsa da o öz sevgisinin arxasınca getmiş və məqsədinə nail olmuşdu. Lakin Adilin daxili aləmində yaranmış ziddiyyətli xarakter gənc mühəndisi ailə səadətindən tezliklə məhrum etdi. Adilin xarakterində müsbət keyfiyyətlər də vardı, amma onun xudpəsənd, şöhrətpərəst xüsusiyyətləri yaxşı cəhətlərini kölgədə qoyurdu.  Onun bu xarakterini formalaşdıran, şübhəsiz, gördüyü ailə mühiti olub. Adildə olan neqativ keyfiyyətlər onu Səriyyədən daha da uzaqlaşdırırdı. Riyakar davranışlar, süni münasibət , məqsədli hərəkətlər Səriyyə üçün dözülməz oldu. Adilin aləmində xoşbəxtlik məfhumu tamamilə fərqli məna kəsb edirdi. O, Səriyyənin xırda “körpə” düşüncələrini cılızlaşdırır, önəmsəmirdi və ağılla, düşüncə ilə danışsa da xanımının ürəyindəki ehtiras qığılcımını alovlandırmağı bacarmırdı. Əksinə bu onda soyuq, anlaşılmaz bir hissə çevrilir və tezliklə hafizəsindən silinirdi.

Adilin ona qarşı qoyduğu qadağalar, qısqanclıq duyğuları, göstərdiyi diqqət və nəvaziş niyə Səriyyəni özündən çıxartdı? Onun axtardığı bu deyildi mi? Adilin  Səriyyəyə münasibətində tutduğu mövqe düzgün deyildi. Onun ikiüzlü, saxtakar davranışları bu münasibəti uçuruma doğru gətirib çıxardı və ərinə qarşı Səriyyədə kin, nifrət yaranmağa başladı . O ,Qəribin sağlamlığı naminə Adili bağışlayacağını (onu müqəssir hesab edirdi) güman edirdi, lakin taleyin ona nələr vəd etdiyindən xəbərsiz idi.  

Adil qorxaq idimi? Adil qorxurdu, Səriyyəni itirməkdən, öz sevgisinin, ailə həyatının faciə ilə bitməsindən daha çox şöhrətini, karyera həyatında tutduğu mövqeyini itirməkdən qorxurdu. Bu qorxu onun ruhuna da hakim kəsilmişdi və o manqurt, absurd düşüncələrindən xilas ola bilmədi, özü sanki öz taleyini yazdı. O sırf Səriyyəni əldən buraxmamaq üçün saxta və yalançı mövqedə dayanmışdı. Gözünün önündə baş verən hadisələrə nəzər salaraq, sanki ayıldı və yoldaşını itirmək qorxusu yaşadı. Onun sevgisi də, qısqanclığı da özü kimi eqoist idi, yoldaşını və buldozerçini öldürmək də ağlının ucundan keçmişdi, onun hər davranışının, atdığı hər addımın, ağlından keçən hər düşüncənin altında bir “mən” – eqo yatırdı.  Səriyyə də bu eqoistik sevginin fərqində idi. Burada möhkəm və sevgi dolu ideal bir ailədən söhbət gedə bilməzdi. Adilin bu hərəkəti Səriyyəni daha da qəzəbləndirdi və o, öz kartlarını ortaya qoydu.

Adilin Səriyyəyə qarşı münasibətində bəslədiyi hislərin adı nə idi? Adil sevirdi, lakin qürursuz sevirdi. Səriyyəni heç vaxt onu itirməyəcəyini ağlının ucundan belə keçirməyərək, sevirdi. Səriyyəni sanki canlı bir əşya, özünü də sahibkar hesab edərək, sevirdi. Adil ona cismən yaxın, qəlbən uzaq idi. Adil Səriyyənin özü kimi düşünməsini istəyirdi, Adil özünə uyğun biriylə evlənməmişdi, həyat yoldaşı zavod çilingərinin qızı idi. Xanımından özünün istədiyi kimi davranmasını tələb edə bilməzdi. Buna haqqı yox idi. Fikrimizcə, Adil ilk növbədə Səriyyəyə azadlıq, sərbəstlik verməli idi. Digər tərəfdən, əgər özünə uyğun birini istəyirdisə, ziyalı ailənin qızı ilə ailə qura bilərdi. Özünün əvəzinə Qəribdə günah axtarır, çıxış yolu kimi onu işdən uzaqlaşdırmağa çalışırdı. Qəribin yerinə Səriyyənin qarşısını vaxtında almalı, sözlə deyil də, hansısa hərəkəti, atdığı addımı ilə yoldaşının səhvini başa salmalı idi. Adilin buldozerçinin yerini dəyişməsi hadisələrin daha da mürəkkəbləşməsinə gətirib çıxardı. Adil nə nəcib, nə də alicənabdır. Qadınına qarşı sevgi və sahiblənmək hissini özündən dəf edə bilmir, özü ilə bacarmırdı. Onun varlığından elə bil indi xəbər tutmuşdu. Gücsüzlüyünü acizliyini başa düşürdü. Kənardan gülünc  və istehzalı görsənirdi, çıxış yolunun ayrılıqda axtarsa da, qısa müddətdə bu fikrindən vaz keçdi. Həm karyera həyatını fikirləşir, həm yoldaşını başqası ilə bölüşmək istəmirdi. Səriyyənin buldozerçilərə olan meylini dərk edirdi. Həm də ən əsası zəif iradəsi bu sevgidən imtina etməyə imkan vermirdi.

Gənc Adil iş həyatı ilə ailə həyatını qarışıq salır, bütün sevgisini işinə verir. Onu ən çox acıdan Qərib kimi özündən “aşağı” olan birinə qarşı sevgi hislərinin bəslənməsidir. O, insanlıqla vəzifəni səhv salırdı. Vəzifə cəhətdən Adil yüksəkdə dura bilər, yol rəisi ola bilərdi, amma əfsuslar olsun ki ailəsinin, evinin rəisi ola bilmədi, bacarmadı. Qəriblə müqayisədə əslində o aşağı pillədə dururdu. Qəribin varlığı belə Adildə nifrət yaratmışdı və o yalnız Qəribə deyil, öz xanımına da ölüm arzulayırdı, başqasına , əsas da Qərib kimi “aşağı pilləli” birinə sahib olmasını qəbul edə bilmirdi. Adilin etdiyi bir səhv bütün həyatını məhv edir. Onda olmayan saf, ülvi hislər, adicə bir təbəssüm belə Səriyyəyə əzab verirdi, onun əsəblərinə toxunurdu. Səriyyə,yoldaşı tennis oynamağa, ova gedəndə və  hətta onun şərab içməsini biləndə heç bir irad bildirmədi. Adil Səriyyənin yanlışlarının özünün dərk etməsinin istəyirdi. Əldə etdiyi qazanc, gəlir Səriyyənin yalnız qarnını doyuzdurmağa, əynini geyindirməyə çalışırdı. Bəs qəlbdə yaranan ehtiyac? Adilin evə gətirdiyi qazanc mənəvi ehtiyacları qarşılamağa bəs etdi mi? Etmədi! Səriyyəyə nə ər, nə pul, nə geyim, nə yemək lazım idi.

Səriyyənin Qəribə qədər Adilə münasibəti necə idi? Səriyyə Adillə birillik evlilik həyatında ancaq ərinə xidmət edib onun yaşam və düşüncə tərzinə uyğunlaşmağa çalışırdı. Onun həyatı yoldaşına hörmət etmək, qayğısına qalmaq, ehtiyaclarını qarşılamaqla keçib. O, Adillə sevgi dolu məhəbbət macəraları yaşaya bilməyib. Həyatından məmnun qaldığını düşünən gənc texnik yeni bir aləmə daxil olur və əsl xoşbəxtliyin, əsl ailə səadətinin nə olduğunu indi anlayırdı. Qəribin onunla qarşılaşması,  həyatına daxil olması Səriyyəni ərindən soyutmadı, əksinə bağlı gözlərinin açılmasında bir vasitə rolunu oynadı.

Adilin həyatındakı əsas planları nədən ibarət idi? Adil öz taleyindən razı idi, onun gözlərində qarşıdan gələn gələcək fəaliyyətin təntənəsi canlanmışdı. Eyni zamanda Adil üçün ön planda ilk növbədə uğurlu karyera həyatı dururdu. Digər tərəfdən iş və ailə həyatına düzgün vaxt ayıra bilmir, bu iki məfhumu qarışıq sanırdı.

Adilin seçimində etdiyi səhv nə idi ? Yoxsa özü bu səhvin meydana gəlməsində vasitəçi olmuşdu? Adil zaman keçdikcə seçiminin yanlış olduğu qənaətinə gəlirdi, anasının “yaxşı ailədən olan yaxşı təhsil görmüş qız ” fikirləri onun xatirələrində təzələnir, ona rahatlıq vermirdi. Adil düşünürdü ki, bəlkə də öz tipinə uyğun biri ilə ailə həyatı qursaydı, həyatın bu cür çətinlikləri ilə qarşılaşmazdı. Onun Səriyyə ilə eyni pillədə, mövqedə olmaması sanki Adil üçün bir avantaj ? oldu. Adil xanımına zor tətbiq edə bilməzdi , istəyirdi ki, hər şeyi onun özü anlasın, dərk etsin, başa düşsün. Xanımı həmişə onunla qürur duysun. Lakin gənc rəis ,kübar, təhsilli bir ailədə böyüsə də əslində öz qadınının nə istədiyini anlamır və öz sevgisində uduzur, əsl mənəvi itkini bu zaman yaşayır.

Buldozerçi sevgisi.

Əsərdə ön planda ikili mövqe tutaraq oxucu kütləsini öz gizli dünyası ilə təsir altına salan növbəti obraz Qəribdir. (Qəribcan da desək səhv etmərik) O, hərbi xidməti yenicə başa vurmuşdu, istefaya çıxmış kiçik leytenant idi.  Kənddə buldozerçi kimi çalışırdı. Bu işdə də təkbaşına deyildi, onun çoxlu buldozerçi dostları vardı.  Qəribin daxili dünyasını müşahidə etmək çətindir,ancaq hadisələrin inkişafında görürük ki, o, sevginin, sədaqətin daşıyıcısı kimi təmsil olunur. Qəribin dilindən təhkiyə verilməsə də onun baxışlarında bir vüqar, əzmkarlıq hissi, hər an öz sevgisinə sədaqət nümayiş etdirə biləcək gizli bir dünyanın mövcudluğunu görürük.  Səriyyənin ona qarşı göstərdiyi diqqət, qayğı sanki Qəribdə də yeni hislər yaradır. Onun səmimi olması fədakarlıq göstərməsi (xəstəxanaya çatdırılması) Qəribə təsir etdi, amma Səriyyə bu cür davranmasa idi belə yenə də istədiyini əldə edəcəkdi, Qəribə qovuşacaqdı . Onun yerinə Adil olsa idi, Səriyyə ərinə qarşı bu cür fədakar davranmazdı. Adilin nə varlığı, nə də yoxluğu onun üçün bir önəm kəsb edirdi. Onun yaralanması bir kənara ona bir şey olsa idi ,bu, həyat yoldaşının umrunda belə olmazdı.?

Qəriblə yol rəisi Adil arasında tez-tez mübahisələr olurdu. Rəisin Qəribin yerini dəyişmək istəməsi onda Adilə qarşı nifrət hissi oyatdı, “bomba” kimi partladı. Qəribin nifrətinin artmasının əsas Adili bir kişi olaraq , aciz, qorxaq hesab etməsi idi , yəni Adil həyat yoldaşının qarşısını almaq əvəzinə, acığını Qəribdən çıxır, başqa sözlə desək, öz evinə rəislik edə bilmir, şəxsi münasibətlərlə ictimai münasibətləri qarışdırırdı. O, ilk tədbiri Səriyyəyə qarşı görməli idi. Fikrimizcə, buldozerçinin komandadan ayrılmaması, öz yerində qalması, briqada heyətinin ilk qələbəsi kimi insanları dəyərləndirilir, bundan sonra körpü sürətlə tikilməyə başladı. Yol rəisinin bu zəhmətinə laqeyd münasibəti , işçilərə əhəmiyyət verməməsi ən çox Səriyyəni üzürdü. 

Qərib olmasaydı, Səriyyə bu nəvazişi, bu istiliyi başqasına göstərərdi mi ? Başqasını seçərdi mi? Qərib Səriyyənin qəlbində yatmış vulkanı oyatdı, ora nüfuz etdi. Səriyyə anladı ki, onun axtardığı əsl sevgi Qəribdədi,  onda əsl cəsarəti gördü. Qəribin ağır daşı şücaətlə qaldırması  Səriyyənin qəlbini daha da coşa gətirdi, sanki ona heyranlıqla baxan gənc qıza Qərib baxışları ilə cəsarətli olduğunu sübut etməyə çalışır, gözlərilə deyirdi ki, “yəni mən səni sevməyə də qadirəm, məndə səni sevmək cəsarəti də var”. Başqası olsa, eyni hisləri o da gənc qıza yaşatsa idi, Səriyyə yenə də eyni addımı atardı yenə də gedərdi. Amma əsla Adilə qarşı fədakarlıq etməz, onun cəfasını çəkməzdi. Qərib onu bəlkə də sevirdi ,lakin bu duyğularını açıq-aşkar ifadə edə bilmirdi. Bəlkə də evli bir qadınla bu cür münasibətin gerçəkləşməsi mümkün olmaz deyə düşünür, addım atmaq istəmirdi. Bəlkə də sevgisinə qarşılıq almamaqdan qorxurdu. Qərib istəsə, Səriyyə ilə gizlin eşq yaşayar, xanımının verdiyi dəyəri qiymətləndirər, sui-istifadə edərdi, amma Qərib daim baxışlarını ondan yayındırır, hislərini gizlədirdi.

Səriyyə Qəribi sevirdi, onun vüqarını, əzmkarlığını saf sevgi hislərini, onun həyat tərzini, gözlərindəki cəsarət dolu gizli baxışlarını sevirdi. Ona bəzən bu doğmalıq yaxın tanışı belə olmadığı halda gənc buldozerçiyə bəslədiyi qəribə münasibət təəccüblü gəlirdi. Qəribin çətin vəziyyətə düşməsi , ayağının kəsilməsinə dair həkimin qoyduğu diaqnoz onu narahat etdi. Səriyyə artıq səadət məfhumunu dərk etməyə başlayırdı. Onun əsl səadəti buldozerçinin ayağa qalxması idi. Qəribin ona yönəlmiş ötkəm baxışları Səriyyəni yuxudan oyatdı. Ona düşən bu sevgi payından hissə-hissə özünə pay götürdü və dünyaya başqa gözlə baxmağa başladı. Sanki gənc qız illərdir, bu sevginin arzusunda idi. Sanki həmişə onun yolunu gözləyirdi. Və nəticədə Səriyyə öz səadətinə qovuşdu.  İnsan həyatında elə anlar yaşayır, gözünün önündə elə xatirələr canlanır ki, ömrü boyu o xatirələr ona əzab verir, qarşılaşdığı hər şirin, ləzzətli günə bir damla zəhər qatır. Səriyyənin elə bir xatirəsi yox idi . Adildən ona qalan yeganə xatirə yalnız qəlbində çəkdiyi iztirablardır. Onun həyatı süniliklə, yeknəsəkliklə zəngin idi. Ona görə də unudulmaz hesab etdiyi heç nə olmadığı üçün Adildən asanlıqla vaz keçə bilərdi və keçdi də.. Hər halda əsərin gənc qadın qəhrəmanı belə düşünürdü…

Qəriblə Səriyyənin aqibəti bəlli olmasa da, fikrimizcə Qərib ona sahib çıxdı. Səriyyə Qəribə qarşı fədakarlıq göstərmişdi. Onun Səriyyəyə hər şeydən öncə can borcu vardı. Qərib Səriyyəyə ilk növbədə azadlıq verə bilərdi. Səriyyə həm azadlıq ,həm də xoşbəxtlik axtarırdı.

Səriyyə haqlı idimi? İlyas Əfəndiyev Səriyyə obrazını yaratmaqla, ədəbiyyata yenilik gətirdi. Bu obraz sosialist tipli, kübar ailə mühitindən çıxmış vəzifəli ərindən imtina etdi. Bununla göstərməyə çalışdı ki, əsl ailə səadəti nə pulda, nə də vəzifədə deyil. Həqiqi sevgini bunların arasında deyil, qəlbdə axtarmaq lazımdır. Söhbət mental dəyərlərə vurulan zərbədən gedə bilməzdi. Səriyyə nə hislərini, nə də hərəkətlərini yoldaşından gizlədirdi. Hətta bunu etməkdən utanır, peşmançılıq çəkirdi.   Əlbəttə, Səriyyənin seçimi mühiti üçün qəbuledilməz və yolverilməz idi. Səriyyə bütün Azərbaycan qadınlarının ümumiləşdirilmiş simasıdır. Səriyyə sırf parazit psixologiyası ilə yaşayan biri ilə yollarını əbədi birləşdirməyə, bu yolda addımlamağa davam gətirə bilməzdi. Ona yoldaşı nə azadlıq ,nə sərbəstlik verirdi. Digər tərəfdən o heç vaxt arzuladığı hisləri yaşaya bilmədi. Səriyyə yoldaşının daşlaşmış , patriarxal düşüncələrindən xilas olaraq, bu addımı atmaqda tamamilə və qismən HAQLI idi. Adilin səhvləri onu qismən haqlı çıxardır. Təbii ki, onun bu addımı Azərbaycan qadınlarına xas cəhət deyildi. Səriyyə işləmək istəyirdisə, əri onun körpüdə işləməsinə mane ola bilərdi. Yazıçı öz qəhrəmanını haqlı çıxardaraq, ona bəraət qazandırır və Səriyyənin daxili gizli psixologizmini, ona məxsus hər bir xarakterik cəhəti ustalıqla qələmə alır.

Əsərdə “müsbət qəhrəman”axtarışı və gənc qızın ikili mövqeyi.

Əsər boyu oxucuları daha çox düşündürən müsbət qəhrəman problemidir. Səriyyənin müsbət qəhrəman olması ziddiyyətlidir. Digər tərəfdən onun sevgi görməməsi, mənəvi azadlığının əlindən alınması, yoldaşına qarşı etdiyi hörmətsizlik və məcburi olaraq, alçaltmasıdır. Ona görə də  İlyas Əfəndiyevin “Körpüsalanlar” romanında Səriyyəyə münasibətdə ikili vəziyyət yaranır.  Bizim fikrimizcə, əsərdə əsas müsbət qəhrəman Adilin anasıdır. Adilin anası ali təhsilli ,dünyagörüşlü, təcrübəli qadındır, övladına bağlıdır və dünyagörmüş, müdrik qadın ilk günlərdən Adillə Səriyyə arasındakı uyğunsuzluğu hiss etmiş və iradını bildirmişdi. Onların bu yolda birlikdə addımlamağın mümkünsüzlüyünü və evliliyin uğursuz olacağını əvvəlcədən duyurdu. Məsəl var ki,  ata-ana övlad üçündür, övlad da özü üçün. Adilin anası oğlunun seçiminə hörmətlə yanaşmalı oldu. O, övladının yaxşı təhsilli, namuslu ailənin qızı ilə ailə qurmasını arzulayırdı.  Səriyyə ən azından yaxşı təhsil görsə idi, heç meşəyə getməyə- yoldaşı ilə çadırda yaşamağa belə razılıq verməzdi. Anası olacaqları qabaqcadan duyurdu,  buna rəğmən oğlu sevgisini seçdi və nəticə artıq bəlli idi.  Necə deyərlər, “anasız görülmüş iş danlaqsız bitməz”.

Burada iki manikürçü qadınları da müsbət qəhrəman hesab etmək olar.

Səriyyənin inqilabi “xəyanəti”.

Səriyyənin bu addımı  “xəyanət” sayılır, lakin “inqilabi xəyanət”…“açıq-aşkar xəyanət”. Bu xəyanətin özəlliyi bundan ibarətdir ki, şəraiti öz əri yaradır və hətta bu “xəyanət”inə ərini də ortaq edir, motosikletin tərkinə minib Qəribi işə qaytarmağa can atması onun ərinə bir kişi kimi zərrə qədər hörmət etməməsinin dəlilidir, əri də bu “xəyanət”ə dəstək olur, şərik çıxır, Öz acizliyinə boyun əyir, Səriyyəyə deyil də, Qəribə qarşı yönəlir, yalnış tədbirlər görür. Buldozerçini öz işinin başına qaytararaq, Səriyyəyə rahat şərait yaradır .Adil hər şeyin fərqində idi və artıq o indi “hərəkətə keçmişdi”, Səriyyəni indi itirə biləcəyindən, onu əslində nə qədər çox sevdiyini anlaması və ondan vaz geçə bilməməsindən qorxurdu , onun doğru addımlar atmaması Səriyyəni ondan daha da uzaqlaşdırmağa gətirib çıxardı ,o öz xanımına mane olmaq əvəzinə Qəribi kənarlaşdırmaq istədi və bu da ona baha-başa gəldi.

Səriyyə-Adil kontrastı.

 “Ailə”də yaranan soyuq münasibət Adilin sanki bütün damarlarına kimi işləmiş, qanını dondurmuşdu. Qəlbində küləklər əsir ,boranlar qopurdu, o indi əzab çəkirdi və bunu indi anlayırdı, ancaq hər şey üçün çox gec idi.  Bu qəhrəmanın düşüncə tərzi, daxili təlatümləri, keçirdiyi böhranlı vəziyyəti onu Kareni (Tolstoy “Anna Karenina”)obrazı ilə yaxınlaşdırır: hər ikisi qadın xəyanətinin günahkarlarıdır; iztirab içərisində qıvrılır, əzab çəkirlər; öz sevdikləri qadına ölüm arzulayır; şan-şöhrət həvəskarı olur, karyera qurbanına çevrilir, nəticədə ailə həyatından məhrum olurlar.

Səriyyə heç vaxt işləməsə, yaxud Qəribcana rast gəlməsə, o zaman necə davranardı? Adili yenə də tərk edərdi? Gənc qız əgər eyni duyğuları yaşasaydı ,axtardığı xoşbəxtliyi ona bəxş edə biləcək biri ilə qarşılaşsaydı, o yenə də bu addımı atırdı . O bunun çıxış yolunu tapar və bu yalançı mühitdən uzaqlaşardı . Onun övladı belə olsa idi, o işləməsə idi, yenə də gedərdi. Ona nə ailə ,nə ər, nə övlad ,nə uğurlu karyera həyatı lazım idi. O Adilin maddi zənginliyinə aldanıb gəlmişdi , sonradan dərk etdi ki, hər şey pulda deyilmiş, Adilin mənəviyyatı kasıb idi və zaman keçdikcə pula, var-dövlətə olan sevgisi bitir, əsl zənginliyi anlayır. O ,sevgi qıtlığı,  bolluq içərisində aclıq yaşayırdı, mənəvi ehtiyaclarını qarşılamağa can atan birini axtarırdı.  Adil isə iş həyatı ilə ailə həyatını səhv saldı, sevgisinə nə vaxt ayıra bildi ,nə də bunu qadınına hiss elətdirə bildi.  Bütün fikrini, enerjisini vəzifəsinə yönəltdi və bu da onun ailə faciəsinə gətirib çıxardı.

Səriyyənin Adili sevməsinə Adilin özü izn vermədi, o buna şərait yaratmadı,  xanımını saymadı, onun varlığından xəbərsiz oldu. qoymadı Səriyyə onu sevə, ona qəlbi isinə ,xanımını pulun, vəzifənin əsirinə, oyuncağına çevirdi, onun robot, cansız bir əşya kimi davranmasını istədi, daim baxışları ilə hərəkətlərilə onu təqib etdi, ona sərbəstlik vermədi. Səriyyənin qəlbi əsarət altında idi. O, bu buxovdan azad olmaq istəyirdi. Səriyyə xəyallar aləminə qapılmışdı tələbəlik həyatından danışan zaman yoldaşının ona adi gülüşü absurd gəlmişdi, bəlkə də bunu qəlbində qəbul edə bilməmişdi, Adilin səhvi ilk növbədə özünə uyğun birini tapmaması , öz dəngində olmaması sevgisinə aldanıb onun arxasınca getməsi idi. Digər ən böyük səhvi Səriyyə kimi cavan, hələ püxtələşməmiş bir qadını meşədə 3 kişinin arasında buraxmağı idi.  Qaçaq Nəbi-Həcər məhəbbəti dillər dastanıdır , baxmayaraq ki Həcər o qədər kişinin içərisində baş çıxardır, daim ərinə dəstək olurdu, ancaq Nəbi Adillə müqayisədə hər zaman yoldaşının yanında olub. Adil isə öz namusunu deyil, işini düşündü və bunun qurbanı oldu, qısqansa da bunu açıq şəkildə bildirmirdi, çünki o qətiyyətsiz idi, qadınını itirəndən sonra onun dəyərini anlayır ,çox peşman olurdu.  O həmişə öz aləmində sağlam və möhkəm ailə yaratmağa çalışır, özünü düşünür, özünə haqq da qazandırır, günahının nə olduğunu anlaya bilmir və həmişə “niyə” sualları ilə baş-başa qalırdı. Öz dünyasında ailəsinin maddi vəziyyəti üçün çalışırdı. Digə tərəfdən mənəvi vəziyyətini kölgədə saxlayırdı. Sevgi və hörməti biz saxsı qabdakı dibçək güllərə bənzədirik, gül solmuşsa ,diqqət etmək lazımdır ki, bəlkə saxsı qab sınıb, suyu saxlaya bilmir .Eyni zamanda arada hörmət, pərdə qalmayandan sonra sevgidən söhbət gedə bilməzdi.  Əgər sevgi tükənmişsə, qadını dörd divar arasında saxlasan da o gedəcək.

Epizodik qəhrəmanlar.

Qəribdən başqa çalışan digər buldozerçilər- Soltan və Kərəmxan da birlikdə çiyin-çiyinə verərək, isti havada tər tökür, əziyyətə qatlaşıb böyük bir körpününü tikintisini yekunlaşdırmağa səy göstərirdilər. Aralarında ara-sıra xırda konfliktlər də yaranırdı.  Buna baxmayaraq, bu üç yoldaşı birləşdirən ortaq cəhətləri də vardı: zəhmətkeş, çalışqan, pul, şan-şöhrət həvəskarı olmamaq, əzmkarlıq.  Öz halal zəhmətlərilə çalışan zəhmətkeş işçilər əsər boyu diqqəti çəkir. Bu mühitdə özünü rahat və xoşbəxt hiss edən Səriyyə də kollektivin bir hissəsinə çevrilir və çiyin-çiyinə “körpüsalanlar”- Soltan ,Kərəmxan, Qəribcan və Səriyyə Zoğallı körpüsünü salmağa müvəffəq olurlar.

Əsərdə digər qadın obrazları içərisində iki manikürçünü də qeyd edə bilərik. Ana-bala olan bu xanımlar əsərdə pozitiv davranışları ilə yadda qalır. Onlar humanist, müsbət mövqedə dayanırlar.  Səriyyə onların yanında özünü rahat hiss edir ,onun düşdüyü bu yeni mühitdəki saflıq, dürüstlük həyatında yenilik yaradır. Onlarla yenicə tanış olmağına baxmayaraq, Səriyyə qısa müddətdə tanış olduğu xanımlara , alışır və dəyər verir. Səriyyədən fərqli olaraq, bu qadınlar onu xoşbəxt hesab edir, ərini tərifləyirlər, lakin Səriyyənin daxili iç dünyasından agah deyillər. Adilin belə “ucuz” insanlardan tərif eşitdiyini deməsi Səriyyəyə ağır gəlir, ona getdikcə nifrət etməyə başlayır.

Əsərin ideya xətti.

Qadınla incə rəftar etmək ,onun duyğularını anlamaq ,onu saymaq, hislərinə hörmətlə yanaşmaq və bunu düzgün qiymətləndirmək lazımdır, eyni zamanda kobud olmamaq və sevdiyin qadına xanımın, övladının anası kimi dəyər vermək gərəkdir. Qadın hər şeyi yoldaşına bağışlayar, hər şeyə güzəşt edər, ancaq yad ,soyuq münasibəti, diqqətsizliyi, sevgisizliyi əsla bağışlamaz.

Əsərin simvolikası.

Bizim fikrimizcə Səriyyə ilə buldozerçilərin, xüsusilə də Qəribin tikdiyi bu körpü, sanki onların münasibəti arasında bir “körpü” rolunu oynadı.  Onlar bu körpünü tikməklə bərabər həm də aralarında möhkəm bir “körpü” yaratdılar və heç bir qüvvə bu “körpü”nü dağıtmağa müvəffəq ola bilmədi.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(10.03.2023)

Mənbə: /https://edebiyyatveincesenet.az

Belə bir fikir formalaşıb ki, insanlar kütləvi şəkildə yalnız müharibələrdə ölür.
Halbuki kütləvi qırğınlara səbəb olan hadisələr yalnız müharibələr deyil. Bəzən
müharibələr qədər amansız olan təbii fəlakətlər də bir anda yüz minlərlə insanın
həyatına son qoyur. Dünya tarixinə nəzər saldığımızda güclü dağıntıya və
kütləvi insan ölümünə səbəb olan təbii fəlakətlər çox olub. Şamaxıda dəfələrlə
baş vermiş (1667,1828,1872 və1902) zəlzələdə 80 min, tarixə Böyük Ərzincan
Zəlzələsi (1939) olaraq keçən zəlzələdə 32 min, Aşqabadda baş verən (1948)
zəlzələdə 37 min (sonralar məlum oldu ki, 150-160 min nəfərdən çox) insan
həyatını itirib. Dünya tarixində ən dəhşətli fəlakətlərdən biri sayılan Aşqabad
zəlzələsini UNESKO 20-ci əsrin ən dağıdıcı fəlakəti kimi tanıyıb. Dağıntı, ölüm
sözlərinin sinonimi kimi səslənən zəlzələnin bir qorxunc tərəfi də çox zaman
gecə baş verməsidir. İnsanları yuxuda ikən haqlayan zəlzələlərdə insan ölümlərinin
sayı daha da çox olur. Deprem bölgəsi olan Türkiyə 1999-cu ildə də
zəlzələ ilə sınandı. Xeyli insan həyatını itirdi, binalar yıxıldı. 2023-cü ilin fevral ayı
da dağıdıcı zəlzələlərlə yadda qaldı. Yeraltı zərbələr və yerin üst qatının titrəməsi
ilə Kahramanmaraşın Pazarcık ilində Bakı vaxtı ilə 05:26-da 7,4 maqnitudalı
zəlzələ 10 ili vurdu. Kahramanmaraş, Hatay, Osmaniye, Adıyaman, Gaziantep,
Şanlıurfa, Diyarbakır, Malatya və Adana başda olmaqla ətraf ərazilərdə, o cümlədən
Ankarada da hiss edildi. Zəlzələ çoxsaylı insan tələfatına, dağıntılara səbəb
oldu. 7,7 bal gücündə olan zəlzələ Hatay’ı da sarsdı. Türkiye’nin en önemli
eski yerleşim yerlerinden olan Hatay yerle yeksan oldu. Binalar yıxıldı. Minlərlə
insan enkaz altında kaldı. Türkiyədə baş verən şiddətli zəlzələdən sonra Azərbaycan,
ABŞ, İsrail, Ukrayna, Yunanıstan, Finlandiya, Pakistan, Rusiya və Almaniya
kimi ölkələr bir-birinin ardınca Ankaraya dəstək bəyanatları verdi. Acı
xəbərdən sarsılan Azərbaycan yardım üçün ilk müraciət edən və qardaş Türkiyəyə
ilk xilasetmə qrupu göndərən ölkə oldu. Zəlzələnin ilk saatlarından Azərbaycan
Prezidenti İlham Əliyev Türkiyə Prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğana və
türk xalqına dəstək olduğunu bildirdi. Türkiyənin Azərbaycandakı səfirliyini ziyarət
edərək başsağlığı verdi, matəm kitabına ürək sözlərini yazdı. Ölkəmizin və
xalqımızın qardaş Türkiyənin yanında olduğunu ifadə etdi: “Bu dəhşətli zəlzələ
bizi çox sarsıtdı. Yəni, hər birimizə böyük mənəvi əzab verdi. Biz qardaşlarımızın
dərdinə şərikik. Yaralılara tezliklə Allahdan şəfa diləyirik.” Səfirlə söhbətində
Azərbaycan dövlətinin və xalqının bu çətin gündə qardaş Türkiyənin yanında
olduğunu, dövlət qurumları ilə yanaşı, sadə vətəndaşların da yardım kampaniyasına
qoşulmasını xüsusi vurğuladı.
Türkiyəyə humanitar dəstək prosesində, xüsusilə ölkənin Birinci vitse-prezidenti,
Heydər Əliyev Fondunun prezidenti Mehriban Əliyevanın xidmətləri misilsizdir.
Fevralın 6-da qardaş ölkədə baş vermiş və çoxsaylı insan tələfatına səbəb
olmuş zəlzələ qurbanlarına dəstək məqsədi ilə Azərbaycanın birinci xanımı,
Heydər Əliyev Fondunun prezidenti Mehriban Əliyevanın göstərişinə əsasən,
Heydər Əliyev Fondu tərəfindən humanitar yardım göndərildi. Türkiyədəki bu
dəhşətli zəlzələnin ağır nəticələrinin aradan qaldırılması prosesində Heydər Əliyev
Fondunun ən yüksək səviyyədə iştirakını təmin edən Mehriban Əliyeva insanlıq,
mərhəmət, nəciblik, şəfqət hisslərini ifadə edərək Azərbaycan qadınının
adını tarixə yazdı. Mehriban xanım Əliyevanın göstərişinə əsasən, Fond tərəfindən
Türkiyənin zəlzələ bölgəsinə humanitar yardım aparan xüsusi təyyarələr
04 Türkay aylıq ədəbiyyat dərgisi 1/3 1 Mart 2023
yola salındı. Fondun könüllüləri bu prosesə cəlb olundu. Faciədən zərərçəkmiş
şəxslər üçün zəruri avadanlıqlar, çadırlar, istilik radiatorları, generatorlar, axtarış-
xilasetmə işlərinə dəstək məqsədilə ləvazimatlar, dərman preparatları, oksigen
maskaları, filtrli sistemlər, sarğı materialları, onurğa taxtaları, ilkin yardım
boyunluqları, xərək daxil olmaqla tibbi ləvazimat, isti geyimlərdən təşkil olunan
humanitar yardım xüsusi təyyarə ilə Türkiyəyə yola salındı. Zərərçəkmiş vətəndaşlara
humanitar yardımı çatdırmaq üçün Fond əməkdaşları ezam edildi. Azərbaycanın
birinci xanımı, Heydər Əliyev Fondunun prezidenti Mehriban Əliyeva
faciə ilə əlaqədar verdiyi başsağlığında Türkiyə xalqının kədərinin kədərimiz olduğunu
qeyd etdi. Xəsarət alanların tezliklə şəfa tapmasını arzuladı. Fondun humanitar
yardımları ilə yanaşı, təbii fəlakət zonasında çalışan xilasedicilərimizə,
tibb işçilərimizə, diplomatlarımıza, hadisələri işıqlandıran media nümayəndələrimizin
əməyinə yüksək qiymət verən Birinci xanım Mehriban Əliyeva yardım
kampaniyalarında iştirak edən vətəndaşlarımıza təşəkkürünü bildirdirdi. Hazırda
zəlzələ nəticəsində yaranan vəziyyətin aradan qaldırılması istiqamətində qüvvələr
səfərbər edilir və xilasedici funksiyalar həyata keçirilir.
Türkiyə Prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğan zəlzələ bölgəsinə səfəri zamanı
Heydər Əliyev Fondunun humanitar yardımını çatdıran azərbaycanlı könüllülər
ilə görüşündə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevə və Birinci
xanım Mehriban Əliyevaya öz təşəkkürünü bildirdi. Çıxışında Prezident İlham
Əliyev və Mehriban Əliyevadan “kardeşim” deyə bəhs etdi. Bunlar Prezident
İlham Əliyevin və Heydər Əliyev Fondunun bu dəhşətli fəlakətin ağır fəsadlarının
aradan qaldırılması prosesindəki böyük və misilsiz qardaşlıq nümunəsinin
sübutudur.
Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin tapşırığına uyğun olaraq, Türkiyədə baş
vermiş güclü zəlzələnin fəsadlarının aradan qaldırılması və axtarış-xilasetmə
əməliyyatlarına dəstək məqsədilə qardaş ölkəyə gedən Fövqəladə Hallar Nazirliyinin
(FHN) çevik xilasetmə qüvvələri Kahramanmaraş şəhərində axtarış-xilasetmə
əməliyyatlarına cəlb edildi. Təyyarələrdən biri ilə FHN-in hər cür tibbi
avadanlıq və ləvazimatlarla təchiz olunmuş mobil səhra hospitalı göndərildi. 4
funksional bölmədən – qəbul-çeşidləmə, laboratoriya, cərrahiyyə və intensiv
terapiya bölməsindən, 3 köməkçi konteynerdən və 3 hava ilə doldurulan moduldan
ibarət olmaqla ən ağır yaralı və xəstələrin müayinə, əməliyyat və müalicəsi
üçün müvafiq şəraitlə təmin olunan mobil səhra hospitalında FHN-in peşəkar
tibbi heyəti xidmətə başladı. Hospital lazımi bütün dərman və preparatlarla təchiz
edildi. İkinci təyyarə ilə dağıntılardan ziyan çəkmiş insanların yerləşdirilməsi
üçün çadırlar, yataq dəstləri, qızdırıcılar və digər avadanlıqlar göndərildi. Eyni
zamanda Azərbaycan Ordusunun bir qrup hərbi tibb personalı Türkiyəyə yola
düşdü. Bakıda, Gəncədə, Naxçıvanda Türkiyəyə yardım məqsədi ilə toplama
məntəqələri yaradıldı. Könüllü olaraq yardım kampaniyalarına qoşulan Azərbaycan
vətəndaşları əsil qardaşlıq nümunəsi göstərdi. Qəlbi Türkiyə üçün çırpınan
vətəndaşlar Türkiyədə zəlzələdən zərərçəkmişlərə yardım üçün uzaqda yerləşən
yaşayış məntəqələrindən yardım toplanma məntəqələrinə axın etdi. Bu
günə qədər yardımların ardı-arası kəsilmir. Hər kəs əlini daşın altına qoydu. Kimin
əlindən nə gəldisə dəstəyini əsirgəmədi. “Geçmiş olsun, Türkiyə”, “Yanındayıq
Türkiyə”, “Başımız sağ olsun, Türkiyə” sözləri yardıma qoşanların dilindən
əskik olmadı. Prezident İ. Əliyevin göstərişi ilə SOCAR zəlzələnin fəsadlarının
aradan qaldırılması işinə dəstək verməyə başladı. “Qardaş ölkəyə humanitar
yardım göstərmək məqsədi ilə Azərbaycanın ən böyük humanitar təşkilatı ola1
Mart 2023 Türkay aylıq ədəbiyyat dərgisi 1/3 05
raq Azərbaycan Qızıl Aypara Cəmiyyəti “Səninləyəm, Türkiyə!” adlı kampaniya
elan etdi. “Səninləyəm Türkiyəm!” yardım kampaniyasına dəstək məqsədilə
zəlzələdən zərər çəkənlərə kömək üçün pul, tibbi ləvazimatlar və s. zəruri
əşyaların lazımi ünvanlara çatdırılması üçün aktiv fəaliyyətə başladı. “Qardaş
köməyi” platformasına qoşulmaq istəyənlər üçün bank hesabı açıldı, əşya və
s. yardımlar üçün xüsusi yerlər ayrıldı. Yerli sahibkarların dəstəyi ilə TIR-larla isti
geyimlər, qida, şəxsi gigiyena vasitələri, yaşayış üçün konteyner tipli evlərdən
ibarət humanitar yardım göndərildi. Yardım prosesində yerli iş adamları şirkətlərinə
məxsus nəqliyyat vasitələrini, yük maşınlarını təmənnasız olaraq prosesə
cəlb etdi. Yardım prosesinin effektiv təşkili, əlaqələndirilməsi və yardımların ehtiyaca
uyğun operativ təmin edilməsi məqsədilə “Qardaş köməyi” platforması
yaradıldı. Yardım platformasında Azərbaycan Sahibkarlar (İşəgötürənlər) Təşkilatları
Milli Konfederasiyasının (ASK) təşkilatçılığı ilə, Müstəqil Sənayeçi və İş
Adamları Dərnəyinin Azərbaycan şöbəsi (“MÜSİAD Azərbaycan”), Azərbaycan
Türkiyə İş Adamları Birliyi (ATİB), Türkiyə-Azərbaycan İş Adamları və Sənayeçiləri
İctimai Birliyi (TÜİB), eləcə də bir sıra ictimai birliklər yer aldı. 6 fevral 2023-
cü il tarixində Türkiyə Respublikasının bir sıra vilayətlərində baş vermiş güclü
zəlzələ nəticəsində zərərçəkərək ölkəmizə təxliyyə edilən Azərbaycan vətəndaşları
və onların digər ölkə vətəndaşı olan ailə üzvləri – ümumi olaraq 6 ailənin
(ümumilikdə 22 nəfər) müvafiq səhiyyə müəssisələrində tibbi müayinə və müalicə
müddəti bitdiyi üçün onlar Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyinin
tabeliyində Sosial Xidmətlər Agentliyinin müvafiq sosial xidmət müəssisəsində
reabilitasiyaya cəlb edildi.
Çalışdığım Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası zərər çəkmiş şəxslərə
köməklik məqsədilə fevralın 6-dan yardıma başladı. AMEA-nın kollektivi tərəfindən
fevralın 20-dək Türkiyənin AFAD qurumuna 90 571 manat ianə edildi.
Maliyyə yardımı davam edir. Azərbaycan dövlətinin və xalqının zərərçəkmişlərə
dəstək məqsədilə həyata keçirdiyi genişmiqyaslı yardım kampaniyasına qardaş
ölkə mətbuatı geniş yer ayırılıb. Azərbaycan Prezidentinin Türkiyə səfirliyini
ziyarət etməsi bu ağır gündə əsl qardaşlıq nümunəsi kimi dəyərləndirilib. Prezident
İlham Əliyevin “Azərbaycan xalqı könüllü olaraq qardaşlara, öz doğma
qardaşlarına dəstək olmaq üçün kimin əlində nə var onu gətirir. Yəni, kimi yorğan
gətirir, kimi döşək gətirir, kimi gödəkcə gətirir. Kimin imkanı nəyə çatırsa,
onu da əsirgəmir”, – sözləri xüsusi qeyd olunub. “Milliyet” qəzeti Azərbaycanın
Birinci vitse-prezidenti Mehriban xanım Əliyevanın Heydər Əliyev Fondunun zəlzələ
bölgəsinə humanitar yardım göndərməsi barədə tapşırıq verdiyini, tapşırığa
əsasən, Heydər Əliyev Fondu faciədən zərər çəkmiş şəxslər üçün müxtəlif
dərman preparatları, oksigen maskaları, filtrli sistemlər, sarğı materialları, onurğa
taxtaları, ilkin yardım boyunluqları, xərək və s. daxil olmaqla tibbi ləvazimat
və avadanlıqlar, eləcə də isti geyimlər göndərdiyi vurğulanıb. Azərbaycan Milli
Elmlər Akademiyasının Türkiyədə baş vermiş zəlzələ nəticəsində zərər çəkmiş
şəxslərə köməklik məqsədilə göstərdiyi yardım qardaş ölkənin mediasında geniş
işıqlandırılıb. Dövlət qurumları ilə yanaşı, sadə vətəndaşların və QHT-lərin
də humanitar yardım aksiyasında fəal iştirak etdikləri, toplama məntəqələrinə
fasiləsiz yardımlar gətirdikləri bildirilib. Bu çətin gündə qardaş Türkiyə ilə həmrəylik
rəmzi olaraq Heydər Əliyev Mərkəzinin binasının Türkiyənin Dövlət Bayrağı
rəngində işıqlandırıldığı qeyd olunub. Türkiyə KİV-lərində yer alan xəbərlərdə
Azərbaycan xalqının sosial şəbəkələrdə də qardaş türk xalqının yanında
olduqlarını ifadə etmələri, bu çətin günlərdə əsl qardaşlıq dəstəyi göstərdikləri
06 Türkay aylıq ədəbiyyat dərgisi 1/3 1 Mart 2023
xüsusi vurğulanıb. Türkiyənin məşhur “Yeni Akit” qəzeti, eləcə də “oncevatan”,
“erzurumolay”, “kastamonuguncel”, “konyabakis”, “yesiligdir”, “guvengazetesi”
və digər saytlarında AMEA-nın kollektivi tərəfindən Türkiyənin AFAD qurumuna
maddi ianənin edildiyi və yardımların davam etdiriləcəyi diqqətə çatdırılıb. Türkiyə
KİV-lərində Azərbaycanlı xilasedicilərin axtarış-xilasetmə əməliyyatlarında
uğurla çalışdıqları yer alıb. “Yeni Şafak” qəzeti Azərbaycan Fövqəladə Hallar
Nazirliyinin xilasetmə qüvvələri qardaş ölkədə baş vermiş güclü zəlzələnin fəsadlarının
aradan qaldırılması və axtarış-xilasetmə əməliyyatlarını yorulmadan
davam etdirirlər. Azərbaycanlı xilasedicilər zəlzələdən ciddi zərər görmüş Kahramanmaraş
vilayətində dağıntılar altından 3-ü uşaq olmaqla 16 nəfəri sağ, 29
nəfərin isə cəsədini çıxararaq aidiyyəti üzrə təhvil verdiyini yazıb, Azərbaycan
dövlətinin və xalqının qardaş ölkəyə fasiləsiz humanitar yardımlar göndərdiyini
qeyd edib. “Hürriyet” qəzetində Azərbaycan xalqının zəlzələdən zərər çəkənlər
üçün səfərbər olduğu vurğulanıb, Azərbaycanda başlanan yardım kampaniyası
barədə xəbər alan vətəndaşların yardım toplama məntəqələrinə axın edərək
yorğan, qızdırıcı, geyimlər, ayaqqabı, ərzaq və digər ləvazimatlar gətirdikləri,
sadə vətəndaşların bu çətin gündə qardaş türk xalqının yanında olduqları və
yardım etməyi özlərinə borc bildikləri xüsusi vurğulanıb. Azərbaycan xalqının
Türkiyəyə yardım səfərbərliyi davam edir.
Türkiyədə baş verən dəhşətli zəlzələ hamımızı dərindən yaraladı. Bu gün ürəyimiz
Türkiyə ilə döyünür. Tarix boyu belə olub. Türkiyəmizin sevinci sevincimiz
olduğu kimi (Allah bir daha göstərməsin), kədəri də kədərimiz olub. Maddi
yardımlarla yanaşı, mənəvi olaraq da hər zaman Azərbaycan dövləti Türkiyə
Cumhuriyyətinin, Türkiyə Cumhuriyyəti Azərbaycan dövlətinin yanında olub.
Dövlətimiz, iş adamlarımız yardımları ilə, aydınlarımız yazdıqları ilə. Məsələn,
Əli Bəy Hüseynzadə “afət (yəni fəlakət) qarşısında şair, alim, gənclik və Qızılaya
ithaf”ən “Zəlzələ dolayısilə” şeirində XX əsrin fəlakəti sayılan Ərzincan depreminin
(1939) bütün acı mənzərəsi çızılıb. Ozanın, geoloqun, memarın, tarixçinin,
Qızılayın, gəncliyin və dizemenin (şairin) dilindən təqdim edilib. “Ərzincanda bir
quş var/Dalda yuva arıyor. /Qanadından qan sızar, /Dərdə dəva arıyor. /Gördü
fəci bir ölüm/İraq yerdən gələn var/Üzərində kəfən: qar,/Ya Rəbb, nədir bu zülüm?”
Vəya 1999-cu il avqustun 17-də Türkiyədə baş verən zəlzələdən həlak
olanların xatirəsinə Xalq şairi Bəxtiyar Vahabzadə eyni duyğularla ithaf etdiyi
“Deprem” şeiri. “Eşidincə ata yurdda depremi, /Axdı yaşım, döndü başım, Türkiyə/
Hər dərdimin, hər qəmimin ortağı / Can qardaşım, qan qardaşım, Türkiyə.”
“Öz hökmü var hər zamanın, hər anın, / Yaman gündə yanındayıq biz sənin. /
Ana yurdda Vətənimsən, Vətənim, / Vətənimdə vətəndaşım, Türkiyə.” / Ey zamanın
yollarında hər zaman / Mənim arxam, yol yoldaşım, Türkiyə / Bu taleyi nə
yamanla, nə qına, / Dönəcəksən sən dünənki çağına / Qurban olum sinəndəki
dağına, / Uca başım, əməldaşım, Türkiyə!”
Bu gün ürəyi Türkiyə ilə, Türk qardaşları ilə dönünən bir ziyalı, bir vətəndaş
olaraq sənə səslənirəm: Geçmiş olsun Türkiyəm! Sən güclüsən! Sən böyüksən!”
Bu imtahandan da üz ağ çıxacaqsan. Acın acımızdır. Kədərdə (Allah kədər
verməsin) və sevincdə – həmişə birlikdəyik, yanınızdayıq. Birliyimiz əbədi olsun.
Yaşasın Türkiyə-Azərbaycan qardaşlığı!!! Allah Türkiyəmizə zəval verməsin!
Lütviyyə Əsgərzadə

Fransız yazıçısı Fransua Moriakın yaradıcılığına ədəbi səyahət

“Keçmiş zamanların yeniyetməsi” romanı. Roman atasını və gənc qardaşını itirmiş, anasıyla böyük bir malikanədə yaşayan Alen adlı yeniyetmədən və onun eşqlə etiqad arasında keçirdiyi iztirablardan bəhs edir. Alen mənsub olduğu burjua mühitinə nifrət edir, arzuları, xəyalları ilə yaşayır,təhsil almaq haqqında düşünür. Əsərdə yüksək katolik dairələrin həyatı bütün müsbət və mənfi tərəfləri ilə birgə qələmə alınıb. Əsər avtobioqrafik xarakter daşıyır, birinci şəxsin dilindən yazılıb. Görünür, Alen keşiş və ya sahibkar olmaqdan daha çox yazıçılığa can atır, daha çox mənəvi həyat sürmək istəyir. Müəllif insanın mənəvi yüksəlişi ideyasının ən inandırıcı təcəssümünə yeniyetmənin obrazında müvəffəq olur. İstənilən zamanın yeniyetməsi tamhüquqlu unikal şəxsiyyət, qeyri-məhdud mənəvi sərvətə sahibdir, özünə inam hissi olan maraqlı bir şəxsiyyətdir. Hər yaşda olan bir yeniyetmə saf və məsumdur, hörmətə, sevgiyə,şəfqətə layiqdir.

 “Sevgi səhrası” romanı. Səhranın istiliyi mənəvi ehtiyacı simvollaşdırır. Səhra müqəddəs yazılarda insanın Allahla görüşdüyü, tövbə, mənəvi yoxsulluq, seçim və mənəvi azadlıq əldə etdiyi bir yer kimi görünür. Bu, ikili obrazdır: məhrumiyyət, təhlükə, cəza yeri və Allahın insanları xilas etdiyi, özünü göstərdiyi yer. Səhra nemətə lənət kimi məskunlaşan torpağa qarşıdır. Səhra boşluqdur, yəni sevgi yoxdur, amma sevgi əbədidir. Səhra sakini bir sevgiyə rast gəlmək, rahatlaşdırıcı sərin suya qərq olmaq, həm bədənini, həm də hissləri sərinlətmək arzusundadır. Müəllifə görə, “sevgi Allahdır” və Allaha ehtiyacın dərk edilməsi yalnız əzab-əziyyətlə olur, buna görə də sevgisiz, səhra vəziyyətində əzab çəkən insan ruhunun sevgini tapmaq üçün yalnız bir yolu var, o da Allaha gəlməkdir. Əsl məhəbbət mümkündür, ancaq Tanrının vasitəsilə. Yazıçı əsəri ilə bunu demək istəyir. Onun qəhrəmanı Allaha cazibə və cismani, dünyəvi ehtiraslar arasında parçalanır. Allahın səsi səhranın səsidir, harada olursa, olsun-yerdə və ya qəlbdə. Allah insanı oturaq həyat tərzini tərk etməyə və köçəri həyat tərzini qəbul etməyə çağırır. Yalnız maddi dünyaya bağlılığı aradan qaldırmaqla insan Allahla münasibətini qaydaya sala bilər, çünki imtahan insanı elə vəziyyətə salır ki, o, əslində kim olduğunu insana göstərməlidir. İnsan Allahla tək qalır. “Sevgi səhrası” simvolunu yaradan zaman yazıçı kilsəni-onun başında duran ruhaniləri nəzərdə tuturdu. Kilsə də insanlardır, insanlar isə təbiətcə günahkardır, axı Tanrı sevgidir və hər şey Onun vasitəsilə mümkündür. Əsər din, günah, xilas mövzularından bəhs edir. Yazıçı tənhalığın tələyə düşdüyü 3 personajın psixologiyasını, uğursuzluq astanasında olan dünyada yaşadıqları bədbəxtliyi və hisslərinin sıxışdırılmasını, sevgi üçbucağını canlandırır. Kişilərin və qadınların yaşadıqları (eyni qadını sevən ata və oğul) xeyirlə şər arasındakı daxili mübarizənin psixoloji təhlilləri çoxdur.

Müəllif: Sərvanə DAĞTUMAS, ədəbiyyatşünas.

E-mail:ferecli404@gmail.com

Mənbə: https://yazarlar.az/

Bədii qəhrəmanların şərəfinə adlandırılan sindromlar

Emma Bovari sindromu. İdeallaşdırılmış məhəbbət axtarışında olan, reallığı qəbul etməyən, reallıq hissəni itirən bir qadının faciəsi. Xroniki emosional məmnuniyyətsizlik, ağ atlı şahzadə axtarışı, istəkləri naminə hər şeyi qurban vermə.

Martin İden sindromu. Uğur qazanmaq üçün çalışırsınız, məqsədinizə nail olmusunuz, lakin həyata marağınız itib. Bütün maneələri dəf edərək, məqsədinizə çatsaz da, zövq ala bilmirsiniz, təhlükəli apatiya vəziyyətinə düşmüsünüz, hər şeyi təxirə salırsınız. İnsan böyük arzuların yanında kiçik arzuları da saxlamalıdır.

Advertisements

about:blank

REPORT THİS AD

Dorian Qrey sindromu. Xarici görünüşünüz, fiziki cəlbediciliyiniz sizdə maniakal narahatlıq yaradır, qocalığı qəbul etmirsiniz, qocalmaqdan çox qorxursunuz, bunu geyiminizlə, estetik əməliyyatlarla, kosmetoloji vasitələrlə kompensasiya etməyə çalışırsınız.

Piter Pen sindromu. Böyümək istəmirlər, daha çox kişilər sindromdan əziyyət çəkirlər. Digər adı kidaltdır-“yetkin uşaq”. Uşaq kimi davranırlar. Ölkəmizdə belə kişilər çoxluq təşkil edir.

Vendi sindromu. Uşaq olsalar da, yetkin kimi davranırlar, daha çox qadınlarda müşahidə olunur, ana mövqeyində çıxış edirlər, perfeksionistdirlər.Müdrik qadın obrazına ayaq uydurmağa çalışırlar. Rədd edilmə qorxusu buna səbəb ola bilər, ölkəmizdə qadınların çoxu bu sindromdan əziyyət çəkir.

Alisa möcüzələr diyarında sindromu. İnsanlar ətradakı əşyaların proposiyasını dərk etməkdə çətinlik çəkirlər, həmin əşyalar onların gözünə ya çox böyük, ya da çox kiçik görsənir.

Plyuşkin sindromu. Digər adları Diogen sindromu, sillaqamaniya, yığıcılıq vərdişi. Bu, qocaldıqca meydana çıxan kəmağıllılıq nəticəsində lazımsız əşyaları toplamaq vərdişidir. Bəzən belə mənzillərdə yaşamaq mümkün olmur.

Edip kompleksi. Öz atasını öldürüb anası ilə evlənən Çar Ediplə əlaqəlidir. Ziqmund Freyd uşağın anası ilə seksual arzularını, atasını qısqanmağını bu cür adlandırırdı.

Elektra kompleksi. Qızın atası ilə bağlı seksual arzularını Freyd bu cür adlandırırdı.

Verter effekti. Hötenin “Gənc Verterin iztirabları” əsərindən götürülüb, “kütləvi intiharlar” bu cür adlanır.

Münhauzen sindromu. Hazırda simulyativ pozuntu adlanır. Başqalarını xəstə olduqlarına inandırırlar.

Kvazimoda sindromu. Dismorfobiya-özünü bəyənməmə xəstəliyi.

Lolita sindromu və ya nimfetka. Özlərini böyük kimi aparmağa can atırlar. 9-14 yaş arası uşaqlarda müşahidə olunur.

Otello sindromu. Patoloji qısqanclıq. Müəllif qısqanclığı “yaşıl div” adlandırır.

Ofeliya sindromu. Yaddaş pozuntusu, hallüsinasiya, qarabasma, depressiya, intihar.

Kral Lir sindromu. Əsər bir növ övladlarının xüsusi oldqularına, onların heç vaxt tərk etməyəcəyinə kor-koranə inanan valideynlərə nəsihət xarakteri daşıyır. Valideyn və övlad arasında bağın olmaması, uşaqların qullarına çevrilməsi, ləyaqətlərini, individuallıqlarını itimələri.

Ledi Maqbet sindromu və ya Ponti Pilat sindromu. İnsan psixikasında mental və fiziki təmizliyin əlaqəsindən ibarətdir. Üst-başları təmizdirsə, insanlar elə bilirlər ki, içləri də təmizdir, günahlarını yumaq istəyirlər.

Sinderella sindromu. Qurban kompleksli xanımlar-mütilik, fağırlıq, itaətkarlıq, fədakarlıq. Müstəqillikdən qorxurlar, ndiki zamanda yaşamırlar. Möcüzəyə bəslədikləri inam passiv həyat tərzinə bəhanə olur. Analarının qoyduqları qayda-qanunların əsirinə çevrilirlər.Uğur qazanmaqdan qorxular, uşaqlıqda manipulyasiya olunurlar.

Yatmış gözəl sindromu və ya Kleyne-Levin sindromu. Hipersomniya. Bu sindromdan əziyyət çəkənləri yuxudan oyandırmaq çətin olur, apatiya, səsə, işığa qarşı həssaslıq, hallüsinasiya, qeyri-sağlam, qidalanma, hiperseksuallıq, (daha çox kişilərdə) depressiya əlamətləridir.

Rapunzel sindromu. Trixotillomaniya-saçını yolmaq, trixofagiya-qoparılan saçları yemək. (adətən, qadınlarda)

Haklberri Finn sindromu. Məktəb dövründə itaətsizliklə başlayır, yetkinlik yaşına çatdıqdan sonra iş yerini tez-tez dəyişməklə, səbəbsizcə iş yerinə getməməklə müşahidə olunur. Boşluq hissindən əziyyət çəkirlər, o hissi doldurmaq üçün daim axtarışdadırlar. Heç vaxt heç kimlə özlərini rahat hiss etmirlər, məsuliyyətdən qaçırlar, ata fiqurları dağıdıcı olur, özünəhörmət hissi aşağıdır, stabilliklə problemləri olur.

Polianna sindromu. Təhlükəli optimizm. Ən pis hadisələrdə yaxşı şey axtarırlar. Həyata çəhrayı eynəkdən baxırlar, süni evinc, təhrif olunmuş reallıq sindroma xasdır.

İstinad olunan mənbə: Lamiyə Göycəyeva, kopirayter

Müəllif: Sərvanə DAĞTUMAS, ədəbiyyatşünas.

E-mail:ferecli404@gmail.com

Mənbə: https://ustacaz.wordpress.com/

Mən uşaqlıqdan bu yana polislərdən qorxmuşam. Əslində, polislərdən yox, polis forması geyinmiş adamlardan. Nə qədər cəsarətli, mübariz xarakterli olsam da, həmişə polislərdən uzaq gəzmişəm. Səbəb isə… Səbəbinin təxmini 30 yaşı var.

90-ci illər idi- müharibə dövrü. Səfərbərlik elan olunmuşdu deyə şəhərdəki bütün cavan kişilər orduya cəlb edilirdilər…Onda atam da cavan idi və evimizin yaxınlığında dayanmış avtobusa qədər onun boynundan asılıb getmə deyə ağlayırdım. Üzündən o qədər öpmüşdüm ki, elə bilirdim dodaqlarım qopub atamın yanaqlarında qalıb. Avtobusun yanından keçən qadınların “bu yazıqlar da deyəsən müharibəyə gedirlər” pıçıltılarını eşidəndə ürəyimdən atamqarışıq hamını avtobusdan düşürüb qaçırmaq keşmişdi. Mən beş yaşlı uşaq həmin gün, həmin an atam üçün nə eləyə bilərdim ki? Hamı kimi geyinməyən əmiləri isə birinci dəfə idi ki, orda görürdüm. Və onların “Qorxma, biz də atanla gedirik. İnşallah sağ-salamat gedib gələcəyik” demələri, düzü, mənə şübhəli gəlmişdi. Atam: “Milis əmilər olan yerdə bizlərə heç nə olmaz”,-deyib məni anamın qucağına vermişdi…

Avtobus tərpənəndə çox qorxmuşdum, ağlayırdım. Əlimdəki gəlinciyim də düşmüşdü. Əllərimi atama uzadıb “ata, getmə, əmi, atamı aparma”-, deyib var gücümlə qışqırırdım. Səsim avtobusun mühərrikinin səsində boğulmuşdu…

Ancaq atamın gözlərindəki, səsindəki çarəsizliyi heç vaxt unutmadım. Həmin gündən polislərlə ilk və pis tanışlığım başladı. Onlar atamı məndən ayırmışdılar.

Taa ki, karantin başlayanacan.

Mən əslində özümü yetişdirməyi, inkişaf etdirməyi, qorxularıma qalib gəlməyi bacaran biriyəm. Necə olub ki, 30 il bu qorxuyla yaşamışam, hələ də inana bilmirəm.

Karantin dövründə polis həyatımızın bir parçasına çevrilmişdi. Onlar əl çatan, ün yetən olmuşdular. Əslində onlar bizi qorumaq üçün hər şeyə hazır idilər. Onların üzündə bizi qoruya bilməmək qorxusu aydınca hiss olunurdu. Çünki karona əzizlərimizi səssiz, sədasız əlimizdən alırdı. Biz qurbana çevrilməyək deyə gecəsini-gündüzünə qatan polisin varlığına alışmağa başlamışdım, ancaq yenə qorxurdum. Pəncərədən baxırdım, həyətdə polislər gəzirdilər. İcazə alıb harasa gedirdim, polislər yoxlayırdılar. Bir dəfə smslə “icazə alıb” marketə düşdüm. Polislər saxladılar. Ad, soyadımı soruşdular. Məlum oldu ki, icazəm keçərsizdi. Nəyisə düzgün etməmişəm, mənə cərimə yazılmalıdı. Polis qorxumun üstünə bir də cərimə gəlmişdi, polis qorxum cərimələnmişdi. Yadıma istər-istəməz 90-cı illər düşdü. Nə qədər yalvarsam da, məni eşitməyən, atamı aparan polis indi də məni eşitməyəcəkdi. Ancaq polis bu dəfə mənim səssizliyimi eşitdi. Elə atam yaşlarında biri mənə “sakitcə get, evdən çıxanda sms-i düzgün göndər”-, dedi. Sadəcə təşəkkür elədim. İstədim deyim ki, sən həmin polislər kimi deyilsən, ancaq gördüm ki, bu polis həmin polisləri tanımayacaq. Onları sadəcə mənim uşaqlığım-5 yaşlı qız tanıyır… Tələsik evə getdim. Evimizin üzü mərkəzi yola baxan pəncərəsindən yola baxdım. Yenə hər tərəf polislə dolu idi. Ancaq mən onlardan qorxmurdum. Mən polis qorxumu karantində yenmişdim.

Xəyalə Sevil,

“Gənc Ədiblər Məktəbi”nin müdavimi, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin (AYB) üzvü, Azərbaycan Respublikası Prezidenti təqaüd fondunun təqaüdçüsü, Azərbaycanın Mədəniyyət və Ədəbiyyat Portalının GƏNCƏ Bürosunun Rəhbəri

Dil məsələsi hər daim gündəmə çevrilməyi bacarır. Ələlxüsus da Azərbaycan dili.

Qeyd edək ki, son günlərdə ölkəmizdə böyük-kiçik arasında ən çox müzakirə olunan mövzu Azərbaycan dili məsələsi olub. Bu yaxşı haldırmı?

Fikrimcə bu müzakirələrin mənfi və müsbət tərəfləri mövcuddur.

1. Mənfi tərəfi odur ki, məsələni gündəmdə saxlayan əksər insanları dilimizin inkişafı düşündürmür. Onlar sadəcə bu məsələyə kortəbii reaksiyalar verərək, konformist düşüncə sərgiləyirlər. Onları dildən çox, dil barədə öz düşüncələrinin müdafiəsi maraqlandırır. Sanki bir növü, əgər belə adlandırmaq düzgün olarsa, “haqlı olmağa ehtiyac” sindromu yaşayırlar. Bu məsələ də onların haqlılığı üçün münbit şərait yaradır.

Gəlin açıq danışaq, dilimizin inkişafını dəstəkləyən auditoriya bu gün Azərbaycan dilində mütaliə edirmi? Onların kitab rəfində (təbii əgər belə bir rəfləri varsa) Azərbaycan dilində kitabların sayı nə qədərdir?

Yox hirslənmə, əziz oxucu… Nə çoxdur kitab rəfindəki kitabları oboy rənginə uyğun içi ilə maraqlanmadan alanlar… Dilin inkişafı, bu dili düzgün öyrənməkdən, bu dildə danışmaqdan, yazmaqdan, mütaliədən keçir. Dünya dillərinə nəzər salsaq hər bir dildə alınmalar mövcuddur. Dilçilər daha çox bu tipli sözləri ya özünküləşdirməyə, ya da söz yaradıcılığına müraciət edərək, yeni sözlərlə əvəzləməyə (gülməli görünmədən, dilin etnik-tarixi kökünə sadiq qalaraq) çalışırlar.

Dil öyrənmək, onun təbliği məsələsi çox vacibdir. Ancaq o vaxt bu vacib məqam öz məramını qoruya bilər ki, sənin öz dilinə zərbə vurmasın. Bu gün gündəmdə olmalı əsas problemlərdən biri, düşünürəm ki, dilimizin alınma sözlər hesabına “modernləşdirilmə” məsələsidir. Bu modernləşmədə diqqətli olmaq vacibdir, fikrimcə bu da, modern Şeyx Nəsrullah sindromudur.

Dilin ən gözəl müdafiəsi, qorunması, inkişafı bu dildə danışmaqla həyata keçir.

“İngilis dilini istifadə etməsək unuduruq”, “rus dilində danışmasan öyrənə bilməzsən” məntiqi ilə daim çıxış edən və öz dilində pəltək ədası ilə danışanlara (öz dilini hardasa unudanlara) nəzər salaq. Onlar bu gün, Bakıda hər yerdədirlər.

Keçən dəfə bir hadisənin şahidi oldum, kitab mağazasında bir uşağı salamlamaq üçün “salam, balaca” dedim, reaksiya vermədi.

“Bəlkə də, uşaq lal-kardır” düşüncəsi külək kimi beynimdən keçmişdi ki, uşağın atasının səsi beynimin divarlarını lərzəyə saldı. “Hello” deyin, cavab verəcək. O doğulandan evdəki bütün Azərbaycan dilli kanalları bağlamışam. Ancaq ingilis dilindəki verilişləri, cizgi filmləri izləyir.

Bunun adı inkişafdırmı, yoxsa fəlakət? İngilis bunu öz övladına edərdimi? Yaxud Nigeryalı? Uşaqlar üçün körpəlikdən beyinlərinə həkk olunan mənzərələr, yaddaşlarında qalan sözlər çoх önəmlidir. Uşağa nələri təbliğ etsən, o da əvəzində bunu qaytaracaq. Necə deyiblər: “Nə tökərsən aşına, o da çıxar qaşığına”.


Və nəhayət əsas məsələ mütaliəyə gəldikdə isə görürük ki, kitab mağazalarının satış qrafikləri daha çox xarici dildə olan kitabların, yaxud tərcümə ədəbiyyatının satışını
göstərir. Məsələ belədirsə, onda biz son vaxtlar nəyi müdafiə edirdik?

Ancaq təəssüf ki, zaman dəyişilib. Xüsusilə gənclər dünya ədəbiyyatına bələd olmağa daha çox üstünlük verməyə başlayıblar. Kafkadan, Markezdən, Coysdan danışmaqdan yorulmayan mühitimiz öz doğma ədəbiyyatına ögey münasibət bəsləyir. Tənqidçilərimiz, yazarlarımız tənqid edəndə də, tərif deyəndə də xarici müəlliflərdən sitat gətirirlər. Borxes deyib ki…

Əvvəlcə, evin içi, sonra çölü fikrinə sadiq qalaraq demək istəyirəm ki, öz dilini, öz ədəbiyyatını bilməyən bir gənclik ölkəmizin gələcəyi üçün hansı xidmətləri göstərə bilər? Axı biz vətənimiz üçün övlad yetişdiririk. Azərbaycan oxucusu da Azərbaycan yazarına, doğma ədəbiyyatına şans verməlidir… Əlbəttə ki, xarici dildə mütaliə etmək, oxumaq, yazmaq dünyaya inteqrasiya baxımından çox vacibdir. Ancaq dediyimiz kimi… bu “öncə evin içi, sonra çölü”.

Yazını müsbət cümlələrlə bitirmək arzusunda olduğum (2. Məsələnin müsbət tərəfi) üçün son zamanlar yaranan bu birliyin düşünürəm ki, yeni bir dalğası olacaq. Bizlər də buna dilimizi qoruyaq şüarı ilə dəstək verəcəyik. Dilimiz heç bir dillə müqayisə etmədən, komplekslərdən, sindromlardan azad olaraq, onun sırf Azərbaycan xalqının varlığını simvolizə etdiyi, qoruduğu üçün daha yüksək səslə sevəcəyik.

Mənbə: https://kulis.az/

Xulio Kortasarın “Xana-xana oyunu” romanında hadisələr 1950-ci illərdə cərəyan edir. Qırx yaşlı argentinalı Horasio Oliveyra avarçılıqla məşğuldur, müəyyən bir məşğuliyyəti yoxdur. Dostları ilə (onlar özlərini “İlanlar klubu” adlandırırlar) axşamlarını elmi, fəlsəfi mövzularda mübahisələrlə keçirir. Oliveyra Buenos-Ayresdə yaşayan zəngin qohumlarının göndərdiyi pulun hesabına Parisdə yaşayır. Oliveyra xudbin, eqoist, özünəqapanan, melanxolik, daşürəkli bir insandır. Dostlarının və yaxınlarının əzabları onu qıcıqlandırır, soyuqqanlılığı ucbatından sevdiyi qadını itirir, tənha qalır, səfillərlə tanış olur. Bu tanışlıq onu polis şöbəsinə, sürgün həyatına kimi aparır. Öz vətəninə sürgün olunan Oliveyra sürgündən qayıtdıqdan sonra intihar hissinə qapılır. Romanın finalı açıq qalır. Oliveyranın taleyini müəyyən etməyi müəllif oxucunun ixtiyarına buraxır.

Əsərdə şüur axını var. Kitabın vərəqlərinin bir qisminin sonu yarımçıq tamamlanır. Digər səhifə yeni süjetə keçir. Bu, müəllifin üslubudur. Biz şüur selini kontrol edə bilmərik. Yazıçı şüur selini qələmə alaraq, onu fiksasiya etməyə çalışır. Görünən həyat yox, təsvir olunan həyat. Olduğu kimi yox, tamamilə qeyri-adi həyat. Bu, sürrealizmdən irəli gəlir. Oliveyra həyatı düzgün qavraya bilmir, həyatda gərək iştirak edəsən, müşahidəçi yox, həyatın bilavasitə iştirakçısı olasan. Oliveyra zəngin obrazdır. Bu cür obraz natamam qalır. Bir var, inkişaf etməyib, bir var inkişaf edib, bir də var inkişaf etməkdədir. Oliveyra inkişaf etməkdə olan obrazdır, insandır.

Oliveyranın adı “zeytun” sözündən gəlir. Bəs bunun kökü hara gedib çıxır? İsa Məsih edam olunan gecə Hefsiman (Zeytun) bağında nahardan sonra yatır. İuda artıq onu satıb. İsa Məsihi həbs edirlər və edam olunur. Edam olunmamışdan qabaq, sonuncu şam yeməyində (“Gizli nahar”da) İsa Məsih qəmgin oturur. Pyotr (adının mənası “daş”) ondan soruşur ki, niyə qəmginsən? O, deyir ki, bu gün səhərə qədər 3 dəfə xoruz banlamamış sizin biriniz məni artıq satıb, biriniz də məndən 3 dəfə imtina edəcəksiniz. Pyotr çox təəccüblənir ki, səni kim satar, səndən kim imtina edər? İuda da İsa Məsihlə yanaşı oturub, başı aşağıdır, 30 sikkəyə onu satıb. İsa Məsihdən 3 dəfə imtina edən də Pyotr olur. O, Pyotra deyir ki, sən daşsan (petrologiya-daş haqqında elm). Həmin daş üzərində məbədimi quracam, o məbəddə sən başçı olacaqsan. Sən yerdə nə bağlasan, səmada da o bağlanacaq. İlk Papa 1-ci keşiş Pyotr olur və Romada onun kilsəsi tikilir.

Əsərdə postmodernizmin bir sıra xüsusiyyətləri var:

1. Termin sıxlığı. Məsələn, kleptomaniya. (“oğurluq” xəstəliyi) Ola bilsin, hansısa qəhrəman bu xəstəlikdən əziyyət çəkir.

2. Şəxs adlarının çoxluğu-rəssamlar, yazarlar. Müəllifin müxtəlif adları çəkməkdə məqsədi odur ki, dünya o qədər darlaşıb, o qədər uzaq görünənlər yaxınlaşıb ki, birinə dəysən, o biri əziyyət çəkəcək. Bir tələbə danışır ki, İsa Məsihdən, onun çarmıxa çəkilməsindən, İudanın satqınlığından danışanda qadınlar ağlamağa başlayır. Halbuki, İsa Məsihin iztirabları 2 min il bundan qabaq olub. Qadınların ağlamağının səbəbi o idi ki, 2 min il bundan əvvəl baş verən hadisə bu qadınların da həyatının bir parçası olub. Keçmişlə gələcək bir-birinə zəncirvari bağlıdır. Tələbə də zəncirin əvvəlindən başlayır.

3. Əsərdə bələdçi-cədvəlin verilməsi, labirint. Postmodernizmdə labirint anlayışı var. Labirint “yolu gizlətmək” deməkdir, düz xətlə versən, səni mütləq gəlib tapacaqlar. Labirinti müəllif ona görə verir ki, gizli-gizli, müəmmalı yaxınlaşma yaradır ki, əsərin gizli mənasını duya bilək. “Xana-xana” oyununun özü labirintdir. Tabaşirlə 1-dən 100-ə kimi çəkirsən, daşı atırsan, birini keçdin, ikisini, üçünü….keçdin, ona kimi keçməlisən. Keçdiyin yolu yenidən qayıtmalısan. Mətni elə oxumaq lazımdır, pillələri keçə-keçə. Oliveyra da o “oyun” u oynayır, amma pillələri sona qədər keçə bilmir.

4. Xaos. Çoxumuz bu xaosun içində özümüzü tabaşir tozunun hissəciyi kimi hiss edirik. Həyatın özü elə bir xaosdan ibarətdir.

5. Pastij. Sitatların verilməsi.

6. Oyun. Həyat bir oyundur, sən də həyatınla “xana-xana” oynayırsan, sən həyatda qarşına çıxan maneələri fəth edirsən, addım-addım fəth edirsən. Biz həyatı yaşayırıq, o oyundakı kimi geri qayıdırıq. Hər bir hadisə dairəvi formadadır. Sən ona cəhd edirsən, keçirsən, yenə addımladığın yerə qayıdırsan.

Sonra yenidən ayrı bir məqsəd üçün cəhd edirsən. Sənin həyatında görürsən ki, yenə boşluq var, yenə nəsə çatmır. Sən yeni zirvəni fəth edirsən, yenə də doymursan, daha çox istəyirsən. “Xana-xana” oyunu da elədir. İnsan insan olaraq, əgər nədəsə dayansa, o, artıq durğunluğa gətirib çıxarır. Buna staqnatsiya deyilir. Hansısa zirvəyə çatırsan, çatanda rahatlaşırsan, bundan sonra staqnatsiya başlayır. Staqnatsiyanın olmaması üçün yeni məqsədin olmalıdır. Həyatın monoton keçməməlidir. Əsərin baş qəhrəmanı Oliveyrada isə elə olmur. Oyun elə Oliveyranın həyatı ilə bağlıdır, bu oyun elə Kortasarın sevdiyi oyun idi. O, sevdiyi oyun üzərindən həyatı göstərirdi. Oliveyra keçmişəmi bağlı qalıb, gələcəyəmi? Kortasar oxucuda suallar yaradır, oyunun mahiyyətini insan həyatı üzərindən göstərir, insanın həyat gedişatını “xana-xana” oyunu ilə müqayisə edir. Sən qalib gələndə yolun açılır və irəliləyirsən. Sən onu fəth etməsən, irəliləyə bilməzsən. Seçim sənin ixtiyarına verilib. Həyatda seçim təsadüfidir, əgər biz ənənəvi kitabı əvvəldən axıra qədər oxuyuruqsa, orada məntiq, ideya, obrazlar sistemini axtarırıqsa, müasir həyat bizə belə bir seçim vermir. Burada hər şey təsadüfidir. Sən istəsən, əsərin ortasından başlayarsan, istəsən sonundan. Hətta finalı da müəllif sənin ixtiyarına buraxır. Hansı finalla əsərin bitməyini sənin seçiminə buraxır. Oliveyranın intiharı əsərin sonunda qaranlıq qalır. Oliveyra intihar etdimi? Bunu müəllif oxucunun ixtiyarına buraxır. Sən-oxucunu dəvət edir, səni o situasiyaya qoyur ki, oxucu, sən olsan nə edərdin? Sən olsan, intihar edərdinmi?

Sərvanə Dağtumas, ədəbiyyatşünas

Mənbə: https://publika.az/

Detektiv və ya macəra ədəbiyyatı

Macəra ədəbiyyatına səyahətnamə, ov janrı, dənizçilik daxildir. Macəra ədəbiyyatında təhlükəsizlik orqanlarının işi ilə bağlı işlənən forması isə detektiv adlanır. Detektiv ədəbiyyat və ya kriminal nəsr bilavasitə cinayətə, onun açılmasına, cinayətkarların obrazlarına və motivlərinə diqqət yetirən ədəbi janrdır. Bunu kim etdi? – cinayəti kimin törətdiyinə dair tapmacaya yönəlmiş detektiv hekayənin mürəkkəb süjet versiyasıdır. “Bunu kim etdi?” termini həm də qatilin şəxsiyyətinin tez aydın olmadığı bir işi təsvir etmək üçün qətl müstəntiqləri arasında istifadə olunur. Qətllərin çoxu qurbanın tanıdığı və ya qohum olduğu insanlar tərəfindən törədildiyi üçün “bunu kim edib?” məsələsinin həlli adətən daha çətindir. Detektivin bir janr kimi əsas xüsusiyyəti əsərdə hansısa sirli hadisənin olmasıdır, hansı şəraitdə baş verməsi məlum deyil və aydınlaşdırılmalıdır. Detektivin mühüm xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, hadisənin faktiki halları təhqiqat başa çatana qədər heç olmasa tam şəkildə oxucuya çatdırılmır. Əksinə, oxucu hər mərhələdə öz versiyalarını qurmaq və məlum faktları qiymətləndirmək imkanı əldə edərək, araşdırma prosesi vasitəsilə müəllif tərəfindən idarə olunur. Əsər əvvəlcə hadisənin bütün təfərrüatlarını təsvir edirsə və ya hadisədə qeyri-adi, müəmmalı heç nə yoxdursa, o, artıq sırf detektiv hekayəyə deyil, əlaqəli janrlara (triller, polis romanı və s.) aid edilməlidir.Ətraflı

• Gülşad Baxşıyeva: “Geri qayıtsaydı, onu bağışlayacaqdım…” – Müsahibə
• Türkiyə Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi: “Muzeylərin vəziyyəti yaxşıdır”
• Əlifba sırası ilə – Nicat Məmmədov yazır…

Detektivin tarixi. “Həqiqət və yalan”-qədim Misir alleqorik nağılı, Sofokl “Çar Edip”, Herodot “Rampsinit və oğru”, Daniel peyğəmbərin kitabından olan “Susanna və Ağsaqqallar”, “Minbir gecə nağılları”na daxil olan “Üç almanın nağılı”. “Üç almanın nağılı”nda ilk dəfə süjet bükülməsi metodundan istifadə olunub. Süjet bükülməsi bədii əsərdə süjetin istiqamətini və ya nəzərdə tutulan nəticəsini kökündən dəyişdirən ədəbi alətdir. Bu, hekayənin sonuna yaxın baş verdikdə, buna gözlənilməz sonluq, və ya süjetin bükülməsi deyilir.

Detektivin növləri.

1. Qapalı detektiv, qapalı otaqda qətl, qeyri-mümkün cinayət, fövqəlinsanın törətdiyi cinayət. Edqar Allan Ponun “Morq küçəsində qətli” əsəri “qapalı otaqda qətl” süjetinə əsaslanan ilk detektiv əsər hesab olunur. Artur Konan Doyl “Rəqs edən adamlar”, “Rəngli lent”, Aqata Kristi “On balaca hindli”, “Sıçan tələsi” , “Şərq ekspressində qətl”, Qaston Leru “Sarı otağın sirri”, hake Talbot “Çuxurun kənarı”, Robert Van Qulik “Çin labirinti cinayətləri”, Umberto Eko “Baudolino” və s. qapalı otaq növünə aiddir.

Con Dikson Karr “Qapalı otaq sirrinin ustası” hesab olunur.

2. Rahat detektiv. Seks və zorakılığa daha az yer verildiyi və ya yumorla təqdim edildiyi, cinayətlərin və araşdırmaların kiçik, sıx bir cəmiyyətdə baş verdiyi bir detektiv janr növüdür. Bu növ əsərlərdə detektivlər daha çox qadınlar olurlar.

3. Tarixi detektiv. Cinayətin tarixi hadisələr kontekstində baş verir. Məsələn, V.Eko “Qızılgülün adı”. Müasir müəllifin tarixi reallıqlara yerləşdirdiyi detektiv hekayəsi “retro-detektiv” adlanır. Məsələn, Dostoyevski “Cinayət və cəza”, Jan Riçep “İdeal cinayət”.

4. Tərs çevrilmiş detektiv. Cinayətkar hekayənin əvvəlindən tanınır, bu cür əsərlərdə detektivin cinayətkarın təqsirini dəqiq necə sübut edəcəyi vurğulanır. “Həqiqət və yalan” qədim Misir alleqorik nağılı, Sofokl “Çar Edip”.

5. Noir – “qara roman” detektiv. Zorakılıq, jarqon ifadələr, cinsəl istismar və s.Noir janrının əsas xüsusiyyətləri arasında təqdimatın sərt realizmi , sinizm , personajların özünü məhv etməyə meyli, jarqonların bolluğu və süjetdə məcburi cinsi xətt var.

6. Polis detektivi. Polisin baş qəhrəmanlarının şəxsi həyatlarının, çox vaxt dramatik şəkildə nümayiş etdirilməsidir. Süjetin mövzusu ailə vəziyyəti, komandadakı münasibətlər və həyat üçün risk, eləcə də peşəkar fəaliyyətlə əlaqəli stressli mühit ola bilər.

7. Hüquqi və ya leqal detektiv. Hüquq-mühafizə və məhkəmə sistemi “baş qəhrəman” rolunu alaraq əsərdə mərkəzi yer tutur.

8. Casus detektivi, adətən hansısa xüsusi xidmətdə çalışan bir casusun nöqteyi-nəzərindən danışılan, hərəkətli hekayədir.

9. Cinayət romantikası detektivi. Cinayətkarın nöqteyi-nəzərindən danışılan hekayədir.

10. Psixoloji detektiv. Psixoloji konfliktə əsaslanan detektiv elementləri olan trillerin alt janrı.

11. İronik detektiv detektiv janrının postmodernizm izlərini daşıyan atipik növlərindən biridir. İronik detektivdə detektiv araşdırma yumoristik nöqteyi-nəzərdən təsvir edilir və bir sirri açmaq məqsədi daşıyır və hekayə adətən birinci və ya ikinci şəxs tərəfindən aparılır. Çox vaxt bu məcrada yazılan əsərlər detektiv romanın klişelərini parodiya edir. İronik detektiv hekayəsinin inkişafının ilkin mərhələlərində “ironik” anlayışı çox vaxt “reallığın cilalanması” rolunu oynayırdı.

12. Fantastik detektiv. Stanislav Lem “İstintaq”, Sergey Lukyanenko “Genom” və s.

13. Siyasi detektiv. Əsas intriqa siyasi hadisələr və müxtəlif siyasi və ya biznes xadimləri və qüvvələr arasında rəqabət ətrafında qurulur. Həm də tez-tez olur ki, baş qəhrəmanın özü siyasətdən uzaqdır, bununla belə, işi araşdırarkən “güclər” tərəfindən istintaqa əngəl törədilir və ya hansısa sui-qəsd üzə çıxır. Siyasi detektivin fərqli xüsusiyyəti (mütləq olmasa da) əsasdan başqa, tamamilə müsbət personajların mümkün olmamasıdır. Bu janra nadir hallarda saf formada rast gəlinir, lakin əsərin tərkib hissəsi ola bilər.

Detektivdə tipik simvollar. Peşəkar, şəxsi, həvəskar. Çexov “Ovda dram”, Aqata Kristi “On zənci balası” detektivlərdə qatillər fərqlidir.

Çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatında realist detektiv romanları bir neçə qrupa bölmək olar:

– siyasi detektiv romanı;

– kəşfiyyat (şpion) detektiv romanı;

– sənədli detektiv romanı;

– macəra detektiv romanı;

– cinayətkarların və cinayətkar dairələrin həyatını əks etdirən detektiv romanlar;

– penitensiar müəssisələrdəki həyatı təsvir edən detektiv romanlar.

Azərbaycan ədəbiyyatında detektiv janrının banisi Cəmşid Əmirovdur. Uzun müddət Cəmşid Əmirov təqiblərə məruz qalmış, əsərlərini oxumaq qadağan olunmuşdur. “Sahil əməliyyatı” əsəri əsasında “İstintaq davam edir” filmi, “Qara Volqa” əsəri əsasında eyni adlı film çəkilmişdir.

Aqata Kristinın “Şirazda ev” detektivinə baxış

Parker Pyne Yaxın Şərq turunda Şirazdadır. O, orada tamamilə tək yaşayan və fars olduğunu iddia edən bir ingilis qadın olduğunu öyrənir. Hamı onu dəli hesab edirdi. Parker Pyne maraqlıdır və ona öz xidmətlərini təklif edir. Personajlar. Cənab Parker Pyne, Cənab Şlaqal, Xanım Ester Karr (Ester-gizli,Karr-bataqlıq), Muriel King. Məkanlar. Tehran, İsfahan, Şiraz.

Əsərin qəhrəmanı qatil olaraq ittiham olunduğundan qorxur və xanımının yerinə keçir. Niyə o, üç il ərzində tamamilə fərqli bir insan kimi davranmağı bacardı? Həmçinin bütün qulluqçuların bu məsələdə kor olması da böyük bir məsələdir. Cənab Parker Payne romantikdir. İnsanların xoşbəxt olmasını istəyir və onlara kömək etmək üçün əlindən gələni edir. O, insanların həqiqətən necə olduqlarını və nəyə qadir olduqlarını görür, onların xarakterinə olan bu fikir-genetik biliklər və s. onu öz cavabına aparır.

Mənbə: https://kulis.az/

“Çiçəklərin dili” metaforu tez-tez ədəbiyyatda simvolizmə çevrilir. “Xrizantemlər” əsərində də bu var. Xrizantemlər də danışır. Xrizantemlər hekayə boyu simvol kimi tez-tez istifadə olunur. “Xrizantemlər”in mesajı nədir? Gender bərabərsizliyi. “Xrizantemlər” ağıllı qadınlara yer olmayan bir cəmiyyətə qarşı kəskin tənqiddir. Əsərin ideyası özünüzü, necə olduğunuzu sevməyi öyrənməkdir, özünə, öz cinsiyyətinə hörmət etməyi öyrənməkdir. Bu ideya hekayə boyu göstərilir. Hekayə indiki həyatından məyus olan 35 yaşlı güclü qadın Elisa Allen adlı qürurlu, güclü qadın haqqındadır. O, 1930-cu illərdə fermada yaşayan tipik evdar qadının ümumiləşdirilmiş obrazıdır. Əsər bir çox mövzuya malikdir, lakin süjet repressiya edilmiş seksuallıq və laqeyd qadınlıq mövzularına əsaslanır. Bu hekayə Elisa kimi ağıllı qadınları darıxdırıcı həyata məcbur edən 20-ci əsrin əvvəllərindəki stereotip cəmiyyəti tənqid edir. Elisa çox bacarıqlı və cəlbedicidir, enerji və ambisiya ilə doludur. Bununla belə, onun həyatında hələ də həyəcan yoxdur. Kişilər ondan daha dolğun həyat sürürlər. Elisa cazibədardır,bağçılıq və ev işləri ilə çox maraqlanır. Bitkilərə öz övladları kimi baxır və onlar onun emosional ehtiyaclarını qarşılayır. 

Elisa obrazı qadınların çoxunun öz istəklərini ifadə etməsinə icazə verilmədiyini və evlərinin içində darıxdırıcı bir həyat sürməli olduqlarını təsvir edir. Elisanın həyatında cinsi doyumun olmaması da var. Elisa ehtirasla dolu enerjili bir qadındır, lakin özünü ifadə etmək imkanı yoxdur. Onun otuz beş yaşı var, lakin uşaqsız olması onun evliliyinin cinsi cəhətdən aktiv olmadığına işarə ola bilər. Bundan əlavə, onun həyatdan çox narazı olmasının səbəbi də bu ola bilər. Elisa Allen ağıllı və ehtiraslı qadındır. Onun həyatında macəra və məmnunluq yoxdur. Evlə məşğul olmaqdan başqa heç bir işi yoxdur, uşaqları da yoxdur, bu da onun həyatını çox maraqsız edir. Onun əri  Henri Allen bağçılıq və mal-qara alveri ilə də məşğuldur. Üçüncü bir xarakterimiz də var. Obrazın adı çəkilməsə də , onun peşəsi   sındırılmış qabları düzəltmək, qayçı itiləməkdir.

“Xrizantemlər” Amerika yazıçısı Con Steynbekin “Uzun Vadi” kolleksiyasının bir hissəsi olan  qısa hekayəsidir. Əsər ərinin fermasında boğucu bir yaşam məhkum edilən ağıllı, yaradıcı bir qadın haqqındadır. Əsər özündə daha az seksual təsvirləri ehtiva edir. Hekayənin əsas mövzusu Elisanın yaradıcı məyusluğudur. Bəzi tənqidçilər Elizanı feminist bir fiqur kimi nəzərdən keçirərkən, digərləri Elisanın həm ərini həyasızlaşdırdığını, həm də tinkerlə xəyanət etdiyini iddia edərək, hekayənin feminizmə qarşı bir hücum olduğunu müdafiə edirlər. Süjetdə narazılıq, cinsi istək və gender bərabərsizliyi mövzuları araşdırılır. Elisa xarici dünyanın həyəcanından qopan fermada darıxdırıcı bir həyat yaşayır. O, güclü bacarıqlı qadındır, lakin günün çox hissəsini tək keçirir və evi təmiz saxlamaq üçün işləməli olur, bu, cəmiyyətin ona sırıdığı roldur. Onun aldığı yeganə həzz xrizantem yetişdirməkdir. Bir növ, o, maraqsız həyatının içində tələyə düşüb. Elisa narazı bir həyat sürür, istəklərini tam ifadə edə bilmir və emosional ehtiyacları yerinə yetirilmir. Elisanın məyusluğu uşaq sahibi olmamaqdan və ərinin ona bir qadın kimi yanaşmamasından, dəyər verməməsindən qaynaqlanır. Onun məyusluğunun yeganə çıxış yolu gözəl xrizantemlər yetişdirdiyi çiçək bağıdır. Müəllif xrizantemlərdən Elisanın və hər bir qadının daxili şəxsiyyətinin simvolu kimi istifadə edir. Elisa həyatından məyus olur, çünki Henri ilə evliliyində uşaqları və romantikası yoxdur. Bundan əlavə, əri onun qadın keyfiyyətlərini və emosional ehtiyaclarını qiymətləndirə bilmir. Tirkerlə qarşılaşma onun seksuallığını oyandırır və Elisaya daha həyəcanlı,romantik bir evlilik ümidi verir, lakin o, həyatının dəyişməyəcəyini yolda atılan gülləri görəndə anlayır. Belə bir uğursuz həyatla kifayətlənmək məcburiyyətində qalması onu tamamilə məhv edir. Elisa həyat yoldaşı ilə birlikdə şəhərə gedən yolda səssizcə ağlayır, çünki o, qadın rolunun sıxıntıları və həyatının dözülməz şərtləri ilə üzləşir. Onun xoşbəxt olduğu və tək olmadığı yeganə vaxt xrizantemlərə qulluq etməsidir. Onlar ona yoldaşlıq edir və məmnunluq hiss etdirirlər. Tinker gələndə o, öz tənhalığını və basdırılmış istəklərini dərk edir. Elisa o istəklərin yerinə yetirilməməsindən xəbərsizdir, lakin tinkerin gəlişi ilə o oyanmağa başlayır. Tinker Elisanın həyatında çatışmayan macəranın simvoludur. Gecələr ulduzlar haqqında danışanda onun danışıq tərzi çox həssas olur. Onun tinker kişinin qarşısında diz çökməsi cinsi itaət mövqeyidir. Cinsi istəkləri oyandıqdan sonra o, aqressiv olur, əvvəlcə utanır, sonra isə tinker xrizantemləri atdıqda, rədd edildiyini hiss edir və ağlayır.Tinkerlə etdiyi söhbət onun darıxdırıcı həyatına bir qədər həyəcan qatır və gizli cinsi istəklərini oyadır, bir qadın olaraq, tələyə düşür. Tinkerlə danışdıqdan Elisa həyəcanlanmağa başlayır, bu dəyişiklik əlcəklərinin çıxarılmasında əks olunur. Sevimli saçlarını göstərərək papağını da çıxarır. Tinkerdən ayrıldıqda Elisa demək olar ki, ritualistik bir transformasiyaya məruz qalır. O, soyunur, çimir, güzgüdə çılpaq bədəninə baxır, sonra geyinir. O, dəbli alt paltarları, yaraşıqlı paltar geyinir və makiyaj edir. Bu geyimlər onun bağçılıq geyimləri ilə kəskin şəkildə ziddiyyət təşkil edir və yeni enerjili, seksual Elizanı əks etdirir. Tinker xrizantemlərə diqqət yetirdikdə, o, ona diqqət yetirirmiş kimi sevinir. Ona xrizantemləri verəndə o da bir şəkildə özünü ona təklif edir, lakin o, onu rədd edir, xrizantemləri yol qırağına tullayır. Elisa rədd edildiyini anlayır və bu, onu ağlamağa məcbur edir. İnsanlar onun çiçəklərinə dəyər vermədikləri kimi ona da dəyər vermirlər. Hətta Henri də həyat yoldaşına heç vaxt kifayət qədər diqqət və dəyər verməyərək o gülləri bəzək əşyaları kimi görür. Diqqət yetirməli olan bir şey budur ki, tinker onun xrizantem sevgisindən sadəcə öz xeyrinə istifadə edirdi . Tinker Henridən daha həyəcanlıdır, lakin o, yalnız işi üçün ondan faydalanır. Sonra o, gülləri atır və Elisa onun tərəfindən tamamilə rədd edildiyini başa düşür və beləliklə, “qoca qadın” kimi ağlayır. Elisa kimi çiçəkləri də ehtirassız və əhəmiyyətsizdir: hər ikisi sadəcə dekorativ əşyadır.

Xrizantemlər Elisanın uşaqlarını, Elisanın qadınlığını, qadın rolunu və seksuallığını simvollaşdırır. Əvvəlcə övladlarını simvollaşdırırlar, sonra onun qadınlığını və cinsiyyətini təmsil edirlər. O, bağçasına qulluq edir və xrizantemlərə öz uşaqları kimi sevgi və qayğı ilə yanaşır. Elisa çiçəklərini çox qoruyur və ətrafına məftillə hasar çəkir, o, çiçəkləri ilə fəxr edir. Çiçəklərə öz övladları kimi baxan Elisanın portreti qadın obrazıdır, lakin onun kişi obrazı da onun “sərt süpürülmüş və cilalanmış” evində müşahidə olunur. Bu görüntü onun əri ilə münasibətinə təsir edir. Eliza hiss edir ki, Henri onun qadınlığını tanımır və təqdir etmir, bu hiss onun ərinə qarşı antaqonist olmasına səbəb olur, qəlbində ərinə qarşı inciklik var. Tirkerlə qarşılaşma Elisaya ümid verir və onun daha dolğun həyata hazırlaşmasına səbəb olur, Tirker Elisaya sanki qadın olduğunu hiss etdirir, onun dişil enerjisini oyadır. Bundan sonra Elisa yuyunur, yuyunandan sonra ayna qarşısına keçərək çılpaq bədənini zövqlə izləyir, xüsusilə də qadınlarda qadınlığı, intim nöqtəni simvolizə edən sinələri qabartmağa çalışır, bədəninə, qadınlığına heyran qalır. Elisada eril enerji o qədər güclü idi ki, onu yüksəltmək heç ağlının ucundan belə keçmirdi. 

Bu hekayədəki əsas münaqişə insan özünə qarşıdır . Elisa həyatından tam razı qalmadığı daxili münaqişə ilə məşğul olur. O, evliliyində hiss edilməsindən, rəftar olunmasından tam razı deyil. Elisa yad kişi ilə qarşılaşdıqdan sonra yenilənmiş enerji və yaşamaq həvəsi hiss edir. O , geyinib özünü gözəl hiss etmək üçün səy göstərir və ərinə romantik bir axşam keçirə bilmələri üçün paltarlar hazırlayır.Elisa əri ilə birlikdə gecəyə hazırlaşır, güzgüdə çılpaq bədənini öyrənir,şəffaf corablar və gözəl paltar geyinir, makiyaj edir, əri ilə axşam bərabər bir gün keçirəcəyini səbirsizliklə gözləyir. O, ümid edirdi ki, Henri onun bir qadın kimi ehtiyaclarını dərk edəcək və ona həsrət qaldığı romantikanı, həyəcanı yaşadacaq. Lakin bu ümid tezliklə puç olur, Elisanın xəyalları suya düşür. Həyat yoldaşının bu dəyişimini görən Henri  “Sən dizinin üstündən buzov qıracaq qədər güclü görünürsən” deməklə ona “kompliment” deyir. Elisanın bu cür “təqdir edilməsi” xoşuna gəlmir. Onun görünüşünə dair bu xoşagəlməz “iltifat” Elizanın bir qadın kimi eqosunu tətmin etmir. “Sonuncu ölən ümidlərdir” fikri ilə yola çıxaraq, deyə bilərik ki, Elisanın da sonuncu ümidləri yolda gülləri görəndə ölür. Bitkiləri atmaqla, tinker simvolik olaraq Elizanı və onun qadınlığını,seksuallığını rədd edir. Gül qabı boş olduğu kimi, Elisa da özünü boş hiss edir. O, həmçinin gender rolu ilə məhdudlaşdırılaraq əzildiyini hiss edir, dərk edir ki, həyatı heç vaxt dəyişməyəcək, onun qadınlığı və seksuallığı Henri tərəfindən heç vaxt qiymətləndirilməyəcək, başa düşülməyəcək. Elisa həyəcansız əri ilə kifayətlənməyi öyrənməlidir, qəbullanmalıdır ki, əri romantik deyil, ona dəyər vermir, onun qadın kimi varlığını hiss etmir, Elisanın monoton həyatı heç vaxt dəyişməyəcək. Sonda zəif qadın kimi ağlayır.Göz yaşları burada onun gücsüzlüyünü, yaşam tərzini qəbullanmağını, təslimçiliyini simvolizə edir. “Xrizantemlər” əsərində müəllif Elisanın ümidini itirməsini göstərmək üçün ironiyadan istifadə edir. Hekayənin sonunda Elisa şam yeməyi ilə şərab istəməsi onun həyatda daha geniş imkanlar açdığını göstərir . O, nəhayət ki, məhdud varlığından qurtula biləcəyini və şanslarını sınaya biləcəyini başa düşdü. Elisa öz bədbəxtliyində günahkar olduğunu başa düşür. O, heç dəyişmir, hekayəyə təcrid olunmuş, tənha bir qadın kimi başlayır və eyni şəkildə bitirir. Elisanın əsas dəyişməsi, özünün yerinə yetirilməməsinin fərqində olmayan bir qadından həyatında nəyin əskik olduğunu dərk edən bir qadına çevrilir. Onun mövcud vəziyyəti dərk etməsi, fərqindəlik qazanması həqiqətən bir oyanışdır.

Hekayədə Elizanı nə simvollaşdırır? Hekayə boyu Elisanın xrizantemləri özünü simvolizə edir və xüsusilə də onun gizli, məhdud potensialını ifadə edir. Onun sevimli, güclü çiçəklərlə birbaşa əlaqəsi onun gözəlliyini,həyatı yaratmaq üçün fitri qabiliyyətini nəzərdə tutur. Boş dibçək boşa çıxan qadınlığı simvollaşdırır.

Henri Allen yaxşı ərdirmi? Elisanın əri Henri yaxşı, möhkəm adamdır, lakin arvadını razı sala bilmir. Henri Elisa qədər ağıllı deyil, amma fermanı idarə edən, özünü və arvadını dolandıran, biznes sövdələşmələri edən odur. Elizanın edə biləcəyi yeganə şey işini yerinə yetirərkən onu uzaqdan izləməkdir. Fermanın idarə olunması ilə bağlı hər hansı məlumatı bilavasitə olaraq Henridən alır, o, həyat yoldaşına bərabər tərəfdaş kimi yanaşmaq əvəzinə yalnız qeyri-müəyyən, alçaldıcı tərzdə yanaşır. Cəmiyyətinin standartlarına görə, Henri bir qadının ərdən istəməsi lazım olan hər şeydir, hər bir qadının arzuladığı həyat yoldaşı tipidir: o, onu maddi olaraq hər şeylə təmin edir, ona hörmətlə yanaşır və hətta hərdən onu bayıra da çıxarır.Ancaq Henri çatışmazlıqlarını görmür, yanındakı qadının ruhu, arzuları, istəkləri, mənəvi tələbləri ilə maraqlanmır. Onların aralarında harmoniya yoxdur, bir-birlərindən xəbərsizdirlər, fərqli dünyaların insanlarıdır, bu da Elisanın Henridən narazı olmasına səbəb olur. Henri onu heç bir məmnuniyyətlə təmin edə bilmir və o bu ailə həyatından zövq ala bilmir. Əri onunla ancaq alçaldıcı yumoristik şəkildə danışır. Onu və istəklərini başa düşmür. Elisanın ev qulluqçusu və bağban kimi bacarıqları ilə fəxr edir. Henri kişi ilə danışanda uzaqlaşıb danışır ki, Elisa bu söhbəti eşitməsin, çünki o,qadındır, o belə söhbətlərdə iştirak etməməlidir. Hekayə açıq şəkildə onun əsas mətləbindən bəhs etmir, bizə öz izahatlarımızı vermək qalır. Onların evliliyində ehtiras yoxdur, evlilik funksional xarakter daşıyır. Boşanmanın müxtəlif növləri var, onlardan biri də emosional boşanmadır. Bax Elisa ilə Henri də emosional boşanmaya aid cütlük idilər. Henri, onun üçün uyğun tərəfdaş deyil, eyni yumor hissini paylaşmırlar və hər ikisi çox fərqlidir. Bu da Elisanın özünü təcrid olunmuş hiss etməsinə səbəb olur. Onlar bir-birlərinə həyat yoldaşlarından daha çox   bacı-qardaş və ya dost kimi yanaşırlar. Evliliklərinin Elisanın ehtiyaclarına ödəməməsinə baxmayaraq, Elisa seksual insan olaraq qalır, yazıçı bu keyfiyyəti normal və arzuolunan kimi göstərir. Onun emosional və cinsi ehtiyaclarını təmin edəcək heç kim yoxdur. O, tənhadır və hekayədəki kişilər dünyanı araşdırmaq üçün yola düşərkən evin qayğısına qalmaq ona düşür. Bu ailə tipik Azərbaycan ailələrinə misaldır. Təəssüf ki, bu problem bizim ölkədə də hələ də aktuladır. Hələ də qadına yüklənən rollar var, qadın obyekt kimi görünür.

Hekayənin sonunda Elisa niyə ağlayır? O, tinkerin öz ruhunu düşünmədən rədd etməsindən məyus olduğunu hiss edir.O, əri kimi onu bir qadın olaraq, bənzərsiz edən keyfiyyətləri qiymətləndirə bilməyib. Elisa həyatının heç vaxt dəyişməyəcəyini anlayır.

Əsərdə qayçı nəyi simvollaşdırır? Əsərdə qayçı kişi gücü və nəzarət hissini, eril enerjini ifadə edir. Elisa hekayənin çox hissəsində nadir hallarda qayçısız olur. Önlüyündə qayçısına aid xüsusi cibi var.

Elisanın paltarları nəyi simvolizə edir? Hekayə başlayanda Elisa ağır ayaqqabılar, qalın əlcəklər, kişi papağı və iti alətlərlə zəngin önlüklə tamamlanan androgen formalı bağçılıq paltarı geyinir. Müəllif onun bədənini “tıxanmış və ağır” kimi təsvir edir. Elisanın geyimi və forması kişiliyi, onun aseksual varlığını əks etdirir. 

Elisa və xrizantem necə oxşardır? Xrizantem həm Elizanı, həm də onun həyatının məhdud dairəsini simvollaşdırır. Elisa kimi xrizantemlər də sevimli, güclü və çiçəklənir. Onların gül yatağı, Elizanın evi kimi, səliqə-sahmanlıdır. Xrizantem hekayə boyunca xatırlanır və Elizanın simvolu kimi görünür. Xrizantem gövdələri uzun, güclü və sərtdir ki, bu da Elisanın kişi keyfiyyətlərinin simvoludur. Bununla belə, çiçəyin özü zərifdir, bu da Elisanın qadına xas olan hissələrini təmsil edir. Xrizantemlərin həm güclü, həm də gözəl olmasının ziddiyyətli xüsusiyyətləri, Elisanın həm kişi, həm də qadın olması üçün qadına xas atipik xüsusiyyətlərin olduğunu təcəssüm etdirir. Eliza yolun ortasında çiçəkləri görəndə Elisa bunu özünü azadlığa buraxmaq və nəticədə yaralanmaq kimi qiymətləndirdi. Bir çox tənqidçilər xrizantemlərin Elisanın məyusluğunun simvolu olduğunu iddia edirlər. 

Əsərdə simvollar.

Zəiflik: Elisa ilə qəribə adamın qarşılaşması Elisanın zəifliyini ortaya qoyur. Kişi onu asanlıqla üstələyə bilərdi. O, Elizaya yaxınlaşır, onu manipulyasiya edir və ona yalan deyir. 

Gender rolları: Steynbek kişilərin və qadınların cəmiyyətdə xüsusi rollara malik olması fikrini dəstəkləyir. 

Seksuallıq: Cinsəlliyini repressiya etsə də, Elisa hələ də seksual insandır. Onun və ərinin inkişaf edən cinsi əlaqəsi yoxdur, bu, Elisanın güclü və məhsuldar bədəninə baxmayaraq, uşaqlarının olmamasında görünür.

Qadınlıq: Qadınlıq cinsiyyətlə əlaqələndirilir. Hekayənin əvvəlində Elizanın eril enerjiyə sahib görünüşü var. Bununla belə, o, tinkerlə söhbət edərkən kiçik bir cinsi oyanışdan sonra, şəhərə getməyə hazırlaşanda daha qadın görünmək üçün əlindən gələni edir.

Qış: Hekayə qısırlığın simvolu olan qışda baş verir. 

Döyüşlər: Döyüşlər ”kişi dünyası” ideyasının simvoludur. Döyüşlər qadınların ümumiyyətlə iştirak edə bilməyəcəyi məkan hesab olunur.

Həbslə bağlı simvolizm: Salinas Vadisi Elisanın emosional həyatını simvollaşdırır. Hekayə Salinas vadisinin uzun təsviri ilə açılır. Bu, Elisanın şəxsi mənfəəti üçün onu aldatmağa cəhd edə biləcək insanlardan xəbərsiz olması ilə yanaşı, Xrizantem yetişdirməklə ərini həqiqətən razı sala bilməyəcəyi vəziyyətini xəbər verir. Steynbek vadini üstü dumandan hazırlanmış qapaqlı qazana bənzədir. Vadinin “qapalı qazan” metaforası Elisanın havasız bir dünyanın içində sıxışdırıldığını və onun varlığının qaynama nöqtəsinə çatdığını göstərir. Onu da öyrənirik ki, yaxınlıqda Günəş olsa da, vadiyə heç bir işıq girmir. Günəş işığı çox vaxt xoşbəxtliklə əlaqələndirilir və nəticə ondan ibarətdir ki, onun yaxınlığındakı insanlar xoşbəxt olsalar da, Elisa xoşbəxt deyil. Dekabr ayıdır və vadidə soyuq hava hökm sürür, lakin hələ də sakinlər ümidsiz deyil, hava yəqin ki açılacaq. Havanın və vadinin sakinlərinin ümumi əhval-ruhiyyəsinin bu cür təsviri Elisaya da eyni dərəcədə aiddir. İlk olaraq Kaliforniyadakı bir vadinin lirik təsviri kimi görünən şey Elisanın klostrofobik, bədbəxt, lakin ümidli daxili həyatının zəngin simvolu kimi ortaya çıxır.

İnəklər: Henrini fermadan uzaqlaşdıran hadisə yaradırlar ki, Elisa evdə tək olarkən tinkerlə qarşılaşa bilsin. 

Sarı xrizantemlər: Elisanın şəxsiyyət xüsusiyyətlərini və həyata baxışını göstərir. 

Salinas Vadisi: onun qorunan həyat tərzini göstərir və oxucunu həyatda ən böyük arzularını həyata keçirməyə aparır.

Hekayənin sonunda Eliza atışmalardan sonra göz yaşlarını gizlətmək üçün paltosunun yaxasını yuxarı çəkir. Steynbek qadın şüurunun mürəkkəbliklərini dəf etmək üçün qeyri-adi bir qabiliyyət nümayiş etdirir. Əsər 3-cü bir şəxs tərəfindən nəql olunsa da, bütünlüklə Elizanın nöqteyi-nəzərindən təqdim olunur. Bu texnika ona onun psixikasını araşdırmağa və dünyanı onun gözü ilə göstərməyə imkan verir. Biz onun yerinə özümüzü qoyuruq və onun məyusluqlarını,hisslərini yaşayırıq, onunla empatiya qururuq. Çünki o, Henrinin kostyumlu kişilərlə nə müzakirə etdiyini bilmir, biz də bilmirik. Çünki o, tinkeri yaraşıqlı kişi kimi görür, biz də görürük. O, qazanlarını düzəldəndə dodaqlarına baxdığı üçün biz də onunla birlikdə onlara baxırıq. Nəticədə hekayənin sonunda onun həsrətini və xarakterini ərindən daha çox başa düşürük.  

Bir çox kişilər qadınlara lazım olan yeganə şeyin işləyən ərlərin və kifayət qədər pulun olmasını düşünürdülər. Yazıçı Elisanı heç vaxt qınamır və əvəzində onun istedadının, enerjisinin və ambisiyasının israfını faciə kimi təsvir edir. Bizdən Elizanı sərt mühakimə etməyi xahiş etmək əvəzinə, bizi onun niyə belə davrandığını anlamağa, onunla empatiya qurmağa dəvət edir. Steynbek Henri və tinkerdən patriarxal cəmiyyətlərin, paternalizminin dayaqları kimi istifadə edir: necə ki, onlar qadınların potensialına məhəl qoymurlar, cəmiyyət də qadınlara o cür davranır. Steynbek cinsi doyuma  ehtiyac olduğunu müdafiə edir və onun arxasınca düşmək insanların irrasional şəkildə hərəkət etməsinə səbəb ola bilər. Obrazın ödənməmiş istəkləri nəticəsində tinkerin Elisanı cəlb etməsi təhlükəli və idarəolunmazdır.

Oxucu Elisanın ərinin arvadının gözəlliyini görmədiyinə görə günahkar olduğunu öyrənir. Yazıçı Elisanın şəxsiyyətlə mübarizəsini göstərmək üçün 20-ci əsrin kişi və qadın rollarını təsvir edir. Elizanın həyat yoldaşı kimi rolu ona həyat yoldaşı olaraq verilən tapşırıq vasitəsilə üzə çıxır. Eliza bir neçə səviyyədə qarşılaşdığı hər bir insanla, eləcə də bağçaya qulluq etdiyi və həyat sürdüyü təbiətin özü ilə münaqişə yaşayır. Bağın özü hekayənin inkişafı ilə Elisanın fiziki xüsusiyyətlərini dəyişir. Müəllif kim olduğu və həyatdan nə istədiyi ilə bağlı daxili qarışıqlıqlarla dolu bir obrazı ortaya qoyan qısa hekayə boyunca çoxsaylı dialoqlarda bunu ifşa edir. 

Xrizantemlər Elisanın həyatının böyük bir hissəsidir və onun özünə necə baxdığını, necə davrandığını simvollaşdırır, yazıçı Elisanın gücünü simvollaşdırmaq üçün xrizantemdən istifadə edir. Xrizantem budaqlarını kəsmək üçün çox güc tələb olunur ki, bu da Elisanın qayçıdan istifadə etməsi ilə vurğulanır. Bir qayda olaraq, çiçəklər gözəl və zərif təsvir olunur, lakin xrizantem möhkəm və sərtdir. Steynbek xüsusi olaraq xrizantemlərdən istifadə etməyi seçdi, çünki onlar Elisanın gücünü simvollaşdırır,o, özünə güvənən, güclənmiş qadındır, lakin onun bütün gücü, xrizantemlərin bağının divarları arasında bağlandığı kimi cəmiyyətin standartları daxilində məhdudlaşır. Onun vəzifəsi xrizantemlərə qulluq etməkdir, onda qadınlıq gücünü nümayiş etdirəcək bir situasiya yaranmamışdı.Tinkerlə sonradan bu situasiya yarandı. Yazıçı Elisanın geyimindən onun eril qüvvəsini, xarici dünyadan təcrid olunmasını simvolizə etmək üçün istifadə edir ki, cəmiyyətin standartları qadınların fürsətlərdən necə məyus olmasına səbəb olur. 

Əsərin başlığı ədəbi texnikanın simvolizmini ortaya qoyur. Xrizantem çiçəyi qəhrəmanlarının düşüncələrini, hisslərini və fikirlərini açıqlayır. Steynbekin qəhrəmanı ərinin səhlənkarlığından əziyyət çəkir və buna görə Elisa öz təcrid olunmuş dünyasına üz tutur. Xrizantem çiçəyi kimi gözəldirsə, səhlənkarlıqdan əziyyət çəkir, necə ki gülə qarşı diqqətsiz olsan, onu sulasan, gül solar, qadın da elədir. 

Əsərin əsas mövzulardan biri kişilərin hakim olduğu cəmiyyətdə qadının məhdudiyyətləridir. Hasar onun evliliyini, bağ isə həyatını təkrarlayır. Henri heç vaxt Elisanın xrizantemlərinə maraq göstərmirdi, yəni həyat yoldaşı ona maraqlı deyildi. Bağ hasarla əhatə olunub. Müəllif evlilik həyatından narazılığını və məyusluğunu taxta hasardan istifadə edərək göstərir. Çay dərədən çıxan bir yol kimi dayanan hekayədə görünən simvollardan biridir. Bu o mənada simvolikdir ki, Elizanı təcrid olunmasına məhəl qoymadan dar təsərrüfat dünyasından çıxarmağa bənzəyir. Bəziləri bunu onun “qapalı qazanda” ağırlaşdırılmış həyatdan qaçması kimi simvolik hesab edir. Hekayəni oxuyandan sonra görmək olar ki, Elisa heç vaxt bu fürsətdən istifadə etmir, amma başqaları onun hasarlanmış həyatından qoparaq yanına gəlirlər. O, təcrid olunmuş səltənətinə girən zərgərdən xoşlanır. Elisanın kənar adamın əsl xarakterini tanıya bilməməsi çox aydındır ki, onun quruya su damcıları kimi gəlməsi müsbətdir. Hekayədə su məsumluq və təmizlik obrazı kimi simvollaşdırılıb. Müəllif “su kimi aydın” yazanda Elizanın gözü ilə aydın görünür.Tirkerin gözlərinə baxanda nəzərəçarpacaq bir dəyişiklik görə bilərsiniz və o, bunu maraqlı hiss edir. Steynbek qadın və kişi davranışının patriarxal cəmiyyətin diktə etdiyi tipik modellərini nümayiş etdirmişdir. Eliza və digər personajlar bu nizamın zərərli olduğu fikrini göstərir, çünki o, böyük insanların potensialını yalnız bir insanın qadın olması səbəbindən məhv edir.

Müəllif: Sərvanə Dağtumas

Ədəbiyyatşünas

Əlaqə: 055-928-82-12

E-mail:ferecli404@gmail.com

Mənbə: https://edebiyyat.az/

Ədəbiyyat müəlliflərə bir zaman və məkana xas gender rollarını gücləndirməyə və ya alt-üst etməyə imkan verən güclü bir vasitədir. Keçmişdə bəzi kitablar insanların özlərini qavramasına bir neçə yolla mənfi təsir edirdi:

1.Ciddi gender rollarını və stereotipləri təbliğ etməklə.

2. Müəyyən edilmiş normaya uyğun gəlməyənləri intizam tənbeh etməklə.

3. Müxtəlif cinslərdən olan insanların ədəbiyyat dünyasında yazıçı, oxucu və personaj kimi necə iştirak edə bilməsinə təsir etməklə.

Bu amillərə görə ədəbiyyat gender tənqidinin yaranması üçün fon rolunu oynadı . Bu tədqiqat sahəsi insanların gender rollarını necə qəbul etməsinə əhəmiyyətli təsir göstərmişdir.

Gender tənqidi ədəbi tənqidin davamıdır, mədəniyyətlərin müəyyən bir cinsin xüsusiyyətlərini müəyyən etmək və insana tətbiq etmək üçün simvollardan necə istifadə etdiyinə diqqət yetirir. Burada müraciət etdiyi bəzi şeylər var:

• Cinsi dil. Məsələn, ümumilikdə insanlara aid kişi əvəzliklərindən (o, o, onun) istifadə edilməsi daxildir. Bu tendensiya kişi olmağın norma hesab edildiyi, qadının isə “digəri” kimi qeyd edildiyi tarixi patriarxatın nəticəsi idi.
• Personaj seçimi . Kişi personajları tez-tez öz kişiliyini və fiziki gücünü bərqərar edərək, aparıcı rol oynayırdılar. Qadın personajlar heç bir azadlıq və müstəqillik seçimi olmadan hakimiyyəti qəbul etməli idilər.
• Müəllifin cinsiyyətinin qavranılması . Kişi yazıçıların öz hekayələrini danışmaqda ciddi üstünlüyü var idi. Bunun əksinə olaraq, qadın yazıları əxlaqsızlıq hesab edilir, qərəzli davranılır və sərt tənqid edilirdi. Nəticədə yazıçılar arasında peşəkar şəkildə qəbul olunmaq şansı əldə etmək üçün kişi təxəllüsləri ilə nəşr etməli oldular.

Qərb və rus yazıçı və filosofları qadının cəmiyyətdəki mövqeyi problemini əsasən gender problemi ilə əlaqələndirirdilər, çünki dünyanı qavramaqda kişi prioritetlərinə yönəlmiş mədəniyyət həmişə qadına ikinci dərəcəli rol təyin etmişdir. Qadının iki yolu var idi: ya “bədən” olmaq, ya da “bədənə qarşı” reallaşmağa çalışmaq. Rusiyada demokratik düşüncəli tənqidçilər qadının ailə zülmündən tam azad olunmasının tərəfdarı idilər, qadının ilk növbədə şəxsiyyət olduğunu təkid edirdilər. Mövcud əxlaqı tamamilə inkar edən nihilistlər ifrat mövqe tutaraq, qadınların cəmiyyətdəki statusunu kökündən dəyişməyə çağırıblar. İnqilabi demokratiyanın liderləri, görünür, qadınların vəziyyətini yaxşılaşdırdılar, ailə sərhədlərindən asılı olmayaraq müstəqil mövcudluqdan ibarət olan bərabərliyə aparan yol göstərdilər. 

Rus şairi Vera Pavlova valideyn despotizmi, qeyri-bərabər evliliklər, sevgi münaqişələri kimi aktual problemlərə cəlbedici və aşkar həllər təklif edirdi. Yeni estetikanın yaradılması yalnız mövcud düşüncə və forma stereotiplərinin dağıdılması ilə mümkündür. Sevgidə müstəqillik uğrunda mübarizəsi zamanı Vera anladı ki, onu azad qadın etmək üçün nə evlilik, nə də “azad” sevgi kifayətdir. Bu dövrün əksər rus qadınları kimi o, iqtisadi müstəqilliyin cinsi azadlıq və bərabərlikdən daha vacib olduğunu başa düşürdü: “Mən heç kimə boyun əymək istəmirəm, azad olmaq istəyirəm, heç kimə borclu olmaq istəmirəm. ki, heç kim mənə deməyə cəsarət etməsin: sən mənim üçün nəsə etməyə borclusan” .

Müstəqilliyə can atan müasirlər, Vera Pavlovada hərəkət, iradə və cinsi şəxsiyyəti birləşdirən layiqli bir nümunə gördülər. Bu, 1860-cı illərin nihilist proqramının əsasını təşkil edirdi. Nihilistlər bütün dünyanı dəyişmək istəyirdilər mütləq siyasi yollarla deyil və bu baxımdan onlar bu dünyanın yalnız bəzi cəhətləri ilə kifayətlənməyən feministlərdən kəskin şəkildə fərqlənirdilər. Feministlər qadınların mövqeyini təkamül yolu ilə dəyişməyə çalışırdılar (iş əldə etmək, ailədə rolunu artırmaq baxımından); nihilistlər isə ailənin boyunduruğundan dərhal tam qurtulmağı, nikah azadlığını, cinsi bərabərliyi – yəni şəxsi emansipasiyanı müdafiə edirdilər.

Nihilistlər (rus yazıçılarının əsərlərində), feministlərdən fərqli olaraq, öz görünüşlərini və davranışlarını kişilərlə bərabər şəkildə vurğulayaraq, itaətkar davranırdılar, lakin real həyatda hər şey romanlardakı kimi sadə deyildi. Rusiya cəmiyyəti qadının ailədən ayrılmasını qəbul etmirdi. Bu mövqe rus yazıçı və filosoflarının əsərlərində öz əksini tapmışdır: İ.S.Turgenevin “Atalar və oğullar” əsərində nihilist qadın başqalarının gözündə ya gülməli, ya da bədbəxt kimi göstərilir. Turgenev “Atalar və oğullar”da nihilisti karikaturaya çəkib: onun Evdokia Kukşina-sı siqaret çəkir, qətiyyən rahat geyinir. Kimyaya olan səthi ehtirasla birləşən qeyri-təntənəli davranış modaya verilən qiymətdir.

Feminizm qadın hüquqları uğrunda mübarizə aparır : səsvermə hüququ, dövlət vəzifəsi tutmaq hüququ, işləmək hüququ və bərabər maaş, mülkiyyət hüququ , təhsil , əməliyyatlarda iştirak, evlilikdə bərabər hüquqlar, hüquq analıq məzuniyyəti və doğuş , bədən müstəqilliyi və toxunulmazlıq hüququ (qadınları və qızları zorlamadan , cinsi təcavüzdən və məişət zorakılığından qorumaq ) və daha çox şey. Terminin müəllifi Şarl Furyedir. Feminist nəzəriyyə gender bərabərsizliyini anlamaq məqsədi daşıyırvə gender siyasəti, güc münasibətləri və seksuallığa diqqət yetirir. Feminist nəzəriyyədə tədqiq olunan mövzulara ayrı-seçkilik, stereotipləşdirmə , obyektivləşdirmə (xüsusilə cinsi obyektləşdirmə ), zülm və patriarxiya daxildir . 

Feminist,ədəbiyyatşünas Elaine Showalter ədəbi tənqidə təsir göstərərək, qinotirizm adlı “qadınların yazıçı kimi” öyrənilməsini təsvir edən bir termini yaratdı, “qadın ədəbiyyatının təhlili üçün qadın çərçivəsi” ni qurdu. Qadın yazıçıların tarixi tədqiqini fərqli bir ədəbi ənənə kimi genişləndirərək, ginoritistlər ədəbi yaradıcılığın kişi modellərini əvəz etmək üçün qadın təcrübəsinin öyrənilməsi əsasında yeni modellər hazırlamağa çalışırdılar. Qinoritizm qadınların şəxsiyyət uğrunda mübarizəsini və cinsiyyətin sosial quruluşunu da araşdırır. Elaine Showalter-ə görə, qinorittika təkcə qadının gender statusu kimi deyil, həm də qadının “daxili şüurunu” öyrənir. Qadın subkulturasının üzə çıxarılması və qadın modelinin nümayişi qinoritizmin niyyətidir. Feminist hərəkat qadın yazılarına yeni maraq yaradan feminist fantastika , feminist qeyri- bədii ədəbiyyat və feminist poeziya yaratdı. Bu, həmçinin qadınların həyatlarının və töhfələrinin elmi maraq sahələri kimi kifayət qədər təqdim edilmədiyinə dair inanclara cavab olaraq qadınların tarixi və akademik töhfələrinin ümumi yenidən qiymətləndirilməsinə təkan verdi. Feminist ədəbiyyat və aktivizm arasında sıx əlaqə də olmuşdur , feminist yazılar adətən müəyyən bir dövrdə feminizmin əsas narahatlıqlarını və ya fikirlərini dilə gətirir. Feminist ədəbi elmin erkən dövrünün çox hissəsi qadınlar tərəfindən yazılmış mətnlərin yenidən kəşfinə və bərpasına verildi. Qərb feminist ədəbiyyatşünaslığında, Deyl Spenderin “ Romanın Anaları” və Ceyn Spenserin “ Qadın romançısının yüksəlişi” kimi tədqiqatlar qadınların həmişə yazdıqlarına dair təkidlə zəmin yaratdı.  Virciniya Vulfun “Özünə aid otaq” əsərində Vulf sosial ədalətsizlikləri araşdırmaq üçün metaforalardan istifadə edir və qadınların ifadə azadlığının olmaması ilə bağlı şərhlər verir. Onun balıq metaforası onun ən vacib fikrini izah edir: “Qadının bədii ədəbiyyat yazmaq üçün pulu və öz otağı olmalıdır”.Qadın bir fikir düşünməyə başlayanda gözətçi qadınların otaqda gəzməsinə icazə verilmədiyi bir qayda tətbiq edir. Qaydaya riayət edən qadın fikrini itirir. Burada Vulf qadınların sosial gözləntilərinin təsirini sadəcə ev uşaqları, cahil və iffətli kimi təsvir edir.

Feminist poeziya. İlk feminist şair Sappho olub. Sappho Qədim Yunanıstanın Lesbos (lezbiyanın mənşəyi) adasından idi. O, Qədim Yunanıstanda qadın homoseksuallığı, lezbiyan seksuallığının adətən göz ardı edildiyi və ya silindiyi bir mədəniyyət və zaman haqqında yazırdı.  Fenwick-in “Kaliban bacıları” əsərində qadın “cins və irqiləşmiş müqavimət mövqeyi” kimi təsvir edilmişdir.

Feminist elmi fantastika. Le Guin “Qaranlığın sol əli” əsərində Estraven həm kişi, həm də qadın xüsusiyyətlərini nümayiş etdirir. İşıq qaranlığın sol əli, qaranlıq isə işığın sağ əlidir. İkisi bir, ölümlə həyat, aşiqlər kimi, birləşmiş əllər kimi, son və yol kimi.

Coanna Rus “Qadın kişi” romanı. Roman zaman və məkan baxımından bir-birindən fərqli paralel kainatlarda yaşayan dörd qadının həyatından bəhs edir. Qadınlar bir-birlərinin dünyalarını ziyarət edir, və gender rolları, qadın və qadınlığı əhatə edən sosial konvensiyalar haqqında fərqli baxışlardan çaşıb qalırlar. Görüşləri onlara həyatlarını yenidən qiymətləndirməyə və qadın olmağın nə demək olduğunu yenidən müəyyənləşdirməyə təsir edir. Sonda dörd qadının hamısı eyni qadının dörd fərqli versiyası olduğunu və öz dünyalarının patriarxal konvensiyalarından azad ola bildiklərini kəşf edirlər.Romanın adı öz cinsindən kənarda hörmət və görülmək üçün “qadın kişi”yə çevrilən Joanna personajından gəlir. “Qadın kişi” kişi ağlı olan, bədəni və ruhu hələ də qadın olan qadındır. Coannanın metaforik transformasiyası onun qadınların kişilərdən asılılığını rədd edərək bərabərlik axtarmaq qərarına istinad edir və digər üç qəhrəmanın etdiyi səyahətləri əks etdirir. Roman qadınların hər biri öz həyatına, dünyasına və qadın kimliyinə yeni baxış bucağı ilə ayrılaraq dünyalarına qayıtması ilə sona çatır.

Oktavia Butler “Qadın” hekayəsi. Qaradərili qadının həssaslığından araşdırır. Hekayənin emosional nüvəsini təşkil edən iki irqlərarası cütlük vasitəsilə roman həm də güc, cinsiyyət və irq problemlərinin kəsişməsini araşdırır və gələcək bərabərlik perspektivləri haqqında fərziyyələr aparır. Əsər müasir qaradərili qadının quldarlıq cəmiyyətini necə yaşayacağını araşdırmaq üçün yazılmışdır, burada qaradərililərin əksəriyyəti mülk hesab olunurdu, “bütün cəmiyyətin sizə qarşı yığıldığı” bir dünya. Qohum sözünün anlamı var. Əgər Amerika daha yaxşı gələcəyə doğru irəliləmək istəyirsə, qaradərililərin və ağların bu qohumluğu etiraf edilməlidir. Butlerin Dana və Kevinin oxşar maraqlarını və ortaq inanclarını göstərmək üçün qohum sözündən ilk dəfə istifadə etməsindən aydın görünür. Dana və Kevinin münasibətləri qara və ağ irqli Amerikanın barışması üçün yol göstərir: onlar ölkənin irqçi keçmişi ilə birlikdə üz-üzə gəlməlidirlər ki, qohum kimi birgə yaşamağı öyrənə bilsinlər.

Marqaret Atvud “Qulluqçu” nağılı. Futuristik distopiya romanıdır. Əsərin qəhrəmanı, təhkiyəçi Gileadda hakim sinif olan “komandirlər” üçün övlad yetişdirmək məqsədilə zorlanan “kənizlərdən”, qadınlardan biridir. Roman patriarxal cəmiyyətdə tabe edilmiş qadınlar, qadın səlahiyyətlərinin və fərdiliyinin itirilməsi, qadınların reproduktiv hüquqlarının boğulması, qadınların müqavimət göstərərək fərdilik və müstəqillik əldə etməyə çalışdıqları müxtəlif vasitələri araşdırır. Başlıq bir-birinə bağlı hekayələr silsiləsi (məsələn, “Tacirin nağılı” və “Parsonun nağılı”) olan Cefri Çauserin Kenterberi nağılları”nın tərkib hissələrini əks etdirir.

Feminist qeyri-bədii ədəbiyyat. Maya Angelounun “ Mən Bilirəm Niyə Qəfəsli Quş Oxuyur ” əsəri ABŞ-da böyüyən qaradərili qadınların yaşadığı xüsusi irqçilik və cinsiyyətçiliyi təmsil etdiyi üçün son dərəcə təsirli idi. Əsər müəllifin gənclik illərini təsvir edən tarixi avtobioqrafik əsərdir, xarakterin gücünün və ədəbiyyat sevgisinin irqçilik və travmanın öhdəsindən gəlməyə necə kömək edə biləcəyini göstərən yetkinlik hekayəsidir. Əsərin qəhrəmanı Maya aşağılıq kompleksi ilə irqçiliyin qurbanı qərəzlərə cavab verə bilən özünə sahib, ləyaqətli bir gənc qadına çevrildi.

Ədəbiyyatla bağlı qadınların tarixində mühüm şəxsiyyət ilk qadın tarixçi Hrotsvithadır.Latın Qərbində dramlar yazan ilk şəxs və ilk alman qadın şairi hesab olunur. Onun miflərdən istifadə etməsi, İslamın yaratdığı təhlükə qarşısında bakirəliyə, şəhidliyə və xristian dəyərlərinin gücünə diqqət yetirməklə xristianlığın əhəmiyyəti haqqında yazarkən xüsusi perspektivi göstərir. İblis Hrosvitanın bir çox əsərlərində tez-tez iştirak edir və o, onu dövrünün konvensiyalarına uyğun olaraq xarakterizə edir. “Dionysius” və “Müqəddəs Aqnes” əsərlərində o, erkən xristianların şəhidliklərindən bəhs edir. Hrosvitanın pyesləri hagioqrafiya əsərləri idi. Hagioqrafiya müqəddəs ruhaninin bioqrqfiyası, ideallaşdırılmış tərcümeyi-halıdır. Passio müqəddəsin şəhid olması haqqında məlumatdır. Onun pyeslərində xristian qadınların iffəti və əzmkarlığı zəif və emosional olaraq təsvir edilən Roma qadınları ilə ziddiyyət təşkil edir. “Dulcitius” və “Sapientia” bakirə şəhidlik hekayələrindən bəhs edir. “Dulcitius” Hrotsvitanın müasir komediya janrına uyğun gələn yeganə komediyasıdır. Qadınların yaşadığı ümumi bir məsələ və təzyiq forması olan təcavüzdən bəhs edir. Din qadınlara azadlıq və müstəqillik verə bilər, onlara güc verə bilər.  Hrotsvitha pyeslərində evlilik, zorlama və obyekt kimi görülmək kimi dövrünün qadınlarına təsir edən məsələlərə diqqət yetirir. Qadınların o zamankı həyatlarını və seçimlərini yaxşı başa düşdüyünü nümayiş etdirir.O, qadınları fəzilətli, cəsarətli, hazırcavab və Allaha yaxın kimi qələmə verərkən, o, yalnız bir kişi haqqında nifrət etmədən danışır və onların qeyri-mütənasib şəkildə sınaqlara məruz qaldığını görür.

Azərbaycanda feminizmin düzgün təbliğatını aparan yeganə şəxs hesab etdiyim qadın şairə Aysel Əlizadədir. Əsərləri: “Qadın peyğəmbər” (roman). Əsərləri: “Qadın”, “Seksin poeziyası” şeirlər, “Qızlar ağlamaz”. O, Oşonun “Qadınların kitabı” və “Kişilərin kitabı” əsərlərini dilimizə tərcümə edib. “Seksin poeziyası” əsərinin bu cür adlanmasının səbəbi var. Stereotipləri, doqmaları, kiflənmiş əngəlləri qırmaq üçün bu ad qoyulub. Mənəvi sərhədləri – o sərhədlər ki, insanın azadlığına çox böyük əngəl yaradır, bunları qırmaq üçün. Bir ölkədə, cəmiyyətdə beynəlxalq bir termin problemli qarşılanırsa, ədəbsiz, ayıb söz hesab edilirsə, orada daha üst pilləyə qalxıb nəyisə həll etmək mümkünsüzdür. Çünki Avropa, Qərb yalnız seksual inqilabdan sonra inkişaf etdi. Seks problemini həll edəndən sonra demokratiya qura bildi. İnsan hüquqlarının təməl prinsipləri quruldu. Bunsuz mümkün deyil. “Seks” ingiliscədən tərcümədə “cins” deməkdir. Fransız filosofu, feminizmin banilərindən hesab olunan Simone de Bevuar “The second sex” adlı bir kitab yazıb. Azərbaycan dilinə tərcümədə kitabın adı “ikinci cins” olur. Müəllif ikinci cins kimi qadını nəzərdə tutur və onun cəmiyyətdəki problemlərindən danışır. Niyə ikinci cins? Çünki söz haqqı yoxdur, seçim haqqı yoxdur, təhsilini, ərini, ana olub-olmamasını seçə bilmir, havayı xadiməlik, baxıcılıq rolunu oynayır. Üstəlik, ömür boyu əri tərəfindən seksual istismara məruz qalır. Bu kitaba minlərlə qadın dəstək verdi. Minlərlə qadın qoşuldu. Çünki müəllif onun yaşamlarından yazmışdı. Bu kitab qadın hərəkatının ən sevimli kitablarından biri oldu, biz isə seksə intim münasibət deyirik.  Müəllif “Qızlar ağlamaz” kitabını dünyanı səbəbsiz nifrətlərin bürüdüyü bir dövrdə yazıb. Bu o çağdır ki, qadınlara nifrət üçün “icad edilmiş” səbəblər demək olar tükənmişdi. Feminist ruhda, əqidədə yazılan bu kitab radikal çağırışları ilə seçilir, amma müəllif həm də bütün radikallığına, açıqlığına rəğmən qadınların milli özünüdərk problemlərini gözardı etməyib, feminizm qadınların “əbədi günah dalğaları” altından xilas olmaq istəyindən yaranıb. Həvva ananın başıbəlalı alma hekayətindən bəri insanlar daim qadına faciələrinin baiskarı kimi yanaşıblar.Kitabda bəzi kişilər üçün çətin qəbul olunası fikirlər var. Bunlara baxmayaraq bu kitabı daha çox kişilər oxumalıdır. Çünki Ayselin yazdığı kitab kişiləri təcrid etməyə hesablanmayıb, əksinə bu yazılar ortalıqdakı problemləri birgə həll etmək, acı təcrübələrdən birgə dərs almaq məqsədi daşıyır. “Alfonslar”, “Məşhurlar”, “Zorakı kişilər – qadındöyənlər”, “Bunun başıpapaqlısı yoxdur?” kimi yazılarda bəzi kişilər özləri ilə rastlaşa bilərlər. Əsər doğulan kimi qızların salındığı qəliblərin onların bütün həyatlarına necə təsir etdiyindən bəhs edir. Kitab 30 may Beynəlxalq feminizm gününə həsr olunub.

Mənbə: https://www.ceylanmumoglu.com/

Gənc ədəbiyyatşünas Sərvanə Dağtumas portalımızla əməkdaşlığa başlayıb. Onun bir neçə yazısını ardıcıl dərc etməyi planlaşdırırıq. İlk olaraq “Yazıçı Araz Əhmədoğlu və Kamal Abdulla yaradıcılığına nəzər” yazısı diqqətinizə çatdırılır.

Xoyda yaşayan həmyerlimiz, yazıçı Araz Əhmədoğlunun yaradıcılığı gənc ədəbiyyatşünas olaraq, diqqətimi çəkdi. Yazıçının yaradıcılığının zirvəsini Kamal Abdullanın “Yarımçıq əlyazma” və “Sehrbazlar dərəsi” romanları haqqında yazdığı “Şahəsərin şahəsəri”(Yarımçıq əlyazma) və “İç-içə sirlər dünyası”(Sehrbazlar dərəsi) əsərləri təşkil edir. Yazdığı kitabları ilə Araz Əhmədoğlu Kamal Abdullanın romanlarına yaşadığı coğrafiyada sanki yeni bir nəfəs verdi. Bir oxucunun yazıçını tanıması, əsərlərini mütailə etməsi dünyagörüşünə, əlbəttə ki, təsir edəcək.

İlk növbədə “İç-içə sirlər dünyası” əsərinə nəzər salaq. Yazıçı əsəri şərh etmiş, süjet xəttini detallı izah etmişdir. “Yarımçıq Əlyazmada sirliliyin təməli ön sözdə qoyulur. Yarımçıq əlyazmanın fiziki görünüşü – kitabın bəzi vərəqləri yanıb mətnin aradabir qırılıb itməsi – özü oxucuya qatı açılmamış sirli bir dünyaya dönür. Oxucuya elə gəlir ki, sanki əlyazmalar institutundakı alim Dədə Qorqud Kitabının yeni əlyazma nüsxəsini tapıb… Sirlilik romanın Qorqud bölümünə keçərək, Bayındır Xan Qorqudu hüzuruna çağırıb Oğuzda bir casus olduğunu deyib Qorquddan bu məsələni çözməsinə yalnız kişi olmasını deməsi ilə ən gərgin duruma gəlir…”

 Yazıçı romanın Dədə Qorqud və Şah İsmayıl qollarında romanda iştirak edən bütün obrazları analiz etmişdir. Roman-fantaziya janrında yazılan “Yarımçıq əlyazma”da Əhmədoğlu fantaziya janrına da toxunub: “Fantaziya romanda Qorqudun nur daşından kömək alması, onun işığında dincəlib yuxuya getməsi və

sorğularının cavabını yuxuda alması ilə ən estetik səviyyəsinə qalxır. Bu fantaziya şamanizm həqiqətlərinin dünyası ilə qarışdıqda daha maraqlı səhnələr yaranır. Qazan xan darda qalanda Qorquddan aldığı bir tükünü yandırır və o da bir göz qırpımında onların hüzurunda olur”.

Əsərin quruluşunu müəllif 3 hissəyə bölür:

1. Əlyazmalar institutu;

2. Oğuz xalqının mifik çağlarda yaşadığı olaylar;

3. Şah İsmayılın Çaldıran savaşı.

Araz Əhmədoğlunun digər kitabı “İç-içə sirlər dünyası” adlanır. Müəllifin bu kitabının quruluşu çox zəngindir. Burada da obrazların şərhinə, əsərdəki simvolların izahına geniş yer verilib. “İntiqam karmasının yaratdığı, dəhşətlə dağıtdığı dünyadan günahsız bir ruhu, bir insanı qurtarmaq, çoxluqdan oluşan birliyi yaratmaq üçün Ağ Dərvişin ruhu 2-3 şagirdin arasında paylanıb və balaca oğlan gəlməyincə Ağ Dərvişin ruhu təskinlik tapa bilmir… Sehrbazlar Dərəsində şans deyilən heç nə yoxdur, oradakı hadisələrin hamısı biri o birisindən yaranır, 2-ci hadisə 1-cinin məntiqli nəticəsidir… Öz anasını öldürən Məmmədqulu yalqızlıqdan, qaçaqlıqdan qurtulmaq üçün cəlladlığa üz tutur, bu, onun işlədiyi günahın nəticəsidir, işlədiyi günahsa atasının tapşırdığı intiqamın nəticəsidir. Karmanın gücü obrazların istəyindən, iradəsindən qat-qat güclüdür…”. Və ya “Sehrbazlar Dərəsi üçbucaq formasındadır – bir ruh, bir beyin, bir bədən… Romandakı sehrbazlar əslində sehrbazlar yox, həqiqəti kəşf edib insanlara çatdırmaq istəyən bilginlərdir. Seyid Sarı ona görə Ağ Dərvişi öldürür ki, o, ilahinin sirdaşıdır və ilahi həqiqətləri başqalarına çatdırmaqdan çəkinmir. Seyid Sarı isə həqiqətin başqalarına çatdırılmasının kəskin düşmənidir, yəni həqiqətin düşmənidir…”

Yazıçı bundan başqa, əsərində qaçış və ya yorumlayıcı ədəbiyyat, “Çexovun tüfəngi” prinsipi, şaşdırma və ya sürpriz elementi, Freytaq piramidası, obrazların birbaşa və ya dolayısı təqdimatı, yastı və dəyirmi obraz, dramatik kinayə, ədəbiyyatda şəxsləşdirmə kimi başlıqlara yer verərək, zəngin məlumatlarla oxucunun dünyagörüşünü zənginləşdirir. Yazıçının hər iki kitabı oxucunu maarifləndirir, Kamal Abdulla yaradıcılığının dərk olunmasında oxucuya işıq tutur. Hər iki kitabı kitabxanalardan və ADU-dan əldə etmək mümkündür.

Müəllifə ədəbi fəaliyyətində uğurlar arzu edirəm.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(22.01.2023)

Mənbə: https://edebiyyatveincesenet.az/

“Gənc Ədiblər Məktəbi”nin müdavimi, Azərbaycan Yazıçılar Birliyi Gənclər Şurasının və Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin üzvü, Prezident təqaüdçüsü, “İlin gənci” müfakatçısı, Azərbaycanın Mədəniyyət və Ədəbiyyat Portalının Baş redaktoru

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı gənc imza Şəfa Vəlinin “Biz kimik?” essesini oxucularına təqdim edir. 

İlk düşünən kim olub və nə haqqında düşünüb? Əbədi suallardan daha biri… Və bizi – insanları çeşidləyən də məhz belə əbədi suallardır. Cavabını bilmirəm, amma əminəm ki, ilk düşüncənin içində də “mən kiməm?” sualı cilvələnirdi. 

Xətrinizə dəyməsin “çeşidlənən insanlar” deməyim. Düşününcə bu da olur. Düşünməyin də əleyhinə deyiləm; gəldiyim qənaətlər düşüncəmin məhsuludur. İnsanlar çeşidləndikcə, düşüncələr də “dövr” adlı dolabın güzgülü dolablarında “səliqəylə” düzülür. Pərakəndə düşüncələri yalnız dövrün qapısının eşiyində görə bilərsiniz. “Biz kimik?” sualı o pərakəndə düşüncələrin xammalıdır… 

Mağaradakı ulu babam özü haqqında nə fikirləşirdi, kolxozun tütün sahəsində toxa döyən nənəm əl-üzünü yuduğu çaydakı əksində kimi görürdü, bilmirəm. Amma mən hər yeni gündə yeni bir “mən”lə tanış oluram. 

Bir gün meşədəki itburnu çiçəyinin ətrinə valeh olan, sabahısı gül dükanından üstünə ətir səpilmiş gül almaq üçün növbəyə durandır içimdəki “mən”. Mikroavtobusdakı kəndli  xalanın üstündən gələn qoxuya ürəyi bulanan, supermarketdə “Təbii qatıq” yazılı plastik qutunu işığa tutub “içindəkilər” bölməsini diqqətlə oxuyan “mən”dən çəkdiyim də az deyil… 

Dəri ayaqqabımın ucuyla işıldaböcək öldürən, sosial şəbəkədə “təbiəti qoruyaq” haştağı paylaşan dövrün insanıyam mən. Özümü tanımaqçün, sadəcə, özümlə keçirəcəyim zamana ehtiyacım var, bilirəm. Amma son model telefonuma gələn mesajın səsi ən içəri otaqdan da eşidilir. 

Bilsə də, “bilirəm” deməyə ar edən insanları oxuyuruq kitablarda; “çox oxuyaq, çox bilək” şüarıyla “bilmirəm” deməyə ar edirik. Bilmədiyimizdən ağızdolusu, şövqlə danışmağımız bundandır. Düşüncələrimizi də belə cilalayırıq… Amma bu cila almaz cilası deyil, uzağı, su sızdıran bir divarın müvəqqəti cilalanmasıdır.  Axar suyun qabağında dağ dayanmaz… Demişkən, Norveçdə dağların altından su sızır, yaxın 15 ildə 80 metrlik sunami yaranacağı ehtimalı var. 

Əşşi, bizə nə ey, Norveçdən? Qlobal istiləşmə bizə qalıb?! Son statusumu bəyənməyən dayım qızı özünə təzə don alıb. Görəsən, qiyməti neçəyədir? O günü də qonşumuz qəşəng iki torba dolusu bazarlıqla gəldi evinə. Yəqin, anasının təqaüd kartını alıb əlindən… 

İndi özünüz deyin, bu qədər düşüncənin içində, “mən kiməm?” sualına cavab axtarmağa vaxt qalır?  Yox! Stefan Zweig “Dünyaya açılan qapı: kitab” əsərində texnologiyanın heç vaxt kitaba qalib gəlmədiyini yazıb. Mən onun bu əsərini “səsli kitab” kimi internetdən dinləmişəm… 

“Təzadların uşaqlarıyıq biz…” Təsəllimizə bax… 

“İnsanıq biz…” Bəhanəmizə bax… 

“Səhv etmək hamının haqqıdır…” – deyirdi bir Hollivud filminin qəhrəmanı… Bəraətimizə bax…

“Oxumaqdan başları xarab olanların” şəkilləndirdiyi dünyada, elə onların yarımçıq ömürlərindən qalan heykəllərinin önündə özçəkim edirik. Öz çəkdiyimizi də nadirən bəyənirik. Özgüvənimiz hamam otağında pop musiqisi oxumaq qədərdir çox vaxt. 

“Mən kiməm?” sualını özümüzə verdikdə cavabsız qalmırıq, yox… Amma verdiyimiz cavabların heç birindən əmin deyilik… Hətta, adımızı söylədiyimizdə belə bir anlıq tərəddüdümüzün səbəbi var: biz özümüzü tanımırıq. 

Başqasıyla getdiyimiz bahalı restoranda bir həftəlik qazancımızı bir başqasının cibinə ötürürük yarım saatda… Qonşumuzun xoşuna gəlsin deyə onun sevdiyi rəngdə gödəkçə alırıq. Çəkmələrimiz addımlarımızın rahatlığına yox, hər 50 ildən bir eyni şeyi “yeni dəb” kimi sırıyanların bank hesablarına “xidmət edir”. Xidmət demişkən, evimizə, maşınımıza, evdəki əşyalarımıza həsr edirik ömrümüzü; halbuki bütün bunlar insanlara xidmət etməsi üçün yaradılıb. 

Bir öynəlik yeməyin pulunu bir həftəyə qazanan adamı yaxşı tanısaq, bir daha addımımızı o bahalı restorana atmarıq… Gördünüz? Tanımırıq özümüzü… Heç tanımırıq… 

“Mən kiməm?” sualındakı “mən”i tanısaq, onunla dost olsaq, onun qayğısına qalsaq, sonrakı etapda “biz” anlamını qavraya bilərik. “Biz” uğrunda edilən hər fədakarlıq sonunda sağlam cəmiyyətə, keyfiyyətli həyata aparıb çıxarır…

Həm növlərimizin (ki, təbiətdə biz də canlı növüyük) əlini “biz”dən çoxdan çəkdiyi, “mən”i yanlış anladığı bir dövrdə “biz kimik?” sualına cavab axtarmaq cəsarətdirmi? Cəsarətliləri qorxaqların fəndi yenir həmişə… Aydınlıqdırmı? Pərdələri aynaları qapatmaq üçün icad ediblər zülməti sevənlər… Və də yaman bahadır pərdələr… Bahalı və məcburidir, üstəlik… 

Demişkən, iş otağımdakı pərdəni yeniləsəm, barı… Yeni pərdədən əvvəl,  pəncərəyə təzə çərçivə saldırım, bəlkə? O taxta qapı son model pəncərə çərçivəsinə uyuşacaqmı? 

…Bu da mənə “Didro effekti”…

…İndi özünüz deyin, bu qədər düşündüm, bu qədər anlatmağa cəhd etdim, kim olduğumu anladınızmı? 

Bilirəm cavabınızı. Böyük hərflərlə özü də: “YOX!” 

Nolar, bizdən də keçər, qoy bir az da bizdən sonrakılar düşünsün: “Biz kimik?”

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(20.02.2023)

Mənbə: https://edebiyyatveincesenet.az/

KİTABLARLA KEÇƏN KİTAB ÖMÜR

Xuraman Hacıyeva Kəlbəcərdə kitabı sevən və sevdirən kitabxanaçıların

da anası sayılırdı

…Onun haqqında çoxdan, hələ əlimə ilk qələm alandan yazmaq istəmişəm. Amma, nə bilim, nədənsə, yaza bilməmişəm. Səbəbi-filanı da olmayıb. Bəlkə də haqqında yazdıqlarımdan daha çox mənim üçün əziz olub, mehriban çöhrəsində bir türk xanımının simasını görmüşəm. Xanım-xatınlığı, ziyalılığı, mehribanlığı, yurda, el-obaya bağlılığı, ən əsası isə kitabsevərliyi və sevdirməsiylə qəlbimə yazılıb adı da, fəaliyyəti də.

…Anamı nə qədər çox istəyirəmsə, onu da o dərəcədə özümə doğma, yaxın, simsar bilmişəm. Axı, ana əvəzi həyətində mənə də doğmalıq göstərib, həm “sultanlıq illərim”də, həm də ailə qurduqdan sonra. Həyətində, evinin bir otağında mənə, sonralar ailəmizə sığınacaq verib. Bişirdiyi nə olubsa, ondan bizim payımızı əskik etməyib.

İntizarda çox saxlamayacam sizi. Haqqında söz açmaq istədiyim xanım-xatın anamız, bacımız, xalamız, bibimiz Xuraman Hacıyevadır. O Xuraman ki, çoxlarına kitabı sevdirib. Kitabsevərliliyin xeyirni anladıb. Mehr-məhəbbətini qız balalarına və kitablara salmağı ilə yaddaşlara yazılıb.

Hacı Şirinlər-

Kəlbəcərdə köklü-köməcli nəsil

Kəlbəcərdə köklü-köməcli nəsillərdən olub Hacı Şirinlər. Rəhmətlik Hacı Şirin oğlu Müseyib Kəlbəcərdə sayılıb-seçilən kişilərdən biri kimi xatırlanır. Bu nəsil-tayfadan boy atanlar ziyalılıqları, xeyirxahlıqları, alicənablıqları ilə nəinki Kəlbəcərdə, respublikada məşhur olublar.

Xuraman xalanın qardaşı Cəlal əmi ilə atam Nəriman uzun illər eyni idarədə işləmiş, qardaş qədər dost olmuşdular. Demək olar ki, biz iki qardaş da Cəlal əminin gözləri qarşısında böyümüşdük. Atamızın yerinə idarədə gözətçi də qalardıq dərsdən sonra. Cəlal əmi bizi balalarından seçməzdi… Onun da ailəsini doğmalarımız kimi sevirdik. Cəlal əminin oğlu Mahirlə orta məktəbi bir sinifdə qurtarmışam. Sən demə, sonralar Xuraman xala ilə eyni mədəniyyət müəssisəsində – Kəlbəcər Rayon Mədəniyyət Şöbəsində (mən şöbədə, o isə MKS-də) işləyəcəkmişik.

Xuraman Hacıyeva Bakı Mədənii-Maarif Texnikumunu bitirdikdən sonra Kəlbəcər şəhərindəki (o zamanlar qəsəbə adlanırdı) Mərkəzi Kitabxanada işləməyə başlayıb. İllər onun ömründən aldıqca, o, bu sadə, lakin çətin, şərəfli peşədə püxtələşmişdi.

Onun kitaba sevgisindən bəhrələnənlər…

Xuraman xalanın kitab sevdirdiyi Kəlbəcər gəncliyi artıq ömürlərinin ixtiyar çağlarını yaşayır. Neçə-neçə kəlbəcərli gənc məhz onun kitaba sevgisindən bəhrələnib BDU-nun Kitabxanaçılıq fakültəsini bitirmişdi. Mərhum Zimistan Həsənov (sonralar “Yenilik” qəzetinin baş redaktoru, RPK-nın təlimatçısı), Kifayət Cabbarova, İbrahim Atakişiyev, Şəhla İbrahimqızı, Briliyant Hüseynova, Oqtay Salahlı, Qərənfil Əhmədova, Nəcibə Əhmədova, Gözəl Ələkbərova, Məxmər İsmayılova, Miyasət Həsənova və s. kimi peşəkar kitabxanaçılar ondan az şey öyrənməmişdilər.

Xuraman xala rayon miqyasında həm də bir ailə başçısı kimi də tanınır, sevilirdi. Bir çətən qız külfətini o, İkinci Dünya müharibəsindən qayıdan ömür-gün yoldaşı İsmayıl əmi ilə baş-başa böyüdəcəkdilər, zalım fələk aman vermədi.

Xuraman xalanın qız balaları da özü kimi, xanım-xatınlıqları ilə seçilirdilər. Bu isə, əlbəttə, nəsildən, gendən gəlmə idi: qürurlu, əxlaqlı, tərbiyəli, mənəviyyatlı, abır-həyalı, ismətli…

Bura qədər kəlbəcərli günlərimizə boylanmaq istədim. Xuraman xalagilin həyətində mərhum tələbə dostum və iş yoldaşım Mahir Orucovla subaylığın daşını atmamışdan kirayənişin kimi qalırdıq. Kənardan elə bilirdilər. Amma xatırlamıram, nə qədər orada subay qaldıq Mahirlə, amma, ailə qurduqdan sonra da Xuraman xala bizə sığınacaq verdi. Rayon mərkəzində işlədiyimiz üçün piyada kəndə gedib-gəlmək problemimizi bilən bu ana əvəzi xalamız bizə isti qucaq açmışdı.

İlk xatirə: yaddaşımın boxçasından

Mahir Orucovla Aşıq Şəmşir adına Kəlbəcər Rayon Mədəniyyət Evində işləyirdik. İkimiz də Xuraman xalagilin həyətində qalırdıq (yolumuz kəndə uzaq olduğuna görə). Mahir həddindən çox utancaq idi. Əxlaq, mədəniyyət nümunəsi idi. Zəif yox, zərif xarakteri vardı: tez inciyərdi-küsərdi. Xuraman xalanın bir çətən qız külfəti vardı (hər birinin də öz ailəsi-uşaqları). Amma hamımızın anası sayılan Xuraman xalanı tək buraxmırdılar – hər gün bu həyətdən uşaq səs-küyü əskik olmazdı. Qız nəvələri də az deyildi, maşallah olsun, hər biri də mələk kimi saf, gözəl, nümunəvi tərbiyəsi ilə.

Mahir bu uşaqlardan da utanardı, təsəvvür edin: qızlar, nəvələr nənənin başına toplaşıb həyətdə (ev ikimərtəbəli idi. Taxta pilləkənin aşağısında, giriş qapısının yanında da su krantı) oturanda Mahir yaşadığımız birinci mərtəbədən bayıra çıxmazdı, dünya dağılsa da.

Bir gün (günorta naharına) işdən evə gəlmişdik. Qızlar da, balaları ilə həyətdə idilər. Çay qoymağa suyumuz yox idi. Dedim ki, çaydanı götür, çıx krantdan su doldur gətir, mən də xörək qızdırım. Dedi ki, özün çıx, mən çıxa bilmərəm, həyət doludu arvad-uşaqla, necə çıxım?! Mən dedim, bu etiraz elədi. Axırda əlacsız qalıb boş çaydanı götürüb həyətə su gətirməyə çıxdı. Kaş, çıxmayaydı. Krantın üstünə sanki gözüyumulu getmişdi, çaydanı yarı doldurmamış geri qayıdanda necə tələsdisə, ayaqları dolaşıb üzüstə yıxıldı. Vaaay! Həyətdə qışqırıq qopdu. Qaçdım həyətə ki, yazığın ayağı iliçib balaca bir daşa, nəyəsə, yıxılıb. Üz-gözü qan içindəydi. Qaldırdım, əl-üzünü yuyub apardım evə. Yıxılmağının səbəbini demədi. Sonralar öyrəndim ki, yazıq qızları görüb tələsik evə qayıdıb ki, onun su gətirdiyini görməsinlər. Onda da ayaqları dolaşıb bir-birinə və yıxılıb. O gün onu da gördüm ki, Xuraman xala bir ana kimi özünü necə atdı Mahirin üstünə.

Mahiri qaldırdıq. Yüngülcə dizi sıyrılmışdı. Yazıq Mahir düz bir ay məni dindirib-danışdırmadı. Elə-belə, dilucu danışdırdı. İncimişdi ki, onu su gətirməyə qəsdən göndərməsəm, o da qızların yanında büdrəyib yıxılmaz, biabır olmazdı. Belə saf, səmimi idi dostum, Allah rəhmət eləsin!

Arzu dilimizdə qabar bağladı …

Bu acılı-şirinli xatirəni yada salmaqda məqsədim həm də kəlbəcərli günlərimizi unutmamaq, Xuraman xalanın özünün və qız balalarını necə başına toplayıb bir ana nəvazişi, qayğısı ilə (hətta, ailələlərini, nəvələrini də) yaşamaqdan zövq almasını oxuculara çatdırmaqdır.

…Bu da Kəlbəcərdən perik düşdüyümüz sonrakı illər. Kəlbəcərlilərin daşı atıldı ölkənin 56 rayonunun 700-dən yuxarı kənd-kəsəyinə. Ölən öldü, qalanlar isə yarımcan, xəstəhal Kəlbəcəri görmək arzusu dilində qabar bağladı. Kəlbəcərə gedən yollar sinəmiz kimi dağlandı: bircə bəndə yolçusu olmadı. Ölməz Ənvər Rzanın “Kəlbəcərə gedən yollar” şeirinə qabaq-qənşər mən də bir gəraylı yazıb internetdə (focebookda) paylaşmışdım. Şeirə münasibət bildirənlər arasında Xuraman xalanın nəvəsi də var imiş: Kəmalə Hacıyeva. Mən Kəmaləni Kəlbəcərdə uşaqikən görmüşdüm. Elə elektron dünyanın imkanları bizi virtual olaraq qarşılaşdırdı. Nələri itirdiyimizi onunla bölüşdük. Anası, bacım qədər çox istədiyim Solmaz xanımın səsini eşitdim, üzünü də gördüm. Ailənin Bərdədə məskunlaşdığını öyrəndim.

Və bir gün kəlbəcərlilərin sevimlisi, mənim isə ana-bacım kimi gördüyüm, duyduğum, əllərindən çörək, xörək alıb yediyim, imkansız günlərdə evində, məhləsində gənc ailəmizə sığınacaq verib, balalarından ayırmayan Xuraman xala haqqında indiyə kimi bir sətir fikir, xatirə yazmadığımı özümə bağışlaya bilmədiyimi dedim. Məmnuniyyətlə, məlumat, şəkil-faktlar verdilər qızları Kəmalə ilə Şəlalə.

Kəlbəcər – həsrətin çəkdiyimiz körpəlik beşiyi

İlk həmsöhbətim də elə böyük bacı, Bakı Slavyan Universitetinin Filologiya fakultəsinin məzunu, Kəlbəcər 106 saylı tam orta məktəbdə dil-ədəbiyyat müəlliməsi və Təhsil Nazirliyinin xüsusi təlimçi vəzifəsində işləyən Kəmalə xanım Hacıyevadır:

-Bilirsiniz, Kəlbəcərin əvəzedilməzliyini yalnız biz kəlbəcərlilər, yəni o cənnətdə doğulanlar demir. Orada doğulmayıb, həsrətində yaşayanlar da Kəlbəcər üçün qan-yaş tökür. Axı, Kəlbəcərin tayı-bərabəri (təbiəti də, insanları da) sərvət idi. Bu fikirin müəllifi mən deyiləm. Yaxşı yadımdadır. 1996-cı ilin aprel günlərinin birində Ulu Öndər Heydər Əliyev bir qrup kəlbəcərli ziyalıları qəbul edirdi. Orada Kəlbəcər haqqında çox dəyərli fikirlər səsləndirildi, əvəzedilməzliyi xüsusi vurğulandı. Xatirimdə qalan, sonralar isə müxtəlif kitab və məqalələrdən oxuduğum, yaddaşıma həkk olunan bu oldu ki, Ümummilli Liderimiz Kəlbəcərin insanlarını da təbiəti kimi sərvət hesab edirdi.

Kəmalə müəllimə ailədən, ata-anasından, Xuraman nənəsindən söz açmazdan öncə Kəlbəcərini – həsrətini çəkdiyi körpəlik beşiyində keçirdiyi günləri xatırladı. Yandı-qovruldu. Bəhməndən, Sücaətdən, Qəmkeşdən bənd-bənd şeirlər dedi. Sonra da keçdi Murovdağdan bu üzdə qələmi dərd yazan kəlbəcərli şairlərdən, buraxılan kitablarından danışmağa. Birdən yadına düşdü ki, bəs, nənəsindən, babasından… danışırdı axı. Beləcə, fikrinə körpü saldı. Döndük ailəyə:

-Hə, onu deyirdim axı. Böyük xalam Qələnfilin bir oğlu, beş qızı var, maşallah olsun. Hədiyyə nənəmin ilk nəvə hədiyyəsidi.Ondan sonrakılar isə Yasəmən, Mehparə, Təranə, Vüqar, Mehribandır. Vüqar Neft Akademiyasının bakalavr pilləsini, sonra isə magistraturanı bitirib…”

Telefonun o başında duyulan həyəcan

Əmlak Məsələləri Dövlət Komitəsi yanında Daşınmaz Əmlakın Dövlət Reyestri Xidmətinin Bərdə Ərazi İdarəsində 13 ildir mütəxəssis kimi çalışan Şəhla xanım söhbətimizə qoşulur. Əlavə edir ki, Xuraman nənəsinin ikincii övladı anası Solmazdır: “…Anam Kəlbəcərdə Uşaq Xəstəxanasında tibb bacısı işləyirdi. Atam Möhübbət isə 2003-cü ildə Kəlbəcər həsrətinə dözə bilmədi, qəfildən dünyasını dəyişdi. Dörd bacıyıq. Bacım Yaqut ailəlidir, iki oğlu var. Kəlbəcər Rayon Aşıq Şəmşir adına Mədəniyyət Evində işləyir. Bacım Lamiyyə də ailəlidir: bir qızı, bir oğlu var, işləmir. Mən orta məktəbi bitirəndə ölkədə müharibə gedirdi, ali təhsil almaq arzuma çata bilmirdim. Nəhayət, gec də olsa, iqtisadiyyata qəbul oldum. İşimdən və xidmətimdən razıyam. Cənab Prezidentimiz İlham Əliyev demişkən, xalqa xidmət, vəzifəsindən asılı olmayaraq, hər kəsin borcudur…”

Kəmalə müəllimə bacısının fikirlərini davam etdirir: “Xalam Əsmər nənəmin üçüncü övladıdır. O, əczaçılıq texnikumunu bitirib, üç uşağı var idi: (bir qədər duruxur, telefonun o başında həyəcan duyulur. Hiss edirsən ki, kövrəlib, dili topuq vurur, nəhayət, o, göz yaşlarını silib sözünə davam edir) iki oğlu, bir qızı. Oğlu İlqar qəfil hadisə zamanı həyatını itirdi. Allah rəhmət eləsin dünyasını dəyişənlərin hamısına…”

Xuraman xalanın ömür yolunda qalan izlər

-Sahibə xalam gənclik illərindən Bakıda yaşayır, iki qızı, bir oğlu var,- Kəmalə müəllimə, dərindən köks ötürüb sözünə davam edir: – Həyat yoldaşı Miryusifi vaxtsız itirdi, çox cavan rəhmətə getdi. Amma xalam bu çətinliyin öhdəsindən tək və bacarıqla gəldi: üç uşağı ali məktəbdə oxutdurdu, ev-eşik, ailə-uşaq sahibi etdi. Bir şeyi də qeyd edim ki, xalam Sahibə ilə Xuraman nənəmin taleyində o qədər bənzərlik var ki. Nənəm də İsmayıl babamı vaxtsız itirib. Təkbaşına 5 qız böyüdüb, hamısını da oxudub ev-eşik sahibi etmişdi Xuraman nənəm. Mətanət xalam evin beşinci qızı olub. Nənəm ona həm ana olub, həm də ata. Uzun müddətdir ki, Kəlbəcər Rayon Mədəniyyət Evində işləyir. Üç qızı var. Onlar da ailəlidir. Hə, o, həm də nənədir axı, başını qatanları var…”

…Bu da Xuraman Hacıyevanın ömür yolunda qalan izlər. Beş qız balasının talelərinə yazılanların heç də hamısı ürəkaçan olmayıb. Biz də o qəmli notlara toxunmadıq. Mənnən həmsöhbət olan hər iki nəvəsi sevib-seçdikləri peşələri ilə nəinki analarına maddi dəstək olurlar, həm də xalqımıza xidməti özlərinə mənəvi borc sayırlar. Özgə nələri var ki?! Kəlbəcərlilər yerində olsaydı, onlar da bəxt-talelərindən könülaçan fikirlər söyləyər, daha dərd yumağı sarımazdılar ki.

Şəhla xanım Yaradanın yazdığı qismətə tale payı kimi baxır. Tanrısına daha çox sığındığını deyir. İnanır ki, əvvəl-axır Kəlbəcər erməni dığalarından azad, Dilqəmlə Şahbaz əsirlikdən xilas ediləcəklər. Qıldığı namazında etdiyi duaların ilkini Kəlbəcərin Tanrı tərəfindən azad olunmasıdır.

Hicran, ayrılıq və vüsal yaşları…

.. Bu qızların hər ikisi ilə anaları Solmaz xanım qürur hissi keçirdiyini deyir. Elə qız balalarının hamısını da nəzərdə tutur. Xuraman xalanın el-oba arasında seviləsini əziz və xoş xatirə kimi yaddaşına yazıb:

-Anamızın Kəlbəcərdə necə sevildiyini gördükcə, vallah, qardaşsızlıq ağrısını unutmuşduq. Qardaşlı bacılara heç vaxt həsəd aparmadıq. Çünki elə qardaş-bacılar görürüdük ki… Anamızın kitablarla keçən ömrü örnək idi. Atamızı erkən itirmişdik. Ailəmizin bütün kişi qayğıları da anamızın üstündəydi. Ona görə biz daha da məsuliyyətlə oxuyur, gələcəyimizi qurmaq üçün öz imkanlarımızdan istifadə etməli idik. İllər gəlib keçdi. Anasızlıq ağrısını da yaşayası olduq. Bu az imiş kimi, Kəlbəcərimizi də itirdik. 30 ilə yaxındır ki, Kəlbəcər həsrəti ilə sabahları açır, Tanrıya yalvarırıq ki, bizim qalanımızı heç olmasa qəribməzar eləməsin. İnanırıq ki, o gün gec-tez olacaq: ağlaya-ağlaya Murovu bu üzə aşan kəlbəcərlilər vüsal yaşları ilə də o tərəfə yol başlayacaq…”

Ayağı çisginli, başı dumanlı,

Gəzmək istəyirəm o dağı bir də.

Bulaq nəğməsinə qarışa səsim,

Qımışa qönçənin dodağı bir də.

Qaranquş qayıda qura yuvasın,

Duyaq bir doyunca bahar havasın.

Çəkəm o dağların cövrü-cəfasın,

Olmaya ağzımda dad ağı bir də.

Duman ötə, zirvələrə, çən gələ,

Dünya mənə səma kimi gen gələ.

Alça tumurcuğu açıla, gülə,

Bəzənə-düzənə budağı bir də.

Bu şeirlə qızlarla sağollaşıb ayrılırıq. Amma, xəyalımda Murovdağdır hələ də. Xuraman xalanın peşə və qəlb dostu olmuş, doğma bacılar qədər bir-birinə bağlı anam Güllərlə qardaşım İbrahimi Murovdağda axtardığım o müdhiş günlər dumanlı olsa da, canlanır. Daha yaza bilmirəm. Dilimin ucuna o dəhşətli günlərə yazdığım bir şeir gəlir:

Anam, sənə acı layla çalıram,

Gecələr sübhəcən, Güllərim mənim!

Qollarını boynuma da salıram,

Axır gözlərimdən sellərim mənim.

Qayıtmır baxışım qızdan-gəlinnən,

Gözlərim anamı arayır, gəzir.

Xəyalımda Murovdağdı hələ də,

Anam, yalın ayağını daş-qaya əzir.

Başdaşına söykəyəndə üzümü,

İsitmir yanağın axan göz yaşım.

Kim verə bilər ki, ana qucağın,

Qoyum dizi üstə ağrıyan başım?!

Məhəmməd NƏRİMANOĞLU,

Bakı, 31 avqust 2019-cu il

…Müqəddəs varlıqlardan biri – zərif, incə məxluq epitetləri ilə obrazlaşdırılmış qadın tarix boyu ulu Yaradanın ən gözəl əsərlərindən sayılıb.

Ana və Vətən!

Bu iki müqəddəs varlıq bir-biri ilə sanki əkiz yaranıb. Peyğəmbərimiz buyurub ki, cənnət anaların ayaqları altındadır! Ana sözünün Vətənlə qoşalaşması hər iki ifadəni bir az da qüvvətləndirib, insanlara sevdirir. Çünki bu zaman Ana Vətən obrazı yaranır.

Ana ailəyə istilik, xeyir-bərəkət gətirir. Ana qardaşa bacı, həyat yoldaşına həyan, simsar, sirdaşdır. Ana yurddaşdır – yurd daşıdır. Pərvazlandırdığı, qanadlandırıb yuvadan uçurduğu balalarının yolunu yurdda, ocaqda daim intizar dolu baxışlarla gözləyəndir. Ana kişinin çiyindaşı, məsləkdaşı, ömür-gün dostu, həyat yoldaşıdır. Ana varlıqlar içərisində hər kəsdən başdadır: baş tacıdır. Ana həm də el-obada ağbirçək – yolgöstərəndir…

Qadınlar həyatın mənası, bəzəyi və əbədi gözəlliyidir

8 Mart tarixi qadın və gözəllik bayramı kimi qeyd olunur. Lakin tarixə diqqətlə nəzər salsaq, görərik ki, bu bayram heç də romantik hadisələr nəticəsində yaranmayıb. Bu bayramın qeyd olunmasının həm də qədim tarixi var.

Ötən əsrin 90-cı illərindən Azərbaycan qadınları daha müqəddəs bir obraza çevrildilər, səhnədə deyil, həyatda. Qarabağın qanlı-qadalı illərində dəhşətli qırğınlar törədilən, Yer üzündən silinən bir yurda, yaddaşlarda daşlaşan Xocalıya dönüb isti qucağında, qundağında körpəsi boğulan, yurdu dağıdılan, fəryadları qulaqlardan getməyən, diri-diri tonqallara qalanan, balalarına əli yetməyən bir ağbirçək obrazını xatırlatdı analar! Demək olmur ki, əsirlikdə, girovluqda neçə-neçə qız-gəlinlərimiz erməni vandallarının, daşnakların amansız təcavüzünə məruz qaldılar. Namusunu erməni quldurlarından qorumaq üçün qayaların başından özlərini Tərtər çayına atan ana-bacılarımızı unutmaq mümkündürmü?!

Bəşəriyyətin yarıdan çoxunu təşkil edən qadınlar, analar – bu zərif məxluqlar həyatın mənası, bəzəyi və əbədi gözəlliyidir.

Analar eyni olurlar…

8 Mart – Beynəlxalq Qadınlar Günü ilə bağlı Ümummilli Lider Heydər Əliyevin söylədiyi fikirlər bütün zamanlarda aktualdır: “Bu bayram, doğrudan da, bizim bütün bayramlar içərisində ən gözəl bayramdır. Çünki bu, qadınlara həsr olunubdur. İnsan cəmiyyətində qadının rolu, əhəmiyyəti məlumdur. Qısaca onu demək olar ki, qadınsız həyat yoxdur. Qadınlar cəmiyyətdə, həyatda göstərdikləri bütün başqa xidmətlərlə yanaşı, ona görə ən yüksək qiymətə layiqdirlər ki, onlar anadırlar…”

Qadınların özünəməxsusluqları odur ki, onlar xarakter baxımından bir-birinə bənzəməzlər: zəif olduqları qədər də güclülükləri ilə diqqət çəkirlər. Onları birləşdirən yeganə bir ad var – ANA! Qadınlar fərqli, analar isə eyni olurlar. Onlar istəkləri, arzuları, sevinc və kədərləri ilə bir-birilərinə bənzəyirlər. Bütün analar övlad yolunda hər cür cəfaya hazır olurlar – gözlərinin nurunu, saçlarının qarasını, gecələrin bal yuxularını balalarından əsirgəmirlər. Beşik başından ayrılmayan ana balasının nağıllı-noğullu dünyasını qurur, onu əzizləyir…

“Qəriblər ağısı oxuyan durna”nın vida nəğməsi

Bu fikirlər illərlə doğma yurduna həsrət qalan bir ananın son pıçıltılarıdır. 2005-ci ildə, “baharın gülşən çağında” bülbüllər cəh-cəh vurub ötəndə bağda biri də ahu-zar içindəydi, adı Güllər, güllərin ən gözəli-göyçəyi. Sinəsində söz cücərdən, simasından nur, qələmindən və qəlbindən lirik duyğulardan daha çox həsrət, hicran, nisgil, intizar, qəm-möhnət süzülən bir ananı deyirəm. Yuxusuz gecələrinin əsəri olan xalı-xalçalarda barmaqlarının izi, dildə-ağızda şirin sözü qalan Güllər Məmmədqızının ilk kitabının adından da görünürdü ki, qəlbinin göylərini qara bulud alıb. Ona görə də gözlərindən ağ yağış sellənərdi “Qəriblər ağısı oxuyan durna”nın – Güllər ananın! Kəlbəcərsizlyə dözə bilmədi: “Orda açıb, burda solan bir güləm” dedi oxucularına, radio dinləyicilərinə…

17 il Göyçə, Qarabağ… Kəlbəcər həsrətini böyütdü dərdli sinəsində. Misralarından boylandı yurd ağrıları. 28 ildən sonra “dəmir yumruq” düşmən başına enəndə, Qarabağı – Şuşası, Kəlbəcəri… azad ediləndə anamın da ruhu o gün sevindi…

“Qaytar ana borcunu”

Analar balalarına ömür qıyır, quş kimi qol-qanad verib pərvazlandırırlar. Yuvasından qanad açan balalar, təəssüf ki, heç də həmişə bu müqəddəs varlıqların “kirpikləri ilə od götürmələrini” dəyərləndirə bilmirlər.

Bədii əsərlərdə obrazlaşdırılmış belə nümunələr az deyil. S.Rüstəmin “Ana və poçtalyon” şeirinin qəhrəman obrazı olan ananın oğul yolu gözləməkdən gözləri tor gətirmədimi?

Əli Kərimin “Qaytar ana borcunu” şeirində ananın gücü ürəyində onu qınamağa da yetmir. Bircə balasına yalvarır ki, “gümanımı yanıltma…”

Analar müqəddəsdirlər, həm də Vətənə şəhid oğul verdikləri üçün!

…Ana cəmiyyətdə də öz vacibliyini təsdiqləyən, adilikdən ali kürsülərədək ucalan bir vətəndaş, həm də yaradıcıdır: xalq sənətini yaşadan xalçaçıdır, tikməçidir, əyricidir, toxucudur… Ana müəllimdir, həkimdir, təyyarəçidir, mühəndisdir, nəhayət, şairdir, bəstəkardır, rəssamdır, səhnə xadimidir…

Analar müqəddəsdirlər, həm də Vətənə şəhid oğul verdikləri üçün! Analar zülmə tabedir, düşmən tapdağında qalan, tar-mar edilən yurdu dağıldığına görə! Analar dözümlüdürlər, ağır dərd-sərə, ağrı-acılara sinə gərdikləri üçün! Qarabağ dərdi sinələrində qaynayan analar səbirlidirlər, atalardan fərqli olaraq! Sinələrinə çəkilən bala dağını sevib əzizlədiklərinə görə analar əbədilik qazanıblar!

Kim deyil ki, analar?! Sənət dünyasının sevilənləri sırasında, önündə gedənlərdirlər! O, adidir! O, alimdir, o, diplomatdır! O, Koroğluya Nigar, Qaçaq Nəbiyə Həcərdir, bu gün isə şəhidlərimizin, qazi və Milli Qəhrəmanlarımızın anasıdırlar!..

Analar ölməzdirlər, əbədidirlər – şəhidlik zirvəsini qazanan oğulları kimi!

Məhəmməd NƏRİMANOĞLU,

“Azərbaycan”

Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü, Gənclər üçün Prezident mükafatçısı, Azərbaycanın Mədəniyyət və Ədəbiyyat Portalının Muğan Bölməsninin Rəhbəri

Əkbər Qoşalı ilə 25 ildən artıqdır, dostluq edirik. Ötən əsrin 90-cı illərinin ortalarından üzü bəri keçmişimin hansı məqamını xatırlasam, orda Əkbər var. Həm də bu məqamlar keçmişimi gözəlləşdirən, xatırladıqca çöhrəmi açan, bəzən ötən günlərimi özlədən məqamlardı. İnsanı yoldaşqlıqda tanıyarlar. Əkbər bəylə yoldaşlığımız çox olub. El dili ilə desəm, dəfələrlə eyni qabdan çörək yemişik. O, Salyanda mənim ata ocağımda, Qaraçuxurda qaldığım evdə, mənsə, dəfələrlə onun əvvəllər Əhmədli qəsəbəsində yaşamış olduğu evində, sonralar Atyalı qəsəbəsində minbir əzabla tikdirdiyi evində olmuşam. Dəfələrlə bölgələrə – Salyana, Biləsuvara, Cəlilabada, Lənkərana və digər yerlərə səfərlər etmişik. 2009-cu ilin avqust ayında Ukraynanın Krım yarımadasında 7 gün səfərdə olmuşuq. Türk dünyasından gələn yüzlərlə qələm adamının qatıldığı konfransda iştirak etmişik, ayrı-ayrı-yazarlarla görüşüb dərdləşmişik, birlikdə Turan dünyasının böyük oğlu İsmayıl bəy Qaspıralının məzarını ziyarət etmişik, bu səfər çərçivəsində zamanımız olduqca Qara dənizin göz yaşı kimi duru sularında üzmüşük. Dünya Gənc Türk Yazarlar Birliyinin Krımda keçirilən konfransında bu qurumun Mərkəzi Nəzarət Təftiş Komissiyasının sədri seçilməyim də bu səfərimi unudulmaz edən məqamlardan biri olmuşdu.

         Əkbər Qoşalı mənim ruh qohumumdur. Bizi eyni amal, eyni ideya və hədəflər birləşdirib. Dünya Gənc Türk Yazarlar Birliyinin yarandığı ilk gündən bir yerdə olmuşuq. Amma tarixi ədalət naminə qeyd etməliyəm ki, biz iki nəfər omamışıq. O illərə boylananda Aygün Həsənoğlunu, Rəsmiyyə Sabiri, İlqar İlkini, bir dönəmdə Təranə Turanı, Nərgiz Cabbarlını, Oqtay Hacımusalını, Güllü Yoloğlunu və onların bu yöndə çabalarını, gərginliklərini və yaşadıqları həyacanı xatırlayıram. Bizi bir amal birləşdirirdi – Türk dünyasının birliyi, bütünlüyü və türk soyları arasında ədəbi – mədəni əlaqələrin gücləndirilməsi. Və bir də böyük arzumuz vardı; türk toplumları dünyanın harasında yaşamasından asılı olmayaraq, bir-birini asanlıqla başa düşə biləcək səviyyədə ortaq türkcə formalaşsın, iki türkün anlaşması üçün hansısa yad dilə gərək qalmasın. Tanrının izni ilə bu istəklərimiz və çabalarımız uzun illərdən sonra türk respublikalarının dövlət siyasətinin ana xətti olmaq üzrədir. O illərdə yuxarıda adını çəkdiyim qələmdaşlarımdan ən çox görüşdüyüm Əkbər bəy idi. Bəzən 5 gün ard-arda axşamlar görüşər, dərdləşər, düşüncə və qayğılarımızı bölüşərdik. Bəlkə bu gün kimlərəsə inandırıcı görünməyə bilər, amma əsla özəl qayğılar və sorunlar bizim söhbətimizin mövzusu olmazdı. Mövzu hər zaman bir idi – türk dünyasının bu günü və sabahı. Necə edək ki, türk dünyası üçün daha faydalı olaq? Necə edək ki, türk toplumlarının ədəbiyyatını Azərbaycanda, eləcə də qarşılıqlı olaraq, Azərbaycan ədəbiyyatını digər türk toplumlarında tanıdaq? Ortaq türkcənin yaranması üçün bizim qatqı və faydamız nə ola bilər və bundan ötrü nə etməliyik? – kimi sorulara cavab axtarardıq. Tanrıya şükürlər ki, illər ərzində bu yöndə xeyli işlər görə bilmiş, bizdən sonra gələnlər üçün cığır açmağı bacarmışdıq. O cığırı yola çevirmək vəzifəsi bizdən sonra gələnlərin çiynindədir artıq.

      Tanıyanlar bilir ki, nadir hallarda ithaf şeiri yazmışam. 90-cı illərin sonlarında Əkbər Qoşalıya və Aygün Həsənoğluya ithafən  hansı coşqu və sevgi ilə yazmışamsa, bu gün də o anları xatırlayanda qanım sevgi ilə coşur. Əkbər bəy ədəbi mühitdə hər bir dərdimi, qayğımı sona qədər bölüşə biləcəyim yeganə şəxs olub. Mənə elə gəlirdi ki, o, məni hər kəsdən daha yaxşı duyur. Elə bu nədənlə o illərdə ona belə yazmışdım:

            Bir sözə, bir xalqa, bir haqqa güvən,

            Haqq yoldan peşiman olan yox hələ.

            Səni mənim qədər ürəkdən sevən,

            Məni sənin qədər duyan yox hələ.

Dəyərli oxucum irad tuta bilər ki, yaradıcı adamdan yazırsan, ancaq yaradıcılığından sitat gətirmirsən. Məndən ötrü Əkbər bəyin davranışı, həyata və insanlara baxışı, hadisələrə yanaşması, ətrafında yaşananlara, baş verənlərə yazılı və şifahi münasibəti, hətta düşüncələrini ifadə edərkən mimikası və əl hərəkətləri… hamızı yaradıcılıq örnəyidir. Bir dəfə türk ölkələrinin birindən səfərdən qayıtmışdı. Oradakı durumu soruşdum. Əkbər indiyə qədər unutmadığım maraqlı cavab verdi. Dedi ki, sanki o ölkədə külək bir ayrı cür əsir, Günəş bir ayrı cür doğur, ağaclar fərqli boy atır, sular bir ayrı cür axır. Bax, eyni şeyi Əkbər Qoşalı (yeri gəlmişkən, mən qədim dostuma çox zaman Əkbər yox, Qoşalı deyə müraciət edirəm. Bilmirəm, nədənsə bu söz mənə daha doğma gəlir) haqqında deyə bilərəm. Hamı kimi baxsa da, görsə də hamı kimi düşünmür və münasibət bildirmir. Hər şeyə fərqli yöndən baxmağı və fərqli sonuclara varmağı bacarır. Ancaq o, bunu fərqli görünmək üçün etmir. İstəsə də bunu bacarmaz. Anadolular demişkən, Əkbər bəyin yapısı belədir. Tanrı ona fərqli özəlliklər verib.

         Bu günlərdə gənc yazarımız İntiqam Yaşar zəng eləmişdi. Əkbər bəyin 50 illiyi ilə bağlı kitab çapa hazırlandığını dedi. Bu söz məni bir az diksindirdi. Əkbəri “ikidən sonra beş alması” (25 yaşı) münasibəti ilə təbrik etdiyim, elə bilirəm dünən olub. İllər gerçəkdən də su kimi axıb gedir(miş). Onunla tanış olduğumuz zamanlarda 20 yaşı yenicə adlamış gənclər idik. Bu gün artıq dostum ağsaqqal deyə biləcəyimiz yaşa qədəm qoyur. Əziz dostumu qarşıdan gələn 50 illik yubileyi münasibəti ilə təbrik edirəm. Ona can sağlığı, yaradıcılıq uğurları, yeni-yeni yubiley yaşlarını qeyd etməyi və rəhmətlik Oqtay Rza demişkən, 100 yaşı adlayıb keçməsini diləyirəm. Və bir də arzu edirəm ki, uğruna bir ömür fəda etdiyi Türk dünyasının gerçək birliyini, Turanı görsün, dünyanın harasında yaşamasından asılı olmayaraq, türk soyundan gələn hər hansı bir şəxslə yad dildə anlaşmaq zorunda qalmasın. Həm də bunlar tezliklə, sıradakı yubiley yaşına qədər çin olsun!

        Tanrı dağlarında, Turan günündə görüşənədək, Qoşalı!

                                                               Namiq Hacıheydərli

Ağayeva Mənzər Bahadur qızı 1958-ci il 17 martda Quba şəhərində ziyalı ailəsində anadan olub.
İlk təhsilini Qubada 1 nömrəli orta məktəbdə alıb və 1970-cü ildə Qubada orta musiqi məktəbinin fortepiano sinfini bitirib. Sonra ailə vəziyyəti ilə əlaqədar olaraq Bakıya köçüb və 1975-ci ildə Bakıda 199 nömrəli orta məktəbi bitirib. Həmin ildə Xalq Təsərrufatı İnstituna daxil olmuş və 1980 ci ilə həmin İnstitutun
“Xalq təsərrüfati və əməyin iqtisadiyyatı” fakultəsini bitirmişdir.
1993-ildən Bakı Dövlət Unversitetinin müəllimlərinin fəaliyyət göstərdiyi müxtəlif ərəb kurslarında iştirak edib.
2002-ci ildə İslam İniversitetinə daxil olub və 2006-ildə həmin Universiteti bitirib.
Həmin vaxtdan Nəşriyyatda müxtəlif qəzetlərdə və “İlham çeşməsi” adlı qəzetdə dini və vətənpərvərlik mövzullarında məqalələri dərc olunub. Həmçinin “İslam dininin həqiqətləri”, “İsmi şəriflərin hikmətləri”, “Quran əlifbası ilə tanışlıq” “Quranın qısa təfsiri, təcvidi və hərflərinin möcüzələri” və “Surələrin fəzilətləri və dualar “ adlı kitabların müəllifiyəm. Hazırda “Hz.Peyğəmbərin Meraca səyahət” mövzusu üzərində işləyir. Ailəlidir, iki övladı var.

İkimininci illərdə ədəbiyyata gələn cavanların bir çoxu artıq gənclik yaşları ilə vidalaşıblar, ya da vidalaşmaq ərəfəsindədirlər. Bəziləri ədəbi prosesdə – şeirimizdə, nəsrimizdə etiraf olunmuşlar. Biz ikimininci illərdə ədəbiyyata gələn otuza yaxın gənc şairin, nasirin yaradıcılığı ilə bağlı məqalələr, resenziyalar qələmə almışıq. Çalışmışıq ki, onların hər birinin şeir, hekayə və romanlarında diqqəti çəkən özünəməxsusluğu nəzərə çarpdıraq. Məsələn, ədəbi prosesə fəallığı ilə seçilən Fərid Hüseyn bir şair, publisist, ədəbiyyatşünas və tərcüməçi kimi diqqəti cəlb edir, bu janrların hər birində söz sahibi olmağa çalışır. Xalq şairi Zəlimxan Yaqub vaxtilə Fərid Hüseynin şeirləri barədə yazmışdı: “Fərid Hüseyn müasir şeirimizdə  ənənədən gələn çalarları  modern təfəkkür tərzinə uyğunlaşdırmağı bacarır”. Burada qısaca da olsa, modern şeirə münasibətimizi bildirək.

Bizim fikrimizcə, modern şeirin ənənəvi şeir üslubundan fərqi ondadır ki, bütün köhnə, artıq istismardan düşmüş təsvir vasitələrindən imtina olunur, ənənəvi şeirin müəyyən kanonları dağıdılır, fikrin sərbəstliyi formaya da keçir. Modern şeirlə ənənəvi şeirin fərqini anlamaq üçün böyük türk şairi Nazim Hikmətin beş misradan ibarət kiçik bir şeirini misal gətirmək istəyirəm: 

Sərçələr kimi yağış

dəmirlə örtülü dama səpdiyim

çörək qırıntılarını

yeyir təlaşlı-təlaşlı, tıq-tıq,

Sərçələr kimi yağış.

Bu beş misralıq şeirdə onun modern şeir olduğunu bəlirləyən bircə misra var -“sərçələr kimi yağış”. Ənənəvi şeirdə yağış heç vaxt sərçəyə bənzədilməzdi, çünki bənzəyənlə bənzədilən arasında zəmin-asiman uzaqlıq var. Modern şeirdə isə bu uzaqlıq assosiativ təfəkkürün köməyilə aradan qaldırılır, sərçə ilə yağış bənzətmə üçün predmetə çevrilir. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, 60-90-cı illərin, elə ikimininci illərin şairlərinin bir çoxu öz modern şeirlərində Nazim Hikmətdən xeyli dərəcədə bəhrələnmişlər. Modern şeirin fərqli xüsusiyyətini Nazim Hikmətin başqa bir şeirində də görə bilərik:

Sən ağaran dan yerini görürsən yalnız,

Mən gecəni də.

O gecəni görür yalnız

Mən ağaran dan yerini də.

Əlbəttə, bu xüsusda geniş söz açmaq istəmirik. Çünki modern şeir adıyla dərc olunmuş şeirlərin heç də hamısını bu sıraya daxil etmək mümkün deyil. Amma  modern şeir nümunələrinə az-çox biz Qismətin, Ramil Əhmədin, Emin Pirinin, Könül Həsənqulunun, Aqşin Evrənin, Ulucay Akifin, Cavidanın, Məlik Atilayın  şeirlərində rast gəlirik. Təfsilata varmadan gənc şair Ramil Əhmədin “Müharibə” silsiləsindən qələmə aldığı “Metamarfoz” şeirinə müraciət edək. Şeirdə atası müharibədə həlak olan bir uşaqdan söz açılır, bu uşaq atasının ayaqqabısını geyinib qaçır, amma ayaqqabının iplərini bağlaya bilmir, yıxılır üzü üstə, “yıxılır atasızlığa”. Və bu uşaq hər gün ataya məktub yazır, hərfsiz bir əlifbada. Tanrıdan, bir də mələklərdən başqa, kimsə bilməz bu əlifbanı.

Bir daşın üstünə çıxıb

Əllərini yuxarıya uzadan uşaq.

Allaha toxunacağını düşünər

Qalxar hündürə, lap hündürə –

Barmaqlarının ucuna.

Amma yenə toxuna bilməz,

Çatmaz əlləri ona.

Və bir gün

Bir gün hürkər

Görəndə çiynindən çıxan

Ağappaq, ağappaq lələkləri!

Lələklərinin ucundakı həsrətdən

Nə ölüsünü görən olar,

Yer üzündə bir də dirisini

Yer üzündə bir uşaq azalar,

Göy üzündə bir mələk çoxalar.

Biz ədəbi gəncliyin yaradıcılığını daha çox təklərin – ayrı-ayrı yazarların  şeirlərindən, söz açanda çalışırıq ki, öncə qeyd etdiyimiz kimi, hər birinin özünəməxsusluğunu, fərdi dəst-xəttini nəzərə çarpdıraq, eyni zamanda, onları bir-birinə yaxınlaşdıran cəhətləri də qeyd edək. Bəli, həm mövzu, həm də sənətkarlıq baxımından bütün ədəbi nəsillərdə – xüsusən, onların gənclik çağlarında – bir-birilə uyuşan, hətta təkrara da yol açan məqamlar olub. Çünki hər bir ədəbi nəsil ədəbiyyata gələndə onları talecə birləşdirən məqamlar az deyil, həmçinin ədəbiyyatın hansı vadisindənsə təsirlənmələri də nəzərə çarpır. Onların içərisində qüssələnənlər, yaşadıqları mühitdə  darıxanlar da az deyil, nə üçün və nədən ötrü darıxdıqlarını da gizlətmirlər. Onların şeirlərində DƏRD sözü sayına, kəmiyyətinə görə birinci sıradadır, amma çox şeirdə sözün özü görünür, dərdin reallıqdan doğduğuna inana bilmirsən. Onların içərisində müharibə əhval-ruhiyyəsinin doğurduğu hisslərin, həyəcanların ifadəsi də bəzən üst-üstə düşür. Onların içərisində sevgi şeirlərinin bəzən eyni sənsizlik motivləri üzərində kökləndiyinin də şahidiyik. Amma bununla yanaşı, nikbin qənaətdəyik ki, yeni nəsil ədəbi gəncliyin sıralarında yetkinlik mərhələsinə qədəm qoyan, şeirləri yaxud nəsr əsərləri barədə dolğun təsəvvürə malik olduğumuz gənc yazarlar az deyil.

Buludlar dən səpir yerə,

yollar göyərçin kimi

dənlər yağışı.

“Bayatı-Şiraz” kimi evlər

dinlər yağışı.

Bu misraların müəllifi Emin Piridir. O, artıq öz yaşıdları arasında seçilir, fərqlənir. Onun əksər şeirləri  beləcə təşbihlər və metaforalar üzərində qurulub. Emin Piri İkinci Qarabağ müharibəsinin iştirakçısıdır, Azərbaycan Prezidentinin Sərəncamı ilə Vətən müharibəsi iştirakçısı”, “Hərbi xidmətdə fərqlənməyə görə”, “Xocavəndin azad olunmasına görə” medalları ilə təltif edilib. Onun, Savaş qazisinin dilindən deyilən  “Sən azadsan” şeirindən bu misralara üz tutaq:

Günlərdir danışmırıq,

bilirəm, narahatsan, ana.

Bəlkə, gecələri ağlayıb,

şəklimlə ovunursan, ana.

Səni Füzulidən eşidirəm, ana,

səni Cəbrayıldan görürəm, ana,

sənə Şuşadan əl yelləyirəm, ana.

Formada şəhid qardaşlarımın qanı,

gözlərimdə 44 gecənin yuxusuzluğu,

bir az həyəcan, bir az da

sevinc tərinə qarışan geyimim.

Qarabağ torpağıyla, palçığıyla

büsbütün vətənləşən bədənimiz

və

bizi gözləyən Azərbaycan

meydanlarda, ürəklərdə, gözləriylə

hayqırır;

Sən azadsan!

Sən azadsan!

Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, gənc yazarlar arasında İkinci Qarabağ müharibəsinin digər iştirakçıları da var. Elvin İntiqamoğlu “On dördüncü qızılgül” ilk şeirlər kitabının “Müharibə  xatirələri” silsiləsində döyüş təəssüratlarını qələmə alır. Onun tağım komandiri, şəhid  baş leytenant Emil Əsədova ithafən yazdığı şeirdən hiss olunur ki, Elvin müharibədə təkcə döyüşçü kimi deyil, həm də kövrək qəlbli şair kimi iştirak etmişdir:

Biz Füzulidə üç saat mərmi altda qalanda,

Anan deyirdi: Allahım,

ağ-salamat gəlsin;

Atan qurban boyun aldı,

torpaq səni qurban boyun alanda!

Çıxartdın mühasirədən polkovniki,

üzün güldü

üzün əsgərlərə sarı dönəndə.

Oldun cənab baş leytenant –

Ulduzunun biri artdı,

bəxt ulduzun sönəndə!

Burada İradə Aytelin “Zəfər nəğməsi” şeirlər silsiləsini də xüsusi qeyd edirik və bu silsilədə qalib gələn ordumuzun zəfər nəğməsi səslənir. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, bu zəfər nəğməsini Elnur Uğurun, Elvin Əlizadənin, Adilə Nəzərin, Elşad Baratın, Elvin Nuri və digər gənc şairlərin də şeirlərində eşidirik. Gənc şairlərin əksəriyyəti şəhidlik mövzusuna da müraciət etmişlər və burada Sevinc Qəribin “Şəhidləşmişəm” şeirini ümumən gənc şairlərin kədəri, nisgili kimi qəbul edirik:

Güllənin altından keçib gəlmişəm,

ölümlə üz-üzə pəncələşmişəm.

Kim deyir ki, qorxub qaçıb gəlmişəm,

ruhum güllələnib şəhidləşmişəm.

İkinci Qarabağ müharibəsi təkcə igid döyüşçülər, qəhrəmanlar yetirmədi, həm də şəhid şairlər, qazi şairlər yetirdi. Keçən il “Azərbaycan” jurnalının 11-ci sayında jurnalist Aida Eyvazlı Göytürkün təqdimatı ilə 12 şəhid şairin, 13 qazi şairin şeirləri dərc edilib. Bundan başqa, İntiqam Yaşarın layihəsi, Əkbər Qoşalının ekspertliyi və Elvin İntiqamoğlunun tərtibi ilə “Əbədi sevgi – Vətən” şeirlər toplusu çap olunub ki, burada 16 qazi şairin şeirləri ilə tanış oluruq. İstər şəhid, istərsə də qazi şairlərin şeirlərində bir ideya – bir duyğu ifadə olunur. Böyük Vətən sevgisi! – Və qazi şair Nicat Ağayevin  “Mən Vətənəm” şeirində deyildiyi kimi:

Mən Vətənəm –

Zəncan, Xoyam, Borçalıyam.

Şuşa mənəm!

Laçın mənəm!

Üfüqlərdə işıq saçan

Türk ulusu Turan mənəm:

Mən Vətənəm!

Vətən mənəm!

Bu yazıda biz gənc şairlərin yaradıcılığına müraciət edirik. Onların arasında  öncə qeyd etdiyim kimi, müasir poeziyamızda öz dəst-xətti ilə seçilən, artıq  ədəbi prosesdə də yeri olan, oxucu auditoriyası da əldə edən şairlər var. İkimininci illərin əvvəllərində Şabranda yaşayan Aybəniz Əliyarın yaşı iyirmini təzəcə keçmişdi. Amma o, iki şeir kitabının müəllifiydi.  “Bir quş yuvasının yol çəkir gözü, Dualı əllərə bənzər hər budaq”. Yaxud: “Ayrılıq hardasa üşüyür düzü, Üşüyür bir qərib məzarı kimi”.  Aybəniz Əliyarın əksər şeirlərində obrazlı fikirlər və bunları reallaşdıran təşbihlər, metaforalar orijinallığı ilə diqqəti cəlb edir. Lap bu yaxınlarda onun “Ədəbiyyat qəzeti”ndə 20 Yanvar şəhidlərinə həsr olunan silsilə şeirlərini izlədik. Aybəniz bu silsilədə kədərin, ağrının poeziyasını şeirlərinə gətirir. Lənkəranda yaşayan Tərlan Əbilov da ikimininci illərin əvvəllərində ədəbiyyata gəlib. Onun şeirləri ilk növbədə, istənilən hadisəyə, nəsnəyə fərqli münasibətilə diqqəti cəlb edir. Məsələn, o, payıza həsr etdiyi bir şeirində yazır:  “Ağacların yaşıl günləri Sarı əskiyə bükülüb, Xəstə uşağa bənzəyir payız” Burada ikiminincilərlə bağlı – onların şeirlərində nəzərə çarpan bir məqamı qeyd edək. Təkcə Aybəniz Əliyarın və Tərlan Əbilovun deyil, digər ikiminincilərin şeirlərində də bədii təsvir vasitələri – orijinallığı ilə diqqəti cəlb edən təşbihlər, metaforalar – sözün, ifadənin adi mənasının poetik mənaya çevrilməsini müşahidə edirik. Taleh Mansur bir şəhidin on yaşlı oğluna  həsr etdiyi şeirində yazır: “Göz yaşların Şuşanın yağışına bənzəyir”, Nilufər Şıxlı isə Şuşanın göz yaşları axıtdığını deyir: “Şuşada yağış var, Şuşada yağış, Nur üzlü şəhidə göz yaşı tökür”. Sevinc Qərib Göz yaşlarını süd rənginə oxşadırsa, Xəyalə Sevil “Bu gün bizim toyumuzdu, göz yaşlarım gəlin gedir” metaforasını işlədirsə və o, göz yaşlarını əllərinə bənzədirsə, Aysel Kərim bir sevgi həsrətini, ayrılığı kəpənəyin göz yaşına bənzədir, Günay Həsənli “Bu yağan yağışdımı, Göz yaşımdı, deyəsən” yazırsa … göründüyü kimi, göz yaşı ilə bağlı təşbihlər və metaforaların  bir-birindən nə qədər fərqlidir. Biz təşbih və metaforalar doğuran digər söz və ifadələrin üzərində də dayana bilərik. Bu misallar, bəlkə də, sizə xırda bir məsələ təsiri bağışlaya bilər. Çünki fərqlilik daha geniş təhlil tələb edir və növbəti yazımızda əsas diqqəti buna yönəldəcəyik.

Mənbə: https://edebiyyatqazeti.az/

Ələsgər Əlioğlu rayonda yaşayıb-yaradan istedadlı qələm sahiblərindəndir. Ələsgərin əsərlərində xalq ruhunun saflığı var. Bu da təsdüfi deyil. O, folklor mühitində yaşayıb-yaradır. Xeyli sayda duzlu-məzəli lətifələri toplayıb nəşr etdirib. Xalq ədəbiyyatındakı yığcamlıq, az sözlə dərin məna ifadə etmək, sətiraltı məna, yumor onun öz yaradıcılığına da təsirsiz qalmayıb. Folklor ənənələrindən yaradıcı şəkildə bəhrələnən şair özü də duzlu-məzəli şeirlər, hekayələr yazıb.

Bütün yaradıcı insanlar kimi Ə.Əlioğlu da həmişə haqqın-ədalətin carçısı kimi çıxış edib, ictimai-siyasi motivli əsərlər yaradıb. Onun xeyli sayda müxtəlif məzmunlu qoşmaları, gəraylıları vardır.

Hara gəldi yozun məni,

Çətin tutar ovsun məni…

Ayağımdan asın məni,

Bəlkə dünya düz görünə!..

“Səhərin yoluna çıxdım” (1983), “Dəryada gəmim qaldı” (1989), “Haraylar, cəngilər” (1996), “Vətən ağrıları” (1997), “Məni qoyub gedən yağış” (2004), “Yaz qalayan tonqal” (2008) və sair kitablarında toplanan şeirlərin əksəriyyəti  orijinallığı, bənzərsizliyi ilə seçilən maraqlı poetik nümunələrdir.

Ələsgər Əlioğlu uşaq şairi kimi daha çox tanınır. Onun “Xortumsuz fil” (1982), “Yeraltı keçid” (1987), “Göydə uçan qurbağa” (2008), “Ağacın balası” (2009) və b. kitablarına toplanan şeirlər uşaq poeziyamızın dəyərli nümunələri sırasındadır.

Ələsgər Əlioğlunun “Xortumsuz fil” və “Yeraltı keçid” kitabları çap olunan kimi uşaq ədəbiyyatı ilə məşğul olan mütəxəssislərin, şair və yazıçıların diqqətini cəlb edib. Şairin ilk uşaq kitabını – “Xortumsuz fil”i maraqla oxuyan tanınmış uşaq yazıçısı Tofiq Mahmud 1983-cü ildə “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzetində yazırdı: “Ələsgər Əlioğlunun şeirləri özünəməxsus müsbət cəhətləri ilə fərqlənir. Hər şeydən əvvəl, gənc müəllif yığcamlığa və lakonikliyə yiyələnə bilib. Şair qısa şeirlərində fikrə, mənaya, lövhəyə, məzmuna xüsusi diqqət yetirib. Təbiət hadisələri, kənd həyatına aid əhvalatlar, uşaqların fikirləri, mühakimələri bu şeirlərin ruhunu, canını təşkil edir”.

Ə.Əlioğlu təsvirləri ikinci dərəcəli, əhəmiyyətsiz detallarla, təfərrüatlarla doldurmağı xoşlamayan, bir xarakterik cizgi ilə öz fikrini deməyi bacaran şairdir. “Zəngli saat”, “Sınan xətkeş” əsərlərinin balaca qəhrəmanları öz nadincliklərinin layiqli cəzasını alırlar. Zəngli saatı Natəvan axşam çox  oynatdığı üçün, saat gecəyarısı qızı şirin yuxudan oyadır. Bəs Ədalətin dəftərindəki bu xətt niyə belə əyri alınıb?

Ötən axşam sındırıb

Xətkeşini Ədalət.

Bu axşam dəftərində

Əyri alınıb düz xətt.

Əli xoruzu ona görə buynuzlu çəkib ki, onu tülkü yeməsin (“Buynuzlu xoruz”); Külək Nabatın bantını çirkli olduğu üçün onun başından açıb (“Çirkli bant”); Qoç hamıya buynuz göstərdiyi üçün buynuzunun bir tayını örüşdə qoyub gəlməli olub (“Taybuynuz”)…

Ələsgər Əlioğlunun əksər şeirləri belə xarakterik detallar üzərində qurulmuşdur. Şair hər bir predmetə, əşyaya uşaq gözü ilə baxmağı bacardığından onun yığcam, yumorlu şeirlərini oxuyanda istər-istəməz adamın üzünə təbəssüm qonur. “Məktub” şeirində oxuyuruq:

Məktub yazan Ayazdı,

Ünvanı da tərs yazdı.

Aparıb məktubu o,

Poçt qutusuna atdı.

Qayıdıb məktub yenə

Onun özünə çatdı…

Ə.Əlioğlunun balaca qəhrəmanları diribaş, fərasətli, hazırcavab uşaqlardır. “Sabun” şeirinin qəhrəmanı öz səhvini görün necə qiymətləndirir:

Gözümü də qırpmadım,

Sabunladım üzümü.

Sabun acığa düşdü,

Acışdırdı gözümü.

Yumor Ə.Əlioğlunun bütün uşaq şeirlərinin cövhəridir. “Qarışqalar” şeirinin qəhrəmanı qarğıatını çapa-çapa bağda hərlənir, gah gilas, gah ərik dərir. Onun üst-başı bütün şirə olur. Atını yerə qoyub əlini yumağa gedir:

Tağı düşdü atından

Görsün ki, harda su var.

Qayıtdı ki, atını

Miniblər qarışqalar.

Kənd həyatını yaxşı bilməsi Ə.Əlioğlunun uşaq şeirlərinin məzmununa da təsirsiz qalmır. “Doyandan sonra” şeirində olduğu kimi:

Qalın bir biçənəkdə

İtirdim quzunu mən.

Tapa bilmədim onu,

Yorulub düşdüm əldən.

Çəkildim bir qırağa,

Birdən mələdi quzu.

Yeyib doyandan sonra

Yerini dedi özü.

Son illərin hadisələri, müzəffər ordumuzun zəfər yürüşü, işğal olunmuş torpaqlarımızın geri qaytarılması uşaq ədəbiyyatımıza da yeni mövzular gətirdi. Digər qələm sahibləri kimi Ələsgər Əlioğlu da bu mövzuda xeyli şeirlər yazıb çap etdirdi. Onun “Göyərçin” jurnalında çap olunan “Qələbə bayramında”, “Çörək muzeyi”, “Xarıbülbül”, “Cıdır düzündə”, “Laçın meşələrində”, “Şuşa qalası” və sair bu kimi şeirlərində uşaqlarda vətənpərvərlik duyğularının oyadılması ideyası ön plandadır. Çörəyimizi yeyib, suyumuzu içənlərin, hətta Ağdamdakı çörək muzeyini belə dağıtmaları ürək ağrısı ilə təsvir olunandan sonra şair düşmənlərin məğlubiyyətini belə mənalandırır:

Deməyin ki, döyüşdə

Yağılar bizi uddu.

Onları “İtiqovan”,

Həm də ki, çörək tutdu!

“Qələbə bayramında” şeirində isə xalqımızın qələbə sevinci uşaq səviyyəsinə uyğun şəkildə öz əksini tapır:

Qələbə bayramıdır,

Hamı çıxıb meydana.

Sevinc, şadlıq nəğməsi,

Yayılıb dörd bir yana.

Göylərdə uçur fişəng,

Ətrafa işıq saçır.

İndi təkcə yer-yurd yox,

Göylər də işıq saçır!..

İstedadlı qələm sahibi kimi tanınan Ələsgər Əlioğlunun “Goranboy lətifələri” (2005), “Goranboy ölkə mətbuatında” (2006) kitablarından sonra qazandığı nəsr təcrübəsi onun uşaqlar üçün povest və hekayələrdən ibarət “İtən bala göyərçin” (2008) kitabının yaranmasına zəmin yaratmışdır. Ələsgərin şeirləri kimi, onun nəsr əsərləri də öz yığcamlığı, uşaq psixologiyasına, düşüncəsinə uyğunluğu ilə diqqəti cəlb edir. Məsələn, onun “Nağaraçı dolu” yazısına nəzər salaq:

“Əli həyətdəki skamyada əyləşib nağara çalırdı. O, bir azdan sonra nağaranı skamyanın üstünə qoyub nahar etmək üçün evə girdi.

Əli yenicə nahar edib qurtarmışdı ki, bayırda nağara səsi eşitdi. O, cəld bayıra atıldı ki, görsün nağaranı çalan kimdir.

Oğlan bayıra çıxan zaman gördü ki, göydən ağ muncuq kimi dolu düşür və  nağaranı çalan da bu dolu imiş…”.

Ələsgər Əlioğlunun uşaq şeirləri, hekayələri, nağılları elə uşaqların özü kimi təmiz, şıltaq, kövrək, balacadır. Məsum körpə, uşaq görəndə adamın üzü istər-istəməz güldüyü kimi, Ələsgərin əsərləri də adama xoş ovqat bağışlayır.

Ömrünün 70-ci baharını qarşılayan qələm dostumuzu – Ələsgər Əlioğlunu yubileyi münasibətilə təbrik edir, ona cansağlığı, yeni-yeni yaradıcılıq uğurları arzulayırıq.

Mənbə: https://edebiyyatqazeti.az/

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı Daycest rubrikasında sizə görkəmli tənqidçi Vaqif Yusiflinin “Ədəbiyyat qəzeti”ndə dərc edilən “Ədəbi gənclik – ikimininci illər” yazısını təqdim edir.

O ədəbiyyat yaşamağa qadirdir ki, onun istedadlı gəncliyi var və bu gənclik onun gələcəyidir. Müasir Azərbaycan ədəbiyyatı da bu mənada özünün gələcəyinə ümidlə boylana bilər.

On milyonluq bir ölkədə hər gün bir möcüzə, nəsə gözlənilməz bir hadisə baş verə bilər. Hardasa yeni bir neft sahəsi kəşf edilər, bir alim dünya əhəmiyyətli ixtiranın müəllifi kimi tanınar, bir də eşidərik ki, kosmosa azərbaycanlı bir gənc yol açır. Bu xəyallar heç də uzaq gələcəyə aid edilməməlidir. İkinci Qarabağ müharibəsində Azərbaycan ordusunun 44 günlük böyük zəfəri möcüzənin həqiqətə çevrilməsinin sübutu deyilmi?

Ədəbiyyat aləmi də belə möcüzələrdən, kəşflərdən xali deyil, böyük qürur hissilə deməliyik ki, Azərbaycan torpağı təkcə maddi nemətlər yetirmir, bu torpaqda bir Nizami dağı göylərə baş qaldırıb, bir Füzuli yanğısı ərşə bülənd olub, bir Nəsimi hünəri dünyaya səs salıb, bir Sabir qeyrəti xalqı haqqa səsləyib, bir Üzeyir bəy dühası ilə milyon ürəklər fəth olunub. Azərbaycan xalqı bu mənada Sözün, Poeziyanın radiumu, qızıl mədənləridir. Ancaq bu mədənlərin həmişə işlək olduğunu düşünmək yanlışlıq olardı. Necə deyərlər, sənətdə, xüsusilə, poeziyada həmişə möcüzələr baş vermir.

Bu publisistik girişdən sonra biz ikimininci illər və daha çox 2020-2022-ci illər Azərbaycan poeziya mənzərəsində gənclərin yaradıcılığına nəzər yetirmək istəyirik.

İlk növbədə, müasir ədəbi gəncliyin yaradıcılıq axtarışlarında hansı yönlərə, istiqamətlərə, axınlara meyil etdiyini aydınlaşdıraq. Müxtəliflik, üslub rəngarəngliyi fərqli poetik qütblər yaradır və bu proses keçən əsrin doxsanıncı illərindən poeziyada bir-birinə oxşamayan, bir-birinə bənzəməyən təmayüllərə yol açdı. Poeziyada yeni cərəyanlar (ədəbi cərəyanları nəzərdə tutmuruq – V.Y.), yeni üslubi təmayüllər meydana gəldi. Təbii ki, yenilik həmişə qısqanclıqla qarşılanır, hətta bu yeni meyillərə qarşı müəyyən müqaviməti də başa düşmək olar. Amma bu yeni meyillər hardan gəlir? Milli poeziyanın öz daxili, yaşarı ənənələrinin yeni dönəmdə novator keyfiyyətlərlə zənginləşməsindənmi, poeziyanın zamanın, əsrin havasını duyub özünü bu havaya kökləməsindənmi, dünya şeirində baş verən və milli ədəbiyyatlara da təsirsiz qalmayan “izm”lərin tez bir zamanda bizim poeziyaya da sirayət etməsindənmi?

Əlbəttə, söz sənətində, xüsusilə, poeziyada ənənənin gücü və davamlılığı daha çox, daha qüvvətli şəkildə özünü hiss etdirir. Ənənəyə köhnəlik kimi baxanlar unudurlar ki, o, ədəbiyyatın hər yeni mərhələsində özünə təzəlik “donu” biçir, bir sıra stereotiplərdən, şablonlardan imtina edir, lakin ilkin mahiyyətini, məzmununu itirmir. Bir sözlə, ənənə və onun poeziyada təzahür formaları yalnız bir şəkildə qala bilməz, o da dəyişməli, yeniləşməlidir. Praktiki mənada deyək ki, Vaqifin, Zakirin, Ələsgərin qoşmaları ilə XX əsr şairləri Hüseyn Arifin, Məstan Günərin, Hüseyn Kürdoğlunun, Məmməd İlqarın qoşmaları poetik təfəkkür baxımından bir-birindən fərqli xüsusiyyətlərə malikdirlər. Yaxud Tufarqanlının gəraylıları ilə Ramiz Rövşənin gəraylıları da məzmun etibarilə bir-birinin eyni deyillər. Deyək ki, həyat və ölüm haqqında Ələsgərin, Tufarqanlının fəlsəfəsi ilə Vaqif Səmədoğlunun və Ramiz Rövşənin fəlsəfəsi arasında heç cür eyniyyət işarəsi qoymaq olmaz. Deməli, poeziyanın öz daxili, yaşarı ənənələri novatorluq keyfiyyətləri ilə diqqəti cəlb edə bilər.

Poeziya və zaman … və burada zamanın, əsrin yeni havasının poeziyaya təsiri mütləqdir. Əgər zaman özüylə qloballaşma, modernləşmə havası gətirirsə, bunun təkcə texnikaya, istehsalata, elmə və texnologiyaya deyil, mənəviyyata, söz sənətinə də təsirsiz ötmədiyi məlumdur. Dünya gör-götür dünyasıdır və əgər bu gün qloballaşma, modernləşmə bizim mətbəximizdən tutmuş, həyata baxışımıza qədər güclü bir təsir rıçaqlarına malikdirsə, biz də bu prosesdən təcrid ola bilmərik. Ancaq bu o demək deyil ki, qloballaşma və modernləşmə milli-mənəvi dəyərlərimizin üstündən xətt çəkə. Poeziyada Qərbdən əsən “küləklərin”, “izm”lərin təsiri məsələsini də yalnız yabançı, milli mənəviyyata zidd hal kimi qəbul etmək və haqda çığır-bağır salmaq da doğru deyil. Lakin bu məsələdə ifrat, son dərəcə nihilist mövqe tutmaq yanlışlıqdır. Dünyanın bütün xalqlarının yaratdığı poeziya bu və ya digər dərəcədə bir-birilə sıx əlaqəlidir.

İkimininci illərin Azərbaycan poeziyasında gənc şairlərin də açdıqları izlər aydın görünür. Əlbəttə, böyük poeziya meydanında bu izləri təyin eləmək, onların hara baş alacağını müəyyənləşdirmək xüsusunda qabaqcadan konkret bir fikir söyləmək çətindir. Amma başlanğıcdan da çox şey asılıdır. Ümidlər də, arzular da o başlanğıcdan doğur.

Sovet dövründə ədəbi gənclikdən söz düşəndə ortaya yalnız bir sual qoyulurdu ki, gənclər nədən yazmalıdırlar. Onlara təlqin olunurdu ki, daha çox sosializm quruculuğundan, əmək qəhrəmanlarından, günü-gündən “çiçəklənən respublikamızdan”, naxırçıdan, çobandan, sağıcıdan, Sosialist Əməyi Qəhrəmanından, qabaqcıl manqa başçısından, ordenli neftçidən yazsınlar və bu şeirlərin əksəriyyətində vəsf var idi. Amma bu inzibati təsirlərə baxmayaraq altmış-yetmişinci illərdə nəsrdə Anar, Elçin, Yusif Səmədoğlu, İsi Məlikzadə, Maqsud və Rüstəm İbrahimbəyov qardaşları, Mövlud Süleymanlı, Məmməd Oruc, Afaq Məsud, poeziyada Əli Kərim, Fikrət Qoca, Vaqif Səmədoğlu, İsa İsmayılzadə, Ələkbər Salahzadə, Fikrət Sadıq, Məmməd İsmayıl, Camal Yusifzadə, Tofiq Abdin, Səyavuş Sərxanlı, Sabir Rüstəmxanlı, Çingiz Əlioğlu, Nüsrət Kəsəmənli, Firuzə Məmmədli ya bu təsirlərə heç əhəmiyyət vermir, ya da gəmidə oturub gəmiçi ilə dava edirdilər.

İkimininci illərdə ədəbiyyata gələn cavan şairlər üçün bu mənada ciddi maneələr görünmür. Dünyanın adi bir qarışqasından, kəpənəyindən tutmuş, sonsuz qalaktikalara qədər, – buyur, nədən istəyirsən, yaz! Forma məsələsini də şair özü müəyyənləşdirir və bu gün sərbəst şeir, heca şeiri, əruz şeiri arasında bəzilərinin süni şəkildə ayrı-seçkilik saldığı “döyüşlər” də getmir. Söhbət ancaq ondan gedə bilər ki, kimsə hecada daha yaxşı yazır, kimsə sərbəstdə və ya hər ikisində uğursuzluğa məruz qalır.

Bu gün şeir həddindən çox yazılır və təbii ki, hər yazılan ŞEİR olmur.

Bir daha təkrar edirik ki, ədəbi gənclik hər bir ədəbiyyatın gələcəyi, onun sabahına ümid doğuran birinci pilləsidir. Bütün böyük uğurların, yüksəlişin mənbəyi -başlanğıcı ədəbi gənclik mərhələsindən başlayır. Keçən əsrin iyirminci-otuzuncu illərindən başlayaraq müasir dövrümüzə qədər ədəbiyyatımızın hər bir mərhələsində ədəbi gəncliyin, yəni yeni səs və nəfəslərin gəlişi, doğrudan da, böyük canlanmaya səbəb olub. Məlum məsələdir ki, ədəbiyyatda nəsil dəyişimi əksər hallarda müəyyən mübahisələr doğurur, nəsillər arasında, həyata, gerçəkliyə, ictimai hadisələrə münasibətdə bir-birilə uyuşmayan hallar əmələ gətirir. Bu, əslində, ədəbi inkişafın öz qanunauyğunluğudur, Azərbaycan ədəbiyyatı da son altmış ildə hər bir ədəbi mərhələdə bu qanunauyğunluğa – yeniləşməyə köklənib. Təbii ki, dünya ədəbi prosesində, həyatda və cəmiyyətdə baş verən hadisələrin də təsirlərini unutmaq olmaz.

Biz ədəbi gəncliyin tərifini vermək, onun mahiyyətini şərh etmək fikrində deyilik. Lakin həmişə ədəbi gəncliyin qayğısını çəkən, onun inkişafında böyük rol oynayan ustad şairimiz Rəsul Rzanın bir fikrinə istinad etmək istəyirəm. Altmış il bundan əvvəl – 1963-cü ildə Rəsul Rza “Ümid və arzular” adlı məqaləsində yazmışdı: “Şeir yazan cavanlar arasında ilhamla, istedadla ədəbiyyata gələnlər olduğu kimi, həvəsə düşüb gələnlər də var. Doğrudan, elə bir tənqidi termometr icad olunmamışdır ki, gənclərin poetik istedadını ölçüb dərəcəsini müəyyən etmək mümkün olsun. Adətən, gənclik insanın mövcud bacarıq və istedadının qüvvətlə üzə çıxdığı zamandır. Bu istedadın formalaşıb təcrübə ilə zənginləşməsi illərlə sürür. Lakin ilk şeirlərini, hekayələrini yazmış gənclərdən həqiqi istedada malik olanlarını görüb seçmək mümkündür”. Rəsul müəllimin altmışıncı illərin əvvəllərində söylədiyi bu mülahizələrin konkret bir əsası vardı – həm altmışıncı, həm də yetmişinci illərdə ədəbiyyata yenilik eşqilə yaşayan, əvvəlki ədəbi nəsillərdən tamamilə fərqli bir üslubda yazıb-yaradan istedadlı gənclər gəlmişdi: Anar müəllimin “altmışıncılar”la bağlı “Ədəbiyyat qəzeti”ndə dərc etdirdiyi məqaləsində o illərin ədəbi prosesində yeni bir mərhələnin başlandığı və bu mərhələdə gəncliyin rolu nəzərə çarpdırılır. Amma “altmışıncılar”ın etirafı o qədər də asan başa gəlmirdi. Hətta hücumsuz keçməyən, nəinki respublika mətbuatında, mərkəzi qəzet və jurnallarda da Çin səddi kimi yüksələn inkarçı mövqelər bir müddət davam etdi, sonra isə bu inkarçıların müqaviməti qırıldı. Səbəb “altmışıncılar”ın həm şeirdə, həm də nəsrdə məzmun və forma, ideya və sənətkarlıq baxımından yeni bir ədəbiyyat yaratmaları idi. “Altmışıncılar” ədəbiyyatda öz sözünü dedilər və indi də deməkdə davam edirlər. Ədəbi gəncliyin yetmişinci-səksəninci və doxsanıncı illər mərhələləri də bir çox istedadlı cavanların gəlişi ilə yadda qaldı və indi onların yaşı əllini keçib, bəziləri vaxtsız vəfat ediblər. Əlbəttə, burada nəsillərin estafeti davam edir və mətləbi uzatmadan əsas mətləbə keçirik.

İkimininci illərin ədəbi gəncliyi. Müasir ədəbiyyatımızda nəsil etibarilə irəlici sayı məhz ikimininci illərdə ədəbiyyata gələn gənclər təşkil edir. Nə altmışıncı, nə yetmişinci-səksəninci, nə də doxsanıncı illərdə ədəbi gəncliyin meydanı belə gur və qaynar olmayıb. Mətbuat azadlığı, özü də sensurasız mətbuat azadlığı dövründə gənclərin əksər qəzet və jurnallarda maneəsiz çıxış etmələri, təkcə üç əsas ədəbi orqandan əlavə, digər qəzet və jurnallarda gənclərin gen-bol dərc olunmaları, doğrudan da, təqdirəlayiqdir. Gənclər müəyyən ədəbi birliklərdə və qruplarda birləşə bilirlər, sanki XIX əsrdəki ədəbi məclislər müasir formada davam edir. Vaxtilə gənc şair və nasirlər ilk kitablarını çap etdirməkdə çox çətinlik çəkirdilər, onların mətbuatda ilk çıxışları ilə ilk kitablarının çapı arasında ən azı on-on beş il bir zaman məsafəsi dururdu. İlk şeir kitabları da uzaqbaşı iyirmi şeirdən ibarət olurdu və əksəriyyətində də birinci şeir Leninə, partiyaya aid idi. Amma indi gənc şairlər və nasirlər üçün bu sarıdan heç bir problem yoxdur, elə gənc yazar tanıyırıq ki, onun heç otuz yaşı yox, amma üç-dörd kitabı çap olunub. Məsələnin maddi tərəfi var – hər il əllidən artıq gənc yazara Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin birillik təqaüdləri verilir.

Bəs gənclərin yaradıcılığına ədəbi tənqidin münasibəti necədir? Deyə bilərik ki, bu sahədə müəyyən ənənə indi də davam edir. Xatırlayaq Rəsul Rzanın, Bəxtiyar Vahabzadənin, Nəbi Xəzrinin, Qasım Qasımzadənin, Anarın, Elçinin müxtəlif illərdə gənc yazarların yaradıcılığı ilə bağlı yazılarını. Anar və Elçin son illərdə də gənclərin yazılarına münasibət bildirən məqalələrlə çıxış edirlər. Keçən il Anarın Azad Yaşarın şeirləri, Elçinin gənc şairələr haqqında yazıları böyük maraq doğurub. Son illərdə Sabir Rüstəmxanlı, Vaqif Yusifli, Əsəd Cahangir, Elnarə Akimova, Cavanşir Yusifli də gənclərin yaradıcılığına biganə qalmamışlar. Xüsusilə, Sabir müəllimin gənclərin şeir kitablarına yazdığı ön sözləri yalnız ön söz və xeyir-dua kimi yox, həm də bu cavanların gələcəyinə inam hissi kimi qəbul etmək olar.

Nəhayət, bir məsələni də xüsusi qeyd etməliyik. Ədəbi gəncliyin tanınmasında heç şübhəsiz, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin ədəbi orqanları – 100 yaşlı “Azərbaycan”, 55 yaşlı “Ulduz” jurnalları, 88 yaşlı “Ədəbiyyat qəzeti”nin rolunu unutmaq olmaz. Gənclər birmənalı olaraq bu qəzet və jurnallarda dərc olunmağa can atırlar. “Azərbaycan” jurnalı böyük bir missiyanı yerinə yetirir, “ədəbiyyatımızın güzgüsü”ndə hər il yeni romanlar, povestlər, poemalar, çox sayda şeirlər, tənqidi məqalələr, publisistik yazılar, tərcümə əsərləri təqdim olunur, Amma ədəbi gəncliyə də geniş yer verilir, hətta jurnalın elə sayı olur ki, istedadlı bir gəncin şeirləri ilə açılır. Biz jurnalda gənc yazarların povest və romanları ilə də tanış oluruq. “Ədəbiyyat qəzeti”nin də elə sayı yoxdu ki, orada gənclərin şeir və hekayələrinə yer verilməsin. “Ulduz” jurnalına gəlincə, bu dərgini ədəbi gəncliyin açıq qapısı adlandırmaq olar. Bu açıq qapıdan bizə yaxşı tanış olan gənc yazarlarla yanaşı, ilk dəfə şeir və hekayələrini də oxuyuruq. Baxın, nə qədər yeni imza: Rəşad Nağı, Nurlan Suvarov, Əfsanə Qurbanlı, Bəhruz Xəlil, Çinarə Omray, Şəfaqət Cavanşir, Aygün Yaşar, Vüsal Ağa, Aqil Bəkir, Nurlana Umudvar, Azər Ərzi, Səddam Laçın, Təranə Dəmir, Zülfiyyə Yaqub qızı, Ülviyyə Qəhrəman, Günel Mehri, Günel Xəzəl və b. Bunların sayını yenə artıra bilərik. “Ulduz” jurnalı ilə bağlı üç yeniliyi nəzərə çarpdırmaq istəyirəm. Birincisi: “Ulduz”da xaricdə yaşayan gənc həmyerlilərimizin yazılarına da yer verilir, ikincisi: “Dərgidə kitab” səhifəsi hər bir gənc yazarın şeir və nəsr əsərləri ilə qarşılaşırıq, yəni gənc bir yazarın yaradıcılığı bir qədər dolğun şəkildə nəzərə çarpdırılır, üçüncüsü: gənc yazarların özüylə söhbəti maraqlıdır, biz o gəncin həm şeirləri və nəsr əsərləri ilə tanış olur, həm də onun ədəbi düşüncələri ilə. Biz ədəbi gəncliyə öz qapılarını açan “525-ci qəzet” və “Ədalət” qəzetinin də rolunu unutmuruq.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

Mənbə: https://edebiyyatveincesenet.az/

“Gələcək gün” romanının qəhrəmanı Firudin İbrahimi ilə bağlı Mirzə İbrahimovun 1949-cu ildə qələmə aldığı və “Kommunist” qəzetində dərc olunmuş məqaləsi (İxtisarla)

Nizami dar ağacına gedərkən şadlıq edən bir qəhrəmanın əfsanəsini yaratmışdır. Həmin qəhrəmandan soruşurlar: “Bir neçə dəqiqə sonra öləcəksən, niyə sevinirsən?”. O:

– Bu az qalan ömrümü nə üçün qəm-qüssə içində keçirim? – deyə cavab verir.

Bu qəhrəmanı, həyatı tərənnüm edən mübarizə və yaşamaqda məna tapan böyük şair xəyalı yaratmışdır. Lakin belə mərd və məğrur qəhrəmanlar yalnız şair xəyalının məhsulu olsaydı, xalqlar tarixi çox kasıb və yeknəsəq olardı. Azadlıq döyüşləri və inqilabi mübarizələr hər xalqın tarixində yüzlərlə belə qəhrəman  yetişdirdiyi üçün romantik bir gözəlliyə malikdir. Azərbaycan xalqının 1945-1946-cı illərdə İran istibdadı və əsarəti əleyhinə apardığı şərəfli azadlıq mübarizəsinin qızıl səhifələrində də Nizami əfsanələrinin qüdrət və gözəlliyini saxlayan yüzlərlə bu cür qəhrəmanın şəkli çəkilmişdir… Budur, o şəkillərdən birisi, tamaşa edin…

Amerikan-ingilis tankları və təyyarələri ilə Cənubi Azərbaycana soxulmuş, onun şəhər və kəndlərini xarabazara çevirən İran işğalçı orduları Təbrizi qana boyamışdılar. Qəhrəman demokratlar amansızcasına təqib olunurdular. Onları günün günortaçağı sorğusuz-sualsız güllələyir, arvad və uşaqlarını diri-diri quyulara atır, qızlarını soyundurub küçələri gəzdirirdilər. Mürtəcelər canlı insan bədənindən məşəllər düzəldir və demokratların evlərini talan edib yandırırdılar. Təbriz məhbəsləri ağzına qədər adamla dolu idi.

Məhbəslər və dar ağacları – İran ordusu və zabitlərinin Təbrizə gətirdiyi hədiyyə idi. Sübh açılarkən bu məhbəslərdən çıxarılanlar dar ağaclarında öz şərəfli və namuslu həyatlarını başa vururdular… Belə bir zamanda, məhbuslardan birisinə səhər tezdən asılacağını bildirmişdilər. Bütün gecəni ölüm hökmü altında yaşayan və yoldaşlarına insanın xalq qarşısındakı borcundan, mübarizə və həyatın şirinliyindən danışan məhbus sübh açılarkən durub səliqə ilə üzünü qırxmış, təmiz köynək geyib təzə qalstuk bağlamışdır. Təəccüblə:

– Bu nə üçün? – deyən yoldaşına o, belə cavab vermişdir:

– Biz təmiz və aydın bir həyatla yaşadıq, nə üçün dar ağacı altına əzgin və çirkli gedək?!.

Bu qəhrəmanın adı Firudin İbrahimidir. O, Azərbaycan demokrat partiyasının üzvü, milli dövlətin prokuroru idi. Onu şəxsən tanıyanlar bilir ki, Firudin ancaq bu cür hərəkət edə bilərdi.

İnsanların əksəriyyəti mütərəqqi ictimai əqidə və tarixi həqiqətlərə böyük təcrübə, müşahidə və mübarizə nəticəsində, səhv və büdrəmələri olan bir yol keçdikdən sonra gəlib çıxırlar. Elə insanlar da olur ki, onlar bu həqiqəti birdən-birə qavramasalar da, yalana da uymurlar, ağır səhvlərə yol vermədən mütərəqqi ictimai idealı dərk edirlər. Belələri əksərən xalqın içindən çıxmış, xalq həyatı ilə yaşayan və yüksək təbiətli adamlar olur. Onlar bir dəfə könül verdikləri idealdan nəinki bir daha dönməz, hətta soyumaq, süstləşmək nə olduğunu bilmədən getdikcə daha qızğın bir ehtirasla həyatlarını ona həsr edərlər. Firudin İbrahimi belə adamlardan idi. O, Azərbaycanın milli azadlıq və İranın demokratik inkişaf idealına qəti iman gətirənlərdən idi.

Firudin 1918-ci ildə Astarada doğulmuşdu. Yeddiillik məktəbi orada qurtarmış, sonra Tehran darülfünununun Hüquq fakültəsində ali təhsil almışdı. Həyatı əvvəldən xalq ilə bağlı olmuşdu. Hələ uşaq ikən, atası mütərəqqi görüşləri üçün müstəbid Rza xan tərəfindən Azərbaycandan sürgün edilmişdi.

1945-ci ilin axırları, Cənubi Azərbaycanda demokratik dövlətin yaranmasının ilk günləri idi. Hələ Zəncanda satqın mülkədar Zülfiqarinin quldurları, Urmiyada sərhəng Zəngənənin hərbi hissəsi demokratik xalq hakimiyyətinə tabe olmaq istəməyib qanlı terror düzəltmişdi. Müstəbid və mürtəce İran dövlətinin qoşunları Azərbaycana girmək üçün Qəzvinin qapısında – Kirəcdə dayanmışdı. Belə bir zamanda Firudin İbrahimi Pişəvəri tərəfindən yenicə prokuror təyin edilmişdi. Pişəvərinin və milli dövlətin prokuror seçərkən Firudinin namizədliyini irəli çəkməyinin də xüsusi mənası vardı: məlum olduğu üzrə məhkəmə İran hakim dairələrinin qanlı əməllərini pərdələyən və soyğunçuluq üçün istifadə etdiyi mühüm vasitələrdən birisidir. Buradakı püşvətxorluq, satqınlıq, böhtan və ədalətsizliyin təsviri qeyri-mümkündür. Buna görə də milli demokratik dövlət ancaq xalqa məhəbbəti, təmiz vicdanı və namusu ilə tanınmış bir adama prokurorluğu etibar edə bilərdi. Belə bir zamanda Firudin İbrahimi işə başlamışdı. O, bir yandan köhnə, pozğun əxlaqlı prokuror işçilərini yeni, xalq üçün yaşayan məsləkli və vicdanlı adamlarla əvəz edir, o biri yandan xalqın qəddar düşmənləri, xarici imperialistlərin satqın nökərləri olan mürtəcelərlə amansız mübarizə aparırdı.

Onun ilk atəşin çıxışı Azərbaycan xalqının cəlladı, silahsız Urmiya demokrat-kəndlilərini tankların altında əzmiş sərhəng Zəngənənin mühakiməsində olmuşdu. Firudin aydın və kəskin dəlillərlə Zəngənənin cinayətlərini sübut edərək ona ölüm cəzası tələb etmişdi. Sabahısı liberal təbiətli və hər işdə “mötədil siyasət” tərəfdarı olan bir ağa “xeyirxahlıqla” Firudinə müraciət edərək:

– Oğlan, sən hələ çox cavansın, – demişdi, –  dünya görməmisən, mənim sözlərimə qulaq as, bilməyə-bilməyə ki, bu işlərin axırı hara gedib müncər olacaq, niyə belə tünd başlamısan. Niyə özünə düşmən qazanırsan. Bir fürsətdir keçib əlinə, olmusan müddənlümumi, istifadə elə, özünə dost qazan. Demirəm Zəngənəni təmizə çıxart, yox, amma ölüm də tələb eləmə…

Bu sözlərdən Firudinin siması ona xas olan qəribə bir uşaq təbəssümü ilə işıqlandı:

– Deməli, xalqın mənə etibar etdiyi vəzifədən bir sərmayə kimi istifadə edim? Yox! Mən bunu bacarmayacağam. Bizim hərəkat Azərbaycan tarixinin parlaq və müqəddəs bir səhifəsini təşkil edir. Bu hərəkat köhnə quruluşu dağıtdığı kimi köhnə əxlaqı da dağıdır. Biz xalq işindən şəxsi xeyrinə istifadə edən fasid və əxlaqsız adamların yolunu tuta bilmərik. Belə etsək gələcək nəsillər bizə lənət oxuyar. Biz dostla da, düşmənlə də “müdara etməyə” çalışan, pisə də yaxşı kimi boyun əyən bazar əhlinin əxlaqı ilə də yaşaya bilmərik. Biz əsri siyasət və idealı meydana çıxmış bir firqənin övladıyıq. Bu firqənin bayrağında “xalq və azadlıq” sözləri yazılmışdır. Bu iki söz bizim bütün məramımızdır. Ona zidd olan hər kəs bizim düşmənimizdir və ölümə layiqdir.

Firudinə “nəsihət” vermək istəyən ağanı bu sözlər qane etmədi, hətta onlardakı məna və məntiq, deyəsən, ona qətiyyən anlaşılmaz göründü:

– Oğul, məram məramlığında, adama yaşamaq da lazımdır. Adam gərək bir sabahkı gününü də düşünsün, birdən olmadı belə, oldu elə, Pişəvəri getdi, Tehran gəldi, Zəngənəni, ya qeyri bir Zəngənəni də gətirdi qoydu Təbrizə vali. İndi elə tərpən ki, onda özünü dar ağacına çəkməsinlər. Mən bunu deyirəm. Yəni deyirəm ki, adam öz-özünə ölüm hökmü çıxarmasa yaxşıdır.

Firudin çox ciddi bir hal aldı:

– Siz güman etməyin ki, mən elə bir günün mümkün olacağını düşünməmişəm. Yox, mən onu sizdən qabaq düşünmüşəm, çünki mən Tehranın satqın dairələrini də, onların ağalarının siyasətini də sizdən yaxşı bilirəm. Lakin elə o günü düşündüyüm üçün də mən Zəngənələrə ölüm hökmü tələb etmişəm. Çünki biz xalqın taleyi ilə ehtikar edən alış-verişçilər deyilik, onun azadlığı yolunda mübarizəyə qalxmış sərbazlarıq. Ölüm bizi qorxutmur.

Bir müddət sonra başqa bir canilər dəstəsi Təbriz xalq məhkəməsinin qarşısında durmuşdu: bu dəstəyə təbrizlilər arasında məşhur olan qarnı yırtıq Kazım başçılıq edirdi. Bu adam sinfi mənsubiyyətini itirmiş, yol kəsən, cibə girən, ev yaran, qatil bir şəxs idi. Onun dəstəsi, gecə adamların qabağını kəsib başından papağını, əynindən paltarını çıxarır, həyansız evlərə soxularaq cavan qız və gəlinləri zorlayırdılar. Tehran mürtəceləri və Seyid Ziyanın tapşırığı ilə qarnı yırtıq Kazımın, faşist tipli dəstəsi siyasi terror və sui-qəsdlər təşkil edirdi. Bu dəstənin mühakiməsində də Firudin atəşin çıxış edərək siyasi qatillər, əhalinin əmin-amanlığını pozanlar, ictimai müaşirət qanunlarını və əxlaqını saymayanlarla amansız olmağı tələb etmişdi.

Təbrizin qarnı yırtıq Kazımlardan təmizlənməsi ilə şəhərdə müstəsna bir asayıiş və qayda bərpa edilmişdi. Firudin İbrahimi bütün məhkəmə və prokuror işçilərindən yüksək axlaq və məslək sahibi olmağı tələb edir, onları inqilabi qanunların gözətçisi sayırdı. 

Az bir müddətdə Firudin Azərbaycan məhkəmə və prokuror işçilərini əsasən doğrudan da, xalq işinə sadiq və namuslu şəxslərdən seçə bilmişdi.

Firudin açıq fikirli, qabağı görən, Azərbaycan, fars və fransız dillərini mükəmməl bilən bir dövlət xadimi idi. Onun geniş məlumatı vardı. Tarix, fəlsəfə və ədəbiyyat elmlərinə dərindən bələd idi. O, ağıllı yazıları və məruzələri ilə xalqın məhəbbətini qazanmışdı. Azərbaycan xalqının qədim babaları olan midiyalıların həyat və mübarizəsinə dair “Azərbaycanın qədim tarixindən” adlı kitabı qiymətli tarixi bir əsərdir. Bu əsərində Firudin qədim Midiya dövlətinin bugünkü Azərbaycan (şimali və cənubi) torpaqlarında əmələ gəldiyini göstərir, Azərbaycan xalqının midiyalıların həqiqi varisi olduğunu, midiyalıların İran müstəbidlərinə qarşı apardığı şərəfli mübarizələri tarixi və məntiqi dəlillərlə sübut edir. Kitabda adıçəkilən və sitatlar gətirilən qədim və müasir ədəbiyyat müəllifin geniş məlumat sahibi olduğunu göstərir.

Firudin İbrahimi son dərəcə təvazökar, xoşrəftar, mədəni bir insan və yaxşı yoldaş idi. Düzlük və sədaqət onun xasiyyətinin əsas cəhətləri idi. Firudin Azərbaycan xalqının  azadlıq mübarizəsinə son nəfəsinə qədər sadiq qaldı. O, gənc və saf həyatını xalqımızın qəddar düşmənləri olan İran mürtəceləri əleyhinə, vətənin azadlığı və səadəti yolunda mübarizədə qurban verdi. Azərbaycan xalqını böyük övlad məhəbbəti ilə sevən Firudin İranda yaşayan başqa xalqlara da azad və xoşbəxt həyat arzu edirdi. O deyirdi:

– İnsanlar arasında ümumən ədavət toxumu səpmək çirkin işdirsə, xalqlar arasında ədavət törətmək yüz qat çirkin və murdar işdir.

Onun ruhi mətanət və böyüklüyü, imperialistlərə qarşı nifrəti məhbəsdə olarkən parlaq bir şəkildə özünü göstərdi. İngilis və Tehran müxbirinin zindanda Firudinlə olan görüşü bu cəhətdən çox maraqlıdır. Müxbirlərə verdiyi cavablar göstərir ki, Firudin məhbəsdə də ruhdan düşməmiş, öz səliqə və təmizliyindən əl çəkməmişdi. Kameranın son dərəcə soyuq olduğunu qeyd edən müxbirlər, gözəl bir oğlanın çiyninə qiymətli bir şal salaraq sobanın yanında durduğunu yazırlar. Firudin müxbirin:

– Siz prokuror olarkən nə iş gördünüz? – sualına

– Biz əsassız olaraq zindanlarda cürüyən adamların işinə baxıb azad etdik. Xalqı fəsad və oğru hakimlərin əlindən qurtardıq – deyir.

– Bəs hanı o xalq, nə üçün sizi öldürmək istəyirlər?..

– Bizi öldürmək istəyən imperialistlərin əmri ilə hərəkət edən Tehran mürtəcelərinin bıçaqçı dəstələridir. Xalq isə zəhmətkeş fəhlə və kəndlilər, qulluqçu və ziyalılardır ki, onların da hazırda dili və əli bağlanmışdır. Lakin onların bütün zəncirləri qıracağına əmin ola bilərsiniz…

Firudin Azərbaycanda demokratik hərəkat başlananda da, xalq hakimiyyəti yarananda da, Tehran irticası müvəqqəti qalib gəlib dar ağacları quranda da bu əqidə ilə yaşadı. O, ölümlə üz-üzə gəldikdə belə bu ümidini itirmədi. O, Azərbaycan demokrat firqəsi Mərkəzi Komitəsinin binasını canilərdən qoruyaraq atışdığı zaman bu əqidə ilə yaşayırdı.

Tehran mürtəceləri xalqın qəzəbindən qorxaraq Firudini səhər saat beşdə Təbrizin Səttarxan xiyabanının başlanğıcında Gülüstan bağının ağzında edam etdilər. Buna baxmayaraq qocaman Təbriz öz sadiq oğlu ilə ləyaqətlə vidalaşdı. Onun məğrur halda dar ağacına getdiyini görənlər ayaq saxlayır, uşaqlar və qocalar böyük bir kədər içində dayanıb başını aşağı dikir, başı çadralı qadınlar uşağını qucağına basaraq: “Ah, Firudin!” –  deyə göz yaşı tökürdü. Çünki nəcib ürəkli Firudini xalq böyük bir məhəbbətlə sevirdi. Tehran mürtəceləri öz xarici ağalarının əmri ilə Azərbaycanın bu mərd və namuslu oğlunu Təbrizdə dar ağacından asdılar. Onların amansızcasına qətl etdiyi minlərlə qəhrəman kimi Firudinin  də adı və xatirəsi xalqın qəlbində əbədi olaraq yaşayır və qocalardan körpələrə qədər hamını “intiqam, intiqam!” deyə mübarizəyə çağırır.

“Kommunist” qəzeti

4 iyun 1949, №108, səhifə 3.

Mənbə: https://edebiyyatqazeti.az/

Poeziyamızın canlı klassiki, Xalq şairi  Nəriman Həsənzadənin şair Əkbər Qoşalıya qarşıdan gələn 50 illik yubileyi münasibəti ilə ünvanladığı ürək sözlərini diqqətinizə çatdırırıq. 

Hörmətli Əkbər Qoşalı qardaşım, siz şərəfli əlli yaşınıza ədəbi yaradıcılığınızın və ictimai fəaliyyətinizin halal nüfuz qazandığı bir vaxtda qədəm qoyursunuz.

Bir növ “Seçilmiş əsərlər” təsiri bağışlayan “Ürək daşı” adlı kitabınızdakı şeirləri məmnuniyyətlə oxudum, bizim sonuncu Yazıçılar Qurultayında müasir poeziyamız barədə məruzəçi gözəl şairimiz İbrahim İlyaslının əhatəli ön sözünü də maraqla izlədim. Bütün bunlardan savayı, Şuşa haqqında yazdığınız şeirləri, poemaları görkəmli tənqidçimiz Vaqif Yusiflinin Türk dünyası ilə sizin geniş yaradıcılıq əlaqələrinizə həsr etdiyi həcmli təhlili də bu fikri hallandırır ki, sizin türkçülüyünüz və bütün yaradıcılığınız ədəbi hadisədir. Həm şəxsi, həm də ədəbi əlaqələriniz barədə deyilənlər, əlbəttə, məni sevindirir.

Dünya Gəncləri Türk Yazıçılar Birliyinin fəxri başqanı kimi, ədəbi-ictimai-siyasi hərəkata rəhbərlik edirsiniz. Qardaş türk ölkələrinin dünyada türk həmrəyliyini elan etdiyi bir vaxtda, bu ədəbi-ictimai fəaliyyətiniz yəqin ki, böyük məna kəsb edir.

Qazax yazıçısı Rəhimcan Otarbayevin Bakıda nəşr etdirdiyiniz  “Baş” romanının həm redaktoru, həm də ön sözün müəllifi olmağınız da  yuxarıda dediyim mənada “sözsüz” təqdirəlayiqdir.

Əkbər, mən sizi, sizin şeir yaradıcılığınızı heç kəslə müqayisə etmək fikrində deyiləm.  Hərçənd, deyirlər ki, hər şey müqayisədə görünür. Müqayisəsiz görünürsə, buna ehtiyac varmı? Görünən dağa nə bələdçi?

Bu dünya köhnə dünyadı, siz onu təzə görə bilirsiniz, buna inandığınız üçün də oxucunu inandıra bilirsiniz. Məncə, bu təbiidir. İstedadın gözü görür, qulağı eşidir, qəlbi də duyur.

“Türkçülüyüm tutdu yenə” deyirsiniz. Bu, şairin ilhamlı çağıdı. Rəssama and verir ki, “Sən fırçan!” incimə, sənin odandan heç bir şey götürmədik. “Fırça” burada təkcə kolorit xatirinə deyil, and yeri kimi Tanrı əvəzi işlədilir.

“…Bəlkə gözümüzdə,

könlümüzdə,

götürmüşük nəyisə, –

o dağınıq adamın sənətçi nizamından.”

Başqa bir şerində şair Tanrı and yeri kimi “Daşkənd eşqinə”, “Babək deyən bir cüt qolun eşqinə”, “Xətayinin başladığı ulu yolun eşqinə”, “…Turan adlı acunun eşqinə” və başqa  bu kimi tərkiblərdən istifadə edirsiniz. “Ömür deməm ömürə”, “Ömür dedim ölümə!” deyə poetik manifestinizi elan

edirsiniz.

Bu gün,

əlbət, bir gün

olanlar olmayacaq,

olmayanlar olacaq.

Nə qurşun atdıq bir kəsə,

nə qurşun atdılar ölək:

ölüm demə ölümə,

yol yoxsa

cavan ölümə.

Onsuz da

olanlar olmayacaq,

olmayanlar olacaq.

Nə qurşun atdılar ölək,

nə qurşun atdıq bir kəsə:

Ömür dedim ölümə,

özüm dedim özümə.

Bütün ölümlər

ölümə aparır.

Baxma, hər ölünü bir qoşun aparır,

kim dünyadan nə götürür?

Qoy desinlər, bir şair

dünyadan qurşun aparır.

“Bu elitar mədəniyyət” xüsusi qabiliyyəti olan və maariflənmiş azlıq üçündür” deyən bir Avropa kulturoloqundan fərqli olaraq, böyük italyan filosofu və tarixçisi Benedetto Kroçe  “İnsanın işığa doğru uzanan fasiləsiz yolu” kimi qiymətləndirir və əlavə edir ki: “poeziya kainatın vəznini (ritmini) duymaqdırsa, fikir onu sistemə salmaqdır”.

Əkbər Qoşalının qoşmaları, gəraylıları, təcnisləri də şairin geniş dünyagörüşünün, həyat müşahidələrinin nəticəsi kimi qiymətlidir. Şeirin  dili rəvandı, ağızda saitlər samitlərə qarışmır, həcmcə qısa və yaddaqalandı.

“Ömrüm uzun çəkmədi,

kasıb gülüşü kimi”

“Qızlar yanmı çəkdi yanaqların, –

biz niyə əyilib əlindən öpdük?!”

“Bir göz var, istədim baxım yaşayım,

qoydular üz-üzə baxtımnan məni”.

“Nə iş görürəm, soruşma,

işim özümlə davadı”.

“Alnımı oxuyammadım,

alnı belə qırışammı?!”

Müxtəlif şeirlərdən götürdüyüm uzun-qısa bu misralar mənə bol məhsul gətirmiş ağaclarda bəhrəsinin ağırlığından əyilən nazik budaqları xatırladır.

Əkbərin göz açıb yaşadığı mühit – Tovuz tərəflər həmişə saz-söz sahibləri ilə məşhur olmuş, seçilmişdir. İndi də belədir. Mülkülü şair Həsən kişini mən yaxşı tanıyırdım. Bizim Vağzal Poyluda meşəbəyi işləyirdi. Onun sazı, şeiri, sözü həmişə məni heyran etmişdi. Sonralar Mikayıl Azaflı, Şəmşad Rza, Məstan Əliyev, Məmməd İsmayıl, Zirəddin Qafarlı, Məzahir Hüseynzadə kimilər şerimizi-sözümüzü şərəfləndirdi.

Belə bir tarixi şeir-sənət ocağında görünmək özü istedaddır (təkcə istedadmı?). Gəraylılarının birində şair həyatın ziddiyyətlərini, qaranlıq döngələrini görür, göstərir və şükr eləyir. Çünki müəllif inanır və inandırır ki, insan, onun gözəgörünməyən

gücü yenilməzdir.

Şeirlərin əsas leytmotivi məhək daşı, müəllifin ad verdiyi “Ürək daşı” məhz budur.

Bu əbədiyyəti şair eşqlə, qürurla qələmə alır və yanılmır.

Dizim yerə gələn vaxtı

güc gələn qeyrətə şükür.

Nur üzə hər gün təzədən

yaranan heyrətə şükür.

Yaxınları uzaq bildik,

uzaqları sazaq bildik.

Ölən öldü də,

bilmədik,

doğulan Mehmete şükür.

Ömür – durmur, axarında,

ölüm – bəlkə də yaxında.

Danışmağa söz qalıbsa,

şairə və şeirə şükür.

Hörmətli qələm dostum, bənzərsiz şeirlərində müşahidə etdiyim bir yaradıcılıq sirrini də (sirr demək mümkünsə) yeri gəlmişkən qeyd etmək istərdim: şair istifadə etdiyi bir ədəbi növ və janrda,  müxtəlif  növ və janrların elementlərini işlədir. Beləliklə də, ifadə etmək istədiyi poetik ümumiləşdirmələrə nail olur.

Təbiidir ki, söhbət sənətkardan gedirsə, o heç vaxt fəlsəfi-estetik cərəyanların məhdud çərçivəsinə sığa bilməz, əksinə, özüylə yeni bir fəlsəfi dünyagörüş, ədəbi növ və janr, üslub, yeni təfəkkür tərzi və sairə  gətirir. Bəzən özü bütöv bir ədəbi-

fəlsəfi mərhələyə çevrilir.

Yeni üfüqlər!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(26.01.2023)

Mənbə: https://edebiyyatveincesenet.az/

Eşqlə naxışlanan ömür kitabı…
Seyyid Əli:
“Elə bilməyin ki, uşaqlığımdan qaranlıq gətirib gözümə həsrət”
“Yeddinci qitə”
…Çox kitablar oxuyuruq: hərəsinin müəllifi də ayrı, mövzusu da, oxucusu da…
Ömür kitabları da elədir: lakin yazanı birdir – bizi yaradan Tanrımız. Tanrı yazana pozu yoxdur. Bunu da zaman-zaman müdriklərimiz söyləyib.
Bir “kitab” oxumuşdum. Ömür kitabı idi, müəllifi ulu yaradan. Bu “əsər” çox müdrikləri heyran qoymuşdu. Mən onu “yeddinci qitə” adlandırmışdım. Hətta, bir qəzet də buraxmışam bu adda: “Yeddinci qitə”. Möcüzələrlə dolu bir “kitabı” axıra kimi oxuya bilmədim. Qəfil əsən səmum küləyi onun ömür səhifələrinin “vərəqləri”ni qoparıb apardı…
İyirmi beş ildi ki, həsrətini çəkdiyim (başqa kəlbəcərlilərimin məndən artıq çəkdiklərinə şübhə eləməsəm də) Kəlbəcərimdə dünənim “dumanlı Albion” kimi xatırlanır. Uşaqlıq və yeniyetməlikdən bu mözücələrlə dolu hikmətlilər yurduna sanki həsrət qalacağımızı hamımız bilirmişik. Bəlkə də gözdən-könüldən uzaq tutmaları idi bu fəhmi bizə verən, bilmirəm. Hələ ötən əsrin 70-ci illərində şair Ənvər Rzamız görün necə duyurdu bugünkü dəhşətləri – Kəlbəcərin düşmən caynağına keçməsini və bağlı qalan yollarını:
…Haçalanar neçə kəndə,
Neçə bərə, neçə bəndə.
…Düşməni azdırar çəndə
Kəlbəcərə gedən yollar…
Bax belə… Ənvər Rzamızın vəsf elədiyi “yazda əriş-arğac, yayda örüş-arxac olan” yollarla üz tutaq Kəlbəcərə. Eh! O yollarımız 25 ildi ki, bax belədir:
…Haçalanmır neçə kəndə,
Yolçusu yox bircə bəndə.
Bir yaxşı bax, gör nə gündə,
Kəlbəcərə gedən yollar…
(Məhəmməd Nərimanoğlu)
Kəlbəcərlilərlə həmsöhbət olmaqdan kimsə doyub ki…
Hə, əziz oxucu, bir qədər uzaqdan və üzü Kəlbəcərə xəyali bir yol başlamağım təsadüfi deyil. Acılı-şirinli xatirələrimiz də orada, işğal altında qalıb. Sözümüz də, gözümüz də… Orada qalıb söz əhlimiz-nəğməli dilimiz, ağır elimiz də.
Kəlbəcərdə körpənin də dili musiqili idi. Deyirlər ki, kimi dindirirdin orada sənə qafiyəli cavab verirdi. Bu hikməti ölməz şairimiz Bəhmən Vətənoğlundan müsahibə alanda hiss etmişəm. Kəlbəcərdən ayrıldığımız on il idi. On sual verdim. Onuna da şeirlə cavab vermişdi. Allah rəhmət eləsin! Ona görə də kəlbəcərlilərlə həmsöhbət olmaqdan kimsə doyubsa, onun səmimiyytinə inanmayın.Kəlbəcər ədəbi mühiti haqqında yüksək fikirdə olanlara təşəkkür edirəm. Onun zənginliyi ayrı-ayrı fitri istedada malik kəlbəcərlilərin çoxluğundan deyil, ilk növbədə artıq tanınmaqlarındandır, həm də Tanrı vergili olmaqlarından…
Hələ Kəlbəcər rayon Aşıq Şəmşir adına mədəniyət evində və sonralar orada çıxan “Yenilik” qəzetində çalışarkən bütün kənd-kəsəklərimizi gəzərkən neçə-neçə istedadlılarla həmsöhbət oldum. O zaman düşünürdüm idi ki, axı, bu insanların yaradıcılığı heç də tanınmış, məşhur şairlərinkindən zəif deyil. Bəs səbəb nədir ki, ustad Dədə Şəmşirdən (Allah Səməd Vurğuna rəhmət eləsin) savayı bir aşıq, şairimizin adı respublikada rəsmi şəkildə çəkilmir, onlara fəxri adlar verilmir, kitabları nəşr edilmir?!
Kəlbəcərin işğalından sonra həmin ədəbi mühitin ayrı-ayrı fərdləri özünü elmi və ədəbi ictimaiyyətə təqdim etdikdən, eləcə də Qənbər Şəmşiroğlunun təşəbbüsü ilə şair Yusif Hüseynlə birlikdə toplayıb Kəlbəcər ədəbi mühitini “Kəlbəcər: sazın-sözün harayı”,”Kəlbəcər dünyası: folklor nümunələri” və s. kitabları nəşr etdirdikdən sonra bu məsələnin incəlikləri açıldı.
Kəlbəcərin insanları da sərvətdir
Açığı, Kəlbəcər fiziki mənada əlimizdən çıxandan sonra onun mənəviyyat beşiyi, əsl cənnət-məkanlığının fərqinə vardıq. Onun insanlarının da sərvət olmasını, hətta, ulu öndər Heydər Əliyevin dilindən belə eşitdik. 1996-cı ildə bir qrup kəlbəcərlilərlə görüşündə səsləndirmişdi bu fikri: “Kəlbəcərin yalnız təbiəti, yeraltı-yerüstü sərvətləri deyil, onun insanları da sərvətdir…”
Bəli, Kəlbəcərə ilahi yaradan heç nəyi əsirgəməmişdi, bircə cvanyandıran rəhbərlərdən savayı. Onu da son illər daha çox duyduq.
Kəlbəcərlilərimizin ədəbi dünyasının zənginliyi daim məni heyran edib. Buna görə də onların bədii yaradıcılıq nümunələrinin toplanıb oxucu görüşünə gəlməsində əlimdən gələni əsirgəmədiyim üçün Tanrım da mənə bədii təfəkkürümün zənginləşdirilməsi yolunu əsirgəmədi. Mən də onların hər birinin yaradıcılığı ilə yaxından tanışlıqdan bəhrələndim, öyrəndim, zənginləşməyə çalışdım. 100-dən artıq kəlbəcərli şairin, söz-qələm adamının yaradıcılığna, istedadına ayna tutmuşam. Bir o qədərinin də kitablarını çapa hazırlayıb, ön söz yazmışam. Doğrudur, bu canıyananlığım bəzən mənə “töhmət” gətirib.
Arxamca dodaq büzüb,
“filankəsi Nərimanoğlu şair edib”,-deyiblər
Desinlər. Çünki özləri bir kəlbəcərlinin yaradıcılığına ayna tutmayıblar, naqisliklərindən.
Belə söz və təbli şairlərimizi saymayacağam. Onlardan biri də Tanrı möcüzəsi kimi tanınan Seyid Əlimiz idi, Allah rəhmət eləsin! Kəlbəcərdəikən Seyidin mahir saz ifaçısı və klassik Azərbaycan ədəbiyyatı bilicisi olduğundan xəbərdar idim. Kəlbəcər RPK-nın katibi İnqilab Nadirov, hətta, Seyidə şəxsi kitabxana da yaratmışdı. Azərbaycanın tanınmış söz adamları, xalq şairləri, xalq artistləri, ədəbiyyatşünas alimlərdən belə yolu Kəlbəcər və İstisuya düşənlər Seyid Əli ilə yaxından atnış olur, onun hikmətlərinə heyran qalırdılar.
Bir dəfə “Aşıq Pəri” məclisinin üzbvlərindən bəziləri Kəlbəcərdə qonaq idi. Həmin vaxt xalq şairi Bəxtiyar Vahabzadə də Seyidin ziyarətinə gəlmişdi. O görüş rayon mədəniyyət evində keçirilirdi ki, daha geniş tamaşaçı toplaşsın. Seyid Əlinin nəinki şeirləri, sazda mahir ifası da xalq şairini elə ağlatdı ki, salon bu yaşdan boğulurdu. Seyid Əli sazı yox, öz dünyasını səsləndirirdi. Gözləri anadangəlmə görməyən (cüzi şəkildə) bir insan böyük bir kitabxananın fondunu necə oxuyurdu, İlahi, sazı necə incə ruhda dilə gətirirdi.
İllər aradan keçdi. Seyid Əlini, yuxuda ona buta verilən yarını da itirdik. Seyid Əli öz ölümünün tarixini öncədən demişdi. Atası Seyid Xudaverdini itirdikdən sonra bu ayrılılğa dözmədi, cəmi 26 illik ömür kitabı isə min illər oxunacaq bir qara dastana çevrildi.
Köhnə söhbətə yeni ovqat
Bir gün yaxın dostum, əslən Kəlbəcərin Zar kəındindən olan Bəhram qardaşıma Gəncədə görüşərkən dedim ki, Seyid Əlini yuxuda görmüşəm. Məndən yamanca razılıq edirdi. Kəlbəcər aşıq-şairlərini bir ədəbi aləmdə-kitablarda təqdim etdiyim üçün. Amma özündən demədi. Bəlkə Seyidin şeir dəftərini qardaşından alasan. Onu kitab kimi nəşr etdirim?! Bəhram buna razılaşdı. Amma aradan illər keçdi. Bir gün Bəhram öz yoldaşının kitabını Bakıda nəşr etdirmək üçün yolunu yanımdan saldı. Köhnə söhbətə yeni ovqat qatdıq:
-Nə oldu, Seyidi unutdun?! Qardaş, niyə onun şeirlərini toplamadın, gətirmədin?- Mən ondan soruşdum.
-Eh, vallah, dəfələrlə Seyidin şeirlərini “aşıqlar” öz adlarına oxuyublar. Qardaşı da bundan incik düşüb. Dəfələrlə dedim, razı olmadı…
Söhbətimiz burada bitsə də, Seyid Əlinin ruhuna olan mənəvi borcumu yerinə yetirə bilmədiyimi özümə bağşlamırdım. Və bir gün gənc qələm dostum, istedadlı şair, Elməddin Nicat mənə Seyid Əlinin həcmcə kiçik, səhifəcə yığcam, lakin düşüncəcə dəryalar qədər dərin olan “Görmürsənmi xəyaldayam” kitabını hədiyyə etdi. Kitab daim əməkdaşlıq elədiyim “Adiloğlu” nəşriyyatında işıq üzü görmüşdü. Kitabın redaktoru isə qələminə və şəxsiyyətinə böyük hörmət bəslədiyim şair Nadir Məmmədli idi. Elə ön sözü də o yazıb. 2008-ci ildə çapdan buraxılan kitab 10 ildən sonra mənə çatmışdı. Vərəqlədim dönə-dönə. Şeirlərini dəfələrlə, düşünə-düşünə oxudum. Həyatının bilmədiyim məqamlarını öyrəndim.
Bəzi məqamlarla sizi də tanış eləmək borcundayam. Nadir Məmmədli yazır: “Seyid Əlinin şərəfli bir şəcərəsi var: üçüncü babası Mir Yaqub ağa Cənubi Azərbaycanın Xoy şəhərindəndir. Təxminən XIX əsrin sonlarında Mir Yaqub ağanın oğlu Seyid Məmməd hansı sabəbdənsə (o zaman İranda milli azadlıq mücahidləri ölkədən perik salınırdı. Xiyabani inqilabı dövründə bir çox soydaşımız, elə bu sətirlərin müəllifinin ulu babası Məşədi Səfər də Təbrizdən bu taya gəlib-M.N.) ailəsindən uzaqlaşıb Kəlbəcər rayonunun Zar kəndinə gəlmiş, burada məskunlaşıb ailə qurmuşdur. Kənd məscidində Quranın tədqisi ilə mıəşğul olmuşdur…”
Əli hissinin, ruhunun gözüylə görür, oxuyur və saz çalırdı…
Seyid Əli 1962-ci ilin mart ayının (təsadüfən “qara bayram” günü) dünyaya göz açıb. “Göz açıb”-əsluində doğulub, amma, gözləri bu fani dünyanın işığından məhrum olub. Çox cüzi görüb – iki addımlığı belə seçməyib. Bu sevincin ömrü də Əlinin özünükü kimi, qısa olub. Ailə bilib ki, o, gözlərindən şikəstdir. Əslində, qolundan tutub gəzdirdikləri Əli hissinin, ruhunun gözüylə görür və oxuyur və saz çalırdı…
Məktəb üzü görməyən Əli elmi və ədəbi dünyanın simalarını tanıyırdı, oxuyurdu. Onu ilk dəfə ədəbi ictimaiyyətə mərhum şairimiz Məmməd Aslan təqdim etdi: “Azərbaycan gəncləri” qəzetində Əli haqqında çap etirdiyi məqaləsindən sonra onun üstünə oxucu məktubları yaz yağışı kimi selləndi, gülləndi.
Seyid Əli fəlsəfi düşüncələri dərya olan şair idi. Sevgisi də ümman idi, məhəbbəti də, qəm-kədəri də. Sanki Yaradan ona istədiklərini eyni ölçü-biçidə vermişdi:
Əliyəm, qəm-kədər sirdaşım oldu,
Taleyimlə mənim savaşım oldu.
Qəlbimi ovudan göz ayşım oldu,
Güldürsən də məni, gülə bilmədim.
Əli gülməsə də, heç ağlamadı da…
Təcnis, divani, qoşma, gəraylı, rübai, qəzəl kimi klassik şeir növlərinə bələd olduğundan, fikrini nəzmə çəkən şair uzaqdan ona məktub yazan gözəllərdən birinə üz tutaraq təcnislə görək necə deyir:
Dinlə ürəyimin səsini, ey yar,
Könlümün mürğünə gözəl dən düşər.
Şair məclisində mənə inan ki,
Söhbət gözəllikdən, gözəldən düşər.
Baxışların məsum, hüsün füsunkar,
Dağ nərgizi kimi təravətin var.
Mənimlə görüşə gəlməsən, ey yar,
Yoluna baxmaqdan gözə nəm düşər.
Dilimdə bir işirin kəlməsən mənim,
Qəmzənlə bağrımı dəlmə sən mənim.
Əliyəm, üzümə gülməsən mənim,
Qara saçlarıma, gözəl, dən düşər.
Bir rübaisində nakam şair həmin mövzunu görün necə qələmə alıb. Nə göz inciyir, nə əl əl çəkir, nə göz əl çəkir:
Hicran salıb saçlarıma, göğzəl, dən,
Doyammıram sənin kimi gözəldən.
Qapına gəlməyə ehtiyacım var,-
Dilənçinəm, götürmərəm göz əldən…
Maraqlıdır ki, şair ədəbiyyat nəzəriyyəsinə elə bələd idi ki, o, bəzən şeirin müxtəlif, hətta, az-az işlədilən növlərinə belə müraciət edirdi. Elə “şapalaq qoşma”sı da bu qəbildən olan nümunələrdəndir:
A şöhrət sərxoşu, mənsəb aşpazı,
Yenə qaz götürüb havalanmısan.
Arxanda dayanıb dayın dağ kimi,
Əminin ağzıyla divalanmısan.
Çalış ona-buna badalaq atma,
Üz-gözünə dəyər şapalaq, atma.
Barsız söyüd kimi qol-budaq atma,
Bir də görərsən ki, ovxalanmısan.
Gəlsən də hərdənbir mənnən göz-gözə,
Dostuq, nöqsanını vurmaram üzə.
Yuxuda gördüm ki, dəymirsən gözə,
Bəlkə vəzifədən qovalanmısan?!.
Əlinin işığına bir pərvanə özünü oda vurdu
Bu yerdə bir daha qələm dostum Nadir Məmmədliyə təşəkkürümü bildirib, onun kitaba yazdığı ön söz yerində yazdığı “Ozanım heeeeyy!” məqalənisinə qayıdıram. Dostum yazır: “…Əlinin zəkasının gücünü Sədnik Paşayev, Bəxtiiyar Vahabzadə, Sabir Rüstəmxanlı, Ağalar Mirzə, Vidadi Babanlı, mərhum xalq artisti, qocaman muğam usdadı Yaqub Məmmədov kimi görkəmli sənətkarlar, alim və şairlər, füzulişünaslar görmüş, heyrətlənmiş, bu barədə yazılar yazmış, verilişlər hazırlamışdılar. Xalq arasında “Zarlı Əlif “, yaxud füzulişünas Əlif Abbasov el məclislərində Seyid Əli ilə Füzuli haqqında mükaliməyə girişəndə hamı heyrətdən çaşırdı. Əinin işığına bir pərvanə özünü oda vurdu – Göygöllü Mehriban. Əlini sevgi dağlarına səsləyən bu xanım sonradan Əlinin ömür-gün yoldaşı oldu – 1984-cü ildə evləndilər. Əfsus ki, övladları olmadı. Bu nisgil onun “Mənə yalan danış şeiridə aydınca sezilir”.
Əli ata-anaya qırılmaz tellərlə bağlı ovlad idi. Elə bu sevgi də onun ömrünə yarımçıq (bunu yaradanımız bilir-M.N.) nöqtə qoydu. Atası Xudaverdinin ölümünə dözməyən Əli yeməkdən qəti imtina edib və tezliklə onunla bir torpaqda yatacağına and içir (övlad məhəbbəti-M.N.). Bu da bir qara haşiyəli tarix: 1988-ci il iyun ayının 17-si. 26 yaşlı Əlinin ömrünün son dayanacağı.
Dünya işığından məhrum olan
Seyid Əlinin bəkirət gözü nurlu idi
Əlinin sinə dəftərinə üz tuturam. Sinəm alışır. Tərtəri istəyirəm. Birdən gözlərimdə kitabın ön sözündə Nadir müəllimin yazdıqları aşıb-daşır: “…2006-cı ilin noyabr ayının 18-dən 19-a keçən gecə. Tərtər-Bərdə arası Tərtər çayının sahilindəyəm. Qarşımda çiy kərpicdən tikilmiş iki daxma var. Onlardan birində acılar şəkmiş Tavat nənə (Seyid Əlinin anası-M.N.), Zümrüd, Tükəzban, bir də tabutunu çiynində gəzdirən Yusif qardaşım yaşayır. O birisi oğul-uşaq sahibi Xıdıra məxsusdur. Başçısını itirən, 13 illik (indi isə 25 ildir ki, kəlbəcərsizik-M.N.) qürbət əzabı və acınacaqlı bir yoxsulluğa düçar olmuş bu ailədəki qürurlu və dik baxışları gördükcə ürəyimə axan göz yaşlarımın içindən bir fərəh hayqırıb hər dəfə. Bircə Südabə çatışmır. Ailə qurub. Divardan Xudaverdi əmi ilə Seyid Əlinin şəkilləri mənə baxır. Dəyişən yalnız məkan və zamandır… Bu gün bura dostumun yazılarını araşdırmaq, çapa hazırlamaq məqsədilə gəlmişəm. Bunu Tavat nənədən gizlətməyi xahiş etdim. Xəstə, qoca ananın dərdini təzələmədim. Hansı kitab anaya oğlundan əziz olasıdır ki”?!.
…Aradan il yarım ötdükdən sonra bu daxmadan bir tabut çıxdı. Quruca nəfəs idi deyirlər. Bütöv canı, Bəhmən Vətənoğlu demiş, Kəlbəcərdə qalmışdı Tavat nənənin. Əlisi ilə Xudaverdisinin üz qoyduğu qara torpağa apara bilmədilər. Təsəllilər o oldu ki, Tərtərin sahilində ona qərib qəbir qazıldı. Qəriblərin qəbirləri də niskilli görünür ey, uzaqdan adamınü ürəyini üzür.
Tavat nənə Əlinin nə balasını gördü, oxşadı, oynatdı, nə də ilk və son kitabını vərəqləyib gözlərinə sürtdü…
Amma Əli yaşayır, Tavat nənənin ruhu şad olsun ki, belə oğul verdi cahana – dünya işığından məhrum olan Seyid Əlinin bəkirət gözü nurlu idi. Fəhmi ilə akademikləri heyrətdə qoyan söz-söhbəti qaldı, bir də dillər əzbəri olan şeirləri ilə yaddaşlara yazıldı.
Şeir varlığımdır, şeir canımdır,
Ayna bulaq olub axar ürəkdə.
Şeir sevincimdir, həyəcanımdır,
Odlu şimşək olub çaxar ürəkdə…
Məhəmməd NƏRİMANOĞLU

Kəlbəcərlilərin göz yaşları yenə də Tərtər kimi çağladı
…Bu günlərdə İbrahim Məşədi Kazım oğlu da gözünün ağı-qarası olmuş Arazına qovuşdu. Bu xəbəri alınca elə bildim ki, dağ-daş uçdu, qaldım altında. Necə də şimşək kimi çaxdı bu dağdan ağır xəbər. Az qaldım o xəbəri dilinə gətərinə qarğayım. Kimin dili gələrdi desin ki?..

---

Qara bir nağıl başlamaq istəyirəm, qəhrəmanı isə bir dastanlıqdır. Haqqında bir dastanlıq danışa bilsəm də, ikicə kəlmə yazmamışam və yenə də qələm əlimdə əsim-əsim əsir, sözlər məndən küsür. Şəninə dastan yaza bilmədim. Yazacaqlarımdan qorxmuşam. Gözə gətirə biləcəyimdən ehtiyatlanmışam.
Adını Araz qoyanda atası İbrahim dayı azərbaycanlıların o taylı-bu taylı Vətən ayrılığına son qoymaq istədi. Elə bildi ki, onun bu dünyaya gəlişiylə həmin həsrətə son qoyuldu. Bir gənclik ömrü yazıldı alnına. Qismətinə yazılanları oxumağa imkanı olmadı…
Araz Kəlbəcərdə doğulmadı, amma ata yurduna bağlılığını dəfələrlə təsdiqlədi. Heç deməzdin ki, Bakıda, keçmiş məşhur «sovetski» küçəsində doğulmayıb. Lap elə bil ki, ata yurdu Dərəqışlaqda, Dikyurdda, Şirinbulaqda, Çatımda, Xəndəklərdə yıxılıb-durub. O yerlərdə yolları yorub. Dişgöynədən bulaqlardan ötrü həmişə sinəsi pörşülənib. Elə bax bu həsrətdən göyərən dərdin qucağında da «yuxuladı»…, «dərin bir yuxuya getdi» Araz… 2011-ci ilin «Novruz» bayramı Kəlbəcərə gəlmədiyi kimi, Arazın da ömrünə qənim kəsildi «Axırçərşənbə»…
Araz uzaq bir səfərə çıxdı. Qayıdacağını bir kimsəyə deməyib. Anası Həyat xalanın ömrü-günü düyüldü bir boxçaya. İbrahim dayı qəlbinin ağrılarını azaldan iynə-dərmandan imtina elədi. Tək balasının dərdini alıb çiyinlərinə, ona görə də beli bükülüb. Necə də ağır olurmuş bala dərdi. Özü də tək balanın dərdi daha ağır imiş.
Bahar gəlmədi dağlara, çünki yağı tapdağındadır. Bahar bütün könüllərə də gələ bilmədi, çünki Araz kimi neçələri ata-ananı oğulsuz qoydu.
İki böyük, sayılıb-seçilən nəslin yetişdirdiyi tək oğul idi. Araz xarakterində də özü kirmi tək idi. Dostcanlı, qohumcanlılığı ilə ürəklərə yol açmışdı. Çalışdığı kollektivdə başına and içirdilər. «Azəryolservis» ASC-nin 67 saylı yol istismar müəssisəsinin baş mühasibi, demək, döyünən ürəyi idi. İşinə, vəzifəsinə məsuliyyəti nəinki rəhbərliyin, elə kollektivin də gözünü onu ucaltmışdı.
Yox, yox, mən onun təkcə işi, vəzifəsi barədə danışa bilmərəm. Araz bütöv bir şəxsiyyət kimi təkcə qohumların deyil, dostlarının yaddaşında ucalıb. Qoy ucalığında qalsın, biz onun ömür yoluna düşüb dünəninə yollanaq.
Araz İbrahim oğlu Cabbarov…
Ehh!.. Tərcümeyihalınımı yazacağam?! Rəsmiyyətdən daim uzaq olan Araz adını şərəflə daşıdığı çay kimi, gah aşıb-daşar, gah da sərin suya dönüb könüllərə axardı. Axdı, axdı, amma qovuşduğu dəniz olmadı, bir yoxluğa, dəryaya qarışdı. Onun yoxluğundan axan göz yaşları bir ümmana çevrildi.
Arazı toyunda tərifləyən az olmamışdı. Tanrıdan onu ata-anasına, həyat yoldaşına əmanətləmişdilər. Dilək dilənmişdi ki, qolu-budaqlı nəslin bir pöhrəsisən, Tanrı səni də qocaman palıd kimi böyütsün, kölgənin altına el-oba sığışsın, əmin oğlanları kimi…Lakin tərifə ehtiyacı olmayan Araz o təriflərdən çox-çox ucada idi.
Kəlbəcərin Dalqılınclı ellərini imam-peyğəmbər övladı adlandırardılar, biz orada olanda. Doğrudan da bu beş para kənddən çıxıb cəmiyyətə qovuşanlar özlərinin ziyalılıqları ilə tez bir vaxtda məşhurlaşırdılar. Arazın ata-babasıgil də cəmiyyətə ziyalılar tərbiyə edən Məşədi Kazımlardandır. Atası İbrahim Kazım oğlu Cabbarov, onun qardaşı İsmayıl Cabbarov təkcə beş para kənddə deyil, Kəlbəcərdə sayılıb-seçilən el ağsaqqalına çevrilmişdi: övladlarını oxudub ali təhsilli mütəxəssis kimi yetişdirdiyinə, el-obasının dərd-sərinə qaldığına, uzun müddət Kalinin adına kolxozun sədri vəzifəsində olduğu müddətdə kimsəyə bir qəpik rüşvət vermədiyinə, əksinə, cammatı torpaqla təmin edib, onların güzəranına kömək etdiyinə görə. Kəlbəcərsizlik illərində isə İbrahim dayı qardaşı oğlanlarının respublika miqyasında tanındıqlarına görə qürur duyur, fəxr edir, Arazın tək olmadığını görüb, sevincini bəzən gizlədə bilmirdi: Musa müəllim ailimliyi, Xəqani müəllim kəlbəcərlilərə və digər neçə-neçə imkansız ailəyə çörək verdiyinə görə. Qardaşı uşaqlarının savab qazandığını yaxşı bilirdi.
Arazı daha yaxından tanıdığım vaxtlardan qəlbimə yazdırdı adını. Arazı xalqımızın həsrət çayı adlandırması qəlbini incidirdi, hətta belə olsa da belə. Arazı dağa bənzətdim, ona görə də Murova, Kəpəzə, Dəlidağa. Araz çayı onun qəlbindən və ruhundan qaynadığını düşünürdüm.
Fikrim yenə də uçdu dağlara. Bizim beş kənd qılınclıların arasından çıxan və şəxsiyyətə çevrilənlər, nədənsə, qısaömürlü olublar. Mən onlara, doğrudan da peyğəmbər ömrü yaşadıqlarına – kimsənin «toyuğuna kiş demədiyinə» görə, imam övladları kimi baxmışam. Son 30-40 ildə onların arasından say-seçmələri itirmişik: Hacıbaba Mehtiyev («Axır çərşənbə» gecəsi yatıb «yuxuda qalmışdı»), Nizami və Məhsəti Abbasovlar, Tahir Mehtiyev, Famil Heydər oğlu, Mirzəli Yəhya oğlunun itkinliyi, Şamo Bəşir oğlunun qəfil gedişi, Araz Cabbarov, ötən il isə anası Cəmilə xanımın ruhən oğluna qovuşması….
Dərdlərimiz seyrəlmir, sıralanır sanki…
Əlli illik ömür yoluma dostlarım, tanışlarım, qohumlarım, məni yaxın-uzaq tanıyanlar ürək sözlərini yazıb verirdilər. Bir gün zarafatyana qayıtdı ki:
-Nərimanoğlu, qələm adamı olmayanlar söz yaza bilmirlər? Səni kənardakı dostlarından çox biz qohumlar yaxşı tanıyırıq. Eşitmişəm ki, haqqında kitab hazırlanır. Orda yəqin ki, bizə yer ayırmazsan.
Bu fikri bir batman balla həzm eləmək olmazdı. Xatirini çox istədiyimi özü yaxşı bilirdi. Yarızarafat-yarıgerçək cavab verdim:

• Mən kiməsə haqqımda söz deməyi özümə ar bilərəm. Heç kimə də deməmişəm (Bir nəfərdən savayı. Bilərəkdən də həmin sıradan bir nəfərin adını burada çəkmirəm) ki, mənim barəmdə nə isə yazsın – tərifli söz. Əgər məni olduğum kimi duyursansa, əlbəttə, yazdıqlarını qəlbimə köçürərdim…
  Aradan bir-iki gün keçmiş, zəngləşdik və o, bir vərəqlik yazını mənə verdi. Ötən il nəşr olunan «Məhəmməd Nərimanoğlu: Ömrüm kitab ömrü»nün 100-cü səhifəsindəki «50 yaşın işığı ikinci əlliyə düşsün» məqaləsini indi həyacansız oxuya bilmirəm. Mənə elə gəlir ki, nəfəsi, ruhu həmin yazıya hopub Arazın. Baxışlarımızla danışırıq.
  Sanki səsi gəlir qulaqlarıma: «Məhəmməd Nərimanoğlunu dağ çayına bənzədirəm: hərdən coşub-daşır və birdən də elə sakit-sakit danışır ki, inanmırsan bir dəqiqə əvvəlki adamdır. Başa düşmək çətin deyil. Sinəsində o qədər deyilməli və yazılmalı sözlər var ki… axı, ömür qısa bir yoldur, kimsə gedib sona çatır, kimlərsə onu başa vura bilmir. Yəqin ondandır ki, tələsir…».
  Arazın mənim barəmdə, özü demişkən, elədiyi «cızma-qaradan» onun qəlbinin dərinliklərində saxladığı və çoxlarına açmadığı fəlsəfi duyğularını duymaq o qədər də çətin deyildi. Bir səhifəlik yazıda o, bir insan ömrünün 50 illik yoluna işıq salır. Bu, o qədər də asan deyil. Əlinə ilk dəfə qələm alıb belə bir mövzuda özünü «imtahana çəkən» Araz Cabbarovun təəssüf ki, həmin yazını kitabda oxumağa ömrü çatmadı. Kitabın nəşr məsələsi gecikdikcə onun məni tələsdirməsini indi anlayıram. Nəhayət, kitab 2010-cu ildə işıq üzü gördü. Kitabı Araza çatdırmaq üçün dəfələrlə iş yerinə baş çəkdim, qismətdən bir-biri görə bilmədik. Qohumların birinin toyunda üstüörtülü şəkildə bildirdi gileyini:
  -Kitabının şirinliyini vermək mənə nəsib olmayacaq? Niyə mənə də kitabdan vermədin, axı, əvvəlkilərini hamıdan qabaq verirdin?
  Mən də öz narazılığımı gizlətmədim:
  -Mən piyada ola-ola dəfələrlə «Çermetə», iş yerinə gəlmişəm. Soruşa bilərsən. Hər dəfə iş otağının qapısnı bağlı görəndə peşman qayıtmışam…
  Beləliklə, Araz öz əli ilə qələmə aldığı yazını kitabda oxuya bilmədi. Görünür, onun barəsində mən söz açmalı və yana-yana danışmalıymışam, necə ki, illərdir bu ağrıları yaşayır və danışır, alışıb yanıram.
  Araz İbrahim oğlu mənim üçün, sadəcə, bu dünyaya sakitcə gəlib, öz missiyasını yerinə yetirib, gəldiyi kimi də çəkilib haqqa qovuşanlardan biri deyil. Bu sakitliyin arxasındakı təlatümü isə onu dərindən duyanlar oldu. Arazın dostları qohumlardan daha çox ağrını yaşayırlar. Dəfndə onların düşdüyü vəziyyəti, sadəcə, seyr etmək lazım deyildi, duymaq, onların içindəki lal harayları oxumaq gərək idi. Baxışlarda donmuş ağrıları kimsə azalda bilməzdi, Arazdan savayı…
  Təkcə Xəqani Kazımov, Musa müəllim, İsmət, Haqverdi, Hüseyn, Həşim, Fərman, Azər, Sənan, Ramin… göz yaşları ilə islatdılar məzarını.
  Arazın dayısı Vaqif müəllim, xalası Şəfiqə ilə xalaoğlusu Kamandar Arazın bu qəfil ayrılığına yana-yana qaldılar. Hamı o gün Arazın bacı-qardaşına çevrilmişdilər, çünki, Araz anadan tək olmuş, bu müvəqqəti dünyadan isə ömrünün qalan səhifələrini özü ilə götürüb getmişdi. Getmişdi ki, arxada gözüyolda qalanları daha çox yandırıb-yaxsın? Yox! O, buna qəti razı olmazdı. Nə qədər dərdli olsa da. Onu qəmli görmək mümkün deyildi. Elə bu gizli ağrıların qoynunda qıvrıla-qıvrıla da getdi Araz, qohumları, dostları incitməsin deyə. Şamo kimi, içindəki ağrıları gizlətdi. Dərdini. ağrısını azaltmayan və sağaltmayan dərmanlara göz götürüb baxmadı Araz. Arazın yuyub apara bilməyəcəyi bir dərdi bizlərə qoyub getdi.
  Yaza bilmirəm, Araz, anan Həyat xalanın hələ də donuq baxışları ilə səni necə axtarmasını… Hələ yenicə ata-ananın kim olduğunu anlamağa çalışan balalarını nə ilə ovunduracağını mən də bilmirəm. Onlar da gözlərini öz analarına dikiblər. Hamı bir-birinə baxır. Kimsə dillənib, bir daha qayıtmayacağını balalarına deyə bilmir. İbrahim dayı yana-yana qalmasın neyləsin? Sən onun qəlbinin ağrılarını azaltmaq istərkən ona dərd verib getdin. İndi qalıb iki qoşa dərdin, ağrının arasında. Öz ağrılarını unudub, sənin dərdini çəkir, amma, nə faydası…

---

Yaza bilmirəm burdan sonra nə yazım? İbrahim əmiyə toxdaqlıq vermək sizə asan gəlməsin. Necə ki, mən bacarmadım. Bu ötən arxada qalan illər ərzində Arazına qovuşmaq üüçün dəfələrlə özünə qəsd eləmək fikrinə düşəndə yuxularında tək madarının ondan küsdüyünü görüb və “Arazın cüt oğul balasını bizə verən Yaradana asilik mənə yaraşmaz, Araz bizim ailənin yox, elin-obanın, xalqın, onlarda öncə isə Yaradanın idi. Bizə qonaq gəlmişdi və getdi. Hər birimiz müvəqqəti, gəldi-gedər qonağıq bu dünyada…”
Bütün bunlar İbrahim əmiyə sanki təsəlli olmuşdu. Amma DƏRD ürəyi paralayırsa, onun calamaq… nə yamanmış. Mümkün olmurmuş.
3 gün öncə bu acı xəbəri alanda gözlərimiz qaraldı. Araz atası İbrahim əmidən illər öncə dünyasını dəyişəndə Dərdin ağırlığından beli bükülən İbrahim əmi məzar üstündə əyilib balasına etdiyi “gilieyi” yaxından mən eşitmişdim: ”Ay etibarsız oğul, bəs mən kimin çiynində gləcəm bura?! Niyə sən atanı bu son mənzilə yola salmadın?! Dərdimin ağırlığından qorxdun, yoxsa anan Həyata başbilənlik etməkdən?! Sən ki, qorxan oğul deyildin. Mənə arxa-dayaq, dostlarına sədaqətinlə sevilirdin!”
Bu ağını isə sonralar mənə pıçıldamışdı İbrahim Məşədi Kazım oğlu Cabbarov.
Yamanca dolubdu, qara buludtək,
Vədəsiz baharım, yazım ağlayır.
Sızım-sızım sızıldayır sinəmdə,
Köklənmir, zillənmir, sazım ağlayır.
Arazımı fələk alıb aparıb,
Ürəyimi öz yerindən qoparıb.
Dözüm-dəyanəti, tabı qurtarıb,
Çoxunu itirib, azım ağlayır.
Kəlbəcər dərdliyəm, sinə yaralı,
Bağçam güllər açmaz, bağım saralı.
İbrahim Arazdan düşüb aralı,
Şeirim, bayatım, yazım ağlayır!
İbrahim əmi tək balası Arazdan fərqli getdi bu dünyadan. Araz görmədi, bilmədi, canından da əziz bildiyi ata-baba yurdunun azadlığını görmədi, niskilli getdi. Atasına, anasına həm özünün, həm də Kəlbəcərinin dərdini qoyub, sanki canını götürüb getdi. İbrahim əmi isə Arazına qovuşdu. Buna tələsirmiş kimi getdi. Heç kimlə görüşmədən, son kəlməsinin Araz olduğunu duydurmadan getdi. Getdi ki, Arazınndan xəbər bilsin. Axı, illərdir ki, görüşmürdülər. Ürəklərini daim bir-birinə ata-bala kimi yox, dostcasına açan istəkli dostlar kimi açan ata-balanın görüşü ziyarət imiş kimi getdi İbrahim əmi.
Yerin behişt olsun, elimizin ağsaqqalı!
Məhəmməd Nərimanoğlu
Bakı, 23 yanvar 2023-cü il

         Sizi 90 illik yubileyiniz münasibəti ilə ürəkdən təbrik edir,  Uca Tanrının izni ilə sağlam şəkildə 100 yaşı adlayıb keçmənizi diləyirəm.

        Siz çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatında özünəməxsus sözü, yeri və nəfəsi olan şairlərimizdən birisiz. Özümü xoşbəxt sayıram ki,  Sizi şəxsən tanımaq, dəfələrlə həmsöhbət olmaq, həyata və dünyaya müdrik baxışlarınızın ifadəsi olan dərin məzmunlu söhbətlərinizi dinləmək səadətini yaşamışam.

        Muğan bölgəsində sözün daha çox dəyər qazanmasında, poeziyanın, ümumilikdə ədəbi dəyərlərin xalq arasında sevilməsində Sizin böyük əməyiniz danılmazdır. Siz 1971-ci ildə Salyanda yaranan “Kürün töhfəsi” Ədəbi Birliyinin ilk sədri olmusuz. Bir neçə il bu ədəbi quruma rəhbərlik etdikdən sonra Neftçalada yaranan “Xəzər nəğmələri” Ədəbi Birliyinə sədr seçilmisiz. Nə mutlu mənə ki, ilk sədri Siz olduğunuz “Kürün töhfəsi” Ədəbi Birliyinə 8 il – 2000-ci ildən 2008-ci ilə qədər rəhbərlik etdim. O zamanlar mənə ilk xeyir-dua verən ağsaqqallardan biri Siz oldunuz. 2008-ci ildə Azərbaycan Yazıçılar Birliyi Muğan Bölməsinin Salyanda keçirilən təsis konfransında Xalq yazıçısı Anarın təklifi ilə Bölmənin sədri seçildim. Bölməyə rəhbərlik etdiyim bu 7 ildə də hər zaman  Sizin mənəvi dəstəyinizi hiss etdim. Son 40-50 ildə Muğan bölgəsində doğulub boya-başa çatan qələm adamlarının çoxu Sizi özünə ustad, müəllim hesab edir, Sizdən öyrənir, bəhrələnirlər. Siz bu gün də ömrünüzün müdrik çağında yazıb-yaradırsız, Neftçalada “Xəzər nəğmələri” Ədəbi Birliyinə rəhbərlik edirsiz, onlarla yaradıcı gəncə yön verirsiz.

      Siz zəngin həyat yolu keçmisiz. Ləyaqətli ömür yaşamısız. Millətimiz və dövlətimiz adına alqışa layiq əməllərə imza atmısız.  Böyük şairimiz Xəlil Rza Ulutürkün dediyi kimi saniyənizi qızıl kimi xərcləmisiz. Bu nədənlə 90 yaşınızda Muğan elinin ağsaqqalı kimi qutsal bir titulu haqq etmisiz. Belə ömür və belə ağsaqqallıq hər Tanrı bəndəsinə nəsib olmur.

       Dəyərli şairimiz, əziz ağsaqqalımız, Soltan Abbas!

       Sizi bir daha 90 illik yubileyiniz münasibəti ilə ürəkdən təbrik edirəm. Canınız hər zaman  sağlam, başınız uca olsun.

          Tanrının izni ilə 100 yaşınızda görüşənədək.

                                                       Sayğılarımla;

                                                       Namiq Hacıheydərli

                                                       Prezident Mükafatçısı

                                                       Şair, araşdırmaçı

(MM-in Mədəniyyət Komitəsinin sədri Q.Paşayevanın yazısını təqdim edirik)
31 dekabr – Dünya Azərbaycanlılarının Həmrəyliyi Günüdür. Bu günün əsası 33 il öncə, o zamankı SSRİ – İran sərhəddinin, başqa sözlə, Azərbaycanın Naxçıvan Muxtar Respublikası ilə Azərbaycanın Güneyini ayıran sərhəddin dağıdılması ilə qoyulub. Uzun zaman bir-birinə həsrət qalan xalqımızın cəsur övladları Arazın hər iki qıyısı boyunca sərhəddə yürüyərək, Quzey və Güney arasındakı sərhəd dirəklərini yıxıb, birləşmək şüarı ilə həftələrlə (gecə-gündüz) Araz qırağında aksiya keçirmişdi. Aksiya sözü burda bəlkə bir qədər sönük qalır, əslində, o, bir unikal hadisəydi. O hadisə azərbaycanlıların yetkin bir millət olduğunu ümumdünya çapında canlandırır, Azərbaycanın parçalanmışlığını və bütövlük istəyini nümayiş etdirirdi. Həmrəylik Günü bu birləşmək istəyinin simvolik nişanıdır.
İki il öncə isə biz həmrəyliyin ikinci zirvəsini yaşadıq. Bu dəfə dövlət-xalq, ordu-xalq birliyi, ümumvətəndaş və Dünya azərbaycanlılarının güclü həmrəyliyinə şahid olduq. Heç şübhə yoxdur ki, belə bir həmrəylik potensialı, əzmi, iradəsi yenə mövcuddur. Qızıl alma ülküsü kimi, milli həmrəylik də həmişə mövcud olacaq. O bizi gərəkən anda gərən istiqamətdə gərəkən hədəfə götürəcəkdir. Azərbaycan Prezidenti, Müzəffər Ali Baş Komandan İlham Əliyevin 24 dekabrda – öz adgünündə Qərbi Azərbaycan İcmasının qərargahında ziyalılarla görüşdə verdiyi ismarıclar həmrəyliyimizin (necə deyərlər) növbəti mövzusunu, hədəfini müəyyənləşdirmiş oldu.
Bəli, 1991-ci ilin 16 dekabrında, o vaxt Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisinin sədri olan Ümummilli liderimiz Heydər Əliyev Dünya azərbaycanlılarının birliyini yaratmağın önəmini nəzərə alaraq, dekabrın 31-ni Dünya Azərbaycanlılarının Həmrəyliyi Günü elan etdi. Sonra bu təşəbbüs mərkəzi hakimiyyətin də dəstəyini qazandı və az sonra bütün azərbaycanlılar rəsmən bu günü bayram kimi qeyd etməyə başladı.
Ümummilli liderin siyasi kursunun layiqli davamçısı, ölkə Prezidenti İlham Əliyev öz müdrik rəhbərliyi, təmkini, uzaqgörənliyi ilə milli həmrəyliyimizi bir daha zirvəyə qaldırdı və yeni zirvələrə sarsılmaz inam yaratdı. “Mən bütün Azərbaycan xalqının, hər bir Azərbaycan vətəndaşının Prezidentiyəm” deyən İlham Əliyev dünya azərbaycanlılarının gözbəbəyi olan Azərbaycan Respublikasının rəhbəri olmaqla yanaşı bütün dünya azərbaycanlılarının lideridir.
Müstəqil Azərbaycan Respublikası Dünya azərbaycanlılarının cazibə mərkəzi, ümid yeri, ürək daşı, inam ocağı, qürur ünvanıdır. 44 günlük müharibədə qazandığımız tarixi Zəfər azərbaycanlıların həmrəyliyini təcəssüm etdirməklə yanaşı, özü bir dəyərə, istinadgaha, mənəvi qalaya çevrilib.
Dünyanın dörd tərəfində milyonlarla həmvətənimiz, soydaşımız yaşayır, işləyir, oxuyur; onların milli-mənəvi varlığını yaşadan güclü Azərbaycan dövləti var. Dünya azərbaycanlılarının birliyi ideyasının əsasını, həmrəyliyin mahiyyətini də məhz müstəqil Azərbaycan dövlətçiliyinə, doğma dilimizə, milli-mənəvi varlığımıza, adət-ənənələrimizə, eyni zamanda bəşəri dəyərlərə sayğı, vurğulanan kateqoriyalardan olan bütün dəyərlərin qorunmasına, zənginləşdirilməsinə yüksək qayğı təşkil edir.
Dünya Azərbaycanlılarının Həmrəyliyi Günü kimi, bu həmrəyliyin özü, necə deyərlər, həyata keçirilməsi, davam və inkişaf etdirilməsi də Ümummilli lider Heydər Əliyevin adı ilə sıx bağlıdır.
Dünya azərbaycanlılarının təşkilatlanması prosesini daim xüsusi diqqətdə saxlayan Ümummilli lider xalqımızın birliyinə, ideoloji həmrəyliyinə nail olmaqla öz tarixi xidmətlərinə daha bir böyük hadisəni əlavə etmiş oldu. Dünya azərbaycanlılarının milli birliyinin banisi, müdrik təbliğatçısı və qüdrətli təşkilatçısı olan Heydər Əliyev xarici ölkələrə istənilən səfərində (sıx qrafikli proqramlarına baxmayaraq), həmin ölkələrdə yaşayan, fəaliyyət göstərən həmvətənlərimizlə görüşlərə vaxt ayırır, onların qayğıları, istəkləri ilə yaxından tanış olur, mütəşəkkil birlikləri, təşkilatlanmaları üçün dəyərli məsləhətlər, tövsiyyələr verirdi.
“Hər bir insan üçün onun milli mənsubiyyəti onun qürur mənbəyidir. Mən həmişə fəxr etmişəm, bu gün də fəxr edirəm ki, mən azərbaycanlıyam”! – Ümummilli liderin bu undulmaz sözləri deyildiyi andan həmvətənlərimiz üçün milli qürur rəmzinə çevrilib.
Dövlətimizin diaspor siyasətinin yeni inkişaf mərhələsindən danışarkən, Dünya Azərbaycanlılarının I Qurultayında yaradılmış Əlaqələndirmə Şurasının 18 dekabr 2008-ci ildə Bakıda keçirilmiş ilk toplantısı, həmin toplantıda “Dünya Azərbaycanlılarının Xartiyası”nın qəbulu birliyimizin güclənməsi, tarixi Vətənlə bağlantıların möhkəmlənməsi, diaspor potensialının önəmli amilə çevrilməsini göstərdi.

---

31 dekabr – Dünya Azərbaycanlılarının Həmrəyliyi Günü bizim birlik şüarımızın rəmzi günüdür. Bu bayram dünyanın dörd tərəfində yaşayan 50 milyondan artıq azərbaycanlı ilə bağlantılar qurmaq, Dünya azərbaycanlıları arasında birlik və həmrəylik yaratmaq işində önəmli rola malikdir. Dünya Azərbaycanlılarının Həmrəylik Gününün bayram edilməsi bütün soydaşlarımız, həmvətənlərimiz tərəfindən – ürəyi Azərbaycanla döyünən hər kəs tərəfindən bir mənəvi ehtiyaca, zərurətə çevrilib. Həmrəylik Günü Azərbaycan diasporu üçün ən önəmli bayrama çevrilib.
Ümummilli lider Heydər Əliyev deyirdi: “Dünya azərbaycanlılarının həmrəyliyi gününün dövlət bayramı kimi qeyd edilməsi xalqımızın milli azadlıq mübarizəsinin məntiqi nəticəsi olaraq artıq xoş ənənəyə çevrilmişdir. Qədim və zəngin tarixə malik olan Azərbaycan xalqının dirçəlişini, tərəqqisini və milli birliyini əks etdirən, onu müstəqil dövlətçilik uğrunda müqəddəs və məsuliyyətli mübarizəyə səfərbər edən həmrəylik günü hər bir azərbaycanlı üçün inam və ümid anıdır. Dünyanın müxtəlif ölkələrində milyonlarla soydaşımız yaşayır, işləyir, fəaliyyət göstərir. Buna baxmayaraq, onların milli-mənəvi varlığını yaşadan yeganə bir dövlət var. Bu, müstəqil, suveren Azərbaycan Respublikasıdır. Dünya azərbaycanlılarının birliyi və həmrəyliyi ideyasının əsasını da məhz Azərbaycan dövlətçiliyinə, xalqımızın dilinə, dininə, milli-mənəvi varlığına və ümumbəşəri dəyərlərə hörmət, onların daim qorunmasına, yaşamasına qayğı təşkil edir”.
Azərbaycanda Dünya azərbaycanlılarının qurultaylarının keçirilməsi ənənəsinin təməlini də məhz Ümummilli lider Heydər Əliyev qoyub. 2001-ci ildə Ümummilli liderin təşəbbüsü, dəstəyi ilə Bakıda ilk dəfə Dünya azərbaycanlılarının təmsilçiləri bir araya gəldi, Qurultayda yaddaqalan müzakirələr aparıldı. I Qurultaydan sonra Dünya azərbaycanlılarının təşkilatlanması üçün yeni münbit ortam yarandı. Bir il sonra – 2002-ci ildə Ümummilli liderin təşəbbüsü ilə Xaricdə Yaşayan Azərbaycanlılarla İş üzrə Dövlət Komitəsi – indiki adı ilə desək Diasporla İş üzrə Dövlət Komitəsi yaradıldı. Yaxın-uzaq coğrafiyalarda, dünyanın dörd bir yanında həmvətənlərimiz öz diaspor qurumlarını yaradıb. Bu qurumların bir çoxu uğurlu çalışmaları ilə seçilir. Təsadüfi deyil ki, Azərbaycan Prezidenti bir neçə dəfə diaspor liderlərini, fəallarını dövlət təltifləri ilə mükafatlandırmışdır. Bu il Şuşada Dünya Azərbaycanlılarının Zəfər Qurultayı keçirildi və bu faktın özü, Azərbaycan Prezidentinin tarixi nitqi, Şuşada verilən ismarıclar ötən illərdə keçilmiş yolu qiymətləndirmək, yeni hədəflərə doğru yol xəritəsini müəyyənləşdirməkçün çox önəmli oldu.

---

Dünyanın dörd bir tərəfində yaşayan həmvətənlərimizlə əlaqələrin genişləndirilməsini dövlət siyasətinin önəmli istiqamətini təşkil edir. Müzəffər Ali Baş Komandan, Prezident İlham Əliyev mövcud sosial-iqtisadi inkişaf ortamında diaspor quruculuğu sahəsində çağdaş dönəmin çağırışları ilə səsləşən genişmiqyaslı tədbirlər həyata keçirir. Dövlət başçımız xaricdə yaşayan hər bir həmvətənimizin, soydaşımızın maraq- mənafeyinin qorunmasını müstəqil Azərbaycan dövlətinin başlıca vəzifəsi hesab edir. Prezidentin bu yöndə ortaya qoyduğu siyasi iradə, nümayiş etdirdiyi qətiyyət respublikamızın hüdudlarından qıraqda yaşayan həmvətənlərimizdə, soydaşlarımızda milli ruhun yüksəlməsi, onların bir ideya ətrafında səfərbər olması baxımından böyük xidmətdir.
Taleyin hökmü ilə öz doğma vətənindən qıraqda, ayrı-ayrı xarici ölkələrdə məskunlaşmış azərbaycanlıların (necə deyərlər) diaspordan lobbiyə çevrilməsi siyasəti Prezident İlham Əliyevin adı ilə sıx bağlıdır. Prezidentin “Dünya azərbaycanlılarının II qurultayının keçirilməsi haqqında” 08 fevral 2006-cı il tarixli Sərəncamına uyğun olaraq, həmin il martın 16-da Bakıda keçirilən qurultay xaricdə yaşayan azərbaycanlıların diaspordan lobbiyə çevrilməsi yönündə yeni addım oldu. Bununla da, Azərbaycan həqiqətlərinin beynəlxalq ictimaiyyətə çatdırılması işində önəmli mərhələ başladı.
Ayrıca, “Bir millət, iki dövlət” kəlamına əsaslanan prinsipial addımlar da, Azərbaycan, Türk diaspor qurumlarının çalışmalarının əsasını təşkil etdi. 09 mart 2007-ci ildə paytaxt Bakıda keçirilən “Azərbaycan və Türk diaspor təşkilatları rəhbərlərinin I Forumu” bütün türksoylu xalqların həyatında önəmli hadisəyə çevrildi, Prezident İlham Əliyevin Türk dünyasının birliyinə verdiyi önəmin parlaq təcallası oldu.
Həmvətənlərimiz müstəqil Azərbaycan dövlətinin düzgün yanaşması və dəstəyi sayəsində qardaş, dost xalqların lobbi və diasporları ilə səmərəli işbirliyi içindədir. Dünya azərbaycanlılarının nümayiş etdirdiyi qardaşlıq, dostluq, humanizm və etibarlı davranış ömrü qürbətdə keçmiş əcdadımızın ruhunu şad edir, gələcək nəsillərə örnək olur.
Dünya Azərbaycanlılarının Həmrəylik Günü milli birlik, doğma Vətənə dərin məhəbbət, milli-mənəvi dəyərlərimizə bağlılıq kimi ülvi hissləri təcəssüm etdirir. Biz çox şadıq ki, Dünya azərbaycanlıları yaşadıqları ölkənin sosial-iqtisadi, ictimai-siyasi və mədəni həyatında getdikcə daha fəal rol oynayır, doğma Azərbaycanla bağlantıların genişlənməsinə özünəxas töhfələr verir. Bu iş, zəngin mədəni irsimizin təbliğində, Azərbaycan həqiqətlərinin dünya ictimaiyyətinə çatdırılmasında, erməni lobbi dairələrinin ədalətsizliklərinə, ideoloji-siyasi təxribatlarının qarşısının alınmasında özünü ifadə edir. Biz bunun dəfələrlə şahidi olmuşuq. Özəlliklə, 2020-ci ilin Tovuz döyüşləri və 44 günlük müharibə vaxtı Dünya azərbaycanlılarının qətiyyətli duruşu bizə qürur yaşatdı.
DÖVLƏTİMİZ VAR OLSUN!

Fransa Güney Qafqaza və Qarabağa müdaxilə etməkçün yüz hoqqadan çıxır

ATƏT-in keçmiş Minsk qrupunun həmsədri, BMT Təhlükəsizlik Şurasının (hələlik) daimi üzvü Fransanın prezidenti Emanuel Makron beynəlxalq humanitar təşkilatların Azərbaycanın Qarabağ iqtisadi rayonunun ərazisinə göndərilməsi çağırışında bulunub. Onun bu çağırışı əlbəttə əsassızdır – özü də tamamilə əsassızdır. Birincisi, o dövlət ki, guya arbitr rolu oynayır (özünü buna haqqı çatan dövlət konumunda görür), zəhmət çəkib, tərəflərdən eyni məsafədə durmağı bacarmalıdır. O isə keçmiş işğalçı Ermənistanın böyük bacısıdır və bu bacılıq fiziki yox, siyasi-ideoloji, müəyyən qədər dini amillərlə bağlıdır. Yəni bu yanaşmada heç bir halda hüquq, beynəlxalq nizam arayışı iştirak etmir.

Beləliklə, sual yaranır: bir şey ki əsassızdır o nə nəticə verə, hansı qalıcı imkanlar yarada bilər? – Bu çəpdişli çarx altındaymış kimi davranmaq nəyi göstərir? Suallar ritorik xarakterlidir. Bəli, bu, bir daha Emanuel Makronun hər vəchlə Güney Qafqaza müdaxilə etməyə, burada möhkəmlənməyə çalışdığını göstərir. – Bu, “Gözü qarayam” deyirmişcəsinə bir müdaxilə cəhdidir; amma biz nə Fransanın gözünün rənginə, nə də onun kiçik bacısının göz yaşına baxmayacağıq…

Öz çirkin planını “sərhəd missiyası” adı altında həyata keçirməyə cəhd göstərən Makron istəyinin puç olduğunu görüncə, bu dəfə “kurs”u dəyişib humanitar təşkilatların əli ilə öz niyyətini gerçəkləşdirməyə çalışır. Onun humanitariya qavramına verdiyi “dəyər”i Frankafoniyanın Tunis toplantısında bir daha gördük: adam yekun qətnaməyə, qurumun rəsmi elanolunmuş qayəsi ilə heç bir bağlantısı olmadan Azərbaycan əleyhində bəndlər salmaq istəyirdi. Hətta israrlara baxmayaraq o bəndlər keçmədi – çünki Azərbaycanın güvənli dostları hər yerdədir; Makron gördü ki, Frankafoniyada belə üzv Ermənistanın deyil, adil Azərbaycanın sözü daha kəsərli, daha keçərlidir. Ermənistanın üzv olduğu KTMT-də də belədir. Azərbaycan şahlanış dönəmindədir, kəsafətləri kəsə-kəsə irəliləyir və bizi kimsə durdura bilməz! Çünki haqlıyıq! Çünki haqqımızı savunmağa yetərli gücümüz var!

Bəli, artıq kimisə aldatmaq mümkünsüzdür – Fransanın Ermənistanla birgə hazırladığı məkrli planları faş etməyə imkanımız var. Fransanın öz bəd niyyətini humanitar təşkilatların əli ilə gerçəkləşdirməyə çalışması keçməyəcək – bu plan da iflasa məhkumdur.

Təkrarçılıq olmasın, Fransa BMT Təhlükəsizlik Şurasının daimi üzvüdür.

Və Fransanın yanlış yanaşmaları ilk növbədə BMT Nizamnaməsinin humanitar məsələlərlə bağlı müddəalarından sui-istifadədir. Hər hansı bir ölkənin ərazisinə humanitar missiya, yalnız o ölkənin razılığı əsasında göndərilə bilər. Azərbaycan Respublikasının belə bir razılığımı var? – Xeyr! Azərbaycanın nəinki razılığı, öhdəliyi, imzası var, əksinə heç belə bir niyyəti də yoxdur.

Azərbaycan Respublikasının Qarabağ iqtisadi rayonunun ermənilər yaşadığı ərazilərində guya humanitar böhranla bağlı iddialar tipik erməni yalanı, hay vay-şüvənidir. Hələ bircə fikir verin: guya Xankəndi və çevrəsində 120 min (?) erməni yaşayır. Bədbəxt uşağı o qədər yalan danışıb, artıq yalanla nəfəs alır, yalanla qol-boyun yatır, yalanla oyanır, elə yalanla da əl-üzünü yuyub, sonra da yeni yalanlarla qəlyanaltı edirlər… Təqribən 25 min erməninin zorən məskun edildiyi əraziyə bundan 4-5 dəfə çox erməni “pripiska” edirlər. Necə ki Xankəndindəki son (25 dekabr tarixli) mitinq haqqında yayılan erməni “rəsmi” xəbərlərində də saxtalaşdırma gördük: yenə 4-5 dəfə şişirtmə vardı – guya 17 min yox 70 min civarı erməni toplaşıbmış Xankədni meydanına. Bilirsiz, burada iki məqam qabarıq görsənir. Birincisi, bizim ekofəalların, vətəndaş cəmiyyəti institutları təmsilçilərimizin Laçın-Xankəndi yolundakı əyləmindən sonra Ermənistandan “TIR”larla-filan “mitinqçi” daşımaq alınmadığı üçün, meydanın münasib rakurslardan çəkilişləri ilə, digər texniki quramalarla oynadılar; ikincisi, qlobal meydanda Fransa-Rusiya ayrımçılığı söz konusuykən, balaca meydanda Fransa-Rusiya işbirliyi cəhdi, əsintisi hiss olunur. – Olsun ki, bu da, Vardanyana bir az ümid verir. Amma və lakin yeni terrorçubaşı olmaq istəyən Vardanyanın danışığına çökmüş qüssə, (qabağı düşüm derkən dala düşdüyünü idrak etmiyin gətirdiyi gərginlik) danılmazdır. Vardanyan Yoxdanyan olmaq yolundadır – ha bir az gec ha bir az tez… Rəhmətlik Şaiq Vəli demiş, olacaqlar olacaqlar…

Kim bilməsə də, Ermənistan və onun böyük bacısı yaxşı bilir ki, əgər Xankəndi ərazisində yaşayan erməni əsilli Azərbaycan vətəndaşları hər hansısa bir humanitar çətinliklə üzləşərsə, Azərbaycan öz ərazisində yaşayan dinc sakinlərin, vətəndaşlarının problermlərini ləyaqətli həll etməyə qadirdir. Azərbaycanın ədalətinə kiminsə şübhəsi olmasın. Cənab Prezidentin məşhur sözləri ilə desək, “sözümüz imzamız qədər keçərlidir”.

Hər şey bir yana qalmış olsa belə, Beynəlxalq Qırmızı Xaç Komitəsinin Xankəndidə qərargahı var və bu qurumla işbirliyi mövcuddur. Deməli, hər hansı bir çətinlik yaranarsa da, Qırmızı Xaç Komitəsinin vasitəsi ilə çözüm yolu tapmaq mümkündür.

Zatən, Beynəlxalq Qırmızı Xaç Komitəsinin arabalarının, onların müşayiəti ilə təcili tibbi yardım avtomobillərinin, Laçın – Xankəndi yolunun hazırda əyləm keçirilən hissəsindən maneəsiz hərəkəti bir neçə dəfə tam təmin edilib. Əyləmçilər yolçulara, yolçular əyləmçilərə öyrəşib artıq. Artıq daha çox erməni idrak edir ki, Azərbaycanla anlaşmaya varmaq alternativlərin ən yaxşısıdır! O da görəsnir ki, Xankəndidə heç bir humanitar böhran yaşanmır.

Uzun sözün qısası, Fransa Prezidentinin səsləndirdiyi fikirlər onun yenidən vasitəçiliyə can atdığını göstərməkdədir. Amma və lakin Fransa məsələ ilə bağlı birtərəfli mövqe tutduğuna görə belə bir vasitəçilik mümkün deyil. Fransa öz missiyasını, mandatını özü gorbagor eləyib. Gorbagor olansa dirilmir… Müsyo üçün Drəviş Məstəli Şahmı gəlsin, yoxsa, Şeyx Nəsrullahmı?..

DÖVLƏTİMİZ ZAVAL GÖRMƏSİN!

Mənbə: https://azadmedia.az/

Tahir  Yusif oğlu Mehtiyev 
                 ömrünü-gününü  Kəlbəcərinə həsr eləsə də...

Təəssüf ki, bu günü görə bilmədi, çünki şərəfsizlər ömrünə qənim kəsilmişdi, onu da terrora məruz qoydular illər öncə…
Vətənə vətəndaş olmaq üçün əsas şərt o deyil ki, orada yaşayasan, onun havasını udub, təşnələnmiş sinəni suyu ilə soyudasan, yağışında, tufanında, boranında donasan, dağlarının gədiklərində, qayalar başında heykələ dönəsən. Bunlar onsuz da hər kəsə həmişə nəsib olmayan (amma bir zamanlar yaşanmış) bəxtəvərlikdir. Çünki Vətənin hər daş-qayasını, çöl-çəmənini od baxışlarınla oxşayırsan. Deməli, Vətən daşının, qayasının mamırı olmaq qürbət həsrətini yaşamamaq deməkdir. Sevimli şairimiz Məmməd Araz məhz bu baxımdan Azərbaycan təbiətinin hər qarışını, gülünü-çiçəyini, çölünü-çəmənini misralarında çələngə çevirmişdir. Məmməd Aslan isə özünü «təbiətin süd qardaşı» saymışdır.
Elin çoxşaxəli söz dühası, obrazlı deyim tərzi, sənət gülşəni nələr göyərtməmiş?! Buradan qida alanlara, bar-bəhrə yığanlara – bəşər mədəniyyətinn incilərini yaradanlara nələr verməmişdir, ilahi?! Demək, elin yaddaşında yaşayanlar həm tarixcə qədim, həm də el sənətinə bağlılığına görə zəngin material verir. El yaddaşnı dindirməyi bacaran, ondan ustalıqla faydalana bilən söz sərraflarının yaradıcılığı xalqın özü qədər ömürlü, dili qədər şirin, məntiqi inandırıcı və kəsərlidir.
İlham çeşməsini təbiətin əsrarəngiz gözəlliklər diyarında axtaranlar səhv etməyiblər. Belə əlçatmaz ülvi məkanlardan biri olan Kəlbəcərdə də yazıb-yaradanlar az olmayıb. Tarixlərə soraq salmaq, Vətən təbiətinin füsunkarlığından doğan haqlı qürur, sinəsi səngərləşən sərt dağlarımız, sal qayalarımız, şır-şır bulaqlarımız, soykökümüz, dünənimiz–bu günümüz, barımız-bərəkətimiz xalq poeziyasından yazılı ədəbi nümunəyə ayaq açmışdır.
Qəlbi poetik duyğulu insanın qəribə bir dünyası var: ümidsizləşəndə, qəlbini qəm-kədər, sevinc çuğlayanda təbiətə üz tutur: gözəllikləri yaşayır, hisslərini digərləri ilə – oxucuları ilə bölüşməyə tələsir. Çünki tutumlu poetik deyimlərdə təbiət gözəlliklərinə çulğaşmış insan mənəviyyatı, fərdi fəal düşüncələri boylanır. Hisslərin təbii axarında meşələr pıçıldaşır, çiçəklər öpüşür, qayaların göz yaşının ətri bulaqlardan dadılır.
Kəlbəcər kimi cənnət-məkan bir diyarda yaşayanların da təbii ki, haqqı yox idi ecazkar mənzərəli təbiətindən ilham almasın, şer yazmasın. Bu behişt yurdun təbiətinin özü də şair idi, sanki. Tərtər, Tutqu, Qamışlı və neçə-neçə dağların mürgülü gecələrinin bağrını yaran dəlisov çaylar həm də burada gecə-gündüz mahnı bəstələyən bəstəkarları xatırladırdı. Sanki sinələrdə, düzənlərdə, yollarda, yamaclarda, yaylaqlarda yaranan və sayı-hesabı bilinməyən yollar-yolağalar, çığırlar-izlər yazılmış, lakin hələ oxunmamış neçə-neçə dastanın misralarıdır; şiş qayalar bu şerlərin «nida»sı, zirvələr «nöqtə»si, boynubükük bənövşə «sual işarəsi», nərgizin ləçəyi isə «vergülü»dür.
Belə bir ilhamverici diyarda böyüyüb başa çatan, pərvazlanıb uçan, zirvələrə qonmağa çalışan bir çox kəlbəcərli alimlər, şairlər, aşıqlar yazıb-yaratmış, çox şükürlər olsun ki, bu gün də öz peşələrini məharətlə, sənətkarlıqla davam etdirirlər.
KƏLBƏCƏR – sərvət yatağı
Kəlbəcərin sərvətlərini saymaqla qurtarmaz. Təbii sərvətlər diyarı olması artıq bəşəriyyətə məlumdur. Mənfur ermənilər məhz onun təbii qala olması ilə yanaşı, həm də onun sərvət yatağı olduğuna görə ora göz dikmişdi.
Hələ 1996-cı il aprel ayının 1-də bir qrup kəlbəcərli ziyalılarla görüşündə Ulu Öndər bildirdi ki, Kəlbəcərin nəinki təbiəti, insanları da sərvətdir. Bu, elə-belə, ötəri yerə nitqinə gəlməmişdi Ümummilli Lider Heydər Əliyevin. Doğrudan da Kəlbəcər torpağında boy atanlar vətənpərvərlikləri ilə də tarix boyu seçiliblər. Bu yerlərin igid, cəsur oğulları, düşmənə sipər qəhrəmanları da az olmayıb. Məhz buna görə zaman-zaman Kəlbəcərə diş qıcayan ermənilər bu dərəyə – dağların qoynuna girə bilməmişdi, ta satqınların el-obalarımızı perik saldıqları o günlərə kimi…
Tarixi və əlamətdar günlərimiz az olmayıb. Bunların sırasına yazılanlardan (əslində, mənim baxışımla) biri də11 dekabrdır. Əlbəttə, bu tarixi gün hər kəsin həyatında bir iz buraxıb gedib: kimisi dönüb ötən və itən illərinə boylanır – sevinib, yaxud heyfsilənməyindən asılı olmayaraq, kimi də gələcəyinin məhz bəlkə də bu gündən başlandığını güman edir.
Mənim həyatımda həmin gün iki şəxsiyyətin özəl ömür səhifələrində mənalıdır. Bunlardan biri Ulu Öndərimiz Heydər Əliyev, o birisi isə Kəlbəcərdə dünyaya məhz bu gün gəlmiş, həyatını sevdiyi xalqına bəxş eləmiş, millətinin milli müstəqilliyinə qovuşmaq üçün mücadilə yoluna çıxmış və qəfildən yarıyolda qalmış Tahir Yusif oğlu Mehtiyevdir.
Hər iki şəxsiyyətin adını ona görə qoşa çəkdim ki, onlar ömürlərini və yaşadıqları mənalı həyatlarını xalqına həsr etdilər, biri xalqının ümummilli lideri, Ulu öndəri kimi, o birisi isə…
11 dekabr tarixi bəlkə də bəşəriyyətdə çox hadisələrin şahidi olub. Mən isə onlardan yalnız ikisinin üzərində dayanmaq istərdim. Birincisi, ulu öndərin qərib ellərdən Vətəninə, canı qədər sevdiyi xalqına verilən qara xəbər olmuşdu. Digərinin isə düz 60 il öncə dağlar qoynunda, böyük və ulu bir nəslin ocağında türk çocuğunun dünyaya gəlişindən sevinmişdilər…
Bu, Kəlbəcərin Otaqlı kəndinin yubileylərini təmtəraqlı keçirə bilmədiyimiz Tahir Yusif oğlu Mehtiyev idi. 1954-cü il dekabrın 11-də Kəlbəcərin Otaqlı kəndində anadan olmuş, uşaqlıq və gənclik illərini Dikyurdda, Şirinbulaqda, Şişqayada, Bulanda, Göyçə gədiyində, Yaz yurdunda, Çanaqdaşda, Xəndəklərdə, Daşbulaqda, Ağbulaqda, Qazxanlıda, Qaraqayada, Yeddibulaqlarda, Alagöllərdə… saymaqla qurtarmayan yaylaqlarda, bulaqlar başında keçən Tahir Yusif oğlunun sonrakı ömür-günü barədə adi sözlərlə nəsə yaza bilmirəm.
Qısa tanışlıq:
Tərcümeyihalından sətirlər: Metiyev Tahir Yusif oğlu 11 dekabr1954-cü ildəKəlbəcər rayonunun Otaqlı kəndində anadan olub. 1972–ci ildə Bakı şəhərindəki fizika-riyaziyyat təmayüllü orta məktəbi bitirib. Ali təhsilini Azərbaycan Neft və Kimya İnstitunda başa vurub.
Gənc mütəxəssis kimi təyinatını Bakı Kondinsioner zavoduna veriblər. O vaxtlar institutda hərbi kafedra olduğu üçün oranı bitirənləri hərbi xidmətə aparmırdılar. Tahir Mehtiyev SSSRİ Müdafiə nazirinə müraciət edərək könüllü hərbi xidmətə yazılır. 1980-82-ci illərdə Rusiyanın İrkutsk vilayətinin Serçenko rayonunda hərbi xidmətdə olur və Vətənə baş leytenan hərbi rütbəsi ilə dönür. Sanki nə vaxtsa Vətəninə ixtisaslı hərbçi lazım olacağını bilirdi…
O vaxtlar Bakıda gənc mütəxəssis kimi çalışmaq və ev növbəsinə yazılmaq hər adama nəsib olmurdu. Amma Tahir Mehtiyev Kəlbəcərə o qədər bağlı idi ki, Bakıdakı bu imkanları yox, doğulduğu torpağa qayıtmağı seçir.
1983-90-cı illərdə o, “İstisu” mineral sudoldurma zavodunda, Kəlbəcər Rayon Elektrik şəbəkəsində, Kəlbəcər Rayon Sovetinin, və Kəlbəcər Rayon İcraiyyə Komitəsinin sədri vəzifələrində çalışır.
Birinci Qarabağ müharibəsi başlayan gündən “Könüllülər” batalyonunu yaradır və Kəlbəcərin müdafiəsində fəal iştirak edir. 1993-cü ildən 1996-cı ilə qədər o, Kəlbəcər rayon hərbi komissarı, Şamaxı rayonunda hərbi komissarın müavini və nəhayət, Samux rayon hərbi komissarı vəzifələrində şərəflə xidmət göstərdi…
TAHİR, istərdik dönək o illərə…
Onunla uşaqlıq illərini keçirən dostları və tələbə yoldaşları, həmfikirləri belə həyacansız danışa bilməzlər. İstərdim dönək o illərə.
… Dikyurdda yaylaqdayıq. Tahirgilən eyni məhəllədə (Çökək məhlədə) alaçıq qurmuşduq. Səhər, günorta, axşam dana-buzov qovurduq. Biçənəklərdəki min bir ləçəkli çül-çiçək zəmisini ayaqyalın-başaçıq dolaşırdıq. Ayrımın biçənək qoruqçuları bizim “nəfəsimizi kəsir” – dana-buzov “Düz bulağ”a enən kimi gəlib “atdöşü edərək” kəndə aparardılar. Biz də arxasınca 10-12 km yolu qaranəfəs qaçar və hətta şallaq yeyib, yalvarıb-yaxarıb geri qaytarardıq.
Bu işlədə yolgöstərənimiz, hazırcavabımız, baməzəmiz, qaynayıb-qarışanımız Tahir olardı. Necə də bəxtəvərlər imişik, Allah! Atası, dili quran kəlməli Yusif dayının qonaq-qarası ocağının başından əskik olmazdı. Azərbaycanın, hətta Göyçəmizin hər yerindən dostları-qonaqçıları olardı. Bu ailə həm ziyalılığı, həm ağsaqqallığı, həm də səxavətliliyi ilə seçilərdi. Yusif dayının atası Mehti kişinin də adının gələndə arvad-uşağın özünü yığışdırmaları barədə az eşitməmişdik. Amma bu ocaqda sonradan dünyaya gələn uşaqlarda həmin zəhm hiss olunmurdu. Onlar kasıb kənd uşaqlarına özlərini elə sevdirmişdilər ki, hamımız onları çox istəyirdik. Böyükləri mənim gəlinbacım (əmim Əlinin ömür-gün dostu ) Şükufə xanım idi. Bacısı Şüşən, qardaşı, Zakir, Məhəmmədəli (sonradan eşitdik ki, adı Zahid imiş), Əbülfəs və sonbeşik Zərqələm idi. Anaları Gülzar xala xalq təbabətinin bilicisi kimi tanınırdı.
Tahir Mehtiyev Azərbaycan Neft-Kimya İnstitunu bitirdikdən sonra hərbi xidmətdə zabit kimi qulluq etdi. İxtisasına uyğun Kəlbəcər Elektrik Şəbəkəsində (“İşıq İdarəsi” deyərdik) çalışırdı.
Zaman və dövran dəyişdi. Bu yerdəyişmələrdə qanlı hadisələr qaçılmaz oldu. 70 illik sovet rejimindən qurtulmaq, azadlığın şirinliyini dadmaq üçün milli istiqlaliyyət uğrunda mübarizə başlayanda Tahir Mehtiyev də öndə gedənlərdən biri kimi sinəsini irəli verdi. Xalq Cəbhəsinin Kəlbəcər rayon şöbəsində 3-4 nəfərdən biri kimi tanındı. Bu, sadəcə, tanınmaq demək deyildi, Tahir Mehtiyev azadlıq aşiqi olduğunu hiss etdirir, stereotiplərə qarşı barışmazlığını ortaya qoyurdu.
TAHİR doğulduğu yurdun, el-obanın müdafiəsinə qalxdı!
Bu, həmin günlər idi ki, Kəlbəcər keçmiş imperiyanın işğalçılıq siyasəti nəticəsində təklənmişdi, yolları bağlı, sinəsi dağlı dağlarda hamı vahimə və qorxu içərisində idi. Məhz həmin günlərdə o, əyninə hərbi paltar geyinərək, silaha sarılaraq ermənilərin Kəlbəcərə hücumlarının qarşısının alınması üçün yaradılan yerli özünümüdafiə dəstəsində doğulduğu yurdun, el-obanın müdafiəsinə qalxdı!
…Bu da Kəlbəcərin işğala məruz qaldığı günlər – 2-3 aprel 1993-cü il. Murovdağdan aşan yol da erməni vertolyotlarının nəzarəti altındadır. Kəlbəcərlilərin sonuncu ümid və nicat yolu da bağlanmaq üzrədir. Aşağı Qılınclı kəndində ev-eşiyini tərgidib, canını qaçırmaq istəyənlərin karvanının qarşısı kəsilib! Bakıdan intizar dolu ümid gözləyənlərin də ah-naləsi Tərtər çayına qarışıb axır. Tərtər daha nəğmə oxumur, namusunu erməni vəhşilərindən qurtarmaq üçün özlərini qayadan çaya atan kəlbəcərli qız-gəlinin dilindən söylənilən ağılar qulaqlarda uğuldayırdı. Birdən Tahir Mehtiyev haradansa peyda oldu və qışqırdı:
-Satqınlar, alçaqlar, kəlbəcərliləri aldadan nadanlar bizi təklədi!!! Buraxın bu yazıq, yesir insanları, barı əsir düşməsinlər, girov aparılmasınlar!
Lakin gec idi, çox gec… O, özü də inana bilmirdi ki, bu günə kimi “gözləyin, Bakıdan kömək gəlir, yerinizdə möhkəm dayanın!”,- deyənlər kəlbəcərliləri çıxılmaz vəziyyətdə qoysunlar. Axı, o, özü də camaata hər gün ürək-dirək verənlərdən biri idi. Həm də ona daha çox inanırdılar.
Kəlbəcər Ərazi Müdafiə batalyonunun yaradıcılarından biri olduğu üçün ona daha çox inanırdıq. Baş-leytenant rütbəsi ilə oktyabr 1991-ci il tarixdən Azərbaycan Ordusunun ilk bölmələrindən olan Kəlbəcər Batalyonunun ilk qərərgah rəisi vəzifəsində fəaliyyətə başlamış, onun təşkilinə rəhbərlik etmiş Tahir Mehtiyev Ağdərə və Kəlbəcər bölgələrində erməni işğalçılarına qarşı aparılan döyüş əməliyyatlarında iştirak etmişdi. 1992-ci ildən hərbi komissarlıqda xidmət göstərirdi.
…İllər keüçdi, amma yel və quş qanadında yox…
Kəlbəcərlilərin didərginlik illərinin uzunömürlülüyünü o görmədi… Nə yaxşı ki, görmədi. Ona görə “nə yaxşı” ki, biz çəkdiyimiz müsibətləri o çəkəmməzdi, dözəmməzdi!!!
TAHİR üçün üzlər şırım-şırım, yanaqlar qan rəngli idi…
Bu da 1996-cı il. Tahir Mehtiyevin 42 yaşının işığı… 60 yaş! Az yaş deyil! Amma, O, bu 60-ı yaşadımı?! Hiss etdikmi Tahiri ağsaqqal, müdrik yaşını?!
Birdən işıqlar söndü. Hamı dəydi bir-birinə:
-Ay aman, noldu? Ermənilər Ağdərədən söndürdü?!
-Ə, yox eyyy, bu sönən işıq Tahirin qəlbininkiydi. Söndürdülər. Həmişə el-obaya işıq payladan, haradasa xəttə nasazlıq olsa özünü ora birinci yetirən Tahirin bu dəfə köksündən işıq yox, qan seli axırdı. Gəncə başdan-başa onun qanına bələnmişdi dedilər. İşıq yandırmaq olardı? Yusif dayının beli bükülmüşdü. Gülzar xala, çaş-baş qalmışdı. Qardaş-bacılar baxırdı evin başçısının üzünə. Həmişə ondan ağsaqqal sözü eşitmişdilər. Bu dəfə də hamının qara qanı axıb Tahir Mehtiyevin qıpqırmızı qanına qarışırdı: üzlər şırım-şırım, yanaqlar qan rəngli.
Həmin günün gecəsiydi. Goranboyun Qızılhacılı kəndində Ayna xalamın da ürəyi dayandı. Bu, Tahirə sevgidən idi. Qızı Esmira Tahirin qardaşı Məhəmmədəlinin ömür-gün yoldaşı idi. Tahir özünü qohum-əqrabaya elə sevdirmişdi ki, həmin günlər kəlbəcərlilər mərsiyə deyir, sinə döyürdülər. Göygöl şəhərinin yenicə salınan Şəhidlər xiyabanında Tahir üçün son mənzil hazırlanmışdı. Onun tabutu Samuxdan Gəncəyə, oradan isə Göygöldəki Şəhidlər xiyabanına çiyinlərdə aparılırdı. Onda cüt balası Turalla Zülfiyənin ağlı hələ kəsmirdi nələr baş verdiyindən. Nə biləydilər ki, ataları birdəfəlik gedir, həm də ruha dönüb Kəlbəcərinə qovuşmaq üçün…
Ömür-gün yoldaşın Südabə müəllimə sənin təsəllini onlardan və bir də qazanıb qoyub getdiyin xatir-hörmətdən alır, qardaş! Elə bildim ki, bu misraları Südabə müəllimə pıçıldayır, hamının eşitməməsi üçün. Axı, büküm-büküm olmuş ürəyinin yarasını kimsə görmürdü. Nə olmuşdusa ona olmuşdu. Bir də bu evin qapısını açmayacaqdın, könülləri oxşayan gülüşlərinə həsrət qalmışdı.
Onda bu misralar gecə məni dara çəkirdi:
Qınamayın məni, ellər,
Bulaq tək gözüm ağlayır.
Neçə ildir tapdaqdakı
Dərəm, həm düzüm ağlayır.
Nəsibimiz ağrı-acı,
Tahir idi nəslin tacı.
İllərdir ki, acı-acı
Səbrlə dözüm ağlayır.
Dərdim olub büküm-büküm,
Budur qəlbimdəki yüküm.
Necə yıxım, necə söküm,
Dilimdə sözüm ağlayır.
Yurdun sönən çırağına,
Tarixin bu varağına,
Paslanan yas-yarağına
Ocağım, közüm ağlayır.
Hanı Famil, ya Mirzəli,
Bu yuxunun yox əzəli.
Kəlbəcər dünya gözəli,-
Tapdanan izim ağlayır.
…İstəyirdim deyim ki, yaşasaydı 60 illik yubileyinə yığışardı qohumlar, dostlar… Təəssüf, amma, “yaşasaydı” kəlməsini dilimə gətirə bilmirəm. O, yaşayır! Tahir Mehtiyev daim yaşayacaq, həm də qürurla, bizi kimi – ölə-ölə, can çəkə-çəkə yox!!! O, düşməndən qisasını alıb getdi!
Bir dəfə mənə qayıtdı ki, düşmənə nifrətimizi şeirnən necə deyə bilərsən? Mən şeir yazmadığımı deyəndə, həmişəki kimi, elə güldü, yanaqları batdı:
-Bilmirəm ki, yazırsan-yazmırsan? Bax mən birini deyim, sən sonrasını düzəldərsən:
Dönüb gözlərimdə yaşa,
Axam Kəlbəcərdən ötrü.
Övlad ola bilmədimsə,
Yoxam Kəlbəcərdən ötrü!
Allahım! Sanki şair deyirdi sinədən. Amma sonrasını demədi. Bilmədim ki, o birisi bəndləri də deyəcək, ya deyib. Sonrasını mənə tapşırdı. İllər keçəndən sonra həmin yarımçıq şeir belə alındı:
Yığmışam dərdi ürəyə,
Qəmnən əriyə-əriyə.
Dönsəm də sümük-dəriyə,
Toxam Kəlbəcərdən ötrü?
Qurbanam dərə-düzünə,
Döyməsin bizsiz dizinə.
Düşməninin sağ gözünə
Oxam Kəlbəcərdən ötrü.
Bu gün – 11 dekabr 2014-cü il tarixində vətənpərvər igid, qorxmaz, cəsur kəlbəcərli zabitimizin, bir vaxtlar güvəndiyimiz Tahir Mehtiyevin 60 yaşı tamam oldu. Kim bildi, Allah!? Biz ki, belə laqeyd olmamışdıq! Yox, Tahir Mehtiyevi yaxından tanıyanlar üçün o, həmişəyaşar qardaşdır, sirdaşdır, dostdur, atadır, babadır…
Ruhu narahat qardaş, mən də gecikdim sənin harayına! Bu dəfə də gecikdim. Dünən bu yazını yazıb qurtara bilmədim, ürək imkan vermədi. Bəlkə də bu, sonuncu yazımdır, bilmirəm. Amma yazmalıydım, yazdım! Yaza bilmədim, yazmaq istədiklərimin mində birini. Sənin dəfn günündə atan, rəhmətlik Yusif dayı hamımıza təsəlli verib deyirdi ki, oğul doğulur el-oba, Vətən üçün! Ağlamayın, Allaha xoş getmir! Sənin amansız, vaxtsız əcəlinin necə və haradan gəldiyini də bilmədik. Sən bir şəhid ailəsinə dayaq durmaq üçün tələsirdin, ya da əbədi yaşamaq üçün cənnətə qovuşmağa? Bu sualın cavabını kimsə verə bilməz…
Bu da 27 sentyabr 2020-ci il!
Vətən müharibəsinin başlandığı tarix!
Və 8 noyabr 2020-ci il – Şuşamızın qala qapısında üçrəngli bayrağımızın dalğalandığı gün!
Bu günü hamıdan, hər kəsdən (o dövr üçün) öncə sən istəyirdin, qardaşım! Ona görə də könüllülərdən ibarət batalyon yaratdınız. Sən də batalyonun qərargah rəisi idin! Kəlbəcərin 5 il mühasirədə qaldığı müddətdə ev-ailə, balalarının üzünə həsrət qaldın! Cəbhədaşlarından fərqli olaraq, Kəlbəcərin 1993-cü ilin qarlı-qanlı aprel aynın ilk günlərindən, hətta mart ayının ortalarından vəziyyətin ağır olğdunu görür və çıxış yolları axtarsan da, tapa bilmir, ikiəlli başınızı Aşağı Qılınclı kənd məktəbinin yaxınlığında, Kəlbəcərdən əli üzülən yurddaşlarının əliqoynunda qalan ağlargözlü karvanın qarşısında nə dayana bilirdin, nə də çəkilə, yol verə. Bakıya bağlanan ümidlərin də qırılmışdı. Murovdağın zirvəsində köməyə gəlmək istəyənlərin harayına yetə bilmirdi!
Hirsin-hikkən qəlbini parçalayır, yumruqların düyünlənmişdi. Anlayırdı səni kəlbəcərlilərin: tək qalmışdın meydanda!
…O günlərdən bizi 30 ilə yaxın vaxt ayırır, Tahir!
Bu gün Kəlbəcər də azaddır, kəlbəcərlilər də. Çünki uşaq vaxtı ayaqyalın dolaşdığın yerlərdə sənin ayaq izlərini axtarır Tural balan! Şirinbulaqda əmin Yəhya dayının əlləriylə düzəltdiyi, 28 il quruyan, suyu kəsilən bulağın gözünü doğmaların açanda bizim də gözlərimizdən axdı həmin su. İndi Şirinbulağın qonaq-qarası doğmalarıdır – Elman, Elnur, Elməddin Vaqif oğlular, Müzəffər, Seyfəli, Habil, Əfsəl, Qoşqar – bacın oğlanları, Seyfəli – əmin oğlu… Bircə Mirzəli yoxdu. Hələ də gözləyirik ki, qeybdən bir səs gələcək: “mən hələ də əsirəm, girovam, xilas edin məni”.
Samaya anasının gözləri yollara dikili qaldı, ötən ilə kimi. Elə bilirdi ki, Kəlbəcərdədir Mirzəlisi… Təəssüf… bax beləcə, itirə-itirə gedirik.
Yamanca ağır dərddir, qardaş! Amma, artıq şükr edirik ki, şərəfimizi erməni daşnaklarının tapdağından xilas etdik. Ruhun, bilirik, Kəlbəcərin səmasındadır, məzarın Göygöldəki Şəhidlər xiyabanında olsa da…

ŞADMANOVLAR
Kəlbəcərdə mayası sözdən yoğrulanlar
Klassiklərimiz etiraf ediblər ki, Söz adamı barədə yazmaq həm çətindir, həm də asan. Onların adi həyatdan kənarda bir özgə dünyaları olur ki, qapılarını ancaq fitrətdən gələn ilahi təb aça bilir. Bu mənada hər kəs Söz adamı barədə nə isə deməyə bir çox hallarda cəsarət etmir…
Söz adamlarının qəlbini çağlayan-qaynayan bulağa – çeşməyə bənzədənlər də səhv etməyiblər. Bulaq yerin dərin qatlarından necə süzülüb saflaşıb çıxırsa, Söz də, əsil və kamil ifadə də beləcə doğulur: müəllifin ürəyinin cövhərindən, qəlbinin nurundan, duyğularının süzgəcindən süzülüb, qaynayıb-daşır.
Hər bir yaradıcı kəsin söz dünyasında xüsusi, onu riqqətə gətirən, düşündürən, incidən, əzən və sonda rahatlıq verən bir mövzu olur ki, onu oxucularına daha tez tanıdır və oxudur.
Bununla yanaşı, təəssüf ki, bəzən ədəbi aləmdə hiss olunan pərakəndəlikdən girəvəbazlar “məharətlə” istifadə edir, söz yığınından ibarət mədhiyyələr yazır, hətta, qalın-qalın kitablar da buraxırlar. Bu, ilk baxışdan o qədər də qəbahət sayılmır. Çünki illərlə xalqımızın istedadlıları senzuraların paslı qıfılı altında saxlanıb və sıxılıblar. Amma o da var ki, həmin “bolluğun” içərisində baş Sözün yanında boş sözlər də az olmayıb. Əlbəttə, belə “külliyyat”lar Azərbaycan ədəbi aləminə daxil ola bilməz, çünki həmin “əsər”lərin “müəllif”ləri xalqımızın Söz salnaməsini yaratmaq və qorumaq məsuliyyətində və qabiliyyətində deyillər.
Onu da bəri başdan deyək ki, Kəlbəcərdə doğulanların şeir yazmasına, qafiyəli danışmasına təəccüblə baxmayıblar. Bu mənada haqqında söz açmaq istədiyimiz Şadmanovlar ailəsində də istedad tanrıdan gəlmə, ilahi vergi kimi qəbul edilib.
Ailənin ağsaqqalı Yunis müəllimdir. Kəlbəcər rayonunun Təzəkənd yaşayış məntəqəsində 1940-cı ildə anadan olub. 1961-1966-ci illərdə Gəncə Dövlət Pedaqoji İnstitutunda ali təhsil alıb. 1988-ci ilə kimi Kəlbəcər rayonunun Zivel kənd orta məktəbində çalışıb. Bədii yaradıcılığa hələ erkən yaşlarından, əslində, tələbəlik illərindən başlayan Yunis müəllimin şeirləri “Kəlbəcər dünyası: yüz şairin bir kitabı” antalogiyasında dərc edilib.
Yunis müəllimin 5 övladı var. O, dörd oğlundan ikisinin (Əkrəm və Nəsimi) Vətənin keşiyində zabit kimi dayanmasından qürur duyur. Yaradıcılığı əsasən klassik aşıq şeirlərindən (divani, qoşma, gəraylı və s.) ibarət olan Yunis müəllimin və oğlanları Bəxtiyarla Nəsiminin könül duyğularından səhifələnən bir toplu var qənşərimdə: “Yoğrulmuşam Kəlbəcərdə”. Kitabın bütünlüklə məziyyətlərindən söz açmaq fikrində deyiləm. Lakin nümunə çəkəcəyimiz şeirlərin fəlsəfi yükünün altına çiyinlərimizi verməyə çalışacam.
Öncə xatırladım ki, buradakı şeirlər basmaqəlib deyillər, baxmayaraq ki, klassik janra daha çox yer ayrılıb. Çox hallarda müəlliflər düşünməyiblər ki, hansısa beyt və ya misra qəlibə sığmayır. Qəlibə sığmayan azad Söz isə fikri daha aydın və rəvandır, müxtəlif yozumlar daşıyır ki, bu da oxucunu düşündürür, fikrinin yüz yerə haçalanmasının fərqinə varmağa məcbur olur. Deməli, əsl qələm sahibləri oxucusunu düşündürməyi və məna ilə məzmunun bir-biri tamamlamasının fərqində olmasını bacarır. Yunis müəllimin “Heyf” rədifli qoşmasına diqqət yetirsək, fikrimizi aydınlaya bilərik:
Dərdlərin böyüyü mənimdir, mənim,
Qoyuldum hədəfsiz kamana, heyf.
Özümdən kəsildi özümə qənim,
Canlar həsrət qaldı canana, heyf.
Nə qədər yurdumdan yoxdu xoş soraq,
Yüklənir çiynimə qəm qalaq-qalaq.
Cansıza can verən loğmana bir bax,
Möhtacdır bir udum dərmana, heyf.
Şimşəklər oynadı başımın üstə,
Mənasz il gəldi yaşımın üstə.
Yunusam, qayıtsam daşımın üstə,
Yuvama demərəm viranə, heyf!
Göründüyü kimi, şair bu qoşması ilə dərdlərini, yurd ağrılarını – kəlbəcərsizlik həsrətini qoşalaşdırıb. Demək, bədii yaradıcılıq nümunələri, əslində, milli-mənəvi dəyərlərdəndir. Çünki, heç bir əsər təsadüfdən yarana bilməz. O, yarandığı dövrün ictimai hadisəsinin ifadəsidir. Burada da şair yağılar tərəfindən yağmalanan yurdunun həsrətini dilə gətirir və əgər o yerlərə dönəcəksə, dağıdılmış, tar-mar edilmiş, külü göylərə sovrulmuş yurdunu viranə adlandırmayacağını dilə gətirir. Yunis müəllimin adıçəkilən kitabda yer alan lirik ağrıları janr etibarı ilə də fərqlənir. Bir gəraylıya da diqqət yetirək:
İnsan oğlu al-qumaşa
İstəyir ki, bükə dostu.
Gəda gəlib keçsə başa,
Hesab etməz tükə dostu.
Əfsanədir dövlət-var da,
Sınaşasan boran, qarda.
Səni qoyub qaçar darda,
Şirin loxma, tikə dostu.
Şəmiloğlu üzə gülməz,
Qəddin əyməz qədirbilməz.
Dil desə də, ürək gəlməz,
İmtahana çəkə dostu.
Əlbəttə, məqsədim yalnız Yunis müəllimin yaradıcılığından ətraflı söz açmaq deyil, bu ailənin timsalında kəlbəcərlilərin ilahi vergili olmasını bir daha dilə gətirməkdir. Bu ailədə ikinci qələm adamı kimi tanınan Bəxtiyardır. Bəxtiyarı digər ailə üzvlərindən fərqləndirən xüsusiyyətlər azdır. Kəlbəcərə, doğma ailəsinə (ata-anası başda olmaqla, qardaşlarına və bacısına, eləcə də əmisigilə, Kamran müəllimin balalarına) olan sədaqəti ilə seçilir. Hərdənbir səbirsizliliyini də hiss etmək mümkündür ki, bu da onun haqsızlığa dözümsüzlüyüdür. Bütün bunlarla yanaşı, Bəxtiyar söz və könül adamıdır, duyğusaldır, hissi güclüdür. 1977-ci ildə müəllim ailəsində Kəlbəcərdə anadan olub. 1984-cü ildə Kəlbəcərdə 1-ci sinfə getsə də, orta məktəbi doğulduğu doğma yurdda deyil, didərgin düşdüyü 1993-cü ildə Murovun bu üzündə bitirib. Uzun müddətdir ki, Xırdalan Pivə Zavodunda çalışır. İctimaiyyətçidir. Kəlbəcərlə bağlı bütün ictimai, bədii-kütləvi tədbirlərdə iştirak edir. Onun da şeirləri ”Kəlbəcər dünyası: yüz şairin bir kitabı”nda dərc edilib.
Atası kimi, oğulun da əzəli-əbədi dərdi, dilinin acılı-şirinli kəlməsi doğma yurd-yuvadan perik düşməsindən, o yerlərin həsrətindən boylanan qəm-möhnətdən yoğrulub. Bunu hiss eləmək o qədər də çətin deyil, Tanrısına xitabən yazdığı “Kəlbəcərə göndər məni” qoşmasında olduğu kimi:
Dünyanı yaradan Tanrı,
Kəlbəcərə göndər məni.
Dəlidağın zirvəsində
Bir qayaya döndər məni,
Kəlbəcərə göndər məni.
Orda yoxluqdan qorxmuram,
Burda toxluqdan qorxuram.
Qartal üçün darıxıram,
Ağlat məni, güldür məni,
Kəlbəcərə göndər məni.
Vurğun dolaşan dağlara,
Ötən-itən o çağlara.
Yetir məni bulaqlara,
Dirilt məni, öldür məni,
Kəlbəcərə göndər məni.
Bəxtiyara olub zülüm,
Yolları kəsibdi zalım.
Mamır olub daşda qalım,
Sən yuvama endir məni,
Kəlbəcərə göndər məni.
Bəxtiyar Yunusoğlunun şeirləri sadə dildə yazılsa da belə, onun hər sətrinin altında bir fəlsəfə yatır. O, sözü bir-birinə söz xatirinə calamır, qafiyə qovmur, çox güman ki, qələminə gələnlər xəyalının dolmuş buludundan damanlardır – dumdurudur, çünki göylərin göz yaşıdır. O, əslində, şeir yazmaq üçün oturub dirsəyini dizinə söykək eləmir, gözləri yol çəkdimi, dumanlı xəyalında səfi pozulmuş durna qatarına bənzər misralarını görür. Əl uzadıb onları bir sıraya düzür, elə bilir ki, bu durnaqanadlı qatarla doğma yerlərə yollanacaq:
Eli köçmüş yurda bənzər,
O haldayam, ağrın alım.
Ruhum hər an yurdu gəzər,
Xəyaldayam, ağrın alım.
Ləl yatağım Kəlbəcərdi,
Vətənsizlik dərd, kədərdi.
İndi yuvam Biləcərdi,
Gör hardayam, ağrın alım!
Fəna dünya dəyirmanı,
Üyüdüb çox pəhləvanı.
Bəxtiyaram, hər bir anı
Zavaldayam, ağrın alım.
Günah olardı xatırlamasaq ki, qardaşların hər birinin saza-sözə mehr-məhəbbəti çoxlarına nümunədir. Əslində, qardaşların hər bir keyfiyyəti örnəkdir. Bəxtiyarın qardaşlarından biri də sazı sinəsinə basanda din-imana qovuşan Cavanşirdir. Məlahətli səsiylə incə zərif barmaqları pərdələrlə eyni ruha köklənəndə telli saz zilli-bəmli yandırıb-yaxır. Elə Bəxtiyarın da kövrələn anlarında ona poeziya diliylə müraciəti bundan irəli gəlir. Bax, bu da bir ailənin musiqili dünyasıdır: yazan, saz çalan və ifa edən bir ailə. Gözdən-nəzərdən uzaq olsunlar… Bəxtiyar yazır:
Cavanşir, qardaşım, bir “Dilqəmi” çal,
Ömrüm körpəlikdən qəm içindədi.
Gen düşəndən ellərimdən, obamdan,
O gündən gözlərim nəm içindədi.
Gün-gündən əriyir qəlbimin yağı,
Sinəmə çəkibdi namərdlər dağı.
Bir də geri dönməz ömrün gənc çağı,
Elə bil varlığım şəm içindədi.
Bəxtiyaram, sinəm hədəf, dərdim ox,
Nə yerdəyəm, nə göydəyəm, məkan yox.
Müəmmadı, mənzil yaxın, kirə çox,
Amalım sirli sitəm içindədi.
Vətənə zabit kimi qulluq edən mayor Nəsimi Şadmanov isə mayor qardaşı Əkrəmdən bir qədər fərqli mövqeyi ilə seçilir, baxmayaraq ki, qulluq göstərdiyi hərbi xidmətdə də o, üzərinə düşən Vətənə xidmət borcunu layiqincə, şərəflə yerinə yetirdiyi üçün saylıb-seçilir (Əkrəm Şadmaov kimi) və komandanlıq tərəfindən dəyərləndirilir. Az-az hərbçi tapmaq olar ki, ruhunda poeziya yuva qursun.
Tanıyaqmı cənab şair-zabitimizi? 1981-ci ildə Kəlbəcərin Zivel kəndində dünyaya göz açıb. 1987-ci ildə Ziveldə orta məktəbə getsə də, həmin doğma məktəbin məzunu olmaq çoxları kimi, ona da Nəsimiyə də nəsib olmayıb. Kəlbəcər erməni-rus qoşun birləşmələri tərəfindən 1993-cü ildə işğal ediləndə onların da ailəsi doğma yurd-yuvadan perik düşüb. Bir müddət Göygöl rayonu ərazisində sığınacaq tapıblar. Sonralar Xırdalana köçüblər. Nəsimi də Xırdalanda sığınacaq tapan Kəlbəcər 20 saylı orta məktəbin səkkizinci sinfini 1994-cü ildə, C. Naxçıvanski adına hərbi liseyi 1998-ci ildə, H. Əliyev adına Ali Hərbi Məktəbi isə 2002-ci ildə bitirərək Hərbi Akademiyada təhsilini davam etdirib. Nəhayət, o, cəbhə bölgəsində Vətənə xidmətə yollanıb. Hazırda Vətənə zabit kimi qulluq göstərən Nəsiminin də qələmindən şeir-sənət nümunələrinin süzülməsi ilk növbədə gendən, soy-kökdən gəlmə ilahi vergisidir. Nümunə üçün Nəsimi Şadmanovun qardaşı Bəxtiyara ünvanladığı bir qoşma-məktuba nəzər salmaq kifayətdir deyək ki, o, əsl söz adamıdır – qəlbi poetik duyğularla silədir, bulaqdır:
Mən sənlə həmişə fəxr eyləmişəm,
Yalan niyə deyim düzə, qardaşım?!
Qohum yüz olsa da, bunu bilmişəm,
Dəyərsən əlliyə, yüzə, qardaşım.
Acı günlər gördük şirin həyatda,
Şirin loxma yedik kasıb büsatda.
Acılı-şirinli bu kainatda
Acı yedirmədin bizə, qardaşım.
Sınmadın zamanın məngənəsində,
Gəzərkən tayların eşq həvəsində.
İtirib-tapsan da hər dəfəsində,
Döymədin heç zaman dizə, qardaşım!
Qibtəylə baxırlar çoxları bizə,
Gəlməsin ailəmiz nəzərə, gözə.
Nəsimi, deyilən acı, düz sözə
Hər kəsə gərəkdir dözə, qardaşım.
Nəsiminin Bəhmən Vətənoğluya ünvanlı bir qoşmasına da diqqət yetirək:
Bəhmən əmi, niyə elə deyirsən,
Hamıya bəllidir, bil, sənin ağlın.
Bir aləmdi, bir şeirdi, bir də sən,
Salır ürəklərə xal sənin ağlın.
Sən arifsən, sən alimsən, sən loğman,
Sözlərin hər kəsə olubdu dərman.
Ürəklər odlara qalanan zaman
Qaynayan bulaqdır, sel sənin ağlın.
Nəsimi söyləyir səndə gördüyün,
Bu nə ahdı, bu nə ufdu, bu nə ün?!
Söz mülkündən bürcü-qala hördüyün
Dilsizə gətirər dil sənin ağlın.
… Məncə, əlavə şərhə ehtiyac yox. Şairlik iddiası olmayan bir ailənin üç nəfərinin şeir-sənət nümunələrindən kiçik bir sovqat ərmağan eləmək istədik…
Sözün yaradıcısı İlahi olduğundan, onu qorumaq da ruhən, qəlbən göylər səltənətinə bağlı olanların payına və qismətinə düşüb. Bu, əlbəttə, şərəfli missiyadır. Belə söz keşikçilərimiz zaman-zaman barmaqla sayılacaq qədər olsalar da, yaddaşlara yazılıblar, klassikləşiblər. Onlara qısaca belə ad vermək olar: ədəbi söz mülkünün sahibləri. Şairlər ailəsi kimi tanınan Şadmanovlar da məhz belələrindəndir – barmaqla sayılanlardandır. Ata və iki oğul yalnız başçısı olduqları ailədə deyil, ədəbi mühitdə də Söz sahibi kimi tanınırlar.
Əlbəttə, bir məqalədə üç el şairinin yaradıcılıq nümunələri sayılacaq şeirlərini təhlil etmək imkanımız xaricindədir. Yunis müəllim başda olmaqla (necə ki, bu gün nəslin başbiləni kimi sayılıb-seçilir, qədir-qiyməti bilinir, qulluğunda dururlar), bu ailənin qələm və söz adamlarına yaradıcılıq uğurları və doğma yurda qovuşmalarını diləyək.
Məhəmməd NƏRİMANOĞLU

Azərbaycan öz mədəniyyəti, incəsənəti, milli-mənəvi dəyərləri ilə dünyada tanınır. Xalqımızın milli-mənəvi dəyərlərinin kökləri çox-çox qədim zamanlara gedib çıxır. XX əsrdə isə xalqımızın mədəni həyatında yeni bir dövr başladı. Bu, ulu öndər Heydər Əliyevin adı ilə bağlı olan bir dövrdür. Ulu Öndər deyirdi ki, “xalq bir çox xüsusiyyətləri ilə tanınır, sayılır və dünya xalqları içərisində fərqlənir. Bu xüsusiyyətlərdən ən yüksəyi, ən böyüyü mədəniyyətdir”. Məhz ona görə də Ulu Öndər hakimiyyətdə olduğu bütün dövrlərdə xalqın mədəniyyətinin inkişafını həmişə diqqət mərkəzində saxlamışdır.

Bizim nəsil xoşbəxtdir ki, Heydər Əliyevlə bir epoxada yaşamaq bizə nəsib oldu və Ümummilli Liderin mədəniyyətimizə, incəsənətimizə göstərdiyi böyük qayğının şahidi olduq. Mədəniyyətimizin elə bir sahəsi yoxdur ki, Heydər Əliyev qayğısından bəhrələnməsin. Musiqimiz də, teatrımız da, kino sənətimiz də, heykəltaraşlıq və rəssamlığımız da, xalça sənətimiz də bugünkü inkişafında Ulu Öndərin çox dəyərli ideyalarından bəhrələnib.

Bu fikirlər Azərbaycan Aşıqlar Birliyinin sədri, professor, Əməkdar elm xadimi Məhərrəm Qasımlının “Heydər Əliyev və Azərbaycanın milli-mənəvi intibahı” sərlövhəli məqaləsində yer alıb. AZƏRTAC məqaləni təqdim edir.

1969-cu il iyulun 14-də Sovet Azərbaycanının ictimai-siyasi həyatında baş vermiş tarixi dəyişiklik – ömrünü bütünlüklə öz xalqının köklü maraqlarının gerçəkləşməsinə xidmətə həsr etmiş yurdsevər soydaşımız, təşəbbüskar və yüksək enerjili milli kadr Heydər Əliyevin respublikanın ali siyasi rəhbəri vəzifəsinə gəlməsi bir çox başqa sahələrlə yanaşı, mənəvi-humanitar istiqamətin, o cümlədən də milli mədəniyyətimizlə bağlı elmi və mədəni-təşkilati fəaliyyətin sürətli və genişmiqyaslı canlanmasına səbəb oldu.

Ana dili, ədəbiyyat, tarix, musiqi, rəssamlıq, memarlıq, xalçaçılıq, xalq yaradıcılığı və etnoqrafiya kimi ən müxtəlif istiqamətləri cəmləşdirən milli-mənəvi dəyərlər kompleksi o vaxtdan ümummilli lider missiyası ilə fəaliyyətə başlayan Heydər Əliyevin ən yüksək qayğı və diqqəti ilə himayə olundu. Aradan keçən yarım əsrlik dövr çoxminillik tariximizə yeni tipli milli-mənəvi intibah kimi daxil oldu.

Ötən əsrin 70–80-ci illərində müdrik və uzaqgörən bir rəhbər kimi Heydər Əliyevin Azərbaycanda yeritdiyi siyasətin tərkibində xüsusi yer tutan humanitar istiqamət məhz belə bir iqlimin yaranmasına səbəb oldu. Onun xalqımızın tarixi keçmişinə, klassik ədəbi qaynaqlarına, ana dilinə, milli-mənəvi sərvətlərinə həssas və qayğıkeş münasibəti bu sahənin öyrənilməsi, qorunub yaşadılması işinə güclü təkan verdi. O illərdən başlayaraq milli ruhun güclənməsi, vətənçilik, azərbaycançılıq ideyalarının qüvvətlənməsi nəzərəçarpacaq bir dalğalanma yaratdı. Heydər Əliyevin siyasi himayədarlığı və öndərliyi ilə həyata keçirilən bu ilkin tərpəniş uzunmüddətli bir mübarizə və mücadilənin əsasını qoyaraq, öncə Azərbaycan ziyalılarını, daha sonra isə bütün xalqı strateji məqsədlər üçün səfərbər etdi.

Yüzillərin qan yaddaşını daşıyıb gətirən tarixi-mənəvi dəyərlərə, o sıradan folklor qaynaqlarına göstərilən qayğı və diqqət bütün Azərbaycan miqyasında özünütanıma, özünüdərk və özünəqayıdış proseslərini hərəkətə gətirdi. Əvvəlki onilliklər üçün yasaq olan “Dədə Qorqud”, “Oğuz”, “Oğuz yurdu”, “Ozan”, “Türk mədəniyyəti”, “Qan yaddaşı” anlayışları respublikada yaranmış münbit zəmindən nəşət taparaq, elmi toplantılarda, ədəbi-mədəni yığıncaqlarda, kitablarda, mətbuatda, radio-televiziya verilişlərində boy göstərdi.

Mənəvi yaddaşın və milli özümlülüyün bərpası İçərişəhər, Şuşa, Ordubad, Gəncə memarlıq komplekslərinin milli qoruq elan edilməsindən, qədim xalçaların muzey-qoruğa (“Xalça muzeyi”nə) cəmləşdirilməsindən, sazı-sözü, muğam sənətini, xalq mahnılarını və rəqs-oyun mədəniyyətimizi himayə edən rəsmi qurumların (Azərbaycan Aşıqlar Birliyi, “Aşıq Pəri Məclisi”, “İrs”, “Atəşgah”, “Gülüstan”, “Yallı” və s. kimi məşhur xalq kollektivləri, “Muğam teatrı”, “Dastan teatrı” , “Ozan-Aşıq Muzeyi”) yaradılmasından, kütləvi folklor nəşrlərindən, folklorun geniş miqyasda təbliğindən (folklor festivalları, saz bayramları, “Bulaq” və “Ozan” verilişləri, qəzet və jurnallarda folklor səhifələri) başladı və az sonra öz uğurlu nəticələrini göstərdi. Artıq 70-ci illərin ortalarından soy-kökə, milli kimlik məsələlərinə, tarixi qaynaqlarla bağlı problemlərə təkcə alim, müəllim və tələbələrə məxsus ixtisas auditoriyalarının yox, bütün ziyalı təbəqələrinin, o cümlədən gənclərin xüsusi həssaslıq göstərdiyi duyulmaqda idi.

Təkcə belə bir faktı xatırlatmaq kifayətdir ki, 1978-ci ildə akademik Həmid Araslının nəşrə hazırladığı “Kitabi-Dədə Qorqud” kitabı böyük tirajla çapdan çıxdıqdan az sonra sürətlə satılıb qurtarmışdı. Eyni sözləri həmin illərin digər elmi və kütləvi folklor nəşrləri (“Koroğlu”, “Azərbaycan dastanları”, “Aşıq Ələsgər” və s.) haqqında da söyləmək mümkündür. Kütləvi informasiya vasitələrində folklor irsimizin təbliğinin xalq tərəfindən böyük maraq və rəğbətlə qarşılanması o illərdə radio və telepoçta gələn məktubların sayından da görünməkdə idi. Belə ki, 1975-ci ildə radionun “Bulaq” verilişinin ünvanına həftə ərzində 100–150 məktub daxil olmuşdur. 1979-cu ildə “Ozan” verilişinin həftəlik poçtu daha yüksək göstərici (150– 200 məktub) nümayiş etdirmişdir.

“Kommunist”, “Ədəbiyyat və incəsənət”, “Sovet kəndi”, “Azərbaycan gəncləri” qəzetlərinin, “Azərbaycan”, “Qobustan”, “Ulduz”, “Kənd həyatı” jurnallarının poçtunda da xalq yaradıcılığı ilə bağlı materiallar xeyli yer almışdır. Bütün bunlar 70-ci illərdə folklor işinə ümumxalq miqyasında həssaslığın səviyyəsini müəyyənləşdirmək baxımından böyük tarixi-mədəni əhəmiyyətə malikdir. Heydər Əliyevin Azərbaycana rəhbərliyinin birinci dönəmində (1969–1982) folklorun təbliği, nəşri və tədqiqi istiqamətində həyata keçirilən iri miqyaslı tədbirlər bır qayda olaraq onun şəxsi təşəbbüsü, birbaşa sərəncamı və qayğısı sayəsində mümkün olmuşdur.

Ulu Öndərin respublikaya rəhbərliyini birinci dövrü bir tərəfdən sistemli və sanballı folklor nəşrlərinin vüsət alması ilə səciyyəvidirsə, başqa bir tərəfdən də xalq yaradıcılığı ilə bağlı təşkilati tədbirlərin – aşıqların qurultaylarının çağırılması, “Koroğluya qayıdaq” rubrikası altında silsilə ozan-aşıq tədbirlərinin, dastan axşamlarının təşkil edilməsi, böyük xalq sənətkarlarının yubileylərinin keçirilməsi, xalq istedadlarını üzə çıxaran folklor festivallarının, sonralar ənənə halını alan və Azərbaycan musiqi mədəniyyətinə bir çox istedadlar bəxş edən məşhur “Xan bülbül” müsabiqələrinin təşkil edilməsi və s. ilə əlamətdardır. Azərbaycan Respublikasının mədəni həyatında mühüm hadisəyə çevrilən həmin tədbirlərin böyük əksəriyyətində Heydər Əliyev vaxt taparaq özü şəxsən iştirak etmiş, milli-mənəvi dəyərləri yüksək qiymətləndirən ürək sözlərini söyləmiş, xeyir-duasını vermişdir.

Şübhəsiz ki, respublikanın başında duran birinci şəxsin belə bir mövqe nümayiş etdirməsi həm bu tədbirlərin təşkilatçı və iştirakçılarını, həm də sözün geniş mənasında, xalqı ruhlandıraraq milli-mənəvi dəyərlərimizə qarşı həssaslığı gücləndirmişdir. O illərdə respublika rəhbəri tərəfindən “Xalqın istedadı, onun yaradıcılıq dühası “Kitabi-Dədə Qorqud”, “Koroğlu” və başqa epik əsərlərdə bütün dolğunluğu ilə təcəssüm tapmışdır” – fikrinin söylənilməsi heç də təsadüfi deyildi. Heydər Əliyevin söylədiyi bu və bu qəbildən olan digər istiqamətverici mülahizələr elm və sənət adamlarını milli-mənəvi dəyərlərin öyrənilməsi, qorunması və böyüməkdə olan gənc nəslə mənimsədilməsi işinə yönəldirdi.

Həmin illərdən başlayaraq folklor problematikası elm və bədii yaradıcılıq təşkilatlarının fəaliyyətində aktiv şəkildə gündəmə daxil oldu. Elə buna görə də o vaxtdan etibarən elmi idarə və tədris müəssisələrində türk mifologiyası və qədim türk epos mədəniyyəti, xüsusən də “Kitabi-Dədə Qorqud”la bağlı elmi müzakirələr keçirilməyə başlandı, problematik məqalələrdən ibarət toplular nəşr edildi, eposun elmi-tənqidi mətninin hazırlanması ilə əlaqədar vacib elmi-nəzəri işlər görüldü. H.Araslı, M.H.Təhmasib, M.Seyidov, F.Zeynalov, T.Hacıyev, S.Əlizadə, Ş.Cəmşidov, E.Əlibəyzadə, B.Abdulla və başqa tədqiqatçıların bu sahədəki elmi fəaliyyəti gücləndi. Azərbaycan folklorşünaslığının ən mötəbər tədqiqatçılarından olan M.H.Təhmasibin “Azərbaycan xalq dastanları (orta əsrlər)” (Bakı, Elm, 1972) adlı sanballı monoqrafiyası da bu dövrün məhsulu oldu.

“Qobustan”, “Azərbaycan”, “Ulduz” jurnallarında, “Azərbaycan filologiyası”, “Filologiya məsələləri” məcmuələrində türk mifoloji düşüncə sistemi, tarixi-etnik yaddaş, soykökə qayıdış, milli kimlik probleminin folklor və etnoqrafiya mədəniyyətimizdə inikası məsələlərinə həsr olunmuş çoxsaylı məqalələrin ardıcıl şəkildə çap olunması da elmi-mədəni həyatın milli ovqatını əks etdirirdi. 70-ci illərdən start götürən Dədə Qorqud hərəkatı qarşıdan gələn onilliklərin Qorqud elmi məkanına çevrilməsini təmin edə bildi: Azərbaycan qorqudşünaslığı bir-birinin ardınca abidənin kamil mətnlərini nəşr etdi, Dədə Qorqudla bağlı sistemli araşdırmalar ortaya çıxdı.

Qorqudşünaslığın ən nüfuzlu elmi toplantıları təkcə keçmiş Sovetlər İttifaqı miqyasında deyil, beynəlxalq səviyyədə də Azərbaycanda mərkəzləşdi. Qorqudçuluq təkcə elm-təhsil sistemi ilə çərçivələnmədi. Yazıçılar, rəssamlar, heykəltaraşlar, kinematoqrafçılar Dədə Qorqud mövzu və motivlərinə üz tutdular. Anarın ssenari müəllifi olduğu “Dədə Qorqud” filmi bu sahədə ən böyük uğurlardan biri oldu. Azərbaycan hüdudlarından çox-çox uzaqlarda da böyük şöhrət tapan bu gözəl kino əsəri Qorqud obrazının və eposdakı vətənpərvərlik, qəhrəmanlıq, bahadırlıq ideyalarının təbliğində ölçüyəgəlməz dərəcədə böyük rol oynadı.

Qorqud ruhunun, milli ideyaların, oğuz mənəvi-estetik dünyasının yenidən xalqa mənimsədilməsində “Dədə Qorqud” filmi ilə yanaşı, M.Abdullayev, F.Əliyev, M.Avşar və başqa tanınmış rəssamların Dədə Qorqud motivləri əsasında çəkdikləri silsilə rəsm əsərləri, xalça ustalarının hazırladıqları Qorqud xalçaları, çağdaş heykəltaraşlıqda yer alan çeşidli Qorqud motivləri də əhəmiyyətli iş gördü. Qorqud ruhuna qayıdış İ.Şıxlı, Ə.Cəfərzadə, İ.Hüseynov, Anar, Elçin, M.Süleymanlı, F.Kərimzadə, Ə.Muğanlı, S.Oğuz, V.Nəsib, M.Oruc kimi yazıçıların yaradıcılıq axtarışlarında öz əksini tapdı: onların qələmə aldıqları müxtəlif səpkili nəsr əsərlərinin dil və üslub keyfiyyətlərində “Kitabi-Dədə Qorqud” eposuna məxsus poetik-üslubi maneralar, bədii-estetik cizgilər qabarıq yer aldı.

O illərdə R. Rza, O. Sarıvəlli, H. Arif, B. Vahabzadə, N. Xəzri, X.R.Ulutürk, M.Araz, M.Günər, M.İsmayıl, M.Yaqub, N.Həsənzadə, S.Rüstəmxanlı, Dilsuz, A.Abdullazadə kimi istedadlı şairlərin şeirlərində Qorqud motiv və obrazları milli-tarixi özümlüyün poetik ifadəsinə çevrildi. Ötən əsrin 80-ci illərində azadlıq hərəkatının xüsusi bir vüsətlə dalğalanmasında, 90-cı illərin əvvəllərində milli istiqlal mücadiləsi və Vətən torpaqlarının bölünməzliyi, bütövlüyü uğrunda mübarizə prosesində “Qorqud” və qorqudçuluğun müstəsna mənəvi dəstəyi oldu.

Müstəqilliyin ilk illərində Azərbaycanın üzlədiyi faciəli böhranı xalqın tələbi ilə 1993-cü ilin yayında hakimiyyətə qayıdıb müdriklik və qətiyyətlə aradan qaldıran ümummilli lider Heydər Əliyev yeni şəraitdə milli-mənəvi dəyərlərin qorunub zənginləşdirilməsini suveren dövlətin prioritetləri səviyyəsinə yüksəltdi. Bu mənada 1996-cı ildə Xəzər dənizində müstəqil Azərbaycanın ilk nəhəng üzən qazma qurğusunun “Dədə Qorqud” adı ilə fəaliyyətə başlaması da çox təbii göründü. Nəhəng qurğunun açılışında iştirak edən Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Heydər Əliyev öz çıxışında “Dədə Qorqud” adının tarixi simvolikasında yer alan müdriklik və uzaqgörənlik anlamlarını xüsusi vurğuladı.

Ən nəhayət bütün bunların məntiqi nəticəsi kimi 1997-ci ildə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Heydər Əliyev “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarının 1300 illik yubileyinin qeyd olunması barədə tarixi Fərman imzaladı. “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarının 1300 illik yubileyinin UNESCO tərəfindən dünya miqyasında keçirilməsi təşəbbüsünü də Azərbaycan Respublikası adından Prezident Heydər Əliyev qaldırdı və az sonra həmin beynəlxalq qurum yubileylə bağlı təklifi qəbul etdi.

Ulu öndər klassik irsin, keçmişin ən yaxşı dəyərlərinin çağdaş nəsillərin milli ruhda tərbiyəsində önəmini vurğulayaraq deyirdi: “Müstəqil dövlətimiz üçün taleyüklü məsələlərin həyata keçirilməsi tariximizin bir çox qaranlıq səhifələrini açmaqla kimliyim tam müəyyən etməyi, milli kökləri ilə bağlı yeni təfəkkürlü gənc nəsil yetişdirilməsini zəruri edir. Keçid dövrünün çətinliklərinə, ağır proseslərinə baxmayaraq, biz öz tarixi keçmişimizin çox dəyərli səhifələrini qısa bir müddətdə aça bilmiş və xalqa göstərməyə nail olmuşuq. Xalqımızın hər bir övladı öz tarixi keçmişini, varisi olduğu mədəni irsi daha dərindən öyrənərək böyük qürur hissi duymağa başlayır və sözsüz ki, bununla fəxr edir”.

Məhz dövlətçilik düşüncəsi kontekstində yanaşma və dəyərləndirmə nəticəsində Heydər Əliyev dünyası “Kitabi-Dədə Qorqud”un bir qəhrəmanlıq eposu olaraq əsas mahiyyətində duran alp-ərənlik, cəngavərlik motivini yeni, özünəməxsus biçimdə şərh edib mənalandırdı: “Kitabi-Dədə Qorqud” qəhrəmanlıq eposudur, özü də bir cəngavər, bir igid haqqında yox, bütöv bir xalqın qəhrəmanlığını özündə cəmləşdirən bir eposdur. Onun ən böyük ideyası baş sərkərdədən tutmuş böyükdən kiçiyə kimi bütün qəhrəmanlarının doğma torpaqlarını qorumaq uğrunda canlarından keçməyə daim hazır olduqlarını göstərməkdir”.

Tarixi keçmişimizə, əsrlərin daş sınağından keçib gələn saz-söz qaynaqlarımıza, xalqımızın tarixin müxtəlif mərhələlərində yetişdirdiyi ustad sənətkarlara həqiqi qədirbilənliklə yanaşdığındandı ki, onun təşəbbüsü və sərəncamı ilə böyük xalq ozanlarımız Aşıq Ələsgərin 150 illik (1972-ci il), Aşıq Alının 180 illik (1981-ci il) yubileyləri böyük təntənə ilə, ümumxalq bayramı səviyyəsində qeyd olunmuşdur. 1972-ci ildə Heydər Əliyevin qeyri-adi təşkilatçılıq bacarığı və həm də böyük siyasi nüfuzu sayəsində Aşıq Ələsgərin 150 illik yubiley tədbiri Bakı ilə yanaşı, Moskvada da ən yüksək səviyyədə keçirildi.

İstər Bakıda, istərsə də Moskvada keçirilmiş Aşıq Ələsgər yubileyinə keçmiş sovetlər birliyinin bütün respublikalarında ən tanınmış elm, mədəniyyət və incəsənət xadimləri toplanmışdılar. Müxtəlif millətlərdən olan natiqlər Kremlin Qurultaylar Sarayında Aşıq Ələsgərin timsalında Azərbaycan saz-söz sənətinin ecazkar qüdrətindən söz açdılar. Yubiley tədbirlərinin İttifaq miqyasındakı böyük əks-sədası o vaxt hətta erməniləri də Aşıq Ələsgərin 150 illiyini qeyd etmək məcburiyyəti qarşısında qoydu. Ermənistan SSR ərazisində olan Göyçə mahalında – Aşıq Ələsgərin vətəni Ağkilsə kəndində böyük sənətkarın əzəmətli qəbirüstü abidəsi ucaldıldı. Bu, həmin dövrdə Heydər Əliyev nüfuzunun sayəsində əldə edilmiş parlaq bir nailiyyət idi. 2001-ci ildə isə dövlət başçımızın Sərəncamı əsasında Aşıq Ələsgərin 180 illiyi təntənə ilə qeyd olundu. Aşığın adının əbədiləşdirilməsi, poetik irsinin tədqiq və təbliği istiqamətində irimiqyaslı iş aparıldı.

1981-ci ildə Aşıq Alının 180 illik yubileyinin respublikamız-da təntənə ilə qeyd olunması da Heydər Əliyevin şəxsi təşəbbüsünün nəticəsi idi. Məhz həmin yubiley qərarından sonra Aşıq Alının poetik irsinin toplanılması, nəşri və təbliği sahəsində geniş miqyaslı elmi-təcrübi işlər aparılmış, böyük el sənətkarının yaratmış olduğu bənzərsiz və zərif söz inciləri itib-batmaqdan qorunmuşdur.

Ötən əsrin 70-ci illərindən başlayaraq istedadlı el sənətkarlarının yaradıcılıq və ifaçılıq sahəsində qazandıqları uğur və nailiyyətlərə görə bir çox dövlət təltiflərinə layiq görülməsi də Heydər Əliyevin xalq yaradıcılığına, folklora qayğıkeş münasibətinin əyani ifadəsi olmuşdur. Həmin illərdə tanınmış el sənətkarları Aşıq Hüseyn Cavan, Aşıq Şəmşir Qocayev, Aşıq Şakir Hacıyev, Aşıq Əkbər Cəfərov, Aşıq Ədalət Nəsibov, Aşıq Pənah Pənahov və Aşıq İmran Həsənov “Əməkdar incəsənət xadimi”, musiqi folklorunun əvəzsiz ifaçıları olan İzzətalı Zülfüqarov, Ələsgər Şəkili və Əli Kərimov isə “Azərbaycanın Əməkdar mədəniyyət işçisi” fəxri adına layiq görüldülər.

Yeri gəlmişkən, qeyd etmək lazımdır ki, bu ənənə müstəqillik illərində də davam etdirildi. Ədalət Nəsibov, İsfəndiyar Rüstəmov kimi qocaman ustadlara fəxri Prezident təqaüdünün verilməsi, Aşıq Əhliman Rəhimov və Ədalət Dəlidağlının “Əməkdar mədəniyyət işçisi” fəxri adına layiq görülməsi buna sübutdur. İstedadlı saz-söz ifaçıları və folklor kollektivləri ötən əsrin yetmiş-səksəninci illərində Heydər Əliyevin yaratdığı imkanlar sayəsində dəfələrlə beynəlxalq festivallara göndərilmişdi. Azərbaycan rəhbərliyinin ruh yüksəkliyi ilə uğurladığı xalq istedadları Fransa, İspaniya, Yunanıstan, Bolqarıstan, Macarıstan, Polşa, Hollandiya, Monqolustan, Çin, Almaniya və Avstriyada keçirilmiş Beynəlxalq Folklor festivallarından respublikamıza laureat adı ilə qayıtmışdılar.

Qazanılmış uğurlar həmin dövrdə respublikada folklor istedadlarına yaradılmış gözəl şəraitin məntiqi nəticəsi idi. Təkcə belə bir faktı xatırlatmaq yetərlidir ki, 70–80-ci illərdə başqa respublikalarda folklor kollektivləri ictimai əsaslarla fəaliyyət göstərdikləri halda, Azərbaycanda belə qurumlar mədəniyyət sarayları strukturuna yerləşdirilərək büdcədən maliyyələşdirilirdi.

1980-ci ildə respublika rəhbərliyinin göstərişi ilə Ağstafada “Saz məktəbi”nin açılması, daha sonra Tovuzda Hüseyn Bozalqanlı adına “Ozan–Aşıq Muzeyi”nin yaradılması folklorla bağlı görülən böyük tədbirlər cərgəsindədir. Bu dövrdə folklor işinə maraq o qədər güclənmişdi ki, respublika və rayon qəzetlərində folklor səhifə və guşələrinin verilməsi, ali və orta məktəblərdə folklor mərasimlərinin təşkil edilməsi adi hal almışdı. Hətta bir sıra yerlərdə folklor bayramları – “Qurbani saz bayramı” (Cəbrayıl, 1978), “Bayatı bayramı” (Laçın, 1979), “Dastan gecəsi” (Tovuz, 1980), “Koroğluya qayıdaq” (Bakı, 1982) və s. keçirilirdi. Azərbaycan Dövlət Filarmoniyasında ardıcıl şəkildə Borçalı, Göyçə, Tovuz, Gədəbəy, Şirvan, Gəncə aşıqlarının konsertləri təşkil edilirdi.

Azərbaycan Respublikası hüdudlarından kənarda – qonşu Gürcüstan və Ermənistan respublikalarında yaşayan Borçalı və Göyçə aşıqları – Əmrah Gülməmmədov, Hüseyn Saraçlı, Kamandar Əfəndiyev, Fətulla Göyçəli, Hacı Bayramov kimi ustad sənətkarlar tez-tez Bakıya dəvət olunur, konsertləri təşkil edilir, repertuarları yazıya alınırdı. Göründüyü kimi, milli mənəvi dəyərlərin qorunub yaşadılması ilə bağlı həyata keçirilən tədbirlər kompleksinin arxasında olduqca uzaqgörən bir siyasət yürüdülürdü.

Strateji məqsəd daşıyan bu siyasət özünütanıma, özünətapınma, soykökü, tarixi-milli yaddaşı qoruma işinə xidmət edirdi. Heydər Əliyevin yetmiş-səksəninci illərdə milli-mənəvi sərvətlərimizə verdiyi qiymət, göstərdiyi qayğı və diqqət onun doxsanıncı illərdəki fəaliyyətinin də ayrılmaz tərkib hissəsi olaraq qalırdı. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti seçildikdən sonra o, həyatımızın digər sahələri kimi, mənəvi-mədəni dəyərlər istiqamətini də daim diqqət mərkəzində saxlayaraq, bu sahənin perspektivi üçün sistemli tədbirlər həyata keçirdi.

Azərbaycanda folklor işinin yüksək səviyyəli təşkilini həyata keçirmək üçün 1994-cü ildə Milli Elmlər Akademiyasında xüsusi elmi statusa malik Folklor Elmi-Mədəni Mərkəzinin yaradılması həmin dövr üçün çox mühüm bir addım idi. Folklorun toplanması, nəşri, tədqiqi və təbliği sahəsindəki fəaliyyətin köklü şəkildə yenidən qurulması və mənəvi quruculuqda aparıcı istiqamətlərdən birinə çevrilməsi ölkə Prezidentinin humanitar sahədəki strateji siyasətinin tələbi idi. 2003-cü ildən AMEA Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu nəzdindəki Folklor Elmi-Mədəni Mərkəzinin müstəqil elmi-tədqiqat qurumuna – Folklor İnstitutuna çevrilməsi bu sahəyə qayğı və himayənin nə qədər güclü olduğunu bir daha təsdiqlədi.

2002-ci ildə Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisində “Folklor haqqında Qanun”un qəbul edilməsi və Prezident Heydər Əliyev tərəfindən təsdiqlənməsi faktı da müstəqil Azərbaycan dövlətçiliyinin mənəvi humanitar həyatında folklor mədəniyyətinə diqqət və qayğının əyani təzahürü idi. Bu həssas münasibətin nəticəsi olaraq elmi-tədqiqat müəssisələrində, universitetlərdə, konservatoriyada, eləcə də kütləvi informasiya vasitələrində folklor işinə xüsusi maraq göstərilməyə başlandı. Azərbaycan folklor və etnoqrafiya mədəniyyətinin geniş arenada tanıdılması məqsəd ilə “Folklor və etnoqrafiya” beynəlxalq elmi jurnalı işıq üzü gördü. Ümummilli Liderin mədəniyyətimizin inkişafına diqqət və qayğı nəticəsində mədəni irsimiz, incəsənətimiz, o cümlədən aşıq sənətimiz dünya miqyasında tanındı. Onun bu sahəyə görsətdiyi böyük diqqət və qayğının nəticəsi idi ki, Azərbaycan aşıq sənəti 2009-cu ildə UNESCO-nun qeyri-maddi mədəni irs siyahısına daxil edildi.

Vaxtilə yasaqlara məruz qalmış Novruz bayramının Azərbaycanda hər il dövlət səviyyəli tədbir kimi keçirilməsi də ulu öndərimiz Heydər Əliyevin ictimai-siyasi fəaliyyəti ilə sıx şəkildə bağlıdır. 1979-cu ildə İçərişəhərdə keçirilən Novruz şənlikləri onun göstərişi əsasında Azərbaycan televiziyası ilə birbaşa translyasiya edilmişdir. Bu, həmin dövr üçün böyük cəsarət tələb edən bir hərəkət idi. Şübhəsiz ki, belə bir addımın atılmasında böyük siyasi avtoritet kimi Heydər Əliyev şəxsiyyəti mühüm rol oynamışdı. XX əsrin 70–80-ci illərində milli-etnoqrafik həyatımızla bağlı bayram mərasimlərinin keçirilməsini mümkün ola biləcək imkanlar daxilin təşkil və himayə edən Heydər Əliyev doxsanıncı illərdə – hakimiyyətinin ikinci dönəmində Novruz bayramının dövlət statuslu bayramlar sırasına daxil edilməsini gerçəkləşdirmişdir.

Göründüyü kimi, Heydər Əliyev şəxsiyyətinin bənzərsiz tarixi fenomenliyi onun dünya miqyaslı böyük siyasi xadim olmaqla yanaşı, doğma xalqına məxsus adət-ənənələri dərindən bilməsi, onları öz şəxsi həyatının nümunəsində qoruması və yaşatması amili ilə də çıx bağlı idi. Dilimizin, ruhumuzun incəliklərinə, tariximizin dərin qatlarına, ədəbi-mədəni abidələrimizə müdrik meyarlar və dəqiq elmi-nəzəri ölçülərlə qiymət verən Heydər Əliyev təkcə Azərbaycan hüdudlarında dəyərləndirmələr aparmırdı. Onun mülahizə və düşüncələri Azərbaycan mənəvi-mədəni gerçəkliklərini Şərq mədəniyyəti kompleksi, ümumtürk konteksti daxilində təqdim və təhlil edirdi.

Ulu öndər Heydər Əliyevin təkcə Bakıda yox, dünyanın ən müxtəlif yerlərində, ən mötəbər mədəniyyət və siyasət kürsülərində tarixi keçmişimizlə, mənəvi dəyərlərimizlə bağlı söylədiyi fikir və mülahizələr bu baxımdan öz konseptuallığı ilə seçilirdi. Mənəvi mədəniyyətlərimizin tarixi köklərinin türk xalqlarının ortaq keçmişində – vahid etnik-mədəni sistem daxilində təşəkkül tapması fikrini Heydər Əliyev özünəməxsus məntiq və faktlar əsasında açıqlayırdı. “Biz, adətən, böyük tariximiz haqqında, xalqlarımızın böyük tarixi mədəniyyəti haqqında danışarkən, birinci növbədə, onların yaratdıqları bədii əsərlərə, şairlərimizin, yazıçılarımızın əsərlərinə istinad edirik, onları nümunə gətiririk”.

Heydər Əliyevin nitqinin səlistliyi onun xalqının şifahi və yazılı ədəbiyyata vurğunluğundan irəli gəlirdi. Klassik və müasir Azərbaycan yazıçılarının əsərlərini onun sevdiyi qədər heç kəs mütaliə etmirdi. Dünyada bütün zamanlar üçün natiqliyin yeganə ustası Demosfen sayılır. O, öz çıxışları ilə Makedoniyalı İsgəndər kimi dünya fatehini qorxuya salırdı. Heydər Əliyev ondan fərqli olaraq iki dildə böyük söz ehtiyatına malik idi, elə bir jurnalist sorğusu və problem yox idi ki, onun qarşısında aciz qalsın. Elmin, incəsənətin, ədəbiyyatın, texnikanın və istehsalın elə bir sahəsini tapmaq mümkün deyildi ki, onun barəsində ən bacarıqlı tədqiqatçı, sənətşünas və mütəxəssis kimi söz açmasın. Natiqliyinə görə Heydər Əliyevi ancaq Siseron və Demosfenlə müqayisə etmək olar. Onun dövlət rəhbərliyindən əvvəl işlədiyi yüksək vəzifələrdə ancaq rus dili işlənirdi. Lakin həmişə xalqla – zəhmət və sənət adamları ilə təmasda olan ölkə başçısı daim ana dilinin inkişafına çalışırdı. O, gülərüzlüyü, səmimiliyi, bir də saf söhbətləri ilə əbədilik yaddaşlara həkk edilib.

Sevindirici haldır ki, 2023-cü il ölkəmizdə “Heydər Əliyev İli” elan edilib. Xalqımız öz Ulu Öndərinin anadan olmasının 100-cü ildönümünü fərqli ovqatla qeyd etməyə hazırlaşır. 44 günlük Vətən müharibəsi şanlı Zəfərlə başa çatdı, rəşadətli Azərbaycan Ordusu Müzəffər Ali Baş Komandan İlham Əliyevin rəhbərliyi ilə Qarabağı azad etdi. Xalqımızın 30 illik yurd həsrətinə, torpaq nisgilinə son qoyuldu. Biz doğma Qarabağımıza qovuşduq. Bu Zəfərə gedən yolun əsasında Azərbaycanın böyük oğlu, dünyaşöhrətli siyasətçi, dahi Heydər Əliyevin ölməz ideyaları dayanır.

Heydər Əliyevin mədəniyyət siyasətinin reallaşması işində bu gün Ulu Öndərin adını şərəflə daşıyan Fondun böyük xidmətləri vardır. Fondun muğam sənətimizin inkişafına, Azərbaycan mədəniyyətinin dünyada tanınmasına, milli-mənəvi dəyərlərimizin təbliğinə həsr etdiyi davamlı tədbirlər olduqca əhəmiyyətlidir. İndi Bakıda Beynəlxalq Muğam Mərkəzi fəaliyyət göstərir, Milli Xalça Muzeyi inşa olunub, yeni sərgi salonları yaradılır. Bunlar Heydər Əliyev ideyalarında güc alan dövlət başçımızın həyata keçirdiyi mədəniyyət siyasətinin real nəticələridir.

Bütün mübariz həyatı boyu apardığı qlobal, uzaqgörən və taleyüklü siyasətlə vətən, millət öndərinə, qurtuluş gətirən xilaskara çevrilən Heydər Əliyevə Azərbaycan xalqının dərin, sarsılmaz sevgisi və sonsuz ehtiramı yığıncaq və toplantılarda tez-tez diqqəti çəkən “Heydər – Xalq” şüarında çox dəqiq ifadə edilmişdir. Xalq öz Ümummilli Liderini ruhunun, varlığının yenilməz ifadəçisi və əvəzolunmaz tərcümanı kimi görür.

Mənbə: https://azerab.az/

Ozan-aşıq ənənələrinin zənginləşməsində mühüm xidmətləri olan Aşıq Ələsgərin yubileyi çoxəsrlik keçmişə malik aşıq sənətinin bayramıdır

Azərbaycan xalqı özünün zəngin tarixi, maddi-mədəniyyət abidələri, ədəbiyyatı, incəsənəti və musiqi mədəniyyəti ilə haqlı olaraq fəxr edir. Eyni zamanda, həyata keçirilən uğurlu dövlət siyasəti mədəni irsimizin qorunmasını, dünyada geniş təbliğini təmin edir. Prezident İlham Əliyev müvafiq Sərəncamı əsasında Azərbaycan aşıq sənətinin görkəmli nümayəndəsi, böyük saz və söz ustadı Aşıq Ələsgərin anadan olmasının 200 illiyinin  qeyd olunması da bu baxımdan xüsusi qeyd edilməlidir. Sərəncamdan irəli gələn vəzifələrin yerinə yetirilməsi istiqamətində mühüm işlər görülməkdədir. Bundan başqa, İlham Əliyev noyabrın 30-da “Aşıq Ələsgərin abidəsinin ucaldılması haqqında” Sərəncam imzalayıb. Sərəncama əsasən, Bakı şəhərində ustad sənətkarın abidəsi ucaldılacaq.

Ekspertlərin fikrincə, Aşıq Ələsgərin 200 illik yubileyi ilə bağlı çoxşaxəli tədbirlərin keçirilməsi Azərbaycanda tarixi şəxsiyyətlərə, söz və sənət adamlarının əməyinə verilən yüksək dəyərin göstəricisidir. Görülən işləri tarixi şəxsiyyətlərin irsinə və milli yaradıcılığa göstərilən yüksək dövlət qayğısı kimi dəyərləndirən Azərbaycan Aşıqlar Birliyinin sədri, Əməkdar elm xadimi, professor Məhərrəm Qasımlı bildirib ki, Azərbaycan aşıq sənətinin ən görkəmli simalarından biri olan Aşıq Ələsgər irsinə dövlətimiz tərəfindən həmişə yüksək dəyər verilib: “Ozan-aşıq ənənələrinin zənginləşməsində mühüm xidmətləri olan Aşıq Ələsgərin yubileyi çoxəsrlik keçmişə malik aşıq sənətinin bayramıdır. Aşıq Ələsgər irsinə dövlətimiz tərəfindən həmişə yüksək dəyər verilib. 1972-ci ildə Aşıq Ələsgərin 150 illiyi ilə bağlı Ulu Öndər Heydər Əliyevin göstərişi əsasında həm Bakıda, həm də Moskvada – Kreml Sarayında tədbir keçirildi. Heydər Əliyevin göstərişi ilə Göyçə mahalında, Dədə Ələsgərin yurdunda onun büstü ucaldıldı. Bundan sonrakı dönəmlərdə Aşıq Ələsgərin 170, 175, 180, 185, 190 illik yubileyləri də ardıcıl şəkildə dövlət səviyyəsində qeyd olundu. Bu il Prezident İlham Əliyevin imzaladığı “Aşıq Ələsgərin 200 illik yubileyinin qeyd edilməsi haqqında” Sərəncamı da Ulu Öndərin Aşıq Ələsgər yaradıcılığına həssas münasibətinin davamı kimi dəyərləndirmək olar”.

Ustad aşığın yaradıcılığı ədəbiyyat nümunələri ilə zəngindir

Professor Məhərrəm Qasımlı bildirib ki, Aşıq Ələsgər yaradıcılığına həm folklor, həm də ədəbiyyat hadisəsi kimi baxmaq olar: “Ustad aşığın yaradıcılığı birbaşa ədəbiyyat nümunələri ilə zəngindir. Onun şeirlərini təhlil etdikdə də bunu görmək olar. Xalqın əxlaq kodeksi, etnoqrafiyasından gələn milli-mənəvi keyfiyyətlər sənətkarın yaradıcılığında öz əksini tapıb. “Aşıq Ələsgərlə bağlı Azərbaycan Televiziyasının “Mədəniyyət” kanalında indiyə qədər çoxsaylı verilişlər yayımlanıb. Bu verilişlərdə ustad aşığın dastan və rəvayətləri təqdim olunub, musiqiləri səsləndirilib. Həmin dastan və rəvayətlərin bir qismini biz albomda yerləşdirmişik. Yubiley ili ilə bağlı klassik irsimizin gənclərə mənimsədilməsi məqsədilə “Aşıq Ələsgər və gənclik” mövzusuna həsr olunan işlər də görürük. Aşıq Ələsgər irsinin beynəlxalq səviyyədə təbliği ilə bağlı da işlərimiz olacaq. Biz istəyirik ki, Ələsgər irsi daha geniş coğrafiyada, Şərq ölkələrində, Avropada, Amerikada, tanıdılsın. Bu istiqamətdə artıq işlərə başlamışıq”,- deyə M.Qasımlı vurğulayıb.

Xalqdan öyrənən və xalqa öyrədən aşıq

“Aşıq Ələsgər Azərbaycan aşıqlığının sənət pasportudur”,-deyən professor bildirib ki, həm tələbələrə, həm də bu sənətə yönələn gənc aşıqlara Aşıq Ələsgəri bir sənət pasportu kimi sinələrində daşımağı vacib bilir.  “Xalqımıza öz sazı və sözü ilə 80 ildən artıq ləyaqətlə xidmət edən Dədə Ələsgər yalnız qüdrətli bir şair-aşıq kimi yox, həm də tanıyanların qəlbində bir ocaq, övliya kimi heykəlləşmişdi. Xalqdan öyrənən və xalqa öyrədən Aşıq Ələsgər “Olmaz” şeirində deyir:

Bu dünyada mən təcrübə еlədim,

Nakəs körpüsündə hеç bünyad olmaz.

Bir mərd ilə acı yеsən, şirindi,

Yüz namərdlə şəkər yеsən, dad olmaz”.

Müşfiqə BAYRAMLI

/ww.yeniazerbaycan.com/

Mənbə: https://azerab.az/

Hər zaman qəhrəmanlıq, vətənpərvərlik mövzusu ədəbiyyatımızın aparıcı mövzularından olub. Qarabağda 2016-cı ilin Aprel döyüşləri, digər uğurlu əməliyyatlar, ardından isə 27 sentyabrdan 10 noyabra qədər davam edən 44 günlük   Zəfər yürüşü bu ovqatın paralel olaraq poeziyada sanballı şəkildə əks olunması baxımından əhəmiyyətlidir.    
 

AYB-nin son qurultayı üçün “Poeziya” bölməsi üzrə məruzə hazırlamaq şərəfi mənə nəsib olmuşdu. Həmin çalışmamda əsas hissələrdən birini şanlı Zəfər günlərimizin tərənnümü təşkil edirdi. Xüsusi vurğulamağı lazım bildim ki, erməni işğalı, torpaqlarımızın ərazi bütövlüyü kontekstində cərəyan edən bütün hadisələr, nə yaxşı ki, bütövlükdə şeirin diskursunu dəyişdi. “Məzlum xalq” obrazı döyüşkən xalq obrazı ilə əvəz edildi, qalib ordu, qalib əsgər, qalib xalq ifadələri şeirimizdə önə keçdi. Müzəffər Ali Baş Komandan obrazı yarandı, qaçqınlıq, köçkünlük kimi mövzular  bir növ yaddaş faktına çevrildi.     
Əlbəttə, məğlub ölkənin şairi olaraq coşğulu intonasiyaya köklənmək bir qədər çətin idi. Buna baxmayaraq, poeziyamızın çiyninə düşən vətənpərvərlik ruhunun yüksəldilməsi işi Nəriman Həsənzadə, Füruzə Məmmədli, Sabir Rüstəmxanlı, Zəlimxan Yaqub, Məmməd İsmayıl, Vaqif ­Bəhmənli, Barat Vüsal, Musa Ələkbərli, Ramiz Duyğun, Şahin Musaoğlu, Ramiz Qusarçaylının və başqa şairlərin şeirlərində qorunmuşdur. Məlum aprel hadisələrindən sonra Qarabağ məsələsi, ordudakı qalibiyyətlə bağlı poeziyada da qürur əzmi millətin gizli emosiyası kimi üzə çıxdı. Böyük Zəfərimizdən sonra isə poeziya özünü bütünlükdə qələbə intonasiyasına köklədi. Nəriman Həsənzadənin “İlhamın zəfər yolu”, Sabir Rüstəmxanlının “Qarabağa dönüş”, Abuzər ­Turanın “Zəfər çələngi” poemaları, Məmməd İsmayılın “Azərbaycan əsgəri”, Vahid Əzizin “Param-parça illər”, Vaqif Bəhmənlinin “Vətən əsgəri”, Rafiq Yusifoğlunun “Zəfər dastanı”, Ramiz Duyğunun “Qalibiyyət dastanı”, Zeynal Vəfanın “Bu vuruşdan dönən deyil ordum mənim”, Qulu Ağsəsin “Ağdam”, İlqar Fəhminin “Balaca kişilər”, Əyyub Qiyasın “Diriliş marşı”, Gəray Göyyurdun “Dövlətim var, ordum var”,  Adilə Nəzərin “Bu zəfərin mübarəkdir, ey Vətən”, “İki can”,  Bəsti Əlibəylinin “Qübar və qürur nəğmələri”, Zahid Xəlilin “Dəmir yumruq dastanı”, Dayandur Sevginin “Biri Əliyevdir, biri Ərdoğan” kimi poetik mətnləri, Elşad Baratın silsilə şeirləri qələbədən sonra yaranan ən yeni ədəbiyyata artıq “ərəfə” poeziya nümunəsi qismində daxil oldu.  
AYB sədri Anarın ideya müəllifi olduğu nəfis şəkildə nəşr edilmiş “Qarabağ Dastanı. Otuz ilin həsrəti – 44 günün zəfəri” kitabı Rəşad Məcidin “Şuşa havasının əritdiyi nisgil” adlı ön sözlə başlayıb, Qarabağın tarixi və taleyi ilə bağlı bir-birindən maraqlı  publisist yazılarla və “Şeir çələngi” bölməsi ilə davam edir və ideya müəllifinin “Ötən günlərin yazıları”, ön söz müəllifinin “Şuşa gör nələr eylər” yazısı ilə sonuclanır. M.Nuri Parmaksızın Türkiyədə nəşr etdirdiyi “Vatan konulu şiirler” toplusunda yüz şairin türk, azərbaycan və ingilis dillərində olmaqla vətənpərvərlik mövzusunda yüz şeiri yer alıb. Dəyanət Osmanlının tərtib etdiyi “Zəfər duyğuları” antologiyasında 50-yədək Azərbaycan və Türkiyə şairinin mübarək zəfərimizi vəsf edən şeirləri toplanılıb. 
Musa Urudun “Qarabağ balladası”, “Savaş deyir”, Əhməd Qəşəmoğlunun “Tarixin türkü”, “Cavanşir” poemaları, Əsəd Cahangirin “Xarıgülnar”, Abuzər Turanın “Zəfər nəğməsi”, İlham Qəhramanın “Yaddaş”, Dəyanət Osmanlının “İt nəfsi”,   Yusif Nəğməkarın “Çanaqqala”, Elşən Əzimin “Göy üzündə barmaq izi” və “Bir gün sonra”, Balayar Sadiqin  “Zəfər simfoniyası”, Əlirza Xələflinin “Ayrılıq” və “Dönməzlik yolu”,   Şahnaz Şahinin “Zəfər nəğmələri”, Sevinc Nuruqızının “Çanaqqala keçilməz”, Zərəngiz Dəmirçi Qayalının “Cavab ver”, Rəfael Tağızadənin “Qara-qırmızı Xocalı”,  Vaqif İsaqoğlunun “Bizim general”,  Asif Asimanın “Qayıdış” və “Torpaq harayı”, Elnur Uğurun “Hadrut fatehi”, Şəfəq Sahiblinin “Səs” 
və s. poemaları Azərbaycan hərbçisinin qəhrəmanlıq əzmini layiqincə, poetik ustalıqla vəsf edən dəyərli əsərlərdir. 
İstedadlı qazi-şairlərimiz Emin Pirinin, Elvin İntiqamoğlunun adlarını çəkməyin də öz yeri var. 44 günlük Vətən müharibəsinin şəhid zabiti, tank tağım komandiri, istedadlı gənc şair Murad Nağıyevin Türkiyə türkcəsində yazdığı şeiri böyük maraqla qarşılanıb. Qələmlərini silaha, süngüyə çevirən həmkarlarımız müharibənin canlı şahidləri kimi duyğu və düşüncələrini bacarıqla ədəbiyyata daşıya biliblər. 
Bu gün də qəhrəmanlarımızın, şəhidlərimizin, qazilərimizin tarixi hünəri qələmə alınıb tarixə ərməğan edilməkdədir. Barıt qoxulu həmin əsərlərin çoxunun yüz illər sonra qəhrəmanlığımızın parlaq səhifələrinə çevriləcəyinə ümid edirik.   

İbrahim İLYASLI,
Türk Ədəbiyyatı Vakfının fəxri üzvü, şair,

Azərbaycan Yazıçılar Birliyi “Poeziya seksiyası”nın rəhbəri

Mənbə: https://xalqqazeti.com/

Azərbaycan Respublikasının Prezident Təqaüd Fondunun təqaüdçüsü, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü, Azərbaycan Yazıçılar Birliyi “Poeziya seksiyası”nın rəhbəri, Azərbaycanın Mədəniyyət və Ədəbiyyat Portalının Sumqayıt Bürösunun Rəhbəri

Ədəbi camiəni nəsillər üzrə təsnif etmək yeni bir şey deyil. Bunu gərəksiz bilənlər də var. Amma buna alternativ olan bir fikir irəli sürən də yoxdur hələ ki. Görünür, bu təsnifat ədəbi prosesin müəyyən dövrlərini ayrıca öyrənmək ehtiyacından irəli gəlir. Həm də, axı zaman elə bir məfhumdur ki, bütün ədəbi əsərlərə öz möhürünü vurur, öz damğasını basır. Mənimlə eyni ədəbi nəslin, səksənincilər ədəbi nəslinin nümayəndəsi olan dəyərli qələm dostum, tanınmış şairimiz Əlizadə Nurinin 60 illik yubileyi münasibətilə qələmə aldığım bu yazını da elə ordan başlamaq istəyirəm.

Bizim ədəbiyyata gəlmək üzrə olduğumuz 80-ci illərin sonlarını xatırlayıram. Postsovet məkanında “aşkarlıq və yenidənqurma” dalğası ədəbiyyatda anlaşılmaz bir halə yaratmışdı. Yazarlarımız əvvəlcə bu dalğanı alqışlayan müsahibələr verməyə başlamışdı, qismən cəsarətli əsərlər yazılmaqdaydı. Mühit siyasiləşmiş, milliyyətçi düşüncə qabarmış, yazıçı və şairlərimiz inqilabçılara, tərəddüd edənlərə və kommunist olaraq qalanlara bölünmüşdü. Qarşıda millətimizi gözləyən faciələrdən isə hələ xəbərsiz idik.

Ədəbi gənclik qaynar bir qazana düşmüşdü sanki. Bir yandan sovet rejiminin ədəbiyyat adamları, yazarlar üçün yaratdığı münbit şərait əldən çıxır, ədəbi qəzet və jurnallar maliyyə çətinliyi ucbatından fasilələrlə çıxır, kitabların nəşrinə yiyə durulmur, Əkrəm Əylislinin direktoru olduğu “Yazıçı” nəşriyyatı isə gənc şairlərin “papka”larını qoltuğuna verib yola salır, bir yandan da azadlığa təşnə olan ədəbi gənclik inqilabi ruhla yazıb-yaradır, sovet rejiminə öz etiraz səslərini ucaldırdı.

Bu məqamda ustad şairimiz Məmməd İsmayılın rəhbərlik etdiyi “Gənclik” Ədəbi Birliyi, tərtib etdiyi “Yaşıl budaqlar” almanaxı, daha sonra onun baş redaktoru olduğu “Gənclik” jurnalı bizi bu basqıların cəngindən alır, istedadlı gəncliyə yaşıl işıq yandırırdı. Bizim ədəbi nəsil belə qarmaqarışıq bir ictimai-siyasi mühitin övladı idi. 

Əlizadə Nuri yaşıdlarımızın içərisində həmən diqqət çəkən imzalardan, istedadı ilə fərqlənənlərdən idi. Poetik tapıntıları, orijinal bənzətmələri, şeirlərinin bədii yükü ilə ustad şairlərimizin də diqqətini çəkmişdi, haqqında ürək dolusu uğurlamalar yazılırdı. Müəyyən çətinliklərlə başa gəlsə də ilk kitabı nəşr olunmuşdu. Kitab ədəbi tənqid və oxucular tərəfindən maraqla qarşılanmışdı. Buna rəğmən Əlizadə ədəbi mühitdə özünəməxsus təmkinlə davranırdı.

Xalq yazıçısı Kamal Abdullanın rəhbərlik etdiyi Mədəniyyət Fondunun Yazıçılar İttifaqının Şüvəlandakı Yaradıcılıq Evində düzənlədiyi tədbirdə ölkənin gənc yazarları, gənc rəssam və heykəltəraşları, gənc rejissor və aktyorları, gənc müğənniləri, bir sözlə, bütün gənc sənətçilər bir araya gətirilmişdi. Üç gün orada yerləşəcək, müxtəlif ədəbi-bədii, musiqili tədbirlərə qatılacaq, ustad dərslərində iştirak edəcək, ilk dəfə təntənəli şəkildə Novruz bayramını qarşılayacaqdıq. Mərhum aktyorumuz Telman Adıgözəlov, gənc şairlər Əlizadə Nuri və mən bir odada qalırdıq. Bu cür ünsiyyət bizim daha yaxından tanış olmağımıza, bir-birimizin yazdıqlarına daha yaxından bələd olmağımıza vəsilə oldu. Tədbirlərdən sonra odalarda bir araya gəlir, ədəbi müzakirələr açır, mübahisələr edirdik. Hər ikimiz hecada yazsaq da ədəbiyyata fərqli baxış bucaqlarımız, fərqli özünüifadə tərzimiz, fərqli nəfəslərimiz var idi. Amma bu fərqlilik bizim dostluğumuza qətiyyən mane olmur, əksinə, bir-birimizi anlamağa çalışırdıq.

Şüvəlandan başlayan dostluğumuz öz axarı ilə bu günə kimi davam edir, bir-birimizi oxuyur və yazdıqlarımıza münasibət bildiririk. İndi əli 60-ın yaxasında olan şair Əlizadə Nuri tanınmış bir ədib olaraq ədəbiyyatdakı ömrünü şərəf və ləyaqətlə yaşayır. Sözə sədaqətlə qulluq edir. 

Mən həmişə düşünmüşəm ki, şairlik təkcə sənət, peşə deyil, həyat tərzidir, fərqli bir ömür yaşamaqdır. Ədibliyi həyat tərzinə çevirənlər ədəbiyyatda qalmaq haqqı qazanır. Əlizadə məhz həmin şairlərdəndir ki, ömrünü şairanə yaşayır və mənsub olduğu ədəbi nəslin öncüllərindən biri olaraq həmişə oxunacaq, seviləcək və təqdir olunacaq.  

Əlizadə Nurinin ən böyük göstəricilərindən biri çağdaş ədəbi prosesə təsir gücünün olmasında, gənc şairlərin onu ustad gözündə görmələrində, ədəbi tənqidin daim diqqətində olmasında və böyük bir oxucu auditoriyasına malik olmasındadır. Bir şairin 60 yaşda bundan artıq qazanacağı bir şey yoxdur, zatən.

Bu yazıda şair dostumun şeirlərini incələmək, onları təhlil etmək fikrindən tamamilə uzağam. Çünki bu işin öz peşəkarları var və əvvəldə də qeyd etdiyim kimi onlar Əlizadənin yaradıcılığını yetərincə incələyib, ədəbi uğurlarını təqdir edən ədəbi-tənqidi məqalələr yazıb, oxucuların ixtiyarına veriblər. Mən onun yaradıcılığına bütöv bir poeziya çələngi kimi baxıram, yazdıqlarını sevərək oxuduğumu, şəxsinə böyük sayqı duyduğumu diqqətə çatdırmaq istəyirəm.

Təbii ki, yazdıqlarımın hamısının arxasında Əlizadənin zəngin poeziyası və şəxsiyyəti dayanır. Onun yaradıcılığı bizim ədəbi nəslimizin və ədəbi əslimizin ən böyük göstəricilərindən biridir.   

Sonda dəyərli dostum, poeziyamıza həmişə üzağlığı, başucalığı gətirən böyük hərflərlə şair Əlizadə Nurini 60 illik yubileyi münasibətilə həm öz adımdan, həm də Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin “Poeziya seksiyası” olaraq təbrik edir, ona uzun ömür, möhkəm cansağlığı və davamlı yaradıcılıq uğurları diləyirəm!

Telefonuma zəng gəldi. Nömrə tanış olmasa da, zəng edənin səsinin şirinliyi və doğmalığı diqqətimi çəkdi. Amma etiraf edim ki, əvvəlcə tanıya bilmədim. Vəziyyəti duyubmuş kimi, xəttin o başındakı adam – tanımadınmı? – deyə soruşdu və məni çox da intizarda qoymadan əlavə etdi ki,  Ələddin müəllimdir, Ələddin Borçalı!  Sizi tanımamaq olarmı, – dedim, – Ələddin müəllim!

…Sonuncu görüşümüzdən iyirmi il keçir. Bu iyirmi ildə çox şeylər dəyişib – həm ölkəmizin həyatında, həm də şəxsi həyatımızda. Yaşımızın üstə yaş gəlib. Amma Ələddin müəllimin səsindəki əvvəlki şirinlik də yerindədir, həlimlik və mehribanlıq da. 

Borçalıdan pərvazlanmış xalis türk kişisi kimi həmişə böyük hörmət bəslədiyim Ələddin müəllimin bu zəngi məni hədsiz sevindirmişdi. Bir-birimizlə hal-əhval tutub, qərarlaşdıq ki, ən yaxın günlərdə görüşək.

…Və görüşdük. Yaş səksəni haqlasa da, zahirən çox da dəyişməyib. Əvvəlki əzəmət də yerindədir, əvvəlki mərdanə duruş da. Bir az da bəyazlaşmış saçları isə Borçalının başıqarlı dağlarını xatırlatdı mənə. İyirmi ildən sonrakı ilk görüşümüz o qədər səmimi, o qədər isti keçdi ki, vaxtın necə ötdüyünü də bilmədik. Bizi bir-birimizə bağlayan o qədər müqəddəs dəyərlər var ki, günlərlə danışsaq da, qurtarmaz. Bununla belə, nədən danışsaq da, istər-istəməz söhbətmiz fırlanıb Borçalı mövzusuna gəlirdi. Borçalının hər səhifəsi qürur mənbəyi olan tarixi keçmişindən, bu qədim Türk yurdunun bu gün səsi-sorağı dünyaya yayılmış görkəmli ictimai-siyasi xadimlərindən, dövlət, elm və mədəniyyət adamlarından, eləcə də, qəhrəmanlıq tariximizdən – Qarapapaq Borçalı igidlərindən tutmuş ən son İkinci Qarabağ müharibəsində böyük şücaətlə döyüşmüş gənclərimizdən söhbət açdıq. Ələddin müəllimin bu qədər şirin və səmimi söhbəti mənə filosoflardan birinin sözlərini xatırlatdı: «Сян даныш, ся­нин неъя адам олдуьуну дейим».

Doğrudan da, sanki Ələddin müəllimi özüm üçün yenidən kəşf etmişdim. Onun simasında Borçalının ağırtaxtalı kişiləri yenidən gözlərim önündə canlandı. O kişilər ki, bir kəlməsi küsülülər barışdırar, qan düşmənçiliyini aradan qaldırar, öyüd-nəsihət dolu hər məsləhəti gənclərin yoluna işıq saçar. O kişilər ki, sifətinin nuru bir məclisi işıqlandırar, bir elin daim yanar çırağına çevrilər. Və o kişilər ki, bizim onlara hər zaman böyük ehtiyacımız var. Təəssüf ki, sıraları getdikcə seyrəlir.

Bu el ağsaqqalını əlavə təqdimata ehtiyac olmasa da, xatırladım ki, bu gün hamının daha çox Ələddin Borçalı kimi tanıdığı Ələddin Məhərrəm oğlu Həsənov 1942-ci il yanvar ayının 6-da Gürcüstanda – o zamankı Borçalı (indiki Marneuli) rayonunun Yuxarı Saral kəndində anadan olub. Uşaqlığı ikinci dünya müharibəsinin ağrılı-acılı illərinə təsadüf etdiyindən ailədə dördüncü uşaq olan Ələddin yaşıdlarının çoxundan fərqli olaraq maddi çətinlik ucbatından orta təhsilini də vaxtında ala bilməyib – 12 yaşında birinci sinfə gedib. Doğma kəndində ibtidai təhsil alıb, sonra qonşu Aşağı Saral kəndindəki məktəbdə oxuyub. Qasımlı kənd orta məktəbini bitirdikdən sonra isə təhsilini Azərbaycan Dövlət Pedaqoji İnstitutunun (indiki ADPU) fizika fakültəsinin axşam şöbəsində davam etdirib. Ömrünü pedaqoji işə həsr edib – gənclik illərindən başlayaraq təqaüdə çıxana kimi Bakıdakı Mədəni-maarif texnikumunda (indiki Bakı Humanitar kollecində) çalışaraq müəllim adını şərəflə daşıyıb.

Bəzən rüzgarın sərt əsən yelləri də onu dəyişə bilməyib. Haqqın yolundan və dürüstlüyündən heç zaman dönməyib, sözün yaxşı mənasında inadkar, haqsızlığa qarşı barışmaz olub, kimsəyə quyu qazmayıb, vədinə əməl edib, əhdini pozmayıb, bir dərdli görəndə qəminə şərik olub, sevinci bölüşüb.

Bir müəllim kimi yetirmələrinə daim örnək olan Ələddin Borçalı həm də nümunəvi ailə başçısı kimi tanınıb – özü kimi pedaqoji fəaliyyətlə məşğul olan həyat yoldaşı Müşrəvan İslam qızı ilə bərabər Səbinə, Samirə, Mehriban, Sevda və Elxan kimi ləyaqətli övladlar böyüdüb. Qəşəm, Ərsan, Nərgiz, Aysel, Hüseyn, Şəhrizad, Bəhmən, Müşrəvan və Mehin kimi gülüzlü nəvələrin sevimli babasıdır.

Ələddin müəllim görüşə əliboş gəlməmişdi. İki şeirlər kitabını təqdim etdi mənə: 2012-ci ildə işıq üzü görmüş “Külli nemətlərdən yüksəkdir Vətən” və 2022-ci ilin əvvəlində nəşr olunmuş “Qanana rəhmətdir qalan”.

Sazlı-sözlü Borçalıda dünyaya göz açıb, həyatda ilk addımlarını da burda atasan və şeirə-sənətə biganə olasan – heç ağlabatan deyil. Əslində Ələddin müəllimin şeir yazdığını bilirdim. Amma onu da bilirdim ki, bəziləri kimi, yazdıqlarının mürəkkəbi qurumamış redaksiya və nəşriyyatların qapısını yağır edənlərdən deyil. Yazmaq xətrinə yazanlardan da deyil. Şeirlərində həyata baxışını ifadə edir, düşündüklərini və onu düşündürənləri sözün poetik qüdrətinə güvənərək qələmə alır, oxucusunun ürəyinə yol tapmağı, onu düşündürməyi bacarır. Kitablarının on illik faislə ilə (2012 və 2022-ci illərdə – anadan olmasının 70 və 80 illik yubileyləri ərəfəsində) işıq üzü görməsi də  Ələddin müəllimin sözə qarşı məsuliyyətindən xəbər verir və hər iki kitabı onun həm də uğurlu yaradıcılıq hesabatı saymaq olar. Onun üçün əsas olan çox yazmaq, tez-tez nəşr olunmaq deyil, nə yazmaq, indiki yazarlar və kitab bolluğunda oxucuya necə kkitab təqdim etməkdir. Xalq şairi Zəlimxan Yaqubun təbirincə demiş olsaq, istəyi odur ki, kitabları qalın yox, qalandan olsun.

Ələddin müəllimin şəxsiyyəti ilə yaradıcılığı bir-birini tamamlayır. Gündəlik həyatda necədirsə, gənclərə hansı öyüd-nəsihəti verir, hansı yolu göstərirsə, onun şeirlərində də biz bunun şahidi oluruq. İnsanları bir-birinə qarğış etməməyə, kişi kimi söhbət aparmağa, arxasıza kömək olmağa çağırır. “Yüz fikir bir borcu ödəyə bilməz” kimi məşhur atalar sözünə söykənib “qaşınmayan yerdən qan çıxarma”, “ara qarışdırıb, evləri yıxma”, “kiminsə varına həsədlə baxma” kimi ağsaqqal məsləhəti verir:

Ələddin göstərdi yolu-ərkanı,

Səbr etsən, hər şeyin gələr zamanı.

Sən özünlə bitmiş bilmə dövranı,

Qoru məsləkini, qandırar səni.

Böyük türk şairi N.F.Qısakürək yazırdı: “Cəmiyyət öz daxili dünyasında yatır, amma yuxusunu şairlər görür, yozur”. Bu mənada, Ələddin Borçalı da “yarandığı gündən hey çalxanan” dünyada bu gün baş verənlərə bir şair kimi biganə qala bilmir, dünyanı “kainat mülkündə bir möcüzə” adlandırır.

Yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi, bu il Ələddin müəllimin 80 yaşı tamam olub. Ömrünün müdriklik çağlarını yaşayır, yazıb-yaradır. Doğrudur, şeirlərinin birində sağlıq durumu ilə bağlı giley-güzar da eləyir, arada “əcəl cəhd etdi ki, tutsun yaxamdan”, – deyir. Amma şükürlər olsun ki, artıq bu problem arxada qalıb. Özünün də dediyi kimi, qarşıda hələ diyar-diyar gəzməyi, bir el ağsaqqalı kimi elin xeyirində-şərində iştirak etməyi, məclislərdə xeyir-dua verməyi var. Bunu özü bədii dillə daha yaxşı ifadə edir:

Nə yerdən, nə göydən doymamışam mən,

Dünyanın sehrini çözməyim qalıb.

Mən də söhbətindən doymadığım dəyərli ağsaqqalımız Ələddin müəllimə bundan sonra da sağlıqlı və uzun ömür arzulayır və deyirəm, qarşıda hələ çox görüşlərimiz, çox söhbətlərimiz var, təki sağlıq olsun, Ələddin müəllim!

Musa NƏBİOĞLU

Əməkdar mədəniyyət işçisi

Şakir Nadiroğlunu çoxdan tanıyıram. Tanışlığımızın kökündə xalqımızın özü qədər qədim tarixə malik olan SAZ durur. Uzun illərdir ki, İctimai televiziyada çalışır, aşıq sənəti ilə bağlı radio və televiziya verilişlərinin hazırlanmasında böyük xidmətləri var. Təbii ki, bizi bir-birimizə bağlayan saza, aşıq sənətinə və bütövlükdə folklorumuza olan münasibətimizlə yanaşı, həm də hər ikimizin Borçalıdan olmağımızdır. Hər görüşümüzdə nə qədər sazdan-sözdən danışsaq da, sonda söhbətimiz mütləq fırlanıb Borçalının üzərinə gəlir. Bu qədim Türk yurdunun dünəni ilə nə qədər öyünsək də, bu günkü durmuna biganə qalmır, sabahını daha parlaq görmək arzumuzu ifadə edirik.

Şakir dağlar oğludur. Başkeçidin ucqar Lök-Candar kəndində dünyaya gəlib. Orta təhsilini doğma yurdda başa vurduqdan sonra çoxlarımız kimi, o da Bakıya gəlib, burada ali təhsil alıb, bir müddət pedaqoji fəaliyyətlə məşğul olub. Hazırda isə, yuxarıda da qeyd etdiyim kimi, İctimai televiziyada çalışır. Onunla kiçik bir söhbət belə kifayətdir ki, xalqımızın adət-ənənəsinə, aşıq sənətinə və bütövlükdə zəngin folklorumuza nə qədər dərindən bələd olduğunun şahidi olasan.

Şakir Nadiroğlu olduqca təvazökar və səmimidir. Hay-küydən uzaqdır, yeri gəldi-gəlmədi etdiyini gözə soxmağa çalışanlardan deyil. Özünün varlığını əməlləri ilə təsdiq edən ziyalıdır.

Şakir Nadiroğlu özünün və sözünün yerini bilən, düşündüyü hər şeyi danışan yox, danışdığı hər şeyi əvvəlcə düşünəndir.

Şakir Nadiroğlu həm də şairdir! Sözü hər şeydən uca tutan və urvatdan salmayan şair. Sonradan şairlik həvəsinə düşənlərdən yox, şair doğulanlardandır. Yazdığının mürəkkəbi qurumamış nəşriyyat və redaksiyaların qapısını yağır etməyən, özünün və sözünün abırını qoruyan, şəxsiyyəti ilə yaradıcılığı bir-birini tamamlayan şair!

Professor Nizaməddin Şəmsizadənin çox haqlı olaraq qeyd etdiyi kimi,  “şair üçün birinci və dəyişməz şərt istedadın ifadəsi sayılan ilhamın olmasıdır” ki, bunlar da Şakir Nadiroğlunda var. O, “öz şəxsiyyətindən doğulan, qəlbindən pərvazlanan lal duyğunu hər yetən sözə təslim” etmir,  sözün ona yaraşanını seçməyi bacarır.                         

Tez-tez kitab nəşr etdirməyə meyilli olmayan (buna həm də maddi imkanı olmayan) və indiyədək cəmisi bir neçə kitabı işıq üzü görən Şakir Nadiroğlu bəziləri kimi bu kitablara təmtəraqlı təqdimatlar da keçirməyib. Düşünüb ki, yazdıqları oxucunun zövqünü oxşayıb, qəlbinə yol tapacaqsa, bundan böyük təqdimat olmaz. Qənaətində yanılmayıb da. Şeirləri nəinki oxucuların, eyni zamanda respublikamızın dəyərli elm adamlarının, görkəmli ədəbiyyatşünas alimlərin də diqqətini çəkib. Əməkdar elm xadimi, professor Qəzənfər Paşayev, filologiya elmləri doktoru, professor Nizaməddin Şəmsizadə və digər elm adamları onun yaradıcılığı haqqında qiymətli fikirlər söyləyib, kitablarına ön söz yazıblar.

Şakir Nadiroğlunun yaradıcılığında diqqəti daha çox çəkən bu gün poeziyada o qədər də rastlaşmadığımız alliterasiyaların mühüm yer tutmasıdır. Onun şeirlərində alliterasiya mətnə daha həssas və ifadəli güc verməklə yanaşı, eyni zamanda bu səslilik elementi nitqi bəzəyir və biz burada dinamizm, özünəməxsusluq və yeni yaradıcılıq keyfiyyətlərini görürük. Müəllifin bir hərf üstündə (bir şeirdə işlənən bütün sözlərin eyni hərflə başlaması) yaratdığı gəraylıları, dodaqdəyməzləri var. Təcniz yazmağın – yaratmağın şairdən böyük ustalıq, zəngin söz ehtiyatı və dilin incəliklərini mükəmməl bilmək tələb etdiyini bilməyən yoxdur. Üstəlik bu janrda yeni söz demək ikiqat məsuliyyət tələb edir. Şakir Nadiroğlu  bu janrda da qələmini sınayır və gözəl poetik nümunələr yarada bilir. Görünür, burada onun aşıq sənətinin incəliklərinə dərindən bələd olması da mühüm rol oynayır. Və onun özəlliyi bir də odur ki, bir hərf üstə də təcnislər – dodaqdəyməz təcnislə yanaşı, ilk dəfə olaraq dodaqbüzən-dodaqdəyməz təcnislər də yaradıb:

Gözəl gözlər gözəllikdi güləndə,

Görən görür: gül gözəldi güləndə…

Gözəllikdə gül gəzən də, gülən də,

Gördülər güllükdə gözəl də güldü.

Bu barədə Dövlət mükafatı laureatı, filologiya elmləri doktoru, professor Nizaməddin Şəmsizadə belə yazır: “Təcnis lirik növün, heca şeirinin, aşıq poeziyasının əsas janrlarından biridir. Bu janrda söz oynatmaq, yeni ifadə tərzləri tapmaq sayəsində cığalı təcnis, ayaqlı təcnis, dodaqdəyməz təcnis şeirimizdə mövcud idi.

Bir hərf üstə dodaqdəyməz təcnisi Şakir Nadiroğlu yaradıb. Onun bu janrda gətirdiyi daha bir yenilik var: dodaqbüzən-dodaqdəyməz təcnis!”

Bütün söz adamları kimi, Şakir Nadiroğlu da “Həyat nədir?” sualına cavab axtarır və bu qənaətə gəlir ki, “bu fani dünyaya uymağa dəyməz”, həyat “olumnan ölümə qədərdi”, bu dünyaya bir gün gələn bir gün də köçəcək:

Şakir, bu dünyada olsan da xaqan,

Uyma var-dövlətə, qəflətdən oyan.

Üryan gələn üryan gedər dünyadan,

Bir anlıq sevincdi, kədərdi dünya.

Pul qazananlardan yox, “pulun qazandığı” adamlardan, sözü üzə deyən dostdan yox, üzə gülüb, ayaq altı qazanlardan qorxmağa çağırır.

Şakir Nadiroğlunun yaradıcılığında bütöv Azərbaycan və Türk dünyası mövzusu mühüm yer tutur. Əsrlər boyu tarix yaradan Türkün fitnəyə, böhtana qəbir qazaraq düşmənlərin hiyləsini pozub, yenidən tarix yazacağına inanır:

Bugünkü fidanlar böyüyəcəklər,

Qardaşlar əl-ələ yürüyəcəklər,

Düşməni Turandan kürüyəcəklər,

Axacaq selimiz Turana doğru!

Azərbaycanın hər guşəsini vəsf etməkdən doymayan Şakir Nadiroğlunun Borçalı və  “dilimin ən şirin sözü Başkeçid” dediyi doğulub boya-başa çatdığı Başkeçidin əsrarəngiz təbiət gözəlliklərinə, bu yerlərdə insanların mərdliyinin, qonaqpərvərliyinin tərənnümünə həsr olunmuş şeirləri xüsusilə diqqəti çəkir. “Borçalı xəritəsi” şeirində ayağı Sınıq Körpü, başı Başkeçid – bütün Borçalını, Qarayazını, Qaraçöp ellərini tərənnüm etməklə, gözlərimiz önündə bu qədim türk yurdunun xəritəsini sözlə yaradır:

“Sınıq Körpü” yurdun giriş qapısı,

Tarixin tərpənməz sirri Borçalı.

Kürüstü kəndləri cənnət qapısı,

O səkkiz cənnətin biri Borçalı.

Özünün də dediyi kimi, onun şeirlərindən kənd iyi gəlir. Dağların, çəmənlərin, suyu diş göynədən bulaqların iyi gəlir, motal pendirinin, sac çörəyinin iyi gəlir. Misralarının “biri qulançar, biri quzqulaq, biri dağ çayıdır, biri buz bulaq, biri kərəntidi, biri də oraq”. Çünki “o kənddi Şakirin çörəyi, duzu”:

Sözüm nəmər alan at belindədi,

Bulaqdan süzülən dağ gölündədi,

Yazdığım kəlmələr el dilindədi,

Mənim şeirimdən kənd iyi gəlir.

Şəhərdə yaşasa da, könlü daim kənddədir. Onu kəndə bağlayan isə təkcə təbiət gözəlliyinin əsiri olması deyil, həm də kənd adamlarının sədaqəti, qədim adət-ənənənin qorunub yaşadılması, mərifətə, təriqətə, həqiqətə olan inam və hər kəsdə gördüyü kəramətdir.

Bəs, dostundan istədiyi nədir – Əyriqarın xar qarı, quzqulaq, kəkotu, cincilim kətəsi, turşəng, qazayağı, əvəlik, təzə pendir, nəhrə yağı:  

Dostum, mənə dağ sovqatı

Əyqiqardan xar qar ola.

Quzqulaqla kəklikotu,

Buzbulaqdan lilpar ola.  

Ana təbiəti, böyüyüb boya-başa çatdığı doğma Başkeçidin az qala hər dağını, hər daşını, dərəsini, bəndini, bərəsini, gül-çiçəyini vəsf etməkdən doymur və bu mövzuda çox yazmasının səbəbini isə belə izah edir ki, yamacında yatmayanlar, dağda şehə batmayanlar, yağışında islanmayan, Günəşdən tez oyanmayan, quzqulaq, baldırğan, qantəpər yığmayanlar və nəhrə yağ yeməyənlər  dağ həsrəti çəkə bilməz.

Bəli, Şakir Nadiroğlu şairdir. Özü də şeirlərini tanıtmağa (oxutmağa) çalışan şair yox, şeirləri ilə tanınan şair. Və mən inanıram ki, bu şeirlər bundan sonra onu daha çox tanıdacaq, ona şöhrət qazandırcaq.

Şakir Naidroğlunun şəxsiyyəti və yaradıcılığı ilə bağlı təəssüratlarımı hələlik burada bitirir və sözlərimi “Kəlilə və Dimnə”dən bu qiymətli kəlamlarla tamamlayıram: “İstedadlı və bacarıqlı adamın vəzifəsi kiçik, nüfuzu az, düş­mə­­­ni çox olsa da, o, əql və kəlamı sayəsində özünü büruzə verər, şöhrət tapar. Belə adamlar çıraq kimidirlər, fikir verməmisinizmi ki, çırağı söndürmək istərkən, o, yüksəyə qalxmağa meyil göstərir”.

Azərbaycanın Mədəniyyət və Portalının Baş redaktor müavini

Bir gün hardansa təəssüf dolu bir “AH” səsi eşidilər… Qulaqlara cingildəyən bu səs böyük bir peşmanlığın dərinliyindən gələr. Həyatının ən gözəl çağında itirdiyi əməyin, qırıldığı qəlbinin səsi qarışar bu “AH”lara və minlərlə qəlbi titrədər. Həyəcan dolu xatirələr, başgicəlləndirən xəyallar, sevgi dənizinə baş vuran o ülvi hisslər, həyatın axarına buraxar özünü. Elə bağırmaq istəyər ki, bəzən, amma heç pıçıltısı da, duyulmaz… Necə kövrələr, amma bir damla yaş da gəlməz gözlərindən. Sükuta qərq olar bəzən. Nədənsə ovsunlanar, nədənsə geri çəkilər. Üzündə, gözündə bir ümid olar, bəlkə də, nə vaxtsa gözündəki yaşlar səbəbini xoşbəxtliklə əvəz edər deyə… Hər dəfəsində əlinin tərsi ilə sildiyi yaşları, indi heç bir müqavimət göstərmədən süzülməsinə vəsilə olur. Sanki bir həyat cücərdir yaşlar ilə. Sus, yox sus… qoy danışsın o qəlbin sahibi… Danış, İntizar, danış… Nə danışım axı?! Həyatımdakı boşluğun verdiyi hansı olaydan danışım?! Mən ki şeirlərimlə danışmağı daha çox sevirəm… Bu necə mi olur? Öz həyatımı nağıl edərəm, sonra bu nağılı şeirimin hər misrasında yaşayıb-yaşatmağa çalışaram. Düşünürəm ki, yaşamasam, yaşada bilmərəm. Yəqin, o üzdən bu qədər qəlbə yaxınam. Bir az mən susaram, bir az mən əvəzdən qələm danışar… O məndən təcrübəlidir. Həyat haqqında danışmağa. Onu yazdıran mənim hisslərimi, məni də susmağa vadar edən Qələmimdir. Bu həyatın bumeranqıdır. Mən kənardan nə qədər güclü görünsəm də, sevginin əsiriyəm. Bu əsarət məni duyğulandırır və nəticədə bu duyğu dolu şeirlər yaranır. Mənim qələmim elə mənim özümdən danışır…

Azərbaycanın Mədəniyyət və Ədəbiyyat Portal Naxçıvan Bölməsinin Rəhbəri,

Naxçıvan Dövlət Universitetinin”Jurnalistika” ixtisası üzrə IV kurs tələbəsi

                                             Mənim dərdli dilim
      İllərdir  ana dilimi düzgün yazıb, doğru danışa bilmək üçün mücadilə edirəm.

Hələ tez-tez istifadə etmədiyiniz sözlər və orfoqrafiya qaydaları varsa və siz həssaslıqla onlara diqqət etməyə çalışırsınızsa özünüzə inamınız zədələnir. Bu zaman Orfaqrafiya lüğəti dərhal köməyimizə gəlir. Çox vaxt hətta onun belə imdadımıza çata bilmədiyi hallar olur. Amma bu işin tək fəlsəfəsi var. Axtar, soruş sonunda mütləq doğrusunu tap.
Haqqını vermək, özündən əmin olmaq və ən əsası dilimizin müqəddəslik zirvəsini qoruya bilmək hər birimizin vəzifəsi olmalıdır. Biz hələ bu vəzifəmizi düzgün yerinə yetirə bilmədiyimiz halda ağlımız, fikrimiz ikinci dil öyrənməkdə qalıb. Sanki öz dilimizi öyrənmişik indidə sıra digər dillərə çatıb. Bəlkədə ana dilimizin ahı tutub bizi ki , on bir il orta məktəbdə sonra isə ali məktəbdə bizlərə dil dərsləri keçsələrdə hələ də doğru-düzgün yazıb danışa bilmirik.
İşimiz qalıb Allaha, gərək O bizi aydınlatsın ki, dilimizin önəmini anlayıb beşikdən məzaradək ” dilimiz kimliyimizdir” şüurunu həyat tərzimizə çevirə bilək.
Dilimizin qaydalarına nəzər salsaq bildiyimizi zənn etdiyimiz, hətta özümüzü alimi saydığımız səs, hərf, səs artımı, səs düşümü, sözlərin və şəkilçiləri yazılışı, mürəkkəb sözlər, durğu işarələri, heca qurluşu…. haqqında əslində çox az şey bildiyimizi görərik. Allaha şükr edirəm ki öyrənməli olduğumuz bu qədər şey arasında yaxşı ki ” sosial şəbəkə dili ” yoxdur. Yoxsa ” slm, saol, cnm, by, ok…” kimi qəribə, çirkin, zəhmətsiz və zövqsüz yazılmış abveturaları öyrənəcəkdik. Deyirəm görəsən insanın öz dilindən hərf oğurlaması oğurluq sayılırmı? Cavabını bilmirəm amma qulağa, gözə və vəfaya tərs olan hər şeydən kənarda və qarşısında durmağı seçməliyi vəzifə etməliyik deyə düşünürəm.
Birdə gələcəyimizin sahibi olan gənclərimiz var. Biz bu gün dilimizdən oğurluq etsək onların sabahlarına dağıntı altında miras qoymarıqmı? İşimiz çox ağırdır. Gələcəyimizin bu gün bizim dilimizə göstərdiyimiz həssaslığa çox ehtiyacı var.
İndi bu yazını yazarkən kim bilir nə qədər səhv etmişəm. Öyrənmək bitmir… Dönə-dönə oxunana qədər fərqinə varmırıq və diqqətimizdən kənarda qalır. Bağışlamağınız ümidiylə…

                                       İlahə Allahverdiyeva 

Naxçıvan Dövlət Universitetinin “Jurnalistika ” ixtisası üzrə IV kurs tələbəsi

“Gənc Ədiblər Məktəbi”nin müdavimi, Azərbaycan Yazıçılar Birliyi Gənclər Şurasının və Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin üzvü, Prezident təqaüdçüsü, “İlin gənci” müfakatçısı, Azərbaycanın Mədəniyyət və Ədəbiyyat Portalının Baş redaktoru

            Daşlı, dar küçələrin birindən digərinə adladıqca ayağındakı rezin çəkmənin səsi dəyişirdi; bayaq cırıldayan çəkmə indi pişik miyoltusuna bənzər bir ağı çəkirdi. Qoca bu səsləri min il idi ki, eşidirdi…

-Min il oldu ha!-deyə gülümsədi və başını qaldırıb beşmərtəbəli binanın köksündə kösövə dönən pəncərəyə baxdı: -Bir, iki…Üç… Hə, dəqiq üçüncü mərtəbədir.

            Pəncərədən düşən işıq səkinin başı üstündən özünü küçəyə atmışdı, amma burda da yerini rahatlaya bilməmiş,  iki tək-bir cüt daşın üstünə başını söykəsə də, titrəməsi kəsməmişdi. Qoca heybəsini işığa əmanət eylədi və ehtiyatla, ayağının altına diqqətlə baxa-baxa divarın dibinə-pəncərənin altındakı qaranlıağa doğru irəlilədi. Gümanı çin çıxmışdı; burda da qırıq qəlb vardı…

            …Çox sonralar, qocanın yaddaşı xəfifləyəndə, gözlərinin işığı öləziyib, ayaqlarının təpəri yesir olanda nəvələrini başına yığıb danışacaqdı:

-Həmin gecə beşmərtəbəli binada tək bircə pəncərədə işıq vardı. Dünya yatan vaxt oyaq olanın qəlbinin qırıldığını illərin təcrübəsi öyrtəmişdi mənə… Və elə, əlimlə qoyduğum kimi də tapdım o gecənin qənimətini-qırıq qəlbi…

-Üstündə nə yazılmışdı, babacan?-Nəvələrin ən dəcəlinin dili dinc durmamışdı.

– … “Sona İntizar” yazılmışdı…-Qoca yaddaş xəritəsində işarələdiyi yeri tez tapdığına o qədər sevinmişdi ki, “İntizar” sözünü deməyində belə, bir şənlik vardı…

            ***

            Şeirə könül verənlərdəndir o… Bildiyini, gördüyünü, lap elə  gözünü yumub ruhunu çırpdığı naməlumluqları da şeirlə anladır. Yazır ki: “Arada ürəkdən gah küs, gah barış, Hisslərin düzülsün qoy sətirlərə…”  Şeiri “düzüb-qoşanlardan” fərqli olaraq, misraların hisslərin son ucu olduğunu dərk edir. Bu dərketmə onun xoşbəxtliyidirmi?  Cavabını qətiləşdirməyə ürəyim gəlməyən sualdan yaxa qurtarmaq üçün üzümü tuturam növbəti şeirə:

Sən hardan biləsən nədir məhəbbət,

Dualar etməyi öyrəndinmi sən?

            Ola bilər ki, dua etmək hansısa fövqəl gücün buyruğu olsun, amma ona nəyi, necə sığdırmağı insan övladı özü kəşf edib. Və məncə, hisslərinə qudsal donu geyindirməyə də məhz bundan sonra başlayıb… Ona görə də, duanı məhəbbət qədər ülvi, məhəbbəti də dua qədər toxunulmaz, sözqonmaz saymaq qərarına gəlib….

            Amma insanın dünyadan küsdüyü, olub-bitəni günahkar çıxardığı “fələyin” ayağına yazdığı vaxtlar da olur ki, belə anlar heç bir düşüncə dolabına sığmır; qapı dalındakı kiçik, siyirməli, taxta oturacağın  dabankeş asılan əyri mismarı bəs edir ki, zehnindəki durğunluğun boğazlığına keçirəsən. Məhz belə  zamanlarda doğulur “ən adi şeirlər”:  “Bir də görürsən ki, gözün qaralır, Daha döyünməyir sinəndə ürək.”

            ***

            Qırıq qəlb toplayıcısı kimi ömür keçirən qoca taxta çərçivəli pəncərənin önünə,  nəlbəkidə yanan şama baxır, həmin gecəyə aid nəsə tapacağına olan ümidini itirməyərək yaddaşını eşələyirdi. Burnunun üstü qırışanda, dodaqlarının kənarları asta-asta büküləndə dəcəl nəvə onun axtardığını tapdığını anladı və əlini uzadıb babasının yun corablarının ucunu dartışdırdı:

-Babacan! Söylə… Söylə…

-Həmin gecə ilk dəfəydi ki,  qəlbi qırılan birinin yaşadığı evdən mahnı səsi gəlirdi.

-Mahnı?

-Hə…-Qoca oynaqları şişmiş barmaqlarını üst-üstə qarmaqladı, sonra peşmanladı, çənəsini sinəsinə söykəyib inamsızlıqla pıçıldadı:-Mahnı deyildi, əslində… Şeir idi…Amma qız özü mahnı kimi oxuyurdu…

            ***

            “Xəyalına söylə, bir də qarşıma Qoy sənsiz gəlməsin, sənsiz çıxmasın…”-üsyan edir Sona İntizar… Öz qurduğu xəyalları səliqəylə, nizamla yığdığı könül rəfinin ən üst gözünə baxarkən,  nataraz, həyatın əyninə gəlməyən, rəngi qarışıq xəyalı görərkən gücü elə buna çatır. Sonra bütün ümidlərini dəstələyir, cəsarətini bağ edib ümid şələsi qurur, ayağını bu şələnin üstünə qoyur, boyunu həmin o nataraz xəyala uzadır (əlini uzatmağı qüruruna xəyanət sayır amma…),  bağırdığını sanır: “Mən sənin gözündə nə olmuşam, bəs?” Səsini isə təkcə özü, bir də qırılmış qəlbini heybəsində daşıyan o qoca eşidir…

            “Şeirimin hər sətri səndən bəhs edir…” Üz tutduğu “sən”i də özü yaradıb…

            “Bir şeir yaz, qələm, özündən danış, Misralar bəzənsin təbəssümlərə.” Təkləndiyi ömür düzündə üzü tutan bircə qələmi qalır şairin…

            ***

            Qoca nəvələrinə söylədiyi nağılın sonunda göydən düşən üç almanı bölə bilməmişdisə də,  nağıldakı sehir uşaqların “şirin yuxuya batmasına” yetmişdi. Qoca da yatmaq, minilliklərin yaddaşındakı sınıq-salxaq nəfəsliklərindən içəri təpilən xatirələrin gözündən yayınmaq istəyirdi. Bacarmırdı…

-Deyəsən, bu qış gecəsi umduğumdan da uzun olacaq axı…-Təəssüflə başını buladı və ip corablarının üstündəki naxışları görmək üçün ayağını yuxarı qaldırdı, şam işığına tutdu.

            …Səhər nəvələri qocanı üzündə gülüş, amma nəfəssiz tapdılar. Pəncərənin buğunda bircə cümlə yazılmışdı: “Qəlblər qırıldıqca şairlər susmayacaq…”

            ***
            “Gül- çiçəkli bağsan, Mən torlu çəpər, Biz ayrı doğulduq…” Bəzən eşq daşın şəlaləyə, şəlalənin də intiharına bəarət qazandırdığı təbiətə aşiq olduğundan başqa  heç bir məna daşımır. Və beləcə, davamedici zaman formasında yaşayan insan  solmuş ümid çiçəyinə yas saxlamaq əvəzinə, dibinə bir ovuc daha sevgi tökür, bir xoş söz daha deyir… 

            Qırıq qəlb toplayıcısı olan qoca Sona İntizarın şeirlərində məhz bu həqiqəti tapmışdı…  Babalarından aldığı əmanəti-qırıq qəlbləri toplamağı nəvələrinə ötürməyi bacarmağın xoşbəxtliyi ilə sonuncu nəfəsini havaya sovurmuşdu…

            Nəvələr baş-başa verib işə hardan başlayacaqlarını düşünürdülər. Dəcəl nəvə çoxbilmiş ifadəylə demişdi:

-Gecələr işığı sönməyən pəncərələrin altına və  parkdakı oturacaqların yağışda quru qalan tərəflərinə baş çəkməliyik!

                                               Şəfa Vəli (2022, Şəki)

Azərbaycanın Mədəniyyət və Ədəbiyyat Portalının Baş redaktor müavini

Çox rəngarəng dünyada yaşayırıq bizlər. Kiminə rəngli, kiminə sadece ağ-qara rəngdən ibarət olan bir dünya. Bəzən bir tərslikdən dolayı öz həyatımızı qaraya bürüyər, bəzən ani bir xoşbəxtlikdən yaşantımızı rəngləndirməyi bacarırıq. Demək hər yaşantı insanın öz iradəsindən asılı imiş…
İnsan sadəcə kimisə sevməklə deyil, özünü sevməklə də xoşbəxt ola bilir. Bəli, sevgi, sevməyi bacarmaq hissi məs elə özünü sevməkdən başlayır. Bu xoşbəxtliyə aparan yoldur, xoşbəxtliyin başlanğıcıdır.
Həyatın məşəqqətli yollarından keçmiş bir insan üçün üzündə təbəssümü aradan hər şey xoşbəxtlik deməkdir. Yalnız bir xətt üzrə yaşayan insanı isə heç nə təəccübləndirə bilməz. Buna görə də, xoşbəxt ola bilmir insan. Əlində olan xoşbəxtliyi duya bilmir və gözü qıraqda axtarır o adını bilib, özünün hiss etmədiyi o hissi. Necə olur ki, bəs bu fürsəti qaçırırıq əldən? Demək ki, insan göz önündə olanlarla deyil, hardasa əlçatmazlıqda görür xoşbəxtliyi… Çünki, tez və asan əldə olunan heç bir şey insanı daim xoşbəxt edə bilməz. Zatən xoşbəxtlik daimi olmur. Məncə bu ani yaşanılan hissin bir neçə vaxt sürdüyü təsir gücüdür ki, bir müddət insanın hafizəsində qalır… Və bu insana “daimi xoşbəxtlik” adı altında şüuraltı təsir edir. Bəlkə bundadır ki, inciyəndə, təsirlənən qarşımızdakı insanı “SƏN DƏYİŞİLMİSƏ”, “ƏVVƏL BELƏ DEYİLDİN” – deyərək tənbeh edirik çox vaxt. Amma, oysa ki, əslində öz əlindədir insanın xoşbəxt olması…
Mən bir çox mərhələləri atlatdım bu həyatda və qərara gəldiyim bu oldu ki, xoşbəxtlik bir qapıdır. Və o qapının açarı yalnız Hörmət və Sevgidir.
İnsan birinci özünə hörmət etməlidir, sonra düşdüyü mühütdə öz tutduğu mövqeyi möhkəmləndirməliyik. Sevincindən pay verməyi bacarmalıdır. Bunlar insanı formalaşdıran amillərdi. Necə ki biz özümüzü bədbin, rahatsız, gücsüz hiss edəndə nəyəsə və ya kiməsə ehtiyac duyuruq, eləcə də xoşbəxt, sevincli, yüksək əhvalda olanda da mütləq paylaşmağı bacarmalıyıq. Bu hiss insana fərahlıq verir, könlünü cavanlaşdırır. Xoşbəxtliyin sirri mənim üçün yalnız görünən amillərə deyil, görünməyən hisslərdədir.
Odur ki, sevgi dolu həyat arzusuyla…

Qəmkeş-Allahverdi-90

İlahidən ofsunlanmış səsiylə
Elin çoxşaxəi söz dühası, obrazlı deyim tərzi, sənət gülşəni nələr göyərtməmiş?! Buradan qida alanlara, bar-bəhrə yığanlara – bəşər mədəniyyətinn incilərini yaradanlara nələr verməmişdir, ilahi?! Demək, elin yaddaşında yaşayan poeziya həm tarixcə qədim, həm də el sənətinə bağlılığına görə zəngin material verir. El yaddaşnı dindirməyi bacaran, ondan ustalıqla faydalana bilən söz sərraflarının yaradıcılığı xalqın özü qədər ömürlü, dili qədər şirin, məntiqi inandırıcı və kəsərlidir.
İlham çeşməsini təbiətin əsrarəngiz gözəlliklər diyarında axtaranlar səhv etməyiblər. Belə əlçatmaz ülvi məkanlardan biri olan Kəlbəcərdə də yazıb-yaradanlar az olmayıb. Tarixlərə soraq salmaq, Vətən təbiətinin füsunkarlığından doğan haqlı qürur, sinəsi səngərləşən sərt dağlarımız, sal qayalarımız, şır-şır bulaqlarımız, soykökümüz, dünənimiz–bu günümüz, barımız-bərəkətimiz xalq poeziyasından yazılı ədəbi nümunəyə ayaq açmışdır.
Qəlbi poetik duyğulu insanın qəribə bir dünyası var: ümidsizləşəndə, qəlbini qəm-kədər, sevinc çuğlayanda təbiətə üz tutur: gözəllikləri yaşayır, hisslərini digərləri ilə – oxucuları ilə bölüşməyə tələsir. Çünki tutumlu poetik deyimlərdə təbiət gözəlliklərinə çulğaşmış insan mənəviyyatı, fərdi fəal düşüncələri boylanır. Hisslərin təbii axarında meşələr pıçıldaşır, çiçəklər öpüşür, qayaların göz yaşının ətri bulaqlardan dadılır.
Kəlbəcər kimi cənnət-məkan bir diyarda yaşayanların da təbii ki, haqqı yox idi ecazkar mənzərəli təbiətindən ilham almasın, şer yazmasın. Bu behişt yurdun təbiətinin özü də şair idi, sanki. Tərtər, Tutqu, Qamışlı və neçə-neçə dağların mürgülü gecələrinin bağrını yaran dəlisov çaylar həm də burada gecə-gündüz mahnı bəstələyən bəstəkarları xatırladırdı. Sanki sinələrdə, düzənlərdə, yollarda, yamaclarda, yaylaqlarda yaranan və sayı-hesabı bilinməyən yollar-yolağalar, çığırlar-izlər yazılmış, lakin hələ oxunmamış neçə-neçə dastanın misralarıdır; şiş qayalar bu şerlərin «nida»sı, zirvələr «nöqtə»si, boynubükük bənövşə «sual işarəsi», nərgizin ləçəyi isə «vergülü»dür.
Belə bir ilhamverici diyarda böyüyüb başa çatan, pərvazlanıb uçan, zirvələrə qonmağa çalışan bir çox kəlbəcərli alimlər, şairlər, aşıqlar yazıb-yaratmış, çox şükürlər olsun ki, bu gün də öz peşələrini məharətlə, sənətkarlıqla davam etdirirlər.
Kəlbəcərin sərvətlərini saymaqla qurtarmaz. Təbii sərvətlər diyarı olması artıq bəşəriyyətə məlumdur. Mənfur ermənilər məhz onun təbii qala olması ilə yanaşı, həm də onun sərvət yatağı olduğuna görə ora göz dikmişdi.
Kəlbəcər rayonunda 1000 nəfərdən çox şer yazmağı bacaran kişi və qadın el şairləri vardır. Kəlbəcərin 1993-cü ildə erməni daşnaqları tərəfindən işğalı nəticəsində məcburi köçkün düşməsi bir çox kəlbəcərlini söz adamına çevirmişdir. Onların şerləri mənfur düşmənlərə qarşı sovlu xəncərdən kəsərli söz qılıncıdır.
Kəlbəcərin sazlı-söz diyar olması dəfələrlə təsdiqlənib. Ağdabanlı şair Qurbandan, oğlu Dədə Şəmşir zirvəsindən başlanan müuqəddəs yol, çox şükürlər olsun ki, bu gün də uğurla davam etdilir, yeni nəfəslərlə, müxtəlif formalı şer nümunəlri ilə. Kəlbəcərin şer yazan aşıqlarından Aşıq Hüseynin, Aşıq Avazın, Allahverdi Qəmkeşin, Aşıq Həmid və oğlu Xalıqverdi Həmidoğlunun, Aşıq Qardaşxanın, Aşıq Hidayətin, Aşıq İmranın, Aşıq Tofiqin, Aşıq Əhlimanın, Aşıq Əlişin, qamışlı Aşıq Gərayın, Aşıq Telmanın və başqalarının da adını çəkə bilərik. Aşıq Allahverdi Qəmkeş respublikanın «Əməkdar Mədəniyyət İşçisi» fəxri adına layiq görülmüş və şerlər kitabı çap olunmuşdu.
Bir çox kəlbəcərli şairlərin adları Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü kimi geniş yayılmışdır. Rusiya Yazıçılar Birliyinin üzvü Nəsib Nəbioğlunu, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvləri, respublikanın «Əməkdar İncəsənət xadimi», «Şərəf nişanı» ordenli Məmməd Aslanı, bir çox kitablar müəllifi, filologiya elmləri namizədi, türkoloq-alim, publisist Adil Cəmili, Bayron kimi məşhur ingilis şairinin şerlərini dilimizə çevirən, filologiya elmləri namizədi, rəhmətlik Ənvər Rzanı, xalqımızın sevə-sevə oxuyduğu Bəhmən Vətənoğlunu, mərhum Sücaətimizi, gözəl istedad sahibi olan Mirsəyyaf Zamanlını, 23 yaşında Azərbaycan Yazıçılar Birliyinə üzv qəbul edilən Ələmdar Cabbarlını misal göstərmək olar. Onu da qeyd edim ki, «Əməkdar İncəsənət Xadimi» anadan olmasının 100 və 110 illik yubiley tədbirləri dövlət başçısının sərəncamı ilə keçirilən Dədə Şəmşir də Yazıçılar Birliyinin üzvülüyünə qəbul edilmişdi.
Bütün bunları söyləməkdə bir məqsədim var: ulu söz diyarı olan Kəlbəcər təkcə maddi sərvətlər məkanı deyil, həm də sazın-sözün beşiyi, mənəvi sərvətimizin qaynar çeşməsidir.
Yuxarıda qeyd etdiyim kimi, Kəlbəcərdə klassik aşıq yaradıcılğına bələdçilik sanki qandan-ilikdən keçib. Kimi dindirirsən sənə qafiyə ilə cavab verir. Aşıq Şəmşirdən başlanan ozan-aşıq məktəbinin layiqli davamçılarından biri olmuş və hələ sağlığında özünə mənəvi abidə ucaltmış, canlı klassik aşıqlarımızdan biri də Aşıq Allahverdi Qəmkeş idi. Onun müasirləri bəxtəvər sayıla bilər ki, belə canlı klassiklərin zamanında məclislərində olmuş, dürlü-dürlü, hikmətli sözlərini öz dilindən dinləmişlər, onunla ülfət və ünsiyyət bağlamışlar. Bu sırada mən özümü də görürəm. Aşıq Şəmşir adına Kəlbəcər rayon Mədəniyyət Evi Xalq Aşıqlar Ansamblının bədii rəhbəri olan Qəmkeş Allahverdi ilə dəfələrlə məclis və toy mərasimlərində, konsert salonlarında və festivallarda olmuşam. Tale elə gətirib ki, bu sətirlərin müəllifinin də toy şənliyini keçirmək Qəmkeş Allahverdiyə nəsib olub. İş yoldaşı olmaqla yanaşı, aramızda ustad-şəyird, eləcə də ata-bala məhəbbəti yaranmışdı. O zamanlar Kəlbəcərdə tək-tək toy məclisləri olardı ki, videokameria ilə çəkilsin. Bizim də toy şənliyimizin ancaq audiokasseti qalmışdı. Kəlbəcərin işğalı zamanı evdən çıxara bilmədiyimiz mal-mülk bir tərəfə, həmin kassetin orada qalması isə bir tərəfə oldu. Səsi-avazı bu gün də hissimə-duyğuma bir rahatlıq gətirən Qəmkeşi dinləməyin özü bir məktəb keçmək demək idi – ustad məktəbi.
2005-ci ildə çapdan buraxdığımız «Kəlbəcər dünyası: yüz şairin bir kitabı» antologiyasında onun da haqqında qısa məlumat və bir neçə şerini vermişik. Aşıq-şairin qısa tərcümeyihalından qısa sətirlər belədir: Allahverdiyev Allahverdi Əli oğlu 1931-ci ildə Kəlbəcər rayonunun Şaplar kəndində kamil ovçu və söz sərrafı kimi tanınmış şair təbli Əli Allahverdi oğlunun ailəsində dünyaya göz açmışdır.
Şuşa Pedaqoji Texnikumunu bitirsə də, müəllimlik etməmiş, saz-sözə meyli onu əlinə saz almağa məcbur etmişdir. Məlahətli səsi, xoş avazı, dərin biliyi onu el-oba arasında çox erkən məşhurlaşdırmış və demək olar ki, qısa vaxt ərzində ustad sənətkarların, xüsusən də Dədə Şəmşirin yanında aşıqlıq sənətinin incəliklərinə bələd olmuş və sonralar müstəqil olaraq el məclisləri aparmışdır. «Azərbaycanın Əməkdar Mədəniyyət İş-çisi» fəxri adına layiq görülmüşdür. Aşıq Şəmşir adına Kəlbəcər rayon mədəniyyət evi Xalq Aşıqlar Ansamblının bədii rəhbəri kimi neçə-neçə el sənətkarı ondan ustad dərsi almışdır.
1997-ci ildə “Şair, asta yeri, insan yatıbdı” şerlər kitabı işıq üzü görüb.
Allahverdi Qəmkeş də kəlbəcərsizlik dərdinə dözməyərək, 2002-ci il-də vəfat etmişdir. Xanlar qəbristanlığında – şair Sücaət, Bəhmən Vətənoğ-lu ilə eyni məkanda torpağa tapşırılıb. Xoşğəxt o sənətkardır ki, sağlığında dillər əzbərinə çevrilir. Ustad aşığımızın da dilindən və poetik duyğularından qanadlanmış misraları divaniyə, təcnisə, qoşmaya, gəraylıya, müxəmməsə çevrilib yaddaşımıza yazılıb.
Qələmə aldığı hər şer sanki əsrlərin o başından süzülüb gəlir. Aşıqların dilinin əzbəri olan «Yatıbdı» rədifli qoşmasından bir bəndə diqqət yetirək:
Bu gün yolum düşdü qəbristanlığa,
Orda zaman qışdı, dövran yatıbdı.
Sanki pıçıldaşdı hər məzar daşı:
Şair, asta yeri, insan yatıbdı.
Ustadı Aşıq Şəmşirin ölümünə həsr etdiyi şer bir daha ustad-şəyird məhəbbətinin dəyərini göstərir:
Qəmkeş, kim oxuyar Şəmşir nəfəslə,
“Dəli Koroğlu”nun zənguləsiylə?!
İlahidən ofsunlanmış səsiylə
Zirvədə dayandı, oxudu, getdi.
Qəmkeş Allahverdi sazın ustadı olduğu kimi, sözün də ölçü-biçinini, duyğu tərəzisində çəkir və bundan məharətlə istifadə edərək zamanın gərdişini oxucusuna çatdırırdı:
Gəl eşit Qəmkeşi, olma ümidvar,
Qıfıl tərsə düşsə, açmaz bir açar.
Zabit ölər, vəzir çaşar, at qaçar,
Sıravi əsgər də şahı mat eylər.
Kəlbəcərsizlik ağrı-acısı aşıq-şairin istər ifasında, isətərsə də şerlərində çox ustalıqla seçilirdi. Dağların yağıya qalmasından sinəsi atəşə-alova qalanan Qəmkeş uşaqlıqdan qol-boyun olduğu yurdlarımızın könlünü necə almağın yollarını arayıb-axtarır və deyir:
Qəmkeş, ah-naləsinə çevriləm,
Qanım axa, laləsinə çevriləm,
Şəhid olam, balasına çevriləm,
Dəfn olunam qucağına dağların. . .
1985-ci ilin yayı idi. Azərbaycan Dövlət Filarmoniyasında Kəlbəcər aşıqlarının konserti keçirilirdi. Mən mədəniyyət və İncəsənt Universitetinin tələbəsi idim. Konsert Filarmoniyanın yay salonunda, açıq havada keçirilirdi. Bakı başdan-başa Kəlbəcər aşıqlarının cəh-cəhinə bələnmişdi. Konsert gecədən keçəndən sonra qurtardı. Kəlbəcərin sevimli, fəxri Eldar Hümbətoğlu cəmiyyət arasında tanınmış ziyalılardan biri idi. Konsertə özü ilə birlikdə qardaşları,həm də yaxın-uzaq dostları gəlmişdi. Konsertdən sonra o, kollektivimizi şam şüfrəsinə dəvət etdi. Saz-söz məclisi səhərəyaxın qurtardı. Konsertin bədii rəhbəri yenə də təbii ki, ustadımız Qəmkeş Allahverdi idi. O gecə biz bir daha Qəmkeş Allahverdinin respublika səviyyəsində sevildiyinin şahidinə çevrildik. Heç kim onun səsindən-avazından doymurdu.
Şəhərdə qaldığımız mehmanxananın haqqını ödəmiş və xeyli miqdarda isə ustada pul verilmişdi. Yolboyu ustad dadlı-duzlu söhbətləri ilə başımızı yaxşıca qatmışdı. Ağsu dolamalarına qalxanda cibindəki pulu çıxarıb aşıqlardan birinə verib dedi:
-Qardaş payı kimi neçə nəfəriksə bölüşdür.
Başa düşmədik: axı, həmin pulu ustadın özünə vermişdilər. O, puldan imtina edərək 14 nəfərlik kollektivin arasında bərabər payda bölüşdürdü. Xatirimdədir, Aşıq Novruz puldan imtina etdi:
-Yox, ustad, o pul bizim deyil, sənin halalca qazancındır, -dedi.
Aşıq Əziz zarafatından qalmadı:
-Ustad, Novruz yəqin ki, çox istəyir ey, qoy ona bir pay da artıq verək?!
Hamı Əzizin zarafatını başa düşdü. Doğrudan da Novruz pulun bərabər bölünməsinə razı deyilmiş.
Qəmkeş ustad idi, o dəqiqə sözü göydə tutmuşdu:
-Novruz düz deyir, onun payı ikiqat olmalıdı, çünki, Əziz, səsi səninkindən zildi.
Axır ki, Novruz zarafat etdiyini bildirdi, hamı şaqqanaq çəkib güldü. Aşıq Əziz də zarafatından qalmadı. . . Beləcə, yolboyu deyib-güldük, Ustadın bir kəlməsi hamıya dərs idi, ona görə də hər şey öz axarına düşdü.
Ustad Qəmkeşin oxumaq yolu tamamilə özgə cür idi: zilli-bəmli səsi həmişə onu vəziyyətdən çıxarırdı. . .
1900-cu ildə Kəlbəcərin Şaplar kəndində anadan olub, 69 illik öm-rünü dağlarda keçirən atası Əli Allahverdi oğluna el arasında Ovçu Əli də deyirmişlər. Yaxşı saz çalıb-oxumağı da var imiş. 1969-cu ildə Kəlbəcər-də vəfat etmişdir. Onun Qamışlı Rüstəm və Milli Nəbi ilə deyişmələri olub.
Övladları və nəvə-nəticələri də onun sənət yolunu davam etdirmişlər.
Qardaşı Hacı İdris Verdiyev Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetinin (keçmiş APİ) coğrafiya fakültəsini fərqlənmə diplomu ilə bitirmiş ali kateqoriyalı coğrafiya müəllimidir. Uşaqlıq və gənclik illərindən şerə, saza-sözə maraq onu şair edib. Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü, beş kitab müəllifidir.
“Kəlbəcər həsrəti”, “Dağ havası”, “Taxılmamış mayor paqonu”, “Kəl-bəcərin alim ziyalıları” və “Məşədi Cəmil” adlı kitabları nəşr olunmuşdur.
Mənim də orta məktəb müəllimim olan İdris Verdiyevin qəlbinin həzin nəğmələrinin o zamanlardan pərəstişkarı olmuşam. Kəlbəcərin vəsfi onun da yaradıcılığında qırmızı xətlə keçir. Şerlərinin birində deyir:
Ənvərin, Məmmədin sözləri dərman,
Bəhmən, Ayrım Əhməd, Qara, Mehdixan,
Şair Qəmkeş, Aşıq Şəmşir, Ağdaban,
Ağır el, gur oymaq Kəlbəcərdədi.
Qəmkeşsizlik İdris müəllimin yaradıcılığında da özünü göstərir, təkcə qardaş kimi yox, kamil bir sənətkarın itkisi təsir bağışlayır həmin şerlər:
Doğma yurddan uzaq, eldən aralı,
Qəfil susdu telli sazı Qəmkeşin.
Neçə toy evində yarımçıq qaldı
Dastanı, söhbəti, sözü Qəmkeşin.
Əsdi talehinə bir acı külək,
Söndü ürəyində min arzu, dilək.
Bürüdü qəbrini qərənfil, çiçək,
Qara gəldi bahar-yazı Qəmkeşin.
Qəbristanda kimlər “yatıbdı”-dedi,
Loğmanlar, təbiblər yatıbdı, -dedi.
Şair Nizamilər yatıbdı, -dedi,
İndi yatır burda özü Qəmkeşin.

---

YAP Kəlbəcər rayon təşkilatının sədri Həbib Misirovun FS-də payşalıdığı bu aşağıdakı məlumata görə, Gəncədə Qəmkeş Allahverdinin 90 illik yubileyinə həsr edilən xatirə gecəsi keçirilib. Müəllif yazır ki, 20 dekabr 2022-ci il tarixində Kəlbəcər rayon Mədəniyyət Sarayında Gəncə Regional Mədəniyyət İdarəsinin və Azərbaycan Aşıqlar Birliyinin dəstəyi, Aşıqlar Birliyinin Gəncəbasar bölməsinin və Aşıq Şəmşir adına Kəlbəcər rayon Mədəniyyət evinin təşkilatçılığı ilə ustad Aşıq-şair, Əməkdar Mədəniyyət İșçisi Allahverdi Qəmkeşin anadan olmasının 90 illik yubileyinə həsr olunan xatirə gecəsi keçirildi.
Tədbirdə Azərbaycan Aşıqlar Birliyinin sədri, professor Məhərrəm Qasımlı, Gəncə Regional Mədəniyyət İdarəsinin rəisi Vasif Cənnətov, Əməkdar Mədəniyyət işçisi Elxan Məmmədli, ustadın ailə üzvləri, rayon ziyalıları, mədəniyyət, incəsənət işçiləri iştirak ediblər.
Qonaqlar Kəlbəcər rayon Mədəniyyət Sarayında ustad Allahverdi Qəmkeşin yaradıcılığından bəhs edən foto sərgi nümayiş olundu.
Torpaqlarımızın ərazi bütövlüyü uğrunda canlarını qurban vermiş şəhidlərimizin əziz xatirəsi bir dəqiqəlik sükutla yad edildi.
Sonra ustadın keçdiyi ömür yolundan bəhs olunan videoçarx nümayiş olundu.
Çıxış üçün söz Azərbaycan Aşıqlar Birliyinin sədri, professor Məhərrəm Qasımlıya və Əməkdar Mədəniyyət İşçisi Elxan Məmmədliyə verildi.
Aşıqlar Elbrus Hüseynov, Şöhrət Kərimov, Əli Zeynalabdinov, Əməkdar Mədəniyyət işçisi Əhliman Allahverdiyev, İlqar Əhmədov, Əfqan Məmmədov, Yaşar Məhərrəmov, Qənbər Allahverdiyev, Qalib Ramazanov, ustadın şagirdi Nizami Şirinov, Taleh Abdullayev, İbadət Mehtiyev, ustadın tələbəsi Sevindik Quliyev çıxış etdilər, balabanda müşayiət etdi Əməkdar Mədəniyyət işçisi İbadət Allahverdiyev.
Sonda Gəncə Regional Mədəniyyət İdarəsinin rəisi Vasif Cənnətov Azərbaycan Aşıqlar Birliyinin sədri, professor Məhərrəm Qasımlıya, Əməkdar Mədəniyyət İşçisi Elxan Məmmədliyə və aşıqlara Təşəkkürnamələr təqdim etdi.

---

Mən Qəmkeş dünyası üçün borcumu təbii ki, bir yazı ilə verə bilmərəm, yəqin ki, illər keçdikcə bu borc bizi bir az da çox incidəcək. Aşıq-şairimizin yaradıcılığı elmi tədqiqini gözləyir. Onun adının əbədiləşdirilməsi üçün də ciddi düşünülməli, ictimai təşkilatların xətti ilə hökumət qarşısında məsələ qaldırmalıyıq.
Ruhun şad olsun, ustad, misraların dilimizin əzbəridirsə, sözlərinlə sazın yaddaşına yazılanlar bu fani dünyadan cismən gedirlər. Siz isə ruhən, qəlbən aramızdasan, Kəlbəcəri qaytarana kimi sənətkar dünyanın qapısı açılmırsa. Bu da bizim günahımız deyil. İnşallah Kəlbəcərdə sənin xatirəni əbədiləşdirərik, onda ruhun şad olar, bizim isə gözlərimiz gülər.
Məhəmməd Nərimanoglu,
«Azərbaycan» qəzeti

Azərbaycanın Mədəniyyət və Ədəbiyyat Portalının Baş redaktor müavini

   Bir qadın düşünün…  Həyatın boşluqlarını nərdivan edib, hər boşluqdan bir nəticə çıxardıb, geriyə baxaraq irəliləmək eşqiylə yaşayan qadın. Hər kiçik incikliyi özünə dərd edən, hər kiçik anlardan xoşbəxt olmağı bacaran bir qadın. Keşməkeşli ömür yolu, intizarla həsrət duyğularını vəhdət şəklində yaşayan qadın. Ürəyindəki hissləri yalnız sevdiyi insanla bölüşən, qəlbini küsdürən eşq acısından yalnız sevdiyinə danışan bir qadın. Və bir də bu qadın yazardısa… Bəli, bu Sona İNTİZARDIR…

   Hansı ki, təxəllüsünü də öz çəkdiyi intizardan bəhrələnərək götürüb. Sevgi dolu bir qadından “Kitab dolu bir qadın”a  çevrilmiş bir Sona İNTİZAR. Qələmə sarılıb keçmişin yaşantılarını bəzən yeni səhifələrə köçürmək istəyər, bəzən isə o dəftərimi, ya o kitabımı bağlayıb, yeni sətirdən, yeni abzasdan başlamaq istəyər: Budur, artıq qarışınızda mənəm, Sona İNTİZAR,-deyə. Gözlərindəki qəmi eşq şərabının verdiyi o başgicəlləndirən haldan almış, parıltısını sevgidən qazanmış qadın…
   Bəzən sevgidən yazan, bəzən isə sevginin özünə çevrilənbir Qadın…  Uğrunda can verməyə hazır olduğu bu Vətənə bağlı insanvə həm də valideynlərinə sarılan biri. VƏTƏN, ANA, ATA. Bu üçlüyü heç ayrı tutmaz, qəlbində olan sevgini üçə bölən insan. Torpağa bağlılığı, son damla kimi keçməyə hazır olduğu canı yalnız bu üçlüyə borcludur. Çünki o ATA, o ANA aşılayıb Ana VƏTƏN eşqini. Amma bu eşq daha önə keçərək İlahi bir eşqə çevrilib həm də. ALLAHına əl açıb hər halına şükür etməyi də, o valideynlər öyrədib ona. Hər zaman onun nazını çəkən valideynlərinin, indi özü nazı ilə oyanır. Bu bir övladlıq borcudur. Necə ki, biz bu VƏTƏNƏ də bir övladıq… Hər daşına, hər qayasına sarılıb ucalır insan. Oysa ki, VƏTƏNSİZ olmaz! Gərək ki, ona da layiq olasan. Bir də bir sevgi də var. O hissin adını sözlərlə ifadə etməkdə aciz qalır qələm…

   Bu duyğu insanı bəzən özündən belə küsdürə bilmək gücünə malikdir. Bəzən isə bu duyğu inasana güc verər, həyata ikiəlli bağlanmağa vadar edər. Elə isə sadəcə “Sevin-sevilin!” demək qalar mənə. Sevin, böyük və təkrarasız sevgiylə sevin. Sevildiyinizi qəbul edin. Özünüzə dəyər verin. Ən əsası, heç vaxt sevgisiz qalmayın. Bu ağacı içindən yeyən  qurd misalı kimidir.

   Həyat möcüzələrlə doludur… Və unutmayın ki, insan övladı hər zaman hər şeyə yenidən başlaya bilər…

  Heç nə üçün heç vaxt gec deyil…

15.12.2022.

Səhərlər günəşi, axşamlar ayı, gecələr özünü varaqlayan şair

Deyirlər ki, sənətkarlar öz mühitinin övladıdır və sənətkarın böyüklüyü onu formalaşdıran mühitin böyüklüyü ilə ölçülür. Hüseyn Bağıroğlu Naxçıvan mühitinin övladıdır. Onun “Adam kölgəsinə səsləmə məni”, “Mən çiynimdən yerə qoydum dünyanı”, “Başımda qar olur, ayağımda yaz”, “Nə yaxşı göydədi hələ göy üzü” adlı şeirlər kitabları yayınlanıb. Şairin ölkəmizlə yanaşı, Türkiyə və İranda da dərc olunan kitabları oxucular tərəfindən rəğbətlə qarşılanıb, şeirlərinə mahnılar bəstələnib. Təkcə doğulduğu Naxçıvanda deyil, “Azərbaycan ədəbiyyatında müasir milli şeirin bənzərsiz örnəklərini yaradan” ədəbiyyat aləmi haqqında (xarici ədəbiyyat da daxil olmaqla) dərin bilgilərə məxsus olan” Hüseyn Bağıroğluya ilk xeyir-duanı NaxçıvanYazıçılar Birliyinin sədri, mərhum Hüseyn İbrahimov verib, “Cavan şairin özünəməxsus dəst-xəttinin” olduğunu vurğulayıb: “Şeirlərini oxuyanda belə qənaətə gəlirsən ki, o, daim poetik axtarışlar aparır, oxucuya təzə söz deməyə çalışır”.

Hüseyn Bağıroğlu əsl söz adamıdır. Onun üçün şöz müqəddəsdir, söz dəyərdir.

Obrazları fərqli, leksik bazası zəngin, şeirlərinin mövzusu müxtəlif olan şairin poeziyasında aparıcı mövzu Vətən-yurd motivli şeirlərdir. O, bəzən Vətəni coşqun, təlatümlü, bəzənsə ən zərif və isti duyğularla təqdim edir:

Dağlarda düşmənə göz dağı – səngər,

Düzlərdə bir zərif çiçəkdi Vətən.

Və ya

Qızara-qızara bayrağa dönən,

Bir şəhid əynində köynəkdi Vətən.

Yaradıcılığında sözün dəyərinə dəyər qatan H.Bağıroğlu, vətənini sevən, ürəyi vətən eşqiylə çırpınan “vətən daşı”dır. Vətən onun üçün hər şeydən öncə gəlir.

Şairin 2015-ci ildə qələmə aldığı “Əldə qılınc süvar olub atlara, // Bir gün dönəcəyik biz o yurdlara”, – şeirində işaran ümidləri 10 noyabr 2020-ci ildə çiçəkləndi. Bağıroğlu, şanlı Ordumuzun İkinci Qarabağ müharibəsində qazandığı Zəfər sevincini, vətən, yurd sevgisini, çiçəklənən arzularını “Nə yaxşı göydədi hələ göy üzü” adlı kitabında başdan-başa inikas etdirir. “Vətən”, “Azərbaycanım”, “Salam, əziz Şuşa”, “Azərbaycan-Türkiyə”, “Sənin baban”, “Azərbaycan əsgəri” və b. şeirlərdə doğma torpağa bağlılıq, Vətən övladlarının misilsiz qəhrəmanlığı, Böyük Zəfərimiz, vətən torpağının əsarətdən qurtuluşu, yenidən yazılan tariximiz yüksək poetik dillə nəzmə çəkilir. Arzuları gerçəkləşən, qazanılan zəfərdən vəcdə gələn, “Qarabağ əbədi Azərbaycandır” şeirində Azərbaycan Respublikasının Prezidenti, Ali Baş Komandan İlham Əliyevin məşhur “Qarabağ Azərbaycandır” sözlərini bütün qoca dünyanın bir də eşitməsini istəyən sair yazır:

Qoy bir də eşitsin bu qoca dünya:

Azərbaycan can içində bir candır,

Qarabağ əbədi Azərbaycandır.

44 günlük Vətən müharibəsində igid əsgərlərimiz səngərdə döyüşəndə, Hüseyn Bağıroğlu da boş durmur, dilində dualar, əlində qələm 30 il işğal altında qalan torpaqları xilas edən Azərbaycan əsgərinin igidliyini misralara köçürür:

Sənin alın yazında

Öldü var, döndü yoxdu.

Bu millətin yolunda

Yandı var, söndü yoxdu.

Sən gözümün qarası,

Sən gözümün ağısan.

Anam Azərbaycanın

Sönməyən çırağısan.

Adın dillər əzbəri,

Özün düşmən çəpəri.

Ey tarixin ilk əri,

Azərbaycan əsgəri.

Şairin “vətənsevərlik dərsi olan şeirlərinin düşmənlə təmas vəziyyətində olan əsgərlərimizlə birgə addımlaması”, şeirlərində “Vətən torpağını qara buludlardan qorumağın yolunu, yolağasını ifadə etməsi, Vətəni buludlardan yuxarı qaldırmağı tövsiyə etməsi” onun Vətənə gərəkli olmaq eşqi ilə alışıb-yanmasından yaranır. Peşəsindən asılı olmayaraq hər kəsə qoynunda doğulub böyüdüyü Vətənə xidmət etməyin, Vətənə “gərəkli” olmağın altını cızır:

Çiçək açsın deyə yurdda daş-kəsək,

Ürək məzarda da döyünsün gərək.

Gərəksiz adamın nəyinə gərək,

Gərəkli adama gərəkdi Vətən.

Bu şeirlər yazılmır, ilk öncə şairin ruhunda doğulur, misra-misra, söz-söz ruhdan qəlbə, qəlbdən isə misralara pıçıldanır.

Tənqidçi Vaqif Yusifli Hüseyn Bağıroğlunun şeirlərində “orijinal deyim tərzi, özünəməxsus ifadə çalarları olduğuna” diqqəti çəkir: “Hüseyn Bağıroğlunun şeirlərində orijinal deyim tərzi, özünəməxsus ifadə çalarları ilə qarşılaşırıq”…

Hüseyn Bağıroğlunun poeziyası fəlsəfi ağırlıqlıdır. Bunu diqqətə çəkən Yalçın Nadir, şairin “Mən dünyadan qabaqdayam” şeirini onun fəlsəfi düşüncələrinin təzahürü sayır, sözün qüdrətini, aktuallığını zaman, məkan anlayışının fövqündə görən şairin sözün özü ilə qürrələndiyinin altını cızır:

Nə məkanda, nə vaxtdayam,

Nəğmə kimi dodaqdayam…

Mən dünyadan qabaqdayam,

Dünya gəlib çatdı mənə.

Şairin eşqə yanaşması da özünəməxsus, “fərqli, bir o qədər də maraqlıdır”. “İlahi, sən bizə sevməyi öyrət” şeirində insan varlığını eşqə bağlayan şairin, “Tanrı da sevgisiz bədəni sevməz” adlı şeirində sufiyanə yanaşma duyulur. Bağıroğlu Tanrı dərgahına ucalmağın yolunu eşqdə görür. “Sevərək Allahlaşmaq” (Losev).

H.Bağıroğlunun kitablarının adları: “Adam kölgəsinə çağırma məni”, “Başımda qar olur, ayağımda yaz”, “Nə yaxşı göydədi hələ göy üzü” özü-özlüyündə bir şeirdir. Kitabların adları oxucunu düşündürür. Fəlsəfi düşüncələrə bürünən oxucu şairin şeirlərini oxuduqca, əslində, bu şeirlərin “həyat həqiqətlərinin bədii inikası” olduğunu anlayır. Necə ki, “fanidə fanidən fani” olduğunu anlayan şair, əbədi olanı soraqlayır:

Həvəsim yox özgələri ötməyə,

Mən yenə özümü qabaqlayıram.

Fanidə fanidən fani olsam da,

Əbədi olanı soraqlayıram.

Nə yaxşı göydədi hələ göy üzü,

Nə yaxşı udmayıb gecə gündüzü.

Səhərtək açılır qəlbimin gözü,

Nəfsimin gözünü torpaqlayıram.

Azərbaycan Respublikasının Əməkdar mədəniyyət işçisi Müzəffər Zəfər “Nəfsinin gözünü torpaqlayan şairin” obrazını: “Braziliyalı yazıçı Paulo Coelonun “Kimyagər” əsərinin qəhrəmanında gördüyünü, kitabında özünün qələmə aldığı müdrik kəlamlarda Paulo Coelo nəfəsini hiss etdiyini, şairin bu müdrik fikirlərinin hər birində bir kitaba sığacaq qədər böyük hikmətlər gizləndiyini” vurğulayır: “Yer bədənimizi, göy ruhumuzu özünə çəkir, // Bizim ömrümüz isə bu çəkişmə bitənə qədərdir”. “Yeri-göyü sətir-sətir oxuyan” şairin şeirlərinin məkanı göylə yer arası deyil. Yerin üstü olduğu kimi, yerin altı da var: göy, yer və yerin altı. Ruhumuz göylərin, bədənimiz yerin payıdır. “Zərrələr”ində “Təkəbbürü mənəvi yoxsulluğun meyvəsi” sayan Hüseyn Bağıroğlunun yazdığı şeirlər “ruhunun və qəlbinin vəhdətindən” yaranan əsl poeziya nümunələridir.

Şeirlərində, şamanizm və təsəvvüf ədəbiyyatının çalarları sezilən Hüseyn Bağıroğlunun üzü göyədir. Üzü göylərə olan şairin şeirləri də “göy üzünə bənzəyir”. Göy üzü gecələr sirli və sehrli mənzərələri ilə baxanları ovsunladığı kimi, “göy adamı”nın şeirləri də oxucuları ovsunlayır.

Nə yaxşı göydədi hələ göy üzü,

Nə yaxşı udmayıb gecə gündüzü.

Səhərtək açılır qəlbimin gözü,

Nəfsimin gözünü torpaqlayıram.

Səhərlər Günəşi, axşamlar Ayı,

Gecələr özümü varaqlayıram.

“Gecələr özünü varaqlayan”, “Oxumaq istəsən, özünü oxu, // Yerin altın, göyün üzünü oxu”, – deyən şairin poeziyasını oxuyub ovsunlanmamaq, yerin, göyün hətta yerin altının sirlərinə baş vurmamaq mümkün deyil. Özünü “vaxtı qabaqlayan saat”a bənzədən, onda “yaşamağa hal qoymayan, dörd tərəfini dərdlə hörən” bəndələrdən yorulan Bağıroğlu “ilahi”yə üz tutur:

İlahi, görürsən bəndələrini

Məndə yaşamağa hal qoymadılar.

Dərdinən hördülər dörd tərəfimi

Bir yana çıxmağa yol qoymadılar.

Gah başım üstündən göyü aparır,

Gah ayağım altdan yeri çəkirlər.

Vaxtı qabaqlayan saat kimiyəm,

Gündə neçə dəfə geri çəkirlər.

Bağıroğlunun şeirləri vətənin, yurdun, bütövlükdə, dünyanın ağırlığını, ağrısını çiyninə alan, ürəyindən keçirib misralarda inikas etdirən bir insanın, “fikirlərə qərq olan”, “köhnə sözlərə yeni tale yazan” bir şairin taleyidir:

Fikirsiz ötən gün dərd olur, şair,

Çəkdiyim ahı da fikir aparır.

Yerdə fikirlərə qərq olur şair,

Göydə Allahı da fikir aparır.

Bağıroğlunun harada yaşamasından asılı olmayaraq fikri, xəyalı daim doğulub boya-başa çatdığı yurda, Naxçıvana, Nehrəmə bağlıdır. Doğulduğu torpağı vəsf edən şairin şeirləri Naxçıvan təbiətinin; “Nazlı balası Batabat”, “iman yeri Əshabi-kəhf”, sinəsinə dağ kimi çəkilən Araz, “Haçadağ”, “sirli Gəmiqaya” və s. gözəlliklərinin inikasıdır:

Haçadağ tacıdı, Araz güzgüsü,

Sirli Gəmiqaya qədim incisi.

Əyilməz vüqarı, polad süngüsü,

Yenilməz heç vədə yada Naxçıvan –

Turan ellərinə ata Naxçıvan.

Yaradıcılığında vətən, yurd sevgisi daha da möcüzələşən şairin, “Taletək alnına yazılan yurdu”nun vətən həsrəti, vətən sevgisi misralara hopub göyərir. Bu zaman şair nə Şuşanı, nə Ağdamı, bütövlükdə Qarabağı unutmur:

Şuşa bir nazlı diyar,

Nə könül, nə göz doyar,

Onu görən bəxtəvər,

Cənnəti gördüm deyər.

De, kim unutdu Ağdamı?!

De, kim Şuşadan əl çəkdi?!

Sənə kəc baxan gözlərə,

Mərd oğulların mil çəkdi!!!

Gözün aydın olsun, Vətən!!!

Anatol Fransa görə, “şeir yazmaq Allaha sitayiş, Allaha dua etmək kimi bir şeydir”. Hüseynin şeirləri də “Allaha sitayiş, Allaha dua etmək”, ilahi sözə sığınmaqdır. Allaha sitayış və dualarla hər zaman ilahi sözə sığınan Hüseyn Bağıroğlu dünyanın dərdini çəkəndə də, ağrıyanda da, heyrətlənəndə də ilahi sözü çağırır:

İlahi kəlməni sən çağır, gələr.

Demə söz, yoxsa ki, dağ ağır gələr.

Dünyanın özündən çox ağır gələr

Qoysaq tərəziyə bir varaq sözü.

Bu sözə sığınmada, sözlə dərdləşmədə şairin ruhundan süzülüb gələn şeirlərin hər biri bir doğuluşdur.

Bağıroğlu üçün ilahi söz sirdir, sehrdir, hünərdir, qılıncdır, yeri gəldiyində sığaldır, səfqətdir, “şair ruhunun bir halını əks etdirən güzgüdür. Şair mənən nə qədər saf və zəngin olarsa, şeir də bir o qədər zəngin olacaq”. Söhbət əsl şeirdən, möcüzə sözdən, H.Bağıroğlu sözündən, onun “Göylərin qapısını, “Ah” ilə döyən şeirindən gedir: “Göyün tağları kimidi, Ulduzları öpər sözüm” “Şairin şeirlərində özü ilə sözü qovuşur, möcüzə baş verir: yəni həqiqi şeir doğulur”.

Onda mələklərin dodağındaydı,

Onda yer üzünə enməmişdi söz

Ömrünün ilahi nur çağındaydı

Qarğışa, söyüşə dönməmişdi söz.

Onda yer üzünə enməmişdi söz.

Şair əmindir ki, “zamanın sınağından çıxan şeirə zaval yoxdur…”. “Zamanın sınağından çıxan şeirə zaval olmadığı” kimi, şeirləri zamanın sınağından çıxan şeirlərin müəllifinə də ölüm yoxdur. H.Bağıroğlunun “Şairlər nə zaman doğulur, nə zaman ölür? – sualına verdiyi cavab da belədir: “Şairlər hər zaman doğulur və heç bir zaman ölmür”.

Mənbə: https://edebiyyatqazeti.az/

Gülnar Qasımlı mənim doktorantımdır. “Müstəqillik dövrü Azərbaycan ədəbiyyatında poema janrının inkişaf yolu və xüsusiyyətləri” mövzusunda namizədlik dissertasiyası üzərində işləyir. Ən azı ayda 2-3 dəfə yanıma məsəhətə gəlir. İnanıram ki, yaxın gələcəkdə bir tənqidçi – ədəbiyyatşünas kimi öz sözünü deyəcək.

Onun şeir yazdığını bilirdim, amma bircə misrasını belə oxumamışdım. Həm də ərkyana məsləhət görmüşdüm ki, öz elmi işinlə məşğul ol, şeirlə sonra qonuşarsan. Amma bir gün televiziyada Gənclər günü münasibətilə Azərbaycan Respublikası Gənclər və İdman Nazirliyinin mükafatı ona təqdim olunanda qətiyyən hirslənmədim, sevindim.

Və bir gün çəkinə-çəkinə mənə zəng edib “Vaqif müəllim, “aybKitab” layihəsi üzrə şeirlərimi çap etdirmək istəyirəm, ön söz yazarsınızmı?” – deyə soruşdu. Dedim ki, oxuyaram, xoşum gəlsə, mütləq yazaram.

Gülnarın şeirlərini oxudum və etiraf edim ki, belə gözləmirdim. Zənn edirdim ki, bu gün özündə məsuliyyət hiss etmədən ədəbiyyata gələn, şeirlərinin və kitablarının sayı “şairliyinin” müqabilində qat-qat artıq gözə dəyən yazarlardan biridir Gülnar. Amma Gülnar mənim bu təsəvvürümə xətt çəkdi və sanki hər şeirində qışqırtıyla yox, utana-utana dedi ki; “Mən şairəm!”

Gülnar Qasımlı özünə Səma təxəllüsünü götürüb. Böyük riskdir bu. Səma bütün göy üzüdür. O Səmada günəş yanır, dünyaya işıq saçır. Mən şair görmüşəm ki, özünə Dərya təxəllüsü götürüb, amma onun şeirləri dəryanın heç bircə damlası deyil. Mən şair görmüşəm ki, özünə Muğan, ya Şirvan, ya da Qobustan təxəllüsü seçib, amma yazdığı şeirləri və özünü nə Muğanda, nə Şirvanda, nə Qobustanda tanıyırlar. Gülnarın Səma təxəllüsünə hələlik heç bir etirazım yoxdur, çünki mən onun şeirlərində səma təmizliyini, saflığını gördüm. Buludunu, yağışını, günəş zərrələrini gördüm.

Mən gənc şairi tərifləyib ərşi-əlaya qaldırmaq niyyətində deyiləm. Təbii ki, iki şeir kitabı çıxsa da, Gülnarın axtarışları davam edir. (Məgər şair bütün ömrü boyu axtarışda deyilmi?) Deməli, Gülnar Səma adını doğrultmalıdır. Gülnar nədən yazır? Onun bir mövzusu var- sevgi. Bu sevgi kitablardan gəlmir, özünün yaşadığı, ürəyində əmanət saxladığı hissdir, duyğudur.

Bu sevgi yollarda düşüb qaldısa,

Məhəbbət deyilən dili laldısa,

Ayrılıq əbədi bir vüsaldısa,

Mən buna məhəbbət deyə bilmərəm.

Ay sevgi, peşimi burax sən artıq

Daha heç toruna düşən deyiləm.

Ağac əyiləndə sındı deyirlər,

İgidlər ölərsə, niyə əyiləm?

Mən sənə dünyanı bağışlayardım,

Sən mənə bir dünya bağışlasaydın.

Bu misralar sevən bir qəlbin əzablarından doğur. Amma bu əzabın özü də qəm-qüssə gətirmir, işığa can atır o qüssədən uzaq olmaq istəyən ürək.

Gülnarın o balaca səmasını təkcə sevgi duyğuları ilə məhdudlaşdırmaq olmaz. Orada az da olsa , vətən ağrıları da var, yurd itkisindən doğan ağrılar da. Amma hamısında nikbin xallar görürəm. Şair fikirlə hissin vəhdətini əks etdirir və bu vəhdət duyulmazsa, yəni bu iki məfhum- şair üçün hava və su kimi gərəkli olan bu iki konponent bir-birindən ayrı düşərsə, o zaman şeir “ağıllı ürəyin” ifadəsinə çevrilə bilməz. Gülnarın bir sıra şeirlərində bu vəhdət özünü hiss etdirir. Amma çox arzu edərdim ki, o, bir az mövzu məhdudluğundan xilas olsun. Sevgini, həsrəti təkcə bir rəngdə görməsin, həyata, gerçəkliyə geniş nəzərlərlə baxsın.

Mən Gülnar Qasımlıya- Səmaya uğurlar arzulayıram. Onun da atasının adı Vaqifdir, elə mən də onun şeirlərinə mənəvi Ata xeyir-duası verirəm.

Vaqif Yusifli

filologiya üzrə elmlər doktoru

(Gülnar Səmanın “Gül” kitabına ön söz)

Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü, Gənclər üçün Prezident mükafatçısı,

Azərbaycanın Mədəniyyət və Ədəbiyyat Portalının Muğan Bölməsninin Rəhbəri

Ötükən əski türkün düşüncəsinə görə qutsal yer sayılırdı. Türküstanda ilk türk dövləti olan Hun İmperiyasının, sonralar isə Göytürk dövlətinin başkəndi burda yerləşirdi. Ötükənin harda olduğu tam dəqiqliklə bəlli deyil. Lakin məlumdur ki, bu yer hazırkı Monqolustan ərazisində Orxon çayının mənbəyinə yaxın ərazidə olub. Mahmud Kaşğarlı da Divani Lüğət-it-türk əsərində bu yer haqqında cəmi bir cümləlik bilgi verir: “Ötükən tatar çöllərində, Uyğur ölkəsinə yaxın bir yerin adıdır”. Türkün daş yaddaşı olan Orxon-Yenisey yazılarında Ötükən adı tez-tez çəkilir. Bu haqda yazının davamında ayrıca bəhs olunacaq. Ötükən adı ilə bağlı iki fərqli düşüncə var. Birinci düşüncə odur ki, Ötükən başkəndin-paytaxt şəhərin adı idi. İkinci versiyaya görə Ötükən ərazinin, coğrafiyanın adıdır. Hun İmperiyasının və Göytürk Xaqanlığının baş kəndi də Ötükən ərazisində idi. Araşdırmalardan belə nəticəyə gəlmək olar ki, ikinci versiya daha ağlabatandır. Ötükən coğrafiyanın adıdır. Başkənd də bu coğrafiyada yerləşirdi.

Ötükən sözünün etimologiyıası

Bu sözün anlamı haqqında bir çox versiyalar olsa da, hələlik bütün araşdırmaçıların üzərində dayandığı və razılaşdığı ortaq fikir yoxdur. Türkiyəli araşdırmaçı Dəniz Karakurtun açıqlamasına görə dua etmək anlamına gələn “ötümək” sözündən yaranmış ola bilir. Araşdırmaçının fikrincə “etmək (yapmaq) sözü ilə də bağlantılıdır. “Ötög” moğolca ayı deməkdir və ayının yuvası torpağın içində olub, eyni zamanda qutlu sayılan bir heyvandır” . Bu versiya o qədər də inandırıcı görünmür. Ötükənin Ut-Ot-Od sözündən törəyə biləcəyini ehtimal edənlər də var. Tanrıçılıqda Torpaq anaya verilən adlardan biri də Ötükən idi. Monqollarda bu sözün Etugen, Itügen və ya Odigan variantları var. Əski türkcədə yaşayış, yurd yeri anlamına gələn “kən” sözü var idi. Kənd sözü də bu sözdən törəmişdir. Bəzi araşdırmaçılara görə Ötükən sözündəki “kən” də bu anlamda işlənmiş ola bilir. Ötükən sözünün etimologiyası haqqında şəxsi versiyamı dəyərli oxucuların diqqətinə çatdırmağı gərəkli bilirəm; Ötükən adı iki sözün birləşməsindən yaranmış ola bilir. Türk dillərində öt(mək) feili var. Üstün, uca, daha yüksək anlamlarına gələn “ötə” sözü də bu sözdən törəmişdir. “Kən” isə dediyimiz kimi əski türklərdə yaşayış məntəqəsi anlamını verirdi. Deməli, böyük ehtimalla Ötükən “üstün, uca məkan”, anlamında işlənib. Bu sözü “qutsal yurd” və ya “müqəddəs torpaq” kimi də izah etmək olar. Nədən ki, Kül Tikin abidəsində türk millətinə ünvanlanan “Ötükəndən dağılmayın”, “Ötükəni tərk etməyin” kimi çağırışlar və “Qutsal Ötükən…” kimi ifadələr var. Digər versiyam da var, amma onu sonda deyəcəm. Ötükən adının ən doğru anlamını sözsüz ki, min illər öncə burada yurd salan dədələrimiz daha yaxşı bilirdilər. Ancaq əfsuslar olsun ki, ulularımız Ötükənin adını tez-tez sevgi və sayğı ilə daşlara yazsalar da, bu sözün hansı anlam daşıması haqqında bizə heç bir yazılı bilgi ötürməyiblər. Bəlkə də ötürüblər, ancaq biz hələ tariximizi yetərincə araşdırmamışıq 

Ötükən Orxon-Yenisey yazılı abidələrində

Yazılı abidələrdən anlaşılır ki, Ulu Türk Xaqanlarının hamısı Ötükənə yüksək dəyər verib. Bu yeri qutsal sayıblar və buranı təkcə Türküstanın deyil, eləcə də dünyanın mərkəzi olduğunu düşünüblər. Türk Xaqanları zaman-zaman ulusa səslənərək, bu yerləri tərk etməməyi vəsiyyət ediblər. Onlar sanki min illər öncəni görürmüş kimi xəbərdarlıq ediblər. “Ötükəndə olduğunuz sürəcə əbədi var olacaqsız, qüdrətli və böyük olacaqsız” – demişdilər. Bu abidələrdə Xaqanların Ötükənlə bağlı uyarılarını oxuyanda heyrətlənməmək olmur. Nədən ki, zaman ulularımızı haqlı çıxardı, onların nə qədər uzaqgörən olduğunu isbatladı. Orxon-Yenisey abidələrində Ötükənlə bağlı yazılardan bəzilərinə diqqət edək; – Türk xaqanı Ötükən dağında oturarsa yurdda sıxıntı olmaz. (Kül Tikin) – Ötükən dağından daha yaxşı yer (məkan) əsla yoxdur. Yurd salınacaq ən yaxşı yer Ötükən dağıdır. (Kül Tikin) – Ötükən dağında otursanız, əbədi yurd edib oturacaqsız… (Kül Tikin) – Qutsal Ötükən dağı (Kül Tikin) – Türk xaqanı Ötükən dağında oturarsa (qərargahını burda qurarsa) ölkədə sıxıntı olmaz. (Bilgə Xaqan) – Qutsal Ötükən dağı ulusu… (Bilgə Xaqan) – Türk xaqanını, türk ulusunu Ötükənə mən Bilgə Tonyukuk gətirdim. Ötükənə yerləşdiyimizi eşidən güney, batı, quzey və doğudakı boylar (yığışıb) gəldi. (Tonyukuk abidəsi) Ötükənlə bağlı örnək gətirdiyimiz misallar Orxon-Yenisey abidələrində Ötükən adı keçən yazıların kiçik bir qismidir. Əski türkün daş yaddaşı olan bu abidələrdə “Qutsal Ötükən” yurdunun adı sıx-sıx keçməkdədir. Yazılı daş abidələrimizdə ümumilikdə 30 dəfəyə yaxın Ötükənin adı çəkilir. Bu hələ araşdırılan, bəlli olan rəqəmlərdir. Bu da onu göstərir ki, Xaqanlar və eləcə də digər yetki sahibləri bu yerə çox yüksək dəyər veriblər, buranı çox seviblər. Gələcək nəsillərə də buranı tərk etməməyi, Ötükəni əbədi yurd etməyi tapşırıblar. Ötükəndə olduğumuz sürəcə birliyimizin pozulmayacağını, qüdrətimizin azalmayacağını və yenilməz olacağımızı əminliklə ifadə ediblər. Ulu dədələrimiz törələrdən uzaqlaşmamağı tapşırmışdılar. Əslində ulu Xaqanlar özlərindən və sözlərindən əmin olduqları üçün vəsiyyətlərini daşlara yazdırırdılar. Ötükəndən dağıldıq, enerjimiz və gücümüz parçalandı, özümüzdən və özlüyümüzdən uzaq düşdük. Birliyimiz pozuldu, törələrdən uzaqlaşdıq, farslaşdıq, ərəbləşdik, hələ bir az da manqurtlaşdıq…

Günümüzdə Ötükənin izləri

Hazırda türk dünyasında, eləcə də türklərin məskunlaşdığı ayrı-ayrı coğrafiyalarda bir sıra yer adları var ki, onların Ötükən adından törədiyini ehtimal etmək olar. Onlardan bir qisminə diqqət edək; Ödəmiş (Ötəmiş) – Türkiyədə İzmirdə yer adıdır. Bəzi araşdırmaçılara görə bu ad Odamıs sözündən meydana çıxmış, “Ana tanrıça” və ya İlahə anlamını verir. Ötükən sözünün də eyni anlam ifadə etdiyini iddia edən araşdırmaçılar var. Otemis – Qazaxstanda bu adda iki yer var. Onlardan biri Kaskop bataqlığı yaxınlığında yerləşən, əhalisi təxminən 450 nəfərdən ibarət olan kiçik kənddir. Digəri isə Qazaxstanın güneyində yerləşən, nisbətən böyük kəndin adıdır Otamış (Utamış) – Dağıstanın Dərbənd rayonunda qəsəbə adıdıdır. Burada əsasən türk boylarından biri olan kumıklar yaşayır. 16-17-ci yüzillikdə kalmıkların Otamış Sultanlığının paytaxtı burda yerləşirdi. Araşdırma apardıqda Orta Asiyada, Doğu Türküstanda, Çində, ümumiyyətlə Asiya ərazisində xeyli sayda bu kimi toponimlərə – Ötükənin izlərinə rast gəlmək olur. Bütün bunlar “Qutsal Ötükən”in bir qədər fərqli variantda ya bilərəkdən bu yerlərə ad kimi seçildiyini ya da bilmədən genetik yaddaşlarda yaşadıldığının göstəricisidir.

Könül istərdi ki…

Əski Çin, yunan, yəhudi, türk, ərəb, hind və digər toplumların düşüncəsinə görə bəzi dağlar qutsal sayılırdı. Onlar bu dağların Tanrıya daha yaxın olduğuna və bu dağları tərk edərdilərsə, fəlakətlə üzləşəcəyinə inanırdılar. Yəhudilərdə Sina dağı, ərəblərdə Ərəfat dağı, yunanlarda Olimp dağı, hindlilərdə Himalay dağı, moğollarda Burhan-Haldun dağı belə yerlərdən sayılırdı. Əski türklərdə də qutsal yüksəklik Tanrı dağları idi. Ötükənin bir Tərəfi Tanrı dağlarının ətəyi, bir tərəfi Orxon (Orhun) çayının mənbəyinə yaxın ərazi, bir tərəfi ilə yaşıl ormanlar idi. Ötükənin özünün də yerləşdiyi ərazi yüksəklik – yayla idi. Türkün ən qədim dastanlarından olan “Yaradılış” dastanına görə Tanrı ilk insanı ağacdan yaratmışdı. Ötükənin ətrafının ormanlar olması onun dəyərini bir qədər də artırırdı. Göründüyü kimi Ötükən təkcə coğrafi cəhətdən və hərbi-strateji baxımdan deyil, həm də inanc baxımından vazkeçilməz bir yer idi. Ayrıca, əski türklərin inancına görə; – Dağlar, çaylar, göllər və ormanlar canlıdır, onların ruhları var. Bu səbəbdən onları incitmək, ziyan vurmaq olmaz. -Su həyatvericidir, safdır, təmizdir. Su biliyi, ağlı və gücü simvolizə edir. Bu və bu kimi nədənlərdən ulu xaqanlar türk ulusuna bu yerləri tərk etməməyi dönə-dönə vəsiyyət etmişdi. Ulu xaqanların vəsiyyəti pozulunca ulusun birliyi, bütünlüyü və böyüklüyü çat verdi, nizamı pozuldu. Nizamı pozulan türk millətinin enerjisi də parçalandı, Tanrı ilə əzəli bağını itirdi… Yaxşı olardı ki, Ötükənlə bağlı türk ölkələrinin ortaq araşdırma komissiyası təşkil edilsin. Ötükən – Qutsal yurd dərindən və hərtərəfli araşdırılsın. Və könül istərdi ki, Türküstanın min illik başkəndində onun tarixini və qutsallığını özündə əks etdirən abidə ucaldılsın. Bu yer türk dünyasının birləşmə, toplanma, bütünləşmə simvoluna çevrilsin və hər il Böyük Ziyarət Günü təşkil edilsin. Bu qutsal yerləri ziyarət etmək hər bir türk üçün yerinə yetirilməsi vacib olan borc sayılsın. Nədən ki, türkün Ərəfatı Tanrı dağları, Məkkəsi Ötükəndir. Sonda xüsusi olaraq vurğulamaq istəyirəm ki, Şumerlərdə günəş tanrısının adı Utu idi. Şumer düşüncəsinə görə hər şeyə can verən Utu tanrıdır və o, yalnız yaxşılıqlar və gözəlliklər tanrısıdır. Şumer düşüncəsinə görə Utu tanrı Nananın (Nanna) övladıdır. Ötükən xalqı da Ötükənin qoruyucu mələyinin adının Nanu (Namu) olduğunu deyirdilər. Ötükən, Utukən – Utunun kəndi – “Günəş tanrısının yurdu” da ola bilərdi. Həm Ötükən, həm də Şumer sivilizasiyasının qurucuları eyni törənin daşıyıcıları idi…

Namiq Hacıheydərli,

“Yeni Sözcu” qəzeti

Azərbaycanın Mədəniyyət və Ədəbiyyat Portal Naxçıvan Bölməsinin Rəhbəri,

Naxçıvan Dövlət Universitetinin”Jurnalistika” ixtisası üzrə IV kurs tələbəsi

    Gecəyə möhürlənən gözəlliklərin fərqinə varmaq həvəsiylə ən incə hislərlə toxunuram sətirlərə.  Gecə qaranlığına rəğmən aydın sabahlar üçün ümidini itirmədən çıxıb ortalığa. Həyatın mənasını göz bəbəklərimizə daşıyaraq yaşamaq və həyatın göz bəbəyində yaşıyırmış kimin barmaqlarımın ucuna basaraq yaşamaq arzulayıram.

   Mənasını başa düşmədiyimiz, ürəklərimizi ağrıdan bu qədər acıya rəğmən ayaqda durmağımızla verirki həyatın sədəqəsini. Daha sonra hekayəmizin gözəl yazılması arzusuyla davam edərkən yaşamağa həyatın ən güclü qəhrəmanlarıyla adımızı qoşa çəkilməsini istəyirik. Üfüqdə ən gözəl uçurtmanı yaşamağı bilənlərlə birlikdə uçurtmaq üçün həvəslənirik. Fərqinə varmadığımız saysız gözəlliklər gəlib gecənin qaranlığına qonaq olur. Pıçıldayaraq “yaşamaq çox gözəldir ” deyirəm və  rəsmlərinin çəkmək istəyirəm şahid olduğum bütün gözəlliklərin.

    Gecə ən parlaq halıyla toxunub keçir ürəyimə. Səmadakı bu qədər parlaq ulduzun  qoynunda yaşamaq  xoşuma gəlir. Ətrafda dərin bir səssizlik var. Gecənin qapqara rənginin altından imtiyazlı bir aydınlıq sıyrılaraq gəlir həyatımın tam ortasına. Aydınlığa olan aşinalığım məni yenidən bağlayır həyata, zamana və sabaha…

     İçimdə sözlə deməsi mümkün olmayan hislər yaranır. Söz keçirə bildiyim hər kəsə və hər şeyə mənalı yaşamağı və həyatı mənalandırmağı hayqırmaq, qəlb ilə aydınlıq necə tutulur, gözlərlə necə həyata toxunulu, gecənin tam ortasında gündüzü, qaranın içindən ağı görməyi öyrətmək istəyirəm.

   Gecənin içindən keçən ürəyim gördüyü gözəlliklərdən sonra xoşbəxtliyin ən gözəlini yaşayır indi. Bərəkət dolu bir gün bir anda üzünü göstərir . Sanki həyat bizi yenidən qarşılayır. Dünyanı isidən günəşin qarşısında  aydınlığa bağlanıb qalmağı arzulayıram. İlk salam verməyin sevinci ilə salamlayıram günü və günəşi.

     Ürəyimə xoşbəxtliyin qoxusu dolur. Gələcək zamanlar üçün günəşin aydınlığından bütün ciblərimə doldurmaq istəyirəm. Gözyaşlarımın yanaqlarımı islatmağından çox isitdiyini hiss edirəm. Gözümdən süzülənlə torpağa süzülən qəlbimə çatarkən ən çox sevdiyim ailəmə ürəyimdə böyüyən çiçəklərdən bir dəstə  vermək istəyirəm.

 Bütün gözəllikləri və aydınlıqları topluyaraq həyatın içinə girirəm. Həyətdən dərdiyim bir dəstə çiçəyin suya qoyulmaq hekayəsidir məni ayaqda tutan,  torpağın qoxusuna aşinalığımdır məni cəsur edən…        

    Sətirlərimin sonu gəlmir. Əlimi uzatdığım hər yerdə yaşamağı istəyən başqa əllər görürəm. Suya qoyduğum çiçək dəstəsini onlara verirəm.  Sonra yağış yağmağa başlayır. Biri torpağa,  biri yanağa süzülən yağışlar, biri insanlara, biri həyata yağan yağışlar,  qəlbimə çataraq çiçəklər böyüdən yağışlar… Yaşamaq arzusu sanki bir azda bu yağışlarla başlayır.

                              

 

Azərbaycan yazıçılarının hörmətli Prezidentimizin səmimi təbrik məktubuyla başlanan XIII Qurultayı demokratik yolla seçilmiş 300-ə yaxın nümayəndənin və mötəbər qonaqların iştirakıyla möhtəşəm şəkildə keçirildi. Bu Qurultayın özəlliyi ondaydı ki, qalib ölkənin yazıçıları onu böyük qürur və fərəh hissiylə keçirdilər. Bu da, təbii ki, məğlub ölkənin maraqlarına xidmət edən içimizdəki manqurtların hədsiz qəzəbinə və hiddətinə səbəb oldu. Qurultayın ünvanına küçə söyüşləri yağdırmaq, yalanlar və böhtanlar uydurmaq məğlubların yeganə təsəllisidir.

Qurultayda görkəmli ədəbiyyatşünas alim, Akademiyamızın Prezidenti İsa Həbibbəyli məruzə etdi, çağdaş ədəbiyyatımızın ən parlaq simaları, Xalq şairləri – Nəriman Həsənzadə, millət vəkili Sabir Rüstəmxanlı, Ramiz Rövşən, Vahid Əziz, Xalq yazıçıları – Elçin, akademik Kamal Abdulla, akademiklər – Rafael Hüseynov, Nizami Cəfərov, Millət vəkilləri – Jalə Əliyeva, Aqil Abbas, istedadlı gənclər – Fərid Hüseyn, Ramil Əhməd, Yazıçılar Birliyinin katibləri və başqaları maraqlı təkliflərlə çıxış etdilər. Əkrəm Əylisli isə Qurultaya belə qiymət verir:

“Yazıçılar Birliyinin Qurultayı qurultay deyildi, həyasızlığın və simasızlığın, riyakarlığın, saxtakarlığın yeni bir nümayişi, təntənəsi, atəşfəşanlığı idi. Qurultay gündə bir sifət dəyişənlərin, dünən dediyi sözün bu gün əksini deyənlərin, dahilik iddiasında olan mənəviyyat və ədəbiyyat dəllallarının böyük bayramı idi”.

Söyüş ehtiyatının bütün zənginliyindən istifadə edərək ləyaqətli yazıçıları təhqir edən Ə.Əylislini belə yandırıb-yaxan nə olub aya? Əlbəttə, ancaq və ancaq çıxışçıların Anarın çoxillik əməyini müsbət dəyərləndirmələri, mənim yenidən yekdilliklə (iki səs xaric) Yazıçılar Birliyinə sədr seçilməyim. Sifətin dəyişməkdən kim danışsa da, Əkrəm danışmamalıdır, çünki illər boyu onun ancaq mətbuat səhifələrinə çıxardığı bir-birinə daban-dabana zidd olan ədəbi və siyasi mövqelərindən, eyni şəxslərə müxtəlif vaxtlarda tamam fərqli münasibətlərindən sitatlar gətirilsə, qəzetin bir səhifəsini yox, bütün həcmini tutar. 

Ə.Əylisli davam edir:

“Həmin qurultay gözdən pərdə asmaq, gözə kül üfürmək sahəsində böyük təcrübə sahibi olanların növbəti səlib yürüşü idi. Mən elə bilirdim ki, bu mütrüfanə revanşdan (? – A.) sonra Anar nə etdiyini düşünüb heç olmasa, bir müddət susacaq. Amma Anar susmur, daha da cürətlənib özünəməxsus üslubda, hər sətrindən naftalan iyi gələn üstü bəzək, altı təzək müsahibələr verir”.

Əkrəmə “əkrəm üslubunda” cavab verməyi ləyaqətimə sığışdırmıram, ancaq onu demək istəyirəm ki, məni fiziki cəhətdən susdurmağı bacarmasa da, mənəvi cəhətdən susdurmaq Əkrəm kirvəmizin ömrü boyu qəlbini qovruldan kövrək nisgildir. Qurultayqabağı “altı təzək” müsahibələrimin birində Əkrəmdən də danışmışdım, demişdim ki, köhnə dəyərli əsərlərini nəzərə alaraq, Əylislini ədəbiyyat tariximizdən silmək düz olmaz. Başqa bir qurultayqabağı müsahibəm zamanı tənqidçi Əsəd Cahangir belə bir sual vermişdi:

“”Söz dünyası”nda ən işıqlı yazı “köhnə dostunuz”, təzə “düşməniniz” Əkrəm Əylisliyə, öz təbirinizlə “Əki balaya” həsr etdiyiniz “İşıqlı pəncərə”dir. Yazıçı olmaq kollobrasionistliyə haqq qazandırırmı?”.

Bu suala belə cavab vermişdim:

“Yaxşı bildiyin kimi, vaxtilə Əkrəm Əylisliylə yaxın dost olumuşuq. Əkrəmin ilk yazılarını bəyənmişəm və Əkrəm Əylisli haqqında Moskva və Bakı mətbuatında tərifli yazılar yazmışam. Münasibətlərimiz pozulandan, hətta “Daş yuxular”dan sonra da onun təklənməsini istəmədiyim üçün çox illər qabaq rus dilində yazdığım, “Komsomolskaya pravda” qəzetində çap olunmuş məqaləmi ərinməyib dilimizə çevirdim və “Azərbaycan” jurnalında dərc etdim. Əkrəmdən səs çıxmadı”.

Müsahibədə dediklərimə bu sözləri də əlavə edim ki, “Daş yuxular”dan sonra bu yazım Azərbaycan mətbuatında Əkrəm haqqında ilk və yeganə müsbət yazı idi. Haqqımda yazdığı və dediyi bütün hədyanlara baxmayaraq bu mənim Əkrəmə münasibətim, bu da onun mənə münasibəti:

“Mən təxminən 2 il bundan əvvəl Anar haqqında çox kəskin bir yazı yazmışdım, yazmışdım ki, sən saxtasan, vəzifə xəstəsisən, sifətinə mələk siması taxıb iblisanə əməllər törətmisən”.

Mənim “iblisanə əməllərim” haqqında Ə.Əylisli bircə konkret fakt gətirə bilərmi? Əlbəttə, gətirə bilməz. Yəqin, onun aləmində İblis əməlləri mənim də, başqa namuslu yazıçılarımız kimi, Əylislinin Milli Məclisdə səsləndirdiyi “Gərək torpaqlarımızın bir qismini ermənilərə güzəştə gedək” çağırışına qoşulmamağımızdır. Həqiqətən də Əkrəmin hədsiz-hüdudsuz erməni sevdası yeni bir “Əsli-Əkrəm” dastanında əks olunmağa layiqdir.

Vəzifə xəstəliyinə gəldikdə, vəzifə xəstəsi mən deyiləm, 33 ildir mənim yerimə göz dikəndir. Bütün bu illər ərzində gah deyir ki, mən Yazıçılar Birliyinə sədr olmaq istəmirəm, gah deyir ki, yuxarılardan gətirsələr, olaram. Eyni ildə, eyni ayda, eyni gündə iki müxtəlif qəzetdə bir-birinə zidd fikirlər söyləyir:

Əkrəm Əylisli: Yazıçılar Birliyinə rəhbərlik etmək niyyətində deyiləm. Bundan sonra Yazıçılar Birliyinin heç bir işinə qarışmayacağımı qətiyyətlə bəyan edirəm.

“Bakı Xəbər” qəzeti, 13 yanvar 2006

Əkrəm Əylisli: Yazıçılar Birliyinin sədri olmaq barədə düşünə bilərəm.

“Reytinq” qəzeti, 13 yanvar 2006

Bundan necə baş çıxarasan, istəyir, istəmir? “Bülbül gülüstana gəlsin, gəlməsin?”. Ən qısa şəkildə Ə.Əylislinin mövqeyini belə ifadə etmək olar: “Mən Yazıçılar Birliyinə rəhbər gəlmək istəmirəm, amma istəyirəm axı…”.

İllər boyu dönə-dönə “mən daha Yazıçılar Birliyinin heç bir işinə qarışmayacağam” – deyir, iki gündən sonra yenə burda kimin sədr olması yuxusunu qaçırır. Sədr olsa hansı işləri görəcəyini, hansı nöqsanları düzəldəcəyini, nələri təklif edəcəyini bir dəfə də olsun bildirməyib, bir nəfər yaşlı, ya cavan yazıçı haqqında xoş söz yazmayıb, yalnız yeri gəldi-gəlmədi özünü şişirdib: “Türkiyədə “Əkrəm Əylisli nəhəngliyində yazıçı yoxdur” deyəndə, yaxud “o vaxt mənim adım bütün SSRİ-də gur-gur guruldayırdı” söyləyəndə, görəsən, əti tökülmür? Özünü kimlə dəyişik salıb, görəsən: Müslüm Maqomayevlə, ya Alla Puqaçovayla? Dahilik iddiasına düşən kimdir?

XIII Qurultaydakı çıxışlara verdiyi qiymətdən bəlli olur ki, ədəbiyyatımızın ən görkəmli simalarına və istedadlı cavanlara nifrət edir. Doxsan faizinə nifrət etdiyin və doxsan faizinin səni qəbul etmədiyi adamlara necə rəhbərlik edəcəkdin? İki-üç züytutanla hansı qurultayı və necə keçirə bilərdin? Eyforiyadan ayıl, özünə bir ayıq gözlə bax. Nə sən mələksən, nə də başqaları iblis. Deyirsən ki, dünyanı neçə rəngdə yazıram, onda yazıçıları niyə ancaq iki rəngdə görürsən – özünü inək südü kimi ağappaq, başqalarını qır qazanı kimi qapqara?

“Daş yuxular” biabırçılığından sonra arzuladığı vəzifədən həmişəlik umsuq olduğunu dərk etsə də, öz xoşuyla tərk etdiyi təşkilata sədr yeri yenə də daima beynini qurcalayır. “Kim olur-olsun, təki Anar olmasın”. İllər boyu bu amalla yaşayır. Mən 35 il ərzində beş qurultayda yekdilliklə (son qurultayda iki səs istisna) seçilərək çətindən çətin sədr vəzifəsini daşıyıram. Əkrəmin bu vəzifə uğrunda mübarizəsi tarix əvvəl qeyd etdiyim kimi 33 ildir. Ona görə ki, təşkilatımıza rəhbər seçilən kimi Əkrəmi bura katib gətirdim. İki il normal işlədik. Demə, katib olandan iki il sonra sədrlik sevdasına düşübmüş. Mənim kabinetimlə qonşu otaqda məni devirmək planları tərtib edirmiş. Bu barədə ancaq son illərdə Xalq yazıçısı, rəhmətlik Sabir Əhmədlinin xatirə kitabından xəbər tutdum. Sabir Əhmədli yazır:

“Onda Əkrəm Əylisli də Xalq Cəbhəsinə yaxın idi. İstəyirdilər ki, Yazıçılar İttifaqının üstündən qələm çəksinlər, Anarı eşiyə atsınlar və yeni, Xalq Cəbhəsinə uyarlı bir təşkilat, Xalq Cəbhəsinə sədaqətli bir yaradıcılıq birliyi yaratsınlar. Bu işi Əkrəmgil başlamışdılar. Məni də qoşmaq istəyirdilər. Yazıçılar İttifaqına hücum çəkir, Anarı, Çingiz Abdullayevi hədələyir, ultimatum verirdilər: “Çıxıb getsinlər bunlar! Getməsələr avtomat silahla gəlib əzəcəyik!”. Bir kərə Əkrəmin otağında, o da Yazıçılar İttifaqının katiblərindəndi, amma İttifaqı dağıtmaq istəyirdi, hə, onun necə bir Yazıçılar İttifaqı yaratmaq istədiklərini öyrənmək istədim. Sonra təklif etdim: “Bizim sayılan, hörmətli ədiblərimiz də orda olsunlar” İsmayıl Şıxlının, Bayram Bayramovun, İsa Hüseynovun adlarını çəkdim. Onda yeni Yazıçılar ocağı yaratmaq istəyən cavan Alışarlı incik halda mənə bildirdi: Siz o adamların adını çəkirsiniz, biz onlardan qurtulmaq istəyirik”. Aydın oldu kimə tapşırılacaq, kim olacaqdı yeni təşkilatın üzvləri. Dəlisov, çılğın oğlanlarmı, bir sanballı əsəri, yazısı olmayan xalqçılarmı? Hər hansı yaradıcılıq ocağının başçısı hər şeydən qabaq adlı-sanlı sənətkar, yaradıcı insan, həqiqi yazıçı olmalıydı, onu saysınlar. Elə bunun üstündə də cəbhəçilərin yeni Birlik, İttifaq yaratmaq istəkləri baş tutmadı”.

Sabir Əhmədli – “Yazılmayan yazı”

xatirə romanından.

Bundan əvvəl küçə adamları müxtəlif idarələrə soxulub idarə başçılarını avtomatla hədələyərək vəzifəsindən uzaqlaşdırmışdılar. Bundan ilham alaraq “mənim üstümə tankla da gəlsəydilər Anarın əleyhinə getməzdim”, – deyə bəyan edən Əkrəm Əylisli tankı olmadığı üçün məni avtomatla vəzifəmdən uzaqlaşdırmağa hazırlaşırmış.

Bu niyyət baş tutmadı və baş tuta bilməzdi. Min cəfaya, əziyyətə, müqavimətə sinə gərərək mən və rəhmətliklər Yusif Səmədoğlu, Fikrət Qoca, Arif Əmrahoğlu, indiki katiblər Yazıçılar Birliyini dağılmağa, parçalanmağa qoymadıq, ədəbiyyatımızın keçmişinə və indisinə müxalif qüvvələrin təşkilatı ələ keçirməsinə imkan vermədik, pedafiliyanı, zoofiliyanı tərənnüm edən pornoqrafik qrafoman “antiədəbiyyatı” yaxın buraxmadıq, binamızı “Yazıçı” nəşriyyatı kimi hərraca qoyub satmadıq, bağlatmadıq, qəzetimizi, jurnallarımızı saxladıq, Azərbaycan yazıçılarının müqəddəs ocağını “zori balayan ocağına” çevrilməsinin qarşısını aldıq. Budur bizim Əkrəmin təbirincə “iblisanə əməllərimiz”.

Mənə xoş münasibət bəsləyən, etibarsızlıq etməyən hər kəs anında Ə.Əylislinin gözünün düşməni olur. Böyük şairimiz, xalqımızın sevimlisi Ramiz Rövşən dostluğumuza sadiq qaldığına görə, mənə qarşı əkrəmsayağı nankorluq etmədiyinə görə və ən əsas da Qurultayda məni dəstəklədiyinə görə Əkrəm onu burda gətirmək istəmədiyim küçə sözləriylə təhqir edir. Vicdanlı jurnalist Taleh Şahsuvarlı “Anarın, Ramiz Rövşənin namini sənə vermərik Əkrəm Aqulisli” adlı yazısında Əylislinin ləçər qara-qışqırığına layiqli cavab verib. Bundan sonra abrına qısılıb susmaqdansa, Əkrəm illər boyu dönə-dönə təkrar etdiyi kif atmış yalanlarına qəttəzə uydurmalar əlavə edir. Doğrusu, bu peşəkar yalançının növbəti iftiralarına cavab vermək həvəsim yox idi. Qurultaydan sonra tək-tük uğursuzların ədəbi xuliqanlığına, tərbiyəsizliyinə cavab vermədiyim kimi. Sadə bir həqiqəti bildiyim üçün: çağdaş ədəbiyyatımıza xor baxanlar bundan sonra da hər yeni uğurumuzdan dilxor olacaqlar. Yeri gəlmişkən, mətbuatda, TV kanallarında, saytlarda haqq işimizə qahmar duran çox sayda insanlara dərin minnətdarlığımı bildirirəm. Əkrəmin uydurmalarını ancaq ona görə konkret faktlarla təkzib edirəm ki, məsələdən xəbərsiz olanların bəziləri bu iftiraları həqiqət saya bilər. “Yeni Müsavat” qəzetində “Əkrəm Əylislidən Anar haqda sensasion açıqlamalar” manşetiylə dərc etdiyi mətndə Əkrəm yalanlarını məhz buna görə ifşa etməyi lazım bilirəm. Onu da bilirəm ki, gətirdiyim konkret faktların heç birini təkzib edə, dana bilməyən Əylisli üstümüzə yeni söyüşlər yağdıracaq, bir pors çirkab atacaq. Olsun, ağlı başında oxucular kimin kim olduğunu yaxşı bilir. Beləliklə, Ə.Əylisli deyir:

“O vaxt Anarı vəzifəyə təklif edənlərdən biri (biri yox, birincisi – A.) mən olmuşam. Təklif isə Mərkəzi Komitə katibi Həsən Həsənovdan gəlib. O, mənə və bütün orada Anarı müdafiə edənlərin hamısına bircə-bircə zəng edib demişdi ki, İsmayıl Şıxlını yıxın, Anarı onun yerinə gətirin. Biz də bunu etmişdik, mən də etmişəm”. (“Yeni Müsavat” qəzeti 11 noyabr 2022).

Görəsən, ağ yalan olduğunu özü də gözəl bildiyi bu uydurmaları dilinə gətirəndə heç utanıb-qızarmır? Ondan başlayaq ki, guya gizli partiya tapşırığını yerinə yetirməkçün məxsusi olaraq Əylisdən dəvət olunan Əkrəm o vaxt Əylisdə deyildi, çabacaq Bakıda idi.

Allaha şükür ki, Həsən müəllim sağ-salamatdır, lazım bilsə ona qarşı da olan bu böhtanı özü təkzib edə bilər. Təbii ki, o vaxt Mərkəzi Komitənin inşaat məsələləri üzrə katibi Həsən Həsənovun həmişə dərin hörmət bəslədiyi İsmayıl Şıxlını yıxmaq fikri Əkrəmin çirkin iftirasıdır. Həsən müəllimin guya kimlərəsə bircə-bircə zəng edib Anarı dəstəkləməsini tapşırması isə Əkrəmin daş yuxularında gördüyü sayaqlamalardır. Bir vaxtlar Əkrəm yeri gəldi-gəlmədi iftixarla deyirdi ki, Anarı Yazıçılar İtttifaqına mən rəhbər gətirmişəm. İndi isə bu işi tapşırıqla etdiyini söyləyir. Həm də yaddaşında problemlər olduğu üçün hər dəfə ayrı-ayrı versiyalar irəli sürür. “Yalançının yaddaşı olmaz” belə yerdə deyiblər. Bir ara siyasi konyunkturaya uyğunlaşaraq deyirdi ki, Anar bu vəzifəyə DTK sədri Vaqif Hüseynovun təkidiylə gəlib.

Əkrəm Əylisli: “1987-ci ildə Yazıçılar İttifaqının Plenumunda kadr məsələsinə baxılırdı. O zaman KQB-nin sədri Vaqif Hüseynov idi və Anar da bilavasitə onun namizədiydi. Anarın Yazıçılar Birliyinin sədri olmasını o tələb etmişdi”.

“Reytinq” qəzeti, 13 avqust 2006

Ay Əkrəm! Danos verəndə heç olmasa bir tarixləri də nəzərdə tut da.

Yazıçılar İttifaqının 1987-ci il 18 iyun Plenumunda mənim rəhbərliyə namizədliyimi, doğrudan da, ilk olaraq Əkrəm Əylisli irəli sürdü. İndi heç olmasa özü özüyçün müəyyənşləşdirsin kimin tapşırığını yerinə yetirirmiş, Həsən Həsənovun, ya Vaqif Hüseynovun? Bu bir. İkincisi, həmin Plenum zamanı Vaqif Hüseynov heç Bakıda da deyildi, Moskvada başqa vəzifədə idi. DTK sədri isə Yazıçıların 1987-ci il Plenumundan iki il sonra 1989-cu ildə oldu. Bəlkə Əkrəm Vaqif Hüseynovun gələcəkdə DTK sədri olacağını əvvəlcədən bildiyi üçün onun Moskvadan verdiyi göstərişə əməl eləyib. Əkrəmə məsləhət edərdim ki, iftiralarının birinin üstündə qəti dayansın, onu yazıb saxlasın, yeni Yalan uyduranda əvvəlkinə bir nəzər atsın. Zarafat bir yana qalsın, Ə.Əylisli görəsən, özü dərk edirmi ki, bu yalan versiyalarıyla ilk növbədə özü özünü rüsvay edir.

1987-ci ildə ölkədə vəziyyət elə dəyişmişdi ki, partiya orqanları yazıçıların seçiminə birbaşa müdaxilə edə bilmirdilər. Əkrəmin sözlərindən belə çıxır ki, mənim namizədliyimi öz iradəsiylə deyil, müti buyruq qulu təkin kimlərinsə tapşırığıyla irəli sürüb. Üstəlik, Plenumda mənim namizədliyimi dəstəkləyənləri də aşağılayır, guya onlar da məni öz iradələriydə deyil, tapşırıqla dəstəkləyiblər. Heyif ki, onların demək olar hamısı rəhmətə gedib, yoxsa bu iyrənc böhtana özləri cavab verərdi.

Ə.Əylislinin illər boyu çeşidli versiyalarla ortaya atdığı yalanları dəfələrlə real faktlarla təkzib edilibsə də bir daha bu məsələyə qayıtmağa, olanları olduğu kimi təqdim etməyə məcburam. Qoy bu məsələlərdən bixəbər olanlara, özəlliklə yeni nəsillərə bir ibrət dərsi olsun.

Plenum ərəfəsində Həsən Həsənov məni yanına çağırdı: – İsmayıl müəllim vəzifəsindən getməsini israrla təkid edir, dedi. – Əgər Plenum buna razılıq versə, sənin namizədliyin məsələsi qalxsa, bunu kim təklif edə bilər? Əkrəmin təmənnalı və saxta dostluğunun səmimiyyətinə o vaxt uşaq sadəlövhlüyüylə inandığım üçün bir an da düşünmədən: – Əkrəm Əylisli – dedim.

Həsən müəllim dərhal Əkrəmə zəng elədi, mənə dediklərini təkrar etdi: – İsmayıl müəllim istefasında israrla təkid edir. Ərizəsi qəbul olunsa, səncə, Birliyə kim rəhbər ola bilər? Əkrəm də dərhal: Ancaq Anar, – dedi və Əylisdə tikdirdiyi ev üçün bir maşın daş göndərilməsini xahiş etdi.

Həsən müəllim gülüb:  – Əşşi, bu asan işdir – dedi. – Məsələ bu cür qoyulsa təklifini ver.

Bir məsələyə diqqət çəkmək istəyirəm. Gizlətmirəm ki, İsmayıl Şıxlı istefasında israr edərsə, Mərkəzi Komitə onun yerinə məhz mənim seçilməyimi istəyirdi, amma o vaxtkı duruma görə işə bilavasitə qarışa bilməzdi. Həsən Həsənov da Əkrəmə: – “Anarın namizədliyini irəli sür” demədi, ancaq onun rəyini soruşdu. Əkrəm Əylisli də öz iradəsiylə, öz seçimiylə, könüllü şəkildə mənim adımı çəkdi (kim bilir bu vaxt könlündə nə varmış). Hər halda hadisə məhz belə olmuşdu.

Plenumdan qabaq Rəyasət Heyətinin iclasında mən İsmayıl müəllimin istefa ərizəsini geri götürməsini, qalıb işləməsini təklif etdim. Plenumda çıxış etməsələr də, Mərkəzi Komitənin ideoloji işlər üzrə katibi Ramiz Mehdiyev və Mədəniyyət şöbəsinin müdiri Vəfa Quluzadə iştirak edirdilər.

Plenumun işi haqqında dəqiq və dürüst məlumat vermək üçün stenoqramdan mənə aid parçaları olduğu kimi gətirirəm.

Əkrəm Əylisli: Yoldaşlar! Mənə elə gəlir ki, Yazıçılar İttifaqının işi barəsində ətraflı danışmaq lazımdır. Yazıçılar Birliyində əsaslı dönüş yaratmalıyıq. Bu əsaslı dönüşdə Birinci katibdən çox şey asılıdır. Yazıçılar İttifaqında təcrübəli adamlar, istedadlı yoldaşlar vardır. İsmayıl Şıxlı yoldaş burada çox əsəbiləşir, yorulur. Mənə elə gəlir ki, orta nəsil bu işin öhdəsindən gələ bilər. Bu işin öhdəsindən gələn adam vardır. Mən də bunu sizin nəzərinizə çatdırmaq istəyirəm. Bu, yoldaş Anardır. Bu adam Azərbaycan mədəniyyətinin kökünü bilir. Çox savadlı, təcrübəli yoldaşdır. Bundan başqa, sovet ədəbiyyatını, dünya ədəbiyyatını gözəl bilir. Azərbaycan və rus dillələrini mükəmməl bilir. Mən bugünkü plenumda belə bir təklif irəli sürürəm, Anar çox istiqanlı, əvvəl də qeyd etdiyim kimi, çox istedadlı adamdı. Mən yenə də qeyd edirəm ki, Anar Birinci katib seçilsin, mənim fikrim belədir. Bu qədər.

Mövlud Süleymanlı: Bütün bu ab-havanı dağıtmaq üçün sağlam, çevik və ittifaq səviyyəsinə çıxara biləcək bir adam təklif edirəm, o adam Anardır.

Qabil: Anar burada, mən ciddi deyirəm, 10 gün də davam etməz.

Sabir Azəri: İsmayıl Şıxlı yoldaş gedir, belə deyirlər ki, Anar Birinci katib olsun. Mən burada açıq deyirəm ki, Anar da burada heç bir şey etməyəcəkdir.

Tofiq Bayram: Mən bizim ədəbiyyatımızın vicdanlı, ən obyektiv istedadlı nümayəndərindən biri Anarı Yazıçılar İttifaqının katibi vəzifəsinə seçilməsini təklif etmək istəyirəm. Onda təzə qüvvələr vardır, yeni fikirlər vardır. Yazıçılar İttifaqında bu ab-havanı dəyişə bilər. Anar müəllim öz vicdanının əleyhinə getməz. Mən Anarın Yazıçılar İttifaqının katibi olmasını istəyirəm.

İsi Məlikzadə: Əgər İsmayıl müəllim qalsa yenə bu çətinliklərə rast gələcəkdir. Yenə də İsmayıl müəllim ərizə verəcəkdir. Mən Anarın namizədliyini irəli sürən adamların təklifləriylə razılaşıram. Ən layiqli adam Anardır. O, bizim Yazıçılar İttifaqının Birinci katibi seçilsin.

İsa İsmayılzadə: Bizə Anar kimi ziyalı lazımdır. Onu bu işə cəlb etmək lazımdır. Anar öz sinəsini qabağa verəcək, nə cür lazımdır elə də işləyəcəkdir. Anar kimi rəhbər bizə lazımdır. Mən də burada təklif edirəm ki, Anar seçilsin. Bu adam bizim ən gözəl ziyalımızdır. Bu qədər.

Nurəddin Babayev: İsmayıl Şıxlı yoldaş öz xoşuna gedir. Anar isə ən layiqli yoldaşdır. Bu adama da heç bir söz ola bilməz.

Xəlil Rza: Mən İsmayıl Şıxlının bu hərəkətini mənəvi qəhrəmanlıq hesab edirəm. Kaş həyatımızın bütün sahələrində belə qəhrəmanlarımız olsun. Deməliyəm ki, Anarın vəziyyəti heç də yaxşı deyil. Çünki Azərbaycan ədəbiyyatının vəziyyəti olduqca ağırdır. Azərbaycan ədəbiyyatının çiçəklənməsi üçün imkan yoxdur. “Ədəbiyyat qəzeti” şeirdən qorxan ən böyük orqandır. Bizdə şeirdən qorxmayan Sabir Rüstəmxanlı yoldaşdır, bir də Yusif Səmədoğlu. Ona görə də biz Anara köməklik etməliyik.

İsmayıl Şıxlı: Yoldaşlar, demək istəyirəm ki, əvvəla mən ərizə vermişəm, mən yenə də öz ərizəmin yerinə yetirilməsini xahiş edirəm. Mərkəzi Komitəyə də böyük razılığımı bildirmək istəyirəm ki, mənim xahişimi nəzərə aldı. Rəyasət Heyətinin üzvlərinə də minnətdarlığımı bildirmək istəyirəm ki, onlar mənim qalıb işləməyimi təklif etdilər. Ona görə də vəziyyəti özüm üçün bir daha dəqiqləşdirmək istəyirəm. Yenə də təkrar edirəm ki, bu vəziyyətdə Yazıçılar İttifaqında işləmək qeyri-mümkündür. İndi isə 2 qat, 3 qat işləmək çətin olacaqdır. Mən 70 yaşa gəlmişəm. Heç kəsə yumruq göstərməmişəm. Göstərə bilən adam da deyiləm, olmayacağam da. Mənim təbiətim belədir. Mən bunu ona görə demək istəyirəm ki, mənim varisim olan adam qoy bu vəziyyəti görsün ki, nə kimi çətinliklər var. Mən vəziyyəti başa düşürəm. Anar daha canlı və daha enerjili adamdır. Ədəbiyyatımıza köməklik edən adamlar lazımdır. Xahiş edirəm ki, mənim ərizəm təsdiq edilsin.

Elçin: Bir təklif vermək istəyirəm. Burada bütün müzakirələrə qulaq asdıq, İsmayıl Şıxlı yoldaş təklif verdi ki, məni azad edin. Anarı isə səsə qoyaq.

Ramiz Mehdiyev: (İclası o aparırdı). Başqa təkliflər yoxdur ki? Təklif edirəm ki, Anarın Birinci katib seçilməsinə kim tərəfdardırsa, xahiş edirəm səs versin. Kim əleyhinədir? Yoxdur. (alqışlar) Beləliklə, Anar Azərbaycan SSR Yazıçılar İttifaqının Birinci katibi seçilir. Söz indi Anarındır.

ANAR: “Əziz yoddaşlar! Bu gün mən çox həyəcanlıyam. Ona görə ki, mənə böyük etimad göstərdiniz. Məni Yazıçılar İttifaqının Birinci katibi kimi şərəfli bir işə seçdiniz. Mən burada söz verirəm ki, nə qədər qüvvəm var, əlimdən gələni edəcəm. Burada mən bir təklif vermək istəyirəm. İsmayıl müəllimin xidmətləri minnətdarlıqla qeyd olunsun, İsmayıl Şıxlı yoldaşa çox böyük hörmət edirəm. Ona görə yox ki, o öz vəzifəsini mənə verdi. İsmayıl müəllim çox nəcib bir insandır (alqışlar)”.

Vəssəlam. Hadisə bax belə olmuşdu.

İsmayıl müəllimlə qarşılıqlı hörmətə əsaslanan münasibətlərimiz sonralar da davam etdi. Rəfibəyli babalarım haqqında da bəhs etdiyi “Ölən dünyam” povestinin əlyazmasını mənə göndərmişdi. Əsəri çox yüksək qiymətləndirərək, İsmayıl müəllimə məktub yazdım və məktubumu qəzetdə dərc etdim. Qazaxda və Bakıda İsmayıl müəllimin sağlığında və vəfatından sonra keçirilən bütün yubileylərində çıxış etmişəm. İsmayıl Şıxlı haqqında “Doqquzuncu portret” adlı yazı yazdım.

IX Qurultayımızda Əkrəmin mənə qarşı gözlənilməz namərd hərəkətindən sonra və demə əvvəlcədən razılaşdırdıqları kimi, mənə qarşı təxribatçı çıxış zamanı Abbas Zamanov ayağa qalxıb natiqin sözünü kəsdi və “təklif edirəm burda Anara qarşı belə təhqiramiz çıxışlar edilməsin” – dedi. Yusif Səmədoğlu mənim sədr seçilməyimi təklif etdi və ilk olaraq o və İsmayıl Şıxlı mandatlarını qaldırdılar. Bundan sonra BÜTÜN nümayəndələr (o cümlədən Əkrəm Əylisli də) lehimə səs verdilər.

Bu qurultayda Yazıçılar Birliyinin Ağsaqqallar şurasını yaratdıq və mənim təklifimlə bu Şuranın ilk sədri İsmayıl Şıxlı oldu.

Təəssüf ki, müəyyən illərdə İsmayıl Şıxlının Birinci katib vəzifəsindən getməsiylə bağlı möhtəkirlik edən aravuranlar tapıldı. Bu çirkin təşəbbüslərə ən layiqli cavabı qeyrətli kişinin qeyrətli oğlu Elçin Şıxlı verdi:

“1987-ci ildə növbəti dəfə sədr seçiləndən heç bir il keçməmiş, o, istefa haqqında ərizə yazaraq Yazıçılar Birliyinin Plenumunu çağırdı. Yəni istefası qəbul edilməsə belə işdən gedəcəkdi. Elə həmin Plenumda İsmayıl Şıxlı Anarın Yazıçılar Birliyinə sədrliyinin namizədliyni irəli sürüb”.

“Azadlıq” qəzeti, 19 mart 2004

Şərhə ehtiyac varmı? Elçin Şıxlı davam edir:

“Özünü yazıçı, şair adlandıran bəzi adamlar deyirlər ki, əgər Anar və Əkrəm Əylisli atamı Yazıçılar Birliyinin sədrliyindən devirdiklərini etiraf etməsələr və yaxud bunun necə baş verdiyini izah etməsələr bu məsələni özləri ifşa edəcəklər. Bunlar hamısı yalandır, İsmayıl Şıxlını devirməyiblər və devirə də bilməzdilər. Mən istəməzdim ki, atamın adından kimlərsə öz məqsədləri üçün möhtəkirlik etsin. Əgər bundan sonra da kimsə bu cür möhtəkirlik etsə çalışacam ki, buna son qoymaqçün həmin adamların ağzını yumum”.

“Azadlıq” qəzeti, 19 mart 2004

Qəribədir ki, bu barədə möhtəkirlik edənlərin biri də elə Əkrəmin özü idi və atdığı iftiralar bumeranq kimi öz üstünə qayıtdı.

Bu mərd mövqeyinə görə Elçin Şıxlıya bir daha minnətdarlığımı bildirirəm.

Yazımın sonunda bir söz demək istərdim. Kin, nifrət, həsəd ilk növbədə bu hissləri yaşayanların ömrünü çürüdür. Ən böyük biclik – düzlükdür. Həqiqət həmişə hikkədən güclüdür.

Bu il dekabr ayında Əkrəm Əylislinin 85 yaşı tamam olur. 44 günlük zəfər savaşımızdan sonra Azərbaycan Ermənistana sülh təklif etdiyi kimi, mən də Əkrəmlə nə şəkildəsə ünsiyyət qurmaq, yubileyilə bağlı fikir mübadiləsi etmək istəyirdim. Əkrəm bunu “mələk maskası” sayır saysın, mənim BİR sifətim var, pandemiya dövründən başqa maska-filan da taxmıram. Bəlkə bu mənim zəifliyimdir, amma heç kəsin, özəlliklə haçansa çörək kəsdiyim adamın təklənməsinin, pisikdirilməsinin əleyhinəyəm. Amma Qurultayın nəticələrindən başqa, heç bir səbəb olmadan Əkrəm bəyanatlarıyla bütün körpüləri yandırdı. Əgər Robinzon kimi adada tək qalmaq istəyirsə, öz seçimidir.

Allah Əkrəmə insaf, bizə də səbr versin.

13-15 noyabr 2022

Mənbə: https://edebiyyatqazeti.az

       Soranlara mən bu yurdun,

   Anlatayım nəsiyəm:

      Mən çeynənən bir ölkənin

       Haqq bağıran səsiyəm.

    ” Mən kiməm” adlı şeirindəki bu  misralarla özünü   xarakterizə edən istiqlal şairimiz Əh- məd Cavad 1892-ci il may ayının 5-də Gəncə qəzasının Şəmkir dairəsi Seyfəli kəndi Mehrili tirsində ruhani ailəsində anadan olmuşdur.  Altı yaşında atasını itirən Əhməd Cavad vətənini atası hesab edib, torpağından daha da möhkəm yapışdı.  Onun üçün vətən anlayışı təkcə Azərbaycan deyil, türklərin yaşadığı bütün yerlər idi.  Əhməd Cavad o qədər lütfkar bir insan idi ki, heç vaxt əməlinin qarşılığını gözləmirdi. O,heç vaxt bəziləri  kimi kimlərəsə söykənməmiş,yaltaqlanmamış, yaşadığı müddətdə hər zaman millətinin dilinə çevrilmişdi.   Girdiyi bu yolun sonunda ölüm olduğunu bilsədə  heç vaxt geriyə addım atmağı düşünmədi. 

  Türk xalqının dərdinə kədərlənib,sevincinə  sevinən Əhməd Cavad 20 yaşında Osmanlı İmperatorluğunun Balkanlardakı varlıq mübarizəsinin bir parçası olmaq qərarına gəlir .   Beləcə dostları ilə birlikdə qurduğu “Qafqaz könüllü dəstəsi” ilə könüllü əsgər kimi Balkan müharibələrində Osmanlı əsgəri ilə birlikdə  vuruşmağa getdi.  O 1914-cü ildə qələmə aldığı və bu gün bütün türk dövlətlərinin sevərək dinlədiyi “Çırpınırdı Qara dəniz ” mahnısının sözlərini Osmanlı ordusunun igidliyinə həsr etmişdi. 1918-ci dahi bəstəkarımız Üzeyir Hacıbəyov bu şeirə musiqi bəstələmiş,  lakin Azərbaycan Xalq Cumhuriyyətinin süqutundan sonra bu mahnının səsləndirilməsi qadağan olunmuşdu.Ondan sonrakı dövrdə uzun illər dəniz ayparasını, ayparada dənizi sevdi.  Təbii ki, 70 il uzaqdan.

      Həmin dövrlərdə ədəbiyyat sahəsində böyük bir rus hökmranlığının çəkisi hər cəhətdən aydın görünürdü.  Yazılan bir çox şeirlərdən, məqalələrdən, pyeslərdən bir sözlə hər  şeydən sosializm qoxusu gəlirdi.  Xüsusilə milli-mənəvi hissləri ifadə etmək qeyri mümkün idi.  Əsərlərində bu məsələlərə toxunan ziyalılara anti-xalq, millətçi, pantürkist panislamizm damğası vuraraq güllələyirdilər. Bütün bu təzyiqlərinə baxmayaraq, Əhməd Cavad milli ruhu və milli düşüncəni başqa simvollarla ifadə edərək az qala ölümə meydan oxuyurdu. 1920-ci illərdə ədəbiyyatın diktaturanın təsiri altında olmasına baxmayaraq Əhməd Cavad  öz amalından əsla dönmədi.  Çünki o, millətçi və vətənpərvər idi.O, ancaq vicdanının, millətinin səsinə qulaq asır, şeirlərində də ancaq bu mövzulara toxunurdu.  Ədəbiyyata, poeziyaya yeni səs, yeni nəfəs gətirən Əhməd Cavad  belə bir zamanda susa bilməzdi. O, özünü unudan, milli-mənəvi hisslərdən uzaqlaşan xalqı bu dərin qəflət yuxusundan oyatmaq, dostun-düşmənin kim olduğunu, vətən və millətlə bağlı hansı oyunların planlaşdırıldığını söyləməyi özünə borc bilirdi.  Sağa-sola baxmadan,  kim var- kim yox demədən bu yola çıxmaq lazım idi. Beləcə istiqlal aşiqi Əhməd Cavadın 1925-ci ildə ölməz əsəri  olan “Göy Göl” poemasını qələmə aldı.  İllərdir onu nədəsə ittiham etməyə çalışanlara bu əsərin nəşri ilə qapı açılmışdı.   Artıq istiqlal düşmənləri fürsətdən istifadə edərək onu günahlandırmağa səbəb tapmışdılar.  Çünki bu şeirdə türkçülüyün rəmzi olan ay-ulduzdan bəhs edilirdi.

   Əhməd Cavadın Gəncə mədrəsəsinə daxil olduğu gün həyatının dönüş tarixi kimi qələmə verildiyi kimi ilk dəfə bu şeirdə ulduz və ayın yer almasıda onun adının ilk vurulacaqlar siyahısına yazılmasına səbəb oldu.

        Sənin gözəlliyin gəlməz ki, saya,

       Qoynunda yer vardır, ulduza, aya.

  Əslində  bu şeiri yox olmaq üzrə olan Azərbaycan üçün mərsiyə idi.  Dost bivəfa, düşmən güclü olanda başqa heç nə etmək mümkün deyildi.  Şairin ən böyük silahı qələmi olduğu üçün qəlblində duyduğu əzab qığılcımlarını mürəkkəb əvəzinə  qanla kağıza  yazmışdır. Ürəyindən çıxan bir şeir üçün sonsuz işgəncələrə məruz qalacağını bilsədə Əhməd Cavad yenədə onu qələmə alır. “Göy Göl ” şeiri onun həyatında iztirabların başlanğıcı oldu.   Şeirində millətçilik ruhu olduğu üçün şairə ikinci dəfə həbsxanaya yol açıldı. Güllələnən günə qədər  bu dəhlizdən çıxa bilmədi.  Əslində bu  dəhlizin sonu yeni həyatın başlanğıcı idi. Çünki dəhlizin sonu onu doğulduğu  zaman adı verilən babası Cavad Xanın yoluna çıxardı.

     Belə bir fırtınalı və ağrılı həyatın son bəhrəsi  olan və 1937-ci ildə öldürülməzdən əvvəl yazdığı  çox güclü bir azadlıq şeiri olan “Susmaram” Əhməd Cavadın  yaxın dostunun həbsxanaya onun ziyarətinə gəldiyi zaman  əzbərlətdiyi şeirdir.  Çünki bu şeirin yazılı mətn şəklində saxlanılması  və ələ keçirməsi ağır cinayət  sayılaraq ölümlə nəticələnirdi.  Əhməd Cavad dostunun bu cəzaya məhkum edilməsini istəmədiyi üçün ona  deyir ki,” mən ağaclara baxırıb deyirəm  sən qulaq as və əzbərlə, azadlıq günləri gələndə yaz, oğluma göndər çap edib millətimə hədiyyə etsin”.

   Bütün həyatını Adriatikdən Çin Səddinə qədər uzanan türk xalqlarının istiqlalına həsr edən Əhməd Cavadın  bu şeiri uğruna mücadilə etdiyi istiqlalın  bayraqdarı kimi azadlıq eşqimizin önündə addımlayır.

  Mənə “dinmə, sus!” – deyirsən, nə vaxtacan susacam?

                                Böhranların, hicranların məhbəsində qalacam?!

                                Niyə susum, danışmayım, insanlıqda payım var,

                             Mənim ana Vətənimdir talan olan bu diyar?!

                            Nə qədər ki, hakimlik var, məhkumluq var, mən varam!

  Zülmə qarşı üsyankaram, əzilsəm də SUSMARAM!!!

     1991 -ci ildə Azərbaycan müstəqilliyini qazandıqdan sonra Əhməd Cavadın 1905-ci ildə yazdığı  “Milli marş ” yenidən dövlətimizin himni kimin qəbul edildi. Azərbaycan xalqının azadlığı və istiqlaliyyəti uğrunda mübarizə apardığı üçün “xalq düşməni” damğası ilə  Stalinin güllələtdiyi Əhməd Cavad bu gün yalnız Azərbaycanın deyil bütün türk xalqlarının qəhrəmanı kimi  tarixin səhnəsində layiq olduğu zirvəni tutdu.

Allahverdiyeva İlahə Eyvaz qızı 1982-ci ildə Naxçıvan Muxtar Respublikasınin Kəngərli rayonunun Qarabağlar kəndində dünyaya göz açıb. Orta məktəbi fərqlənmə ilə bitirib. Hal- hazırda Naxçıvan Dövlət Universitetinin Jurnalistika ixtisası üzrə IV kurs tələbəsidir. Təhsildə göstərdiyi yüksək nəticələrə görə universitet tərəfindən Heydər Əliyev adına təqaüdə layiq görülüb. Müxtəlif mövzularda məqalələr yazan İlahə Allahverdiyevanin yazıları yalnız ölkə daxilində deyil, eyni zamanda ölkədən kənarda Türkiyə və Özbəkistan mətbuatında da nəşr olunub. Bir çox müsabiqələrin qalibi olan İlahə Allahverdiyeva ailəlidir,4 övladı var.