Blog

Cəlaləddin QASIMOV,
Beynəlxalq Qaşqari Fondunun vitse-prezidenti,
Dünya Gənc Türk Yazarlar Birliyi Məsləhət Şurasının üzvü, yazıçı-publisist

İTTİHAMNAMƏ

XOCALI SOYQIRIMI haqqında…

Mən 2010-cu ildə Gürcüstanın paytaxtı Tbilisi şəhərində olarkən, vaxtilə Qarabağ müharibəsinin iştirakçısı olmuş bir erməni (Ermənistan vətəndaşı) ilə görüşdüm. Mənim onunla uzun çəkən söhbətim elə alındı ki, o mənə şahidi olduğu bir neçə fakt açıqladı: Onu da bildirim ki, mən həmin faktların bəzilərindən “27 ildən sonra” (Bakı, “Nurlan”-2013) adlı kitabımda yer almış “Silinməyən ləkə” romanımda bəhs etmişəm. Aşağıda həmin faktların bəzilərini nəzərinizə çatdırıram (və bildirmək istəyirəm ki, bir bədii əsərdə yer alsa da, bunlar heç bir bədiilik qatılmamış FAKTlardır…):
“Fevralın 25-də axşam saat 11.00 radələrində rus hərbi birləşmələrinə məxsus 366-cı alayla birlikdə ermənilər Xocalı şəhəri ətrafında döyüş mövqeyi tutmağa başladı. 50-dən artıq qrad-alazan tipli raketlərdən və tanklardan Xocalını iki saata qədər durmadan atəşə tutdular.
1-ci əsas zərbəni mayor Seyran Ohanyan (2-ci batalyon) vurdu. Onlar dərhal mayor Yevgeniy Labovçixin rəhbərlik etdiyi 3-cü batalyonu Ballıca kəndində yerləşdirdilər. Çanaxçı kəndində yerləşdirilmiş batalyonun vəzifəsi isə arxa mövqeləri qorumaq idi.
366-cı alayın bütün texnikası Xocalı şəhərini uzaqdan güclü atəşə tutduqdan sonra 3 istiqamətdən hücuma keçdilər.
Əhali dağılırdı… Hərə bir yana qaçaraq, köməksiz vəziy-yətdə qalmışdı. Qarqar çayı istiqamətində, donuzçuluq ferması deyilən yerdə dinc əhaliyə qarşı əsl qırğın başladı. Xocalıdan çıxarkən gecə saat 4 radələrində Xocalıdakı bir neçə postdan düşmənə müqavimət göstərilərək atəş səsi gəlirdi… »

“Keçmiş döyüşçü” erməni Xocalıda əsir düşmüş vətəndaşlarımızdan biri olan Məmməd Nağıyevin söylədiklərini danışırdı: «Ermənilər bizi aldadaraq deyirdilər ki, kim əsirlikdən qurtarmaq, yaxud dəyişilmək istəyirsə, bizimlə gəlsin. Bu minvalla azərbaycanlı əsirləri bir-bir aparırdılar. Sonradan öyrəndik ki, onları ölən erməni əsgərlərinin qəbri üstə apararaq başlarını kəsirlərmiş.
Bir gün də bir erməni, əsirlər saxlanılan yerə gələrək 13 nəfəri seçib apardı və dedi ki, meşədə mənim qohumumu öldürüblər. Bir erməniyə görə 13 türk, monqol, azərini öldürəcəm. Sonra məlum oldu ki, dediyi kimi də etmiş – apardığı əsirlərin başını kəsmişdi.»
Ermənilərin sözlərinə görə, Yaşar adında bir əsir deyirmiş ki, onu çox döyürmüşlər. Orda ayrıca işgəncə otağı var idi, hətta sobanı yandıraraq əsirlərin əllərini ona basırdılar…
Ermənilər içəri girərək qadınlara sataşırdılar. Ermənistandan qaçqın düşərək Xocalıda məskunlaşan Məmməd adlı bir kişinin oğlu Söhbət ermənilərin bu hərəkətinə qarşı çıxdı. Ermənilər hamının gözü qarşısında Söhbətin başını kəsərək futbol topu kimi bir-birlərinə ötürürdülər. Ermənilərin bu hərəkətinə etiraz edən atası Məmməd kişinin də başını kəsdilər.
Əsirlərin başı üstündən avtomatdan atəş açırdılar. Güllələr divara dəyərək oradakı daş parçalarını qızdırırdı. Qızmış daş hissələri də bir yandan əsirlərin üstünə düşürdü… Əsirlər imdad istəyirdilər, Allaha yalvarırdılar. Ermənilər də divarlara durmadan atəşi davam etdirirdilər. Əsirlərin fəryadı, yalvarması ermənilərə xoş gəlirdi. Hətta divardan güllə şığıyaraq əsirlərə dəyirdi. Onlar da bundan ləzzət alırdılar.»

***
… Samvellə çox söhbətləşdik. Ö sözlərimlə təsdiq edirəm ki, o, mənə çox şeylərdən bəhs etdi: Başlatdıqları müharibənin «qaydalarını» yaxşı bilirdi… O deyirdi: “Zori Balayanın, Arkadi Qukasyanın, Yerevandan gəlmiş erməni generallarının, 366-cı alayın komandiri Zerquqarovun görüşünü, onların nə barədə danışdıqlarını bilir. Zori Balayana həmin görüşdə Zerquqarov deyib ki, Sovet höküməti yoxdur, Sovet ordusu yoxdur, 366-cı alay mənim öz şəxsi ordumdu. Pulumu verin, Xocalını azərbaycanlılardan təmizləyim. İstəyirsiniz, lap xırda silahlardan tutmuş ta tanklara vertalyotlara qərər bütün döyüş texnikasını, hətta şəxsi heyəti sizə verim”. Və deyilən kimi də olub!

“25 fevral 1992-ci ildə isə 366-cı alay Xocalını hər tərəfdən mühasirəyə aldı. Şəhərin müdafiəsiə qalxan dörd dəstənin hər birində demək olar ki, silahların yarısı adi ov silahı idi… amma 366-cı ordunun bütün artilleriya qurğuları, «Alazan» tipli raketləri və minamyotları var idi.
…Bəlli olduğu kimi, Qarabağ müharibəsinin ideoloqlarından biri, hadisələrinin iştirakçısı, ermənilərin ən çox sevdiyi yazıçı Zori Balayan “Ruhumuzun canlanması” adlı kitab nəşr etdirib. Balayan “Ruhumuzun canlanması”nda ermənilərin Xocalıda törətdiyi soyqırım haqqında yazır:
“Xocalını ələ keçirdiyimiz zaman bir evə girdik. Xaçatur adında bir əsgərimiz on üç yaşlı bir türk (Azərbaycan – C.Q.) uşağını pəncərəyə mismarladı. Türk uşağı çox səs-küy salırdı. Xaçatura dedim ki, onun səsini kəs. Xaçatur isə anasının döşünü kəsib balasının ağzına tıxadı. Mən ixtisasca həkim olduğum üçün üstümdə olan tibb bıçağı ilə uşağın başını, sinəsinin, qarnının dərisini soydum. Saata baxdım. On üç yaşlı uşaq yeddi dəqiqədən sonra öldü. Ruhum sevinclə qürrələndi. Xaçaturla mən uşağın meyidini hissə-hissə doğradım, tikələri itlərə atdıq və eyni şeyi daha üç türk uşağına qarşı etdik.
Mən bir erməni kimi öz vəzifəmi yerinə yetirdim. Bildim ki, hər bir erməni bizim etdiklərimizlə fəxr edəcək.”
Bu “İttihamnamə” ilə tanış olan hörmətli cənab/xanım! Zori Balayan terrorçudur, canidir və öz əməllərini özü etiraf edir..! Bu sualı haqqı tanıyan hər kəsə ünvanlayıram: beynəlxalq aləm nədən buna fikir vermir? Nədən ötən əsrdə faşits Almaniyasında, sonra Bosniya, Serbiya və başqa yerlərdə insanlara qarşı amansız qətllər həyata keçirən və ya təşkilatçılıq edənlər kimi, o da mühakimə olunmur? Bu “həkim-yazıçı” hər iki peşənin estetikasına, fəlsəfəsinə qarşı çıxaraq – öz ixtisasına, sənətinə üzqaralığı gətirərək Qarabağda dinc əhaliyə qarşı nə qədər terror əməliyyatı həyata keçirib…
…Azərbaycan dövləti İnterpol vasitəsilə Zori Balayanı terrorçu kimi axtarışa vermişdir. Ermənilər bu işə siyasi don ge¬yin-di¬rə¬rək, hamını inandırdılar ki, bu “siyasi terror”dur… və Zo¬ri Balayanı buraxdırdılar. – …İşgəncələri öz kitabında qeyd edən bir terrorçuya başqa daha nə qədər dəlil-sübut lazımdır?!

***
Samvel mənimlə Tbilisidəki söhbətində daha dəhşətli bir faktı da açıqlayaraq bildirdi ki, Ermə¬nis¬ta¬nın hazırki prezidenti Sarkisyan Xocalı soyqırımında şəxsən aman¬sz qətllər törədib. O, bir hadisənin canlı şahidi olduğunu söylə¬di: “Soyqırımın üçüncü günü meşədə ermənilər Xocalıdan qaçsa da, getməyə yer tapmayan bir neçə azərbaycanlıya rast gəlirdi. Qoca, qadın, uşaq olan bu dəstədə artıq son nəfəsini yaşayanlar, donub qalanlar və yaralılar var idi. Onlar bizi görən kimi yalvardılar ki, bizi öldürməyin. Biz də dedik ki, zinət şeylərinizi, pullarınızı bəri verin, sizə dəyməyək. Qadınlardan biri dedi, nəyimiz var, sizin olsun. Biz isə dedik ki, burda olanlar onsuz da bizimdir. Xocalıda nə gizlətmisiniz deyin, aparaq ordakı varidatı verin, sizi ordan Ağdama yola salacağıq. Balayan aralıdan olanları izləyirdi. Əsirlər dedilər ki, nə var bunlardır, orda heç nəyimiz qalmayıb. Zinət əşyaları, bank kartları, rus pasportları – nələri varsa, yığıb verdilər. Biz kənara çəkildik ki, aralıdan hamısını güllələyək – canımız qurtarsın. Bu vaxt Sarkisyan yaxınlaşdı ki, guya yoxladınız hamısını? Bax, o qadının qulağında yeri qalıb sırğaların, yəqin udub. Göstəriş verdi ki, əllərini tutun. Biz qadının əllərini tutduq, müqavimət göstərmədi, gücü qalmamışdı. Özü qadının qarnını yardı, əlini salıb sırğaları və üzüyü çıxartdı. Sonra avtomatı götürüb əsirləri güllələdi.
Onun əynində kürk var idi. O qədər arıq idi ki, hərbi buşlatın yaxalığı onun çiyinlərinə keçirdi. Gözlərində eynək var idi. Başını bəlkə də illərdi ki qırxdırmamışdı, qara uzun saçı var idi. Əlinin qanını üstünə silib, – bəri verin topladıqlarınızı, – dedi. Sonra yığdıqlarımızı maşınına qoyub uzaqlaşdı. Yadımdadır, avtomobilinin nömrəsi: NK 0001- idi”.
…Samvel deyirdi ki, “biz Xocalının işğalı gününü “Sumqayıt hadisələri”nin ildönümünə salmışdıq. Hazırlıq görürdük. Bizimlə də görüşdülər, məsləhət aldılar ki, 366-cı alaydan nə qədər hərbi texnika, canlı qüvvə alaq. Əsgəran polisi Xocalıya yaxşı bələd idi. …Biz tərəfdən: mən idim, batalyon komandiri Vitali Balasyan, yanğınsöndürmə xidmətinin rəisi Karo Petrosyan idi. Polislərdən isə rəis Mavrik Qukasyan, Arkadi Qakasyan, Saqen Barseqyan, Karlen Aqasenyan, Karen Babayan və Manvel Sayan o görüşdəydi.
Fkrimizi öyrənmək üçün bizimlə danışığa gələnlər isə, Qarabağın o vaxtkı liderlərindən Arkadi Qukasyan və 366-cı alayın bölük komandiri, sonralar isə hərbi hissə komandirinin müavini olmuş Seyran Ohanyan idi.
Belə qərara gəldilər ki, 366-cı alayın bütün texnikası və şəxsi heyəti, ermənilərin Qarabağdakı bütün hərbi və quldur dəstələri döyüşməlidir.
Bir neçə gündən sonra Arkadi Qukasyan bizi toplayaraq bildirdi ki, 366-cı alayın bütün şəxsi heyəti və texnikası ilə razılaşdıq. Amma bu, bizə çox baha başa gəldi. Əmr belə verilmişdi: evlərdən, meyidlərin üstündən çıxan pul, qızıl hamısı bir yerə toplanmalıdır. Döyüş planı da alayın qərargahında hazırlanacaqdı. Hücum “Sumqayıt hadisələri”nin ildönümü günü başlanacaqdı…
Bizə, Əsgəran polisinin batalyonuna tapşırıq belə oldu ki, Əsgəran dəstəsinin yarısı yüksəkliklərdə mövqe tutaraq, Xocalı sakinləri koridorla çıxan zaman atəş açmalı, bir adamı da sağ buraxmamalıdır.
366-cı alayın təyyarələri camaatın yerini onlara bildirəcəkdi ki, onlar hansı istiqamətdə hərəkət etsinlər. Onlar öz postlarını Əsgəran, Naxçıvanik, Qarqar çayı, Şelli, Qaraqaya istiqamətində yerləşdirməyi qərarlaşdırdılar… və mənimlə də razılaşdırıldı ki, 366-cı alayın bütün texnikasından, o cümlədən ağır texnikadan Xocalı dayanmadan atəş altında saxlanılsın. Şəhərin altını-üstünə çevirsinlər. Sonra isə şəhərə hava limanı istiqamətində dörd tərəfdən girsinlər. Biz 366-cı alayın qərargahında olanda onlar bildirdilər ki, artıq alayın komandiri ilə son olaraq görüşüblər, daha elə bir problem qalmayıb ”
Qeyd edim ki, bu müdhiş hadisələr bəzi erməni döyüşçülərindin psixikasından da yan keçməmişdir. Beləki, Xocalı soyqırımında iştirak edən əsgərlərin beşi psixoloji xəstəliyə tutulmuş, biri isə özünü asaraq intihar etmişdir…
Yenə Samvelin dediklərini əlavə edirəm:
– İşğaldan iki ay sonra tərəfimizdən araşdırıldı ki, psixoloji xəstəliyə tutulan xəstələrin hamısı Xocalının işğalında iştirak edən erməni əsgərləri olub. Onlar işğaldan sonra Xocalıdakı evlərin zirzəmisindən meyidləri yığaraq yandırmaq və basdırmaqla məşğul olan əsgərlər imiş. Onlar, verilən göstərişlərə əməl edərək bəzi əsirləri diri-diri yandırdıqları zaman özləri də ciddi psixoloji sarsıntı keçiriblər.
Samvelin dediyinə görə, o, həmin əsgərlərin beşini şəxsən də tanıyır¬mış.
Samveldən soruşdum ki, insanları harada yandırmısınız, harada basdırmısınız? Söylədi ki, şəhərdən kənarda – hava limanından təxminən 4-5 yüz metr aralıda, bir də ki, “Fin evləri” deyilən yerdən bir az aralıda basdırmışıq.
O həmçinin danışdı ki, ekskavatorla çuxurlar qazılmışdı, meyidləri oraya ataraq yandırır, sonra da üstünü torpaqla örtürdülər. Hətta Xocalı şəhərinin yaxınlığında üç elə yer tanıdığını dedi.
Samvel Babayan onu da əlavə etdi ki, lazım gələrsə, beynəlxalq ekspertlər bu gün də gəlib qazıntı aparsalar, Xocalıdan min iki yüz metrlik məsafədə öz gözləri ilə hər şeyi görə bilər. Əgər bu ekspertlərə və beynəlxalq aləmə maraqlı olsaydı, Avropa Şurası və başqa təşkilatlar insan hüquqları üzrə araşdırma aparsaydı, bu hadisə barədə çox məlumat əldə edə bilərdi.
Zori Balayanın başqa bir həmkarı Livanli ermeni yazicisi isə belə yazır (”Xaç naminə” kitabında son dərəcə soyuqqanlıqla yazır:oz xalqinin terrorist oldugunu oz kitabinda gosterib “O şaxtalı qış günlərində biz yaxınlığındakı metrlərlə dərinliyi olan bataqlığı keçmək üçün ölülərdən körpü düzəltməli olduq. Mən meyidlərin üzərindən keçib getmək istəmirdim. Onda polkovnik-leytenant Ohanyan mənə işarə etdi ki, qorxmayım… Bu müharibənin qanunlarından biridir. Mən doqquz-on bir yaşlarındakı qan içində olan qızın sinəsi üstünə çıxdım və yeriməyə başladım. Mənim çəkmələrim və şalvarım qan içində idi. Və beləliklə, mən təxminən mindən çox meyidin üstündən keçdim.”
Həmin kitabın 62-63-cü səhifələrində müəllif yazır: “Mart ayının 2-də “Qaflan” adlı erməni qrupu (meyidlərin yandırılması ilə məşğul idi) (türklər) təxminən iki minə qədər meyid yığdı və onları ayrı-ayrı yığınlarla Xocalıdan bir neçə kilometr qərbdə yandırdı. Sonuncu yük maşınında on yaşlarında boynundan və əlindən yaralanan bir qız uşağı mənim nəzərimi cəlb etdi. Diqqətlə baxdığımda onun asta-asta nəfəs aldığını gördüm. Şaxtaya, çılpaqlığına və aldığı yaraların çoxluğuna baxmayaraq, uşaq hələ də yaşayırdı. Mən heç vaxt o uşagın ölümlə mübarizə aparan gözlərini unutmayacağam.
Sonra əsgərlərdən Tiqranyan adlı birisi onu qulağından tutaraq mazutlanmış leş yığınına tərəf sürüdü və daha sonra onları yandırdılar. Mən orda kiminsə kömək istəyərək çığırdığını eşitdim. Daha yeriyə bilmirdim. Ancaq mən bütün müqəddəslər tərəfindən lənətlənmiş türklərdən Şuşanı azad etmək istəyirdim. Ona görə də mən qayıtdım. Onlar isə özlərinin “Xaç naminə” yürüşlərini davam etdirdilər.”

***
Beləliklə, 366-cı alayın bütün gücündən istifadə edərək dinc əhaliyə qarşı divan tutulmuşdu.
Bəlli olduğu – şahid ifadələri ilə və rəsmi orqanlar tərəfindən təsdiqini tapdığı kimi, Xocalı qurbanları ilə bağlı məlumatları belədir:
613 nəfər öldürülüb;
Onlardan 63 nəfəri azyaşlı uşaq olub;
106 qadın işgəncəylə öldürülüb;
8 ailənin bütövlüklə məhv edilməsi faktı qeydə alınıb;
1273 nəfər girov götürülüb;
150 nəfərdən isə bu günə qədər də xəbər yoxdur;

Ermənilər satmaq məqsədilə girovların daxili orqanlarını
çıxarıb, özlərini isə yandırıblar.

***
129 nəfərdən ibarət zabit heyətli 366-cı alayın komandiri Zerquqarov Yuri Yuryeviç olub. Ştat üzrə sıravi əsgərlərin sayı 1800 nəfər olan, alayda (1992-ci ilin yanvar ayında) 630 rus əsgəri qalıbmış. 580 erməni əsgəri də burada yerləşdirilmisdir. Öz cinayətlərini ört-basdır etməyə tələsən 366-cı alayın komandiri və yüksək rütbəli zabit heyəti fevralın 28-də hərbi texnikanı Dağlıq Qarabağdan çıxartmaq əmrini alıb. Texnikanın böyük bir hissəsi erməni mayoru ( – o vaxtkı rütbəsi ilə desək) Seyran Ohanyanın tabeçiliyinə verilərək Xankəndində saxlanılıb…
Martın 2-də axşam saatlarında 523 nəfərdən ibarət şəxsi heyəti Gürcüstanda yerləşən Vaziyanın hərbi bazasına aparıblar. Martın 10-da isə marşal Şapoşnikovun əmri ilə 366-cı alay ləğv edilib.
O dövrdə, xüsusən də 26 fevral 1992-ci ildə 366-cı alayın bir neçə əsgəri verilən əmrlərə qarşı çıxaraq Azərbaycan tərəfinə keçmişdi. Hətta Azərbaycanlı mərhum jurnalist Cingiz Mustafayev onlardan müsahibə də almışdı. Azərbaycan proku-rorluğu onları dindirilmiş və alayın bütün şəxsi heyətinin və hərbi texnikasının Xocalı soyqırımında iştirak etdiyi sübuta yeti¬rilmişdir. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti, Ali Baş Komandan Heydər Əliyev 1 mart 1994-cü ildə bu haqda xüsusi Fərman vermiş, 26 fevral “Xocalı soyqırımı milli matəm günü” elan olunmuş, bu barədə bütün beynəlxalq təşkilatlara məlumat verilmişdir.
İndi hər il fevral ayının 26-sı Azərbaycan Respublikasında Xocalının soyqırım günü kimi qeyd olunur.

***
Bu hadisələrin əsl günahkarları Cenevrə Kon¬ven¬si¬ya¬sı¬nı, ümumdünya insan haqları bəyannaməsini, vətəndaş və si¬yasi hüquqlar barədə sazişi, fövqəladə vəziyyət və hərbi mü¬na¬qişə zamanı qadınların və uşaqların müdafiəsi bəyan¬na¬mə¬sini həyasız-casına pozmuşlar. Bu qatillər sonralar Ermənistan Respublikası¬na rəhbərlik edən Kocaryanlar, Qukasyanlar, Sarkisyanlar, Balayanlar, onların köməkçiləridir. Onlar beynəlxaq məhkəmə qarşısında cavab verərək layiqli cəzalarını alma¬yınca, bölgədə barışdan danışmaq çətin olacaq..!
…Rəsmi olaraq bildirilir ki, erməni əsirlyində olan azərbaycanlıların sayı 800 nəfərdir. Bu faktı oradan buraxılan əsirlər də təsdiq etmişdir.
Əsirlikdə olan yeddi nəfərdən ibarət bir ailədən iki nəfəri dəyişdirilib. Həmin o iki nəfər deyib ki, ailənin qalan beş üzvü də Ermənistandadır. Amma Ermənistan tərəfi bunun yalan olduğunu bildirir. Qırmızı Xaç Cəmiyyətinin o vaxtkı nümayəndələri də əsirlərlə görüşərək, onlar haqqında qeydlər aparıb. Ermə¬nistan tərəfi israrla orada azərbaycanlı əsirlərin olmadığını deyib.
Qarabağ müharibəsi dövründə əsir və girovlarla bağlı, əməliyyat-istintaq və axtarış qrupunda çox dəhşətli faktlar olub.

Əsirlər
Almaniya, Rusiya və Gürcüstanın hüquq müdafiəçilərindən ibarət əsir və girov götürülmüş şəxslərin azad edilməsi, itkin düşmüş şəxslərin axtarışı üzrə Beynəlxalq işçi Qrupunun üzvləri, eləcə də Beynəlxalq Qırmızı Xaç Komitəsi bu şəxslərdən bir qisminin həqiqətən də əsir götürülməsi barə¬də məlumatları təsdiq edir. Lakin sözügedən azərbaycanlıların taleyi bu günədək namə-lumdur.

Hüseynova Mehriban Allahverdi qızı – Xocalı şəhərinin işğalı zamanı üç azyaşlı uşağı ilə birlikdə girov götürülüb.
Əsirlikdən azad edilmiş Məmmədov Mayıl Məhəmmədəli oğlunun ifadəsinə görə, o, Mehribanı uşaqları ilə birlikdə Yerevan şəhərində istintaq təcridxanasında görüb. Lakin sonradan Şuşa şəhərinə aparılan Mayılın onlardan heç bir xəbəri olmayıb.
Erməni tərəfi Mehriban və onun uşaqlarının girov götürüldüyünü danmaqda, onların sonrakı taleyinə dair faktları bu günədək gizlətməkdədir.
Əmirova Xəzangül Təvəkkül qızı – Xocalı işğal olunan zaman erməni silahlıları onun ailəsini bütünlüklə girov götür-müşdür. Ermənilər Xəzangülün anası Rayanı, yeddi yaşlı bacısı Yeganəni və xalası Göyçəni güllələyib, atası Əmirov Təvəkkülü isə üstünə benzin tökərək yandırmışlar.
Erməni silahlı birləşmələri Xocavənd rayonunun işğalı zamanı (17.02.1992) Qaradağlı kəndindən girov götürdükləri 117 nəfər kənd sakinindən 80 nəfərə yaxınını yerindəcə güllələmişlər. Bu barədə kənd sakinləri Seyyur Xanlar oğlu Nağıyev, Şahruz Əmirxan oğlu Əliyev və digərləri şahidlik edirlər.
Xocavənd rayonu, Qaradağlı kənd sakini Həqiqət Yusif qızı Hüseynova 1992-ci ilin fevralında 10 nəfər həmkəndlisinin ermənilər tərəfindən diri-diri yandırılmasının şahidi olmuşdur.
Ağdam rayonunun keçmiş sakini, milliyyətcə rus olan, erməni əsirliyində hədsiz işgəncələrə məruz qalmış Vladimir İvanoviç Şevelyov 1993-cü ildə Ağdam rayonunun işğalı zamanı 89 yaşlı anası Vera Davıdovanın və ahıl yaşlı bacısı Svetlana İvanovnanın, eləcə də 58 yaşlı xəstə qardaşı Anatoli İvanoviçin ermənilər tərəfindən vəhşicəsinə öldürülüb, sonra yandırıldığını, Ağdam kanalının yanında saysız-hesabsız qadın və uşaq meyidi gördüyünü bildirir. Bundan əlavə Vladimir Şevelyov şahidlik edir ki, ermənilər Ağdam rayonunun işğalı zamanı oradakı ruhi xəstəxanada saxlanan 7 ruhi xəstəni, o cümlədən iki xəstə qadını girov götürmüşlər.
1930-cu il təvəllüdlü Ağdam rayon sakini Əli Rəsul oğlu Abbasov erməni girovluğunda mütəmadi olaraq döyülmüş, onun bədəninə siqaret basılaraq yandırılmışdır. Aldığı mənəvi və fiziki işgəncələrdən özünə gələ bilməyən Əli Abbasov erməni əsir-liyindən azad ediləndən bir müddət sonra vəfat etmişdir.
Yaralı vəziyyətdə əsir götürülmüş Əbdüləzim Məcnun oğlu Məmmədov rezin dəyənəklə döyülmüş, damarına benzin yeri-dilmiş, yaralarının qaysağı qopardılaraq ona əzab verilmiş, üstünə təlim keçmiş it buraxılmışdır.
Hərbi əsir Mayıl Məmmədəli oğlu Məmmədovun damarına dizel yanacağı yeridilmiş, sinəsi qızdırılmış xaçla dam¬ğalan¬mışdır.
16 fevral 1994-cü ildə Ermənistanın Xarici İşlər Nazirliyi guya qaçmağa cəhd edərkən atışma zamanı 8 azərbaycanlı hərbi əsirin öldürüldüyünü bəyan etmişdir. Bakıda meyidlər üzərində keçirilən məhkəmə tibbi ekspertizası zamanı Beynəlxalq Hüquq və Sosial Təbabət Akademiyası Rəyasət Heyətinin və Böyük Britaniyanın “Həkimlər insan hüquqları uğrunda” təşkilatının üzvü, professor Derek Paunder azərbaycanlı hərbi əsirlərin eyni silahdan (tapança) gicgah nahiyəsinə yaxın məsafədən açılan atəş nəticəsində qətlə yetirildiyini bildirmiş və əsirlərin guya “qaçmağa cəhd edərkən öldürülməsi” fikrini rədd etmişdir.
Kəlbəcər şəhəri işğal olunarkən 20 yaşlı Səmayə Kərimova 2 yaşlı uşağı – Kərimova Nurlanə ilə birlikdə girov götürül¬müşdür. Girovluqda olduğu müddətdə digər əsir və girovların, eləcə də qolundan yaralı vəziyyətdə girov götürülmüş körpə uşağı Nurlanənin üzləşdiyi əzablara, həmçinin özünün məruz qaldığı işgəncələrə dözməyən Səmayə 15 may 1993-cü il tarixdə özünə qəsd etmişdir.
İlham Nəsirov 1992-ci il iyulun 27-də Ağdərə uğ¬runda gedən döyüşlərdə başından, boynundan və çiynindən ya¬ralı vəziyyətdə ermənilər tərəfindən əsir götürülmüşdür. Av¬qust ayının 8-də Xankəndindən İlhamın ailəsinə zəng edil¬miş və onun Yerevanda Arakelyan familiyalı bir ermə¬ni¬nin evində saxlanıldığı bildirilmişdir. Ailə İlham Nəsirovun azad edilməsi üçün itkin düşmüş Şaqen Arakelyanın tapılıb qarşı tərəfə verilməsi şərtini irəli sürmüşdür. Bir ilə yaxın ac-susuz saxlanılan və distrofiya həddinə çatdırılan İ.Nəsirov sonradan Yerevan qospitalına yerləşdirilsə də, artıq ona kömək etmək mümkün olmamışdır. Qospitalın rəisi Ş.Arakelyanın 24 noyabr 1993-cü il tarixli, 06/134 saylı məktubunda da göstərdiyinə görə, İ.Nəsirov noyabrın 23-də kəskin kaxeksiya diaqnozundan vəfat etmişdir.
Heydər Heydərov Şuşa həbsxanasında saxlanıldığı müd-dətdə məruz qaldığı işgəncələrin və mütəmadi döyülmələrin təsi-rindən vəfat etmişdir.
Erməni əsirliyində ölmüş 20 yaşlı Fərhad Rəhman oğlu Atakişiyevin meyidinin qalıqlarının məhkəmə-tibbi ekspertizası sübut etmişdir ki, o, müntəzəm döyülmələr və ağır işgəncələr nəticəsində qətlə yetirilmişdir.
İmarət Məmişovanın ifadəsinə görə, o Kəlbəcər rayonunun işğalı zamanı iki azyaşlı uşağı ilə girov götürülmüşdür. İmarət Məmişovanın gözləri qarşısında ermənilər səkkiz mülki şəxsi, o cümlədən, onun səkkiz yaşlı oğlu Talehi güllələmiş və meyidləri yandırmışlar. Bundan sonra ermənilər onun özünü, 10 yaşlı oğlu Yadigarı, digər qadın, uşaq və qocaları Xankəndinə apararaq dəhşətli işgəncələrə məruz qoymuşlar.
Erməni girovluğundan 1994-cü ildə azad edilmiş Əh-mədovlar ailəsinin verdiyi ifadəyə görə, 17 avqust 1993-cü il tarixdə ermənilər Füzuli rayonu Qacar kəndinin 25-ədək dinc sakinini onların gözləri qarşısında güllələmişlər.
Erməni girovluğunda olmuş Həsən Məcid oğlu Hüseynov 1993-cü ildə Horadiz-Füzuli yolunda 40-adək dinc əhalinin ermənilər tərəfindən öldürüldüyünü bildirir.
61 yaşlı keçmiş girov Budaq Əli oğlu Alışanov erməni əsir-liyində 5 azərbaycanlının Drmbon kəndində (Dağlıq Qarabağ) ağır fiziki işlərdə qul kimi işlədilərək öldürdüyünün şahidi olmuşdur.
Erməni əsirliyində olan Xocalı şəhər sakini Faiq Şahmalı oğlu Əliməmmədov Gəncə şəhərinin adını “Kirovabad” de¬mə-diyinə görə, erməni hərbçisi tərəfindən güllələnmişdir. Bu barədə Zülfi İbrahim oğlu Məmmədov, Məmməd Cümşüd oğlu Məm-mədov və digərləri şahidlik edir.
Əsirlikdən azad edilmiş Zöhrab Nadir oğlu Heydərov 21 may 1993-cü il tarixdə Şuşa həbsxanasında 1973-cü il tə¬vəl¬lüdlü Zahid Nəsibulla oğlu Əmrullayevin erməni nəza¬rət¬çiləri tərə¬findən boğularaq qətlə yetirildiyini bildirmişdir.
Girovluqdan azad edilmiş Maşallah Bəndəliyev bildirmişdir ki, 1992-ci ilin mayında Xankəndində qarajda saxlanılarkən qarajın sahibi Mero və Sarkisyan Vazqen adlı digər erməni, bir nəfər adını bilmədiyi lal girova öncə müxtəlif dərəcəli işgəncələr vermiş, sonra isə onun başını kəsmişlər.
Eyni zamanda, əsirlikdə saxlandığı müddətdə minlərlə gü-nahsız azərbaycanlı ermənilər tərəfindən qətlə yetirilmiş, iş¬gən-cələrin təsirindən ölmüş, amansız rəftara məruz qalmaqla və ləyaqəti mütəmadi alçaldılmaqla özünüöldürmə dərəcəsinə çat-dırılmışdır. Erməni əsirliyində törədilmiş cinayətlərə dair faktlar Dövlət Komissiyasına bu gün də daxil olmaqdadır.
…Onların sayı minlərlədir. Əsir və itkin düşənlərin, girov götürülənlərin, işgəncələrə, təhqirlərə məruz qalanların… ləyaqəti tapdalananların sayı minlərlədir… Bu, onların bir qismidir.
Dağlıq Qarabağ və ətraf rayonların işğalı zamanı yüzlərlə azərbaycanlı Ermənistan silahlı qüvvələri tərəfindən girov götürülüb. Əsir və girovların vətənə qaytarılması üçün yaradılmış Dölət Komissiyası təkcə 1993-cü ilin yanvar ayına qədər 1885 əsir götürüləni və girov düşənləri qeydə alıb. Bunlardan 1092 nəfəri vətənə qaytarılıb. 793 nəfərin yeri dəqiq bilinməsə də, ermənilər onların əsir düşməsi faktını rədd etməkdədir. Dövlət Komissiyası bu gün 4959 nəfəri axtarmaqda davam edir…

***
Hələ SSRİ dövründə Azərbaycanın Dağlıq Qarabağ böl-gəsində yaşayan ermənilər Ermənistan Respublikası tərə¬findən provakasiya edilmişdi. Yerli azərbaycanlılara nisbətən çox az olan ermənilərin müstəqillik tələbləri 1989-cu ildən bəri silahlı mü-naqişəyə, nəhayətdə geniş işğalçılıq aktlarına səbəb oldu. Azər-baycan müstəqillik əldə etdikdən sonra isə bu münaqişə iki ölkə arasında müharibəyə çevrildi. Hal-hazırda Azərbaycanın Dağlıq Qarabağ da daxil və ona bitişik 13 rayonu Ermənistanın işğalı altındadır. İşğal altında olan ərazi Azərbaycanın ümumi ərazisinin 20%-ni təşkil edir. Silahlı münaqişə nəticəsində Dağlıq Qarabağ və ətraf rayonlardan milyondan artıq azərbaycanlı əhali öz yaşayış yerlərini tərk edib, 24 mindən çox insan həlak olub, 50 min nəfər yaralanıb və ya şikəst olub. Hazırda erməni tərəfin müntəzəm olaraq atəşkəsi pozması nəticəsində 10 mindən çox azərbaycanlı həlak olub.
İrəvanda “Milli vətəndaş təşəbbüsü” qurumu ictimai dinləmələr təşkil edib. Dinləmələr zamanı insan haqları üzrə müvəkkil Larisa Alaverdiyan çıxış edib və bir maraqlı fakt üzərində dayanıb – terror faktı üzərində..! Ondan soruşublar ki, ombudsmanın ən güclü silahı nədir? L.Alaverdiyan beynəlxalq praktikaya əsaslanaraq cavab verib ki: “abır-həyanın ortaya qoyulması”… Bu vaxt parlamentin vitse-spikeri Vaan Ovanesyan qəribə bir replika ilə çıxış edib: “Bizdə olmayan şeyi nə cür ortaya qoyacaqsınız?..

***
…Eləsə, gəlin birgə tarixə səyahət edək – ancaq faktların dili ilə… –
25 oktyabr 1981-ci ildə ermənilərin terrorçu “Asala” təş¬kilatı Parisdə türk konsulluğuna 1 nəfər mühafizəçinin ölümü ilə nəticələnən hücumda təqsirləndirilən “Asala” liderlərindən biri Monte Melkonyanın azad edilməsi və təşkilatın digər 4 nəfər üzvu ilə yaxşı rəftar olunması tələbilə 15 partlayıs törətdi və 1982-ci ilin yanvarında Melkonyan azadlıga buraxıldi, “Asala”nın digər 4 üzvünə isə çox yüngül cəzalar verildi.
Sual yaranır: Ermənilərin terror dilini anlayan və qəbul edən dünya bizim hüquq dilimizi niyə anlamır?
Monte Melkonyan “Avo” ləqəbli bu terrorçu erməni – ABŞ-nın Kaliforniya ştatında anadan olub. O, Livanda gedən vətəndaş müharibəsində xristian qüvvələr tərəfindən döyüşüb. Sonra türk ordusuna qarşı PKK-nın həyata keçidiyi əməliyyatlarda iştirak edib. 24 sentyabr 1984-cü ildə Parisdə türk səfirliyinə hücumu həyata keçirib. Bir neçə terror aktı törədib. 1983-cü ildə Parisdəki Orli hava limanında Türk Hava Yolları şirkəti qarşısında partlayış təşkil edib. Bu terror nəticəsində 5 nəfər həlak olub, 55 nəfər yaralanıb. 1985-ci ildə Melkonyan “ASALA” terror təşkilatı ilə birlikdə Fransa polisi tərəfindən həbs edilib. Ardınca, 15 partlayış faktı aşkar edilib. 1990-cı ildə Melkonyan Ermənistana gələrək terrorçu¬luq fəaliyyətini Dağlıq Qarabağda davam etdirib. Belə ki, ələ keçirilən azərbaycanlı əsir və girovları şəxsən qətlə yetirib, başlarını kəsib, benzin tökərək diri-diri yandırıb. – Özü və silahdaşları Xocalı soy¬qı¬rı¬mında qadınları, qocaları, uşaqları vəhşiliklə qətlə yetirib. Hətta, vaxtilə Qarabağda erməni separatçılığına baş¬çılıq edən Serj Sarkısyan və Robert Koçaryan da onunla he¬sablaşırmış.
Terrorçu “Avo”ya “müasir” Ermənistanda tuncdan heykəl qoyulub və (rəsmi ideologiyaya, ideoloji təşviqə uyğun olaraq) məktəblilər, təzə evlənənlər onun ziyarətinə aparılır… Və ona üç dəfə Ermənistanın Milli Qəhrəmanı adı verilib(?!).
(Haşiyə: Onu da xatırladaq ki, 1970-80-cı illərdə Macarıstanda – Budapeştdə rusiyalı yəhudilərə qarşı terror aksiyasının ASALA tərəfindən planlaş¬dırıldığı və bu planın əslində “Daşnaksütyun” partiyasının mərkəzi komitəsində hazırlandığı üzə çıxarılmışdır. Yəni Maca¬rıstanda terror toxumunu səpən (hələ 20-30 il öncə) məhz ermənilərin özləri olmuşdu.)
…Bəs həmin erməni terrorçusu 15 terror partlayışı törədib. Onlardan 4-nü boynuna alıbsa, onu Fransada necə azadlığa buraxıblar? – Məhkəmədə ermənilərin vəkili, Fransa parla¬men¬tinin deputatı imiş. Patrik Devecyan adlı bu erməni vəkil türk diplomatlarını qətlə yetirənlər barədə danışarkən, “hər kəs buna terror deyir, mən isə bunu müqavimət adlandırıram” – deyib. O, türk diplomatlarını qətlə yetirən bir çox erməninin əsas vəkili olub. P.Devecyan onları terrorçu deyil, sadəcə “fəal” adlandırıb. Və əlavə edib: “Mən inanıram ki, bütün dünyada əksər ermənilər bu iş üçün çalışır”. – Vəkilə, onun müdafiə etdiyi hər bir şeyə inanmaq lazım deyil. Bu onun işi deyil. Mən onları müdafiə edirəm, çünki onlar mənə və bütün erməni xalqına milli ləyaqət hissini qaytarıblar. Mən bu gənclərin üsyanını cox gözəl başa düşürəm, – deyə o, fəxrlə qeyd edib. – …Və bu “düşüncə”, bu “ideologiya” dövrümüzdə, demək olar, bütünlüklə Ermənistan dövlətinin rəsmi siyasətinə sirayət edib, onun “nüvə”sinə çevrilib… – Yuxarıda sadaladığımız dəhşətli faktların kökü, bax, belə “əsas”lara istinad edir…
Beləliklə, mən bir hüquq-mühafizə zabiti – asayişin keşiyində durmağa and içmiş şəxs, yaxınları, qohumları, dostlar Ermənistanın dövlət səviyyəsində dəstəklədiyi terror, soyqırım aktlarının, ümumən elan olunmamış müharibənin acı nəticələriniöz üzərində hiss edən vətəndaş olaraq, sənətin ülvi amallarına, ədəbiyyatın estetik dəyərlərinə sayğı duyan bir yazıçı, nəhayət bir insane olarq, bütün əlaqədar şəxslərdən, beynəlxalq qurumlardan, konkret olaraq, _______________________________-dan bu məsələyə hüquqi qiymət verməsyi, cinayətkarların cəzaya cəlb olunması məsə¬ləsinə baxmağı xahiş edirəm, insanlığın sabahı naminə tələb edirəm! – Qoy, bizdən sonrakı nəsillər terror, soyqırım görməsinlər!

Yazıçı Cəlaləddinin “27 ildən sonra” kitabını oxuyarkən
(Eyni adlı kitab Heydər Əliyev Fondunun vitse-prezidenti Leyla xanım Əliyevanın təşəbbüsü ilə keçirilən “Xocalıya ədalət” uluslararası kompaniyasına ithaf olunur.)
XX yüzilin ən dəhşətli qətliamlarından olan Xocalı faciəsi ilə bağlı son illər aparılan məqsədyönlü və geniş çalışmalar sonucunda bütün dünyada bu soyqırımı barədə obyektiv fikir, dürüst mövqe formalaşmağa başlayıb. Bu mövqe isə Azərbaycan dövlətinin, xüsusilə də ölkə Prezidenti İlham Əliyev cənablarının titanik fəaliyyəti ilə daha da böyüyərək xalqımızın haqq işinin bərqərar olmasına xidmət edir. Xocalı soyqırımı ilə bağlı Heydər Əliyev Fondunun, həmçinin Fondun vitse-prezidenti Leyla xanım Əliyevanın gördüyü böyük işlər isə ildən-ilə genişlənməkdədir.
Soyqırımı ilə bağlı son illər bir neçə bədii əsər yazılıb, kitablar nəşr olunub. Bu kitablardan biri də istedadlı yazıçı, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü, CƏLALƏDDİNin “27 ildən sonra” kitabıdır.
Yazıçının bildirdiyinə görə bu kitabı yazmaqda məqsədi havadarlarının köməyi ilə zaman-zaman xalqımıza qarşı soyqırım aktları, deportasiyalar həyata keçirmiş mənfur qonşularımız olan hayların (erməni millətçilərinin) təkcə Azərbaycan xalqına deyil, bəşəriyyətə yönəlik əməllərini bütün dünyaya bəyan etmək, baş vermiş dəhşətli faciənin miqyasını və detallarını göstərmək, gənc nəslə tariximizi dərindən öyrətmək, onları başımıza açılan oyunlardan agah etmək və bir daha düşmən hiyləsinə inanmamağa çağırmaqdır.
“27 ildən sonra” kitabında müəllifin iki əsəri “Silinməyən ləkə” və “24 ilin ölüsü” adlı romanları yer alıb. Hər iki əsərdə məmləkətimizin, sadə insanlarımızın başına açılan dəhşətli hadisələrdən bəhs olunur.
Əslində həm də bir-birinin davamı olan hər iki əsərdə ermənilərin dövlətimizə qarşı zaman-zaman həyata keçirdiyi çirkin siyasətin mahiyyəti gerçək həyat həqiqətləri ilə qələmə alınıb.
Onu qeyd etmək lazımdır ki, hər iki romanda müəllif öz iş təcrübəsi ərzində, topladığı, o cümlədən ermənilərin özündən əldə edə bildiyi məxfi məlumatlardan da ustalıqla istifadə edib. Yazıçı CƏLALƏDDİN hər iki romanda öz maraqlı ədəbi təhkiyyəsi ilə dolğun obrazlar yaratmaqla yanaşı həm də oxucunu arxası ilə apararaq, az qala hadisələrin canlı şahidinə çevirməyi bacarıb…
1992-ci ildəki anarxiya, qarşıdurma, vətəndaş müharibəsi ilə üz-üzə dayanan Azərbaycanın parçalanma təhlükəsi, mili ordunun olmaması, könüllü özünü mü¬dafiə dəstələrinin bir bir-biriylə konfliktdə olması da göstərilib. Bu konfliktdən ermənilərin istifadə etməsi, 20 faiz torpaqların alınması hərtərəfli surətdə əsərdə əks olunub.
Xalqın təkidli tələbi ilə Ulu öndər Heydər Əliyevin ikinci dəfə hakimiyyətə qayıdışı, nizami ordu quruculuğu, Azərbaycanı parçalamaq istəyən qüvvələrin darmadağın edilməsi də əsərdə dolğun həyat həqiqətləri və gerçək mənzərələrlə öz ifadəsini tapıb.
Əsərdə eyni zamanda ermənilərin təxribatı nəticəsində 1992-ci ildə “Talış-Muğan Respublikası ” yaradılması təhlükəsi, “sadvalçı” çevriliş etmək cəhdi və bütün bunların erməni lobbisi tərəfindən maliyyələşdirildiyi bədii-tarixi lövhələrlə aşkara çıxarılıb. Ümummilli liderin siyasi kursunun layiqli davamçısı İlham Əliyev cənablarının uğurlu daxili və xarici siyasəti aydın dillə qələmə alınıb. Əsərdə o da göstərilib ki, Azərbaycan bu gün dünya dövlətləri tərəfindən düzgün, layiqli mövqedən tanınır və söz sahibidir.
Bugün dünya ictimaiyyəti ermənilərin, Ermənistan dövlətinin necə terrorist olduğunu görür. Bununla belə, 2015-ci ildə dünya erməniləri (erməni diaspor və lobbi gücləri) qondarma “erməni soyqırımı”nın saxta 100 illiyinə hazırlaşır. Ermənilər qondarma “erməni soyqırımı” haqqında yüzlərlə film çəkmişlər. Son illər ermənilər Sumqayıt hadisələri ilə bağlı 6, Qarabağ müharibəsi ilə bağlı 30 film çəkmişlər..! Ermənilər dünya ictimaiyyətinə özlərini soyqırıma, terrora, blokadaya, diskriminasiyaya məruz qalmış (habelə… qədim mədəniyyətə sahib) yazıq xalq kimi gostərməkdədirlər. Bu baxımdan, “27 ildən sonra” kitabı ermənilərin özlərindən də alınmış məlumatlar əsasında yazılmış, erməni terrorunun bütün detallarını, açıqlamış əsər olaraq, xüsusi diqqət cəlb edir…
“27 ildən sonra” kitabının qəhrəmanı Səlim 1967-ci ildə Xocalıda anadan olub. O hərbi xidmətə çağrılır və sovet ordusu sıralarında Əfqanıstana göndərilir. Səlim yüksəklikdə minalanmış bir ərazini gözləyərkən BQXC-nin maşınının həmin əraziyə yaxınlaşdığını görüb, onları həmin təhlükəli ərazidən uzaqlaşdırır. Lakin BQXC-nın işçisi Covanninin həyatını xilas edə bilmir. Mina partlayarkən BQXC-nın işçiləri və Səlim sifət nahiyəsindən yaralanır. Və Səlimi Covanni bilərək onu ağır yaralı halda Almaniyaya müalicəyə göndərirlər. Əvəzində BQXC-nin işçisi Covanninin tikə-tikə olmuş meyidini Səlim bilərək dəfn üçün Xocalıya göndərirlər…
Səlimin uzun sürən müalicəsindən sonra yaddaşı pozulur. O, 27 il BQXC-da Covanni adı ilə çalışır. 27 ildən sonra BQXC-nın xətti ilə Qarabağa – oradan da Xocalıya yardım aparır. Anadan olduğu yerdə bulaqdan su içərkən yaddaşı özünə qayıdır.
Nəhayət, …dağıdılmış Xocalı qəbiristanlığında rus əsgəri paltarında öz başdaşını, qəbrini görür. Sonra Xocalıda öz evlərinə gələrək uşaqlıq illərini xatırlayır. – Qardaşlarının, ata-anasının necə ölməsini, Xocalının necə işğal olunmasını öyrənir… hadisələr bu süjet üzrə – daha da dramatikləşərək, gərəkdikcə “açılma”, gərəkdikcə “düyünlənmə” məqamlarına çataraq, finala gedir…

Müqəddəs “Qurani Kərim” də Şüara (şarilər) surəsində 224, 225, 226, 227 Allah Təala buyurub:
224.” (Müşrik və kafir) şairlərə gəlincə, onlara yalnız azğınlar uyar.”
225.”Məgər görmürsən ki, onlar hər bir vadidə sərgərdan gəzib dolaşırlar? (hər tərəfə meyl edir, birini yalandan mədh, digərini isə əbəs yerə həcv edirlər!)”
226.”Və onlar etmədikləri şeyləri deyirlər! (Onlar dediklərinin əksəriyyəti yalandir)”
227.”Ancaq iman gətirib yaxşı işlər görən, Allahı çox zikr edən və zülmə uğradıqdan sonra intiqamını alanlardan başqa! Zülm edənlər isə (öləndən sonra) hansı dönüşə dönəcəklərini (hara qayıdacaqlarını, aqibətlərinin necə olacağını, hansı inqilabla sarsılacaqalrını) mütləq biləcəklər!”
Bəli, Rəbbimiz bu ayəni əsasən bu günki bizim ədəbiyyat üçün nazil edib.İndi əksər yazarlarımız Allaha qarşı çıxır, Allahla istehza edir.Bu nə deməkdir… Onlara kim ixtiyar verib ki, hardan bu cür cəsarər yaranib ki, Allaha qarşı çıxırlar. Belələri ədəbiyyatda olub, ədəbiyyatdan bixəbər olanlardır.Bu bədbəxtlər o biri dünyalarını düşünmürlər görəsən? hər şeyin bu dünyada bitəcəyinimi sanirlar. Ay yazıqlar….
Kim olursan ol, sonda imanın olmasa ayaq altda qalan torpaq olacaqsan.
Susmaq olmaz bu azğın kafirlərin qarşısında.Çünki, onlar heç kimdir.Nəinki kim onlar heç nədilər. Allahı olmayan demek heç nəyi, heç kimi yoxdur deməkdir.Ya yazıqlar Allahı itirən nə tapdı ki, Allahı tapan nə itirdi ki.Belələrini qınamaq da olmaz. Onlar üzdən uzaq
insanlardı ki, Allah onların qəlblərinə qıfıl vurub.Axı Allah imanı hər bəndsinə vermir axi….
Gəlin yollarını azmış yox, imanlı şair olaq……

İnam ATA

HÜQUQ TƏLƏSİ

I. Təbii hüquq

“İnsanlar bir-birinə bərabərdir” – deyirlər.
Əslində isə insanlar bir-birinə yalnız maddi nöqteyi-nəzərdən bərabərdirlər.
Yəni hamı təbiətdən eyni dərəcədə bəhrələnə bilər, bəhrələnməlidir. Mənəvi cəhətdən insanlar bir-birinə bərabər deyillər. Bərabərlikdən danışırlar, həm də maddiyyatı ləyaqət ölçüsünə çevirirlər.
Maddi imtiyaz – cəmiyyətdə labüd şəkildə ictimai imtiyaz yaradır.
Maddiyyatdan ən çox bəhrələnən – cəmiyyətdə ən çox dəyərlənir.
Mənəvi ləyaqət maddi məziyyətə qurban verilir. Bərabərlikdən danışırlar – süni və eybəcər bərabərsizlik yaradırlar.

II. Vətəndaşlıq hüququ

“Mülkiyyət toxunulmazdır!” – deyirlər.
Mülkiyyəti əməkçinin əlindən alıb dövlətə verirlər. Mülkiyyət hamılaşır, əslində hamı mülkiyyətdən məhrum olur.
Mülkiyyətsizlərə mülkiyyət toxunulmazlığı haqqı verilir.
Mülkiyyəti geri qaytarmaq – cinayət sayılır.
“Dövlət mülkiyyəti toxunulmazdır!” – deyirlər.
Zəhmətkeşdən alınan mülkiyyətə – zəhmətkeş toxuna bilməz!
Mülkiyyətsizliyi əbədiləşdirirlər və mülki hüquqdan dəm vururlar.
Söz azadlığından danışırlar və naqis cəmiyyəti azad sözdən qoruyurlar.
“Cəmiyyətə toxunma!” – deyirlər.
“Naqisə naqis demə!” – deyirlər.
“Həqiqətdən azadsan!” – deyirlər.
“Vicdandan azadsan!” – deyirlər.
Azad seçkidən danışırlar.
Seçiciləri istədikləri səmtə sürürlər. Onların İdrak ehtiyaclarını söndürürlər, Mənəviyyat ehtiyaclarını söndürürlər, İradə ehtiyaclarını söndürürlər.
İstədiklərini seçdirirlər.
Etiqad azadlığından danışırlar. Ağılları, ürəkləri isə zəncirləyirlər – insanları “müstəqillik buxovundan” azad edirlər.
Etiqad azadlığından azad edirlər.

III. Beynəlxalq hüquq

Ərazi toxunulmazlığından danışırlar. “Bir xalq digər xalqın ərazisini Zəbt edə bilməz!” deyirlər. Sonra da Zəbt eləmək zəruriyyəti yaradırlar, Zəbt eləmək tələbatı yaradırlar, Zəbt eləmək ədaləti yaradırlar.
Özgə ərazisi zəbt olunur, ancaq quldur – cinayətkar sayılmır!
“Bir xalq digər xalqın azadlığına qəsd edə bilməz!” – deyirlər. Sonra da Qəsdin ləyaqətindən, mərifətindən, məhəbbətindən dəm vururlar.
Xalqları azadlıqdan məhrum edirlər, ancaq cinayətkar sayılmırlar!
“Bir xalq başqa xalqın daxili işlərinə qarışmamalıdır!” – deyirlər. Sonra da “sübut edirlər” ki, “Zorakı müdaxilə – gərəklidir, labüddür, fədakarlıqdır!
Deyirlər ki, bir xalq başqa xalqın ictimai quruluşu əleyhinə təxribat əməliyyatı aparmamalıdır! Sonra da “sübut edirlər” ki, Təxribat olmasa, özgə xalq məhv olar, bu əməliyyat – əslində nicatdır!..
Bəşəriyyət hüquq tələsinə düşüb – çıxa bilmir…

Azərbaycanın Mədəniyyət və Ədəbiyyat Portalı 2012-ci il fevral ayının 14-də Bakı şəhərində “Çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatının inkişafına dəstək” layihəsi çərçivəsində yaradılıb.Azərbaycanın Mədəniyyət və Ədəbiyyat Portalı Azərbaycan Ədəbi Elektron Məkanında özünəməxsus yer tutan həm mədəniyyət, həm də ədəbiyyat portallarından bir çox spesifik xüsusiyyətləri ilə fərqlənir.Azərbaycanın Mədəniyyət və Ədəbiyyat Portalını səciyyələndirən əsas səciyyəvi xüsusiyyətlərdən biri portalda eyni zamanda həm mədəniyyət (qəzetlərin, jurnalların, kitabların nəşri, ədəbi-bədii tədbirlərin, məclislərin düzənlənməsi), həm də ədəbiyyat (özkeçmişin,ədəbi-bədii nümunələrin, poeziya örnəklərinin, məqalələrinin, nəsr, dramaturgiya nümunələrinin nəşri) məlumatlarının yerləşdirilməsidir.Digər səciyyəvi xüsusiyyətlərindən biri də həm Bakı, həm də Sumqayıt şəhərlərində dərc olunan müxtəlif mətbu orqanlarla əməkdaşlıq əlaqələrinin saxlanılmasıdır. Azərbaycanın Mədəniyyət və Ədəbiyyat Portalı Azərbaycan Respublikasıın Prezidenti yanında Qeyri-Hökümət Təşkilatlarına Dövlət Dəstəyi Şurası tərəfindən maliyyələşdirilən Dünya Gənc Türk Yazarlar Birliyi tərəfindən həyata keçirilən “Gənc yazarlara dəstək”, “Yeni nəsil Azərbaycan ədəbiyyatının təbliği”, Azərbaycan Respublikası Gənclər-İdman Nazirliyi tərəfindən maliyyələşdirliən “Bölgələrdə yaşatan yaradıcı gənclərlə görüşlər”, “Gənc Yazarların Bakı görüşü” layihələrini dəstəkləməkdədir. Azərbaycanın Mədəniyyət və Ədəbiyyat Portalı Azərbaycan türkcəsində və Türkiyə türkcəsində ədəbi-bədii yaradıcılıqla məşğul olan yazarlar haqqında yeni məlumat hazırlayıb öz səhifələrində dərc edərək sosial şəbəkədə ictimaiyyətin nəzərinə çatdırır.Eyni zamanda Portala əlavə olunan müəllifin tərcümeyi-halı, şəkli, şeiri, məqaləsi, romanı, hekayəsi və digər nümunələri dərc olunmaq üçün Bakı və Sumqayıt şəhərlərində fəaliyyət göstərən həm mətbu, həm də elektron orqanlara-”Sözün Sehri”, “Möhtəşəm Azərbaycan”, “Yeganə Yol”, “Elimiz.Günümüz”,”Təzadlar”, “Azad Qələm”, “İlham Çeşməsi”, “Ədəbiyyat naminə” qəzetlərinə, “Ali Ziya”, “Muğanın səsi”, dərgilərinə-jurnallarına, Azərbaycan Ədəbi Elekton Məkanında-Dünya Gənc Türk Yazarlar Birliyinin elektron orqanlarına (dgtyb.org və bizimyazi.com) göndərir. Azərbaycanın Mədəniyyət və Ədəbiyyat Portalı hər həftə bölgələrdə yaşayan bir neçə gənc yazarı sosial şəbəkədə ictimaiyyətin nəzərinə çatdırmaq üçün yeni məlumat hazırlayıb öz səhifələrində dərc edir.Portalın Redaksiya, Yaradıcı, Nümayəndə Heyətlərinin üzvlərinin ədəbi-bədii nümunələri, poeziya örnəkləri, məqalələri yeni bir həftədə bir səhifə ayrımaqla əsas səhifəyə əlavə olunur. 2013-cü ildə Azərbaycan Respublikası Gənclər-İdman Nazirliyi tərəfindən maliyyələşdirilən və Dünya Gənc Türk Yazarlar Birliyi tərəfindən həyata keçirilən “Gənc Yazarların Bakı görüşü” layihə çərçivəsində “Nurlan” nəşriyyatı tərəfindən nəşr olunan “Çağdaş Azərbaycan ədəbi qurumları” kitabının “Azərbaycan Ədəbi Elektron Məkanı” bölməsində Azərbaycanın Mədəniyyət və Ədəbiyyat Portalı haqqında olan bilgilər yer alıb. Azərbaycanın Mədəniyyət və Ədəbiyyat Portalının elektron poçtuna göndərilən məktub Portal Rəhbəri tərəfindən yoxlanıldıqdan sonra ( ölçü 12, şrift Times New Roman) əsas səhifəyə yeni məlumat kimi əlavə olunur.Daha sonra isə sosial şəbəkə vasitəsilə insanların nəzərinə çatdırılır.Portal “Əsas səhifə”, “Azərbaycan ədəbiyyatı”, “Türkiyə ədəbiyyatı”, “Publisistika”, “Elektron kitablar” bölmələrinə malikdir. Həftə ərzində məlumatlar yenilənir. Ən önəmli layihələri: 1.”Çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatının inkişafına dəstək”; 2.”Çağdaş Türkiyə ədəbiyyatının inkişafına dəstək”; 3.”Azərbaycanın istedadlı gənc yazarlarına dəstək”; 4.“Azərbaycanlı-Türkiyəli yazarların ictimaiyyətə çatdırılması”; 5.“Bölgə yazarlarının ictimaiyyətə çatdırılması”. Dərin hörmət və ehtiramla: Kənan AYDINOĞLU. Azərbaycanın Mədəniyyət və Ədəbiyyat Portalının Rəhbəri. 21 avqust, 2013.Bakı şəhəri. Azərbaycan Azərbaycanın Mədəniyyət və Ədəbiyyat Portalı Sayt Rəhbəri: Kənan AYDINOĞLU Vebsayt: http://edebiyyat-az.com E-mail: office@edebiyyat-az.com Tel: ( 051) 785 44 33; (051) 795 44 33

Sesiz gedişini izlədikcə həyatın boğulur insan tənhalıqda ya sevincə həsrət qalırsan yada qəmli pəncərədən boylanırsan.Ətrafında milyon insan olsa belə yoxluğunu anlayrsan .Baxırsan, düşünürsən, xəyala dalırsan qurduğun bütün arzuları bir bir dilində sadalayırsan . Mən niyə gec qaldım ya o məndən öncə doğulmalıydı ya da mən ondan sonra sevilməliydim.Bəzən bu qoca dünyanın bütün yükünü daşıdığını sanırsan amma anlamırsan bu həyatın məntiqli bir açıqlaması olsa belə sən nələrəsə çoxdan gec qalmısan.
Qorxmuram ömrümün yalnızlığından tək qorxduğum tanrıdan sevgidən və birdə əzizlərimdən uzaq olan soyuq baxışlardan qorxuram bu həyatda. Bilirəm uzun uzun yazsam belə alınmır yəqin məndə yalnış duyğuların yalnış əsirinə çevrilmişəm hafizəmdə amma zaman buraxdığım heçnə məni gələcəyə aparmırki ya çıxıb getsəmdə səni başqa yerdə sevməyəcəyimdən əmin deyiləm çünki sən mənimləsən harda olsam belə. Bilirəm güvəndən ötə qürur var və qürurdan sonra inam amma bunlar cəmləşməsə yenədə isdəyimdə yanılıram. Gələcəkdir bir gələcək üzümə günəşdə gülümsəyəcək hər şey dəyişəcək , otlar bitəcək günlər ötəcək agrılar keçəcək insanların çoxu yenidən sevəcək amma mən xaric bilirsənmi niyə çünkü insan bir gün bir yerdə ya birini ölümdən ötə sevəcək ya da həmişəlik çəkib gedəcək…………………

İqtisadi böhranın hökm sürdüyü bir dövrdə İraq və Əfqanıstandakı müharibələrə müdaxilə edərək silah-sursatını, raketlərini, əsgərlərini, gəmilərini istifadə edən, lakin gözlədiyi mənfəəti əldə edə bilməyən super bir qüvvəni yenidən ələ keçirtmək, şübhəsiz, asan deyildi. Buşun hakimiyyəti dövründə amerikalılar Yaxın Şərqin zülm, nifrət və müharibə üzünü görmüş, tanımadıqları torpaqlarda övladlarını itirmişdilər. Müharibədən qayıdanlar isə dərin psixoloji problemlər yaşamışdılar. Amerika xalqı bu əziyyətlərin sona çatmasını istəyir, Yaxın Şərqdən çəkilməyi əmr edən bir lider arzulayırdılar. Məhz bu dövrdə Obama hakimiyyətə gəldi.
Yaxın Şərqdən çəkilmək bura hücum etmək qədər asan olmadı. ABŞ-ın müttəfiqi olan dost ölkələr, qoyulan investisiyalar, neft və silah müqavilələri, Yaxın Şərqin hər tərəfində yaradılmış hərbi bazalar, İraq və Əfqanıstandakı xarabalıqlar Amerikanı buradan asanlıqla ayıra bilmirdi. Bütün bunlara baxmayaraq, Obama hökuməti bu ölkələrdən uzaqlaşmağa cəhd göstərdi. İraqdan çəkildi. Lakin Ərəb Baharı Yaxın Şərqdəki vəziyyəti daha da ağırlaşdırdı. Bu, Amerikanın cəhdini çətinləşdirirdi. ABŞ-ı günahlandıran insanlar çıxış yolunu yenə bu dövlətdən gözləyirdilər. Misirdə də, Suriyada da bu super qüvvənin problemləri həll edəcəyi düşünülürdü. Beləliklə, ABŞ Yaxın Şərqdə hegemonluğunu qoruyub saxlayan, lakin heç bir problemə qarışmayan bir siyasətlə hər iki ölkədən uzaqlaşdı.
Misir, Suriya, Liviya, İraq, Əfqanıstan və Pakistanda vəziyyətin ağırlaşdığı və Yaxın Şərqin parçalanma ssenariləri ilə üzləşdiyi bir vaxtda Buşun hakimiyyət dövründəki kiçik qruplaşmalar Obamanın qarşısına qüvvətlənmiş, silah və insan gücünü qat-qat artırmış, nifrət püskürən böyük radikal qruplar kimi çıxdılar. Uzun müddət Amerikanın radikal qrupları susdurmağa qadir olduğu güman edilirdi. Lakin dünyadakı siyasi vəziyyət dəyişdi və radikallar güclənərək Amerikaya meydan oxumağa başladılar.
Yaxın Şərqdəki müharibələrdə milyonlarla dollar xərcləyərək iqtisadi böhrana sürüklənən Amerika artıq bu ölkələrdə “düşmən” kimi qəbul edilir. Əl-Qaidənin İraqda həyata keçirdiyi terror aktları daima Amerikanın bu ölkəni işğalı ilə əlaqələndirilir. Əfqanıstan və Pakistanda isə Amerikanın zahirən Taliban qruplaşması ilə düşmən olduğu, əslində isə bu qruplaşmanı hərtərəfli təmin etdiyi güman edilir. Məsum insanların ölümünə səbəb olan terror aktları isə xalqın Talibana deyil, Amerikaya nifrətinin artırır.
Vəziyyəti getdikcə ağırlaşan Yaxın Şərqdən əsgərləri geri çəkib, xərcləri azaltmaq və bölgədə pilotsuz təyyarələrlə nizam yaratmaq ideyası həm Amerikanın super qüvvə mövqeyini təhlükə altına saldı, həm də Obama siyasətininin zəif cəhətlərini ortaya qoydu. Obamanın məqsədi Buşun Yaxın Şərqdə Amerikaya qarşı yaratdığı nifrəti aradan qaldırmaq idi. Düşünürdü ki, bir neçə taktika ilə radikalizmi təsirsiz vəziyyətə gətirəcək. Bəlkə də məhz bu ideya onu aldatdı.
Hərbi müdaxilələr radikalizmi daha da gücləndirir. Pilotsuz təyyarələr daha çox raket atır və daha çox məsumu qətlə yetirir. Nəticədə, Amerikaya nifrət qat-qat böyüyür. Amerika bu strategiya ilə heç vaxt qazanmaz, ancaq məğlub olar.
Hazırda Obama dünya siyasətçilərinin mühüm simalarından biridir. Ağıllı və bacarıqlı dövlət başçısıdır. Bu kritik vəziyyəti lehinə çevirməli və bu mesajı mütləq nəzərə almalıdır:
Radikalizm din adı altında ortaya çıxır, gücü də məhz buradan qaynaqlanır. Sürətlə yayılır və asanlıqla ölümə hazır, gözünü qan bürümüş tərəfdarlar toplayır. Ən böyük səhvi isə yanlış din anlayışına yiyələnməsidir. Bir radikalın öyrəndiyi din ona nifrət qazandırır və bütün fəaliyyətləri bu nifrət üzərində qurulur. Öyrəndiyi dinin qanunlarına sözsüz tabe olur. Nifrətə layiq gördüyü insanlardan var gücü ilə nifrət edir, qorumalı olduqlarını canını ortaya qoyaraq qoruyur, lazım bildikdə öldürür, lazım bildikdə isə ölür. Onun bu qətiyyətinə səbəb isə əlindəki silah deyil, beynindəki inancdır. Beləliklə, ona qalib gəlməyin yolu silahına silahla deyil, səhv, xurafat dolu inancına həqiqi İslam dini ilə cavab verməkdir.
Burada ən mühüm məqam isə ondan ibarətdir ki, radikalın öyrəndiyi bu din İslam dini deyil. Lakin radikalizmin qurbanı olan şəxs bunun fərqində olmur və öyrəndiklərini əsl İslam dini hesab edir.
Radikalizmə qalib gəlmək üçün əlimizdə çox güclü silahımız var: həqiqi İslam. Qurandakı İslam sevgini, sülhü tərənnüm edir. Təkcə müsəlmanları deyil, bütün bəşəriyyəti sevgiyə dəvət edir. Radikalizmdəki nifrət, öldürmə arzusu Quranda yoxdur. Radikalın Qurandan bixəbər olması problemin əsas qaynağıdır. Əgər İslam dinini Qurandan mənimsəsə bütün qətiyyəti ilə həqiqi İslamın əmrlərini yerinə yetirəcək.
Obama həm öz ölkəsində, həm də Yaxın Şərqdə sülhün bərqərar olmağını istəyir. Amerika super qüvvə kimi qalmağı qarşısına məqsəd qoyubsa, yanlış din anlayışını aradan qaldırmalı və həqiqi İslam dininin bölgəyə hakim olmasına zəmin yaratmalıdır. Yaxın Şərqdə Qurana səmimi iman gətirən müsəlmanlar hər zaman belə bir ittifaqa hazırdırlar. Amerikanın dəstəyi ilə maarifləndirmə siyasəti qısa vaxtda hər yeri əhatələyər. Bunun üçün silahlanmağa, bazalar yaratmağa, milyardlarla dollar xərcləməyə ehtiyac yoxdur. Ziyalı və ağıllı müsəlmanlarla birlikdə maarifləndirmə sistemi hazırlamaq çox asandır. Bu, Obama və Amerikanın tək çıxış yoludur. Bu çağırışa qulaq verməklə dünyanı başqa bir dünyaya çevirmək mümkündür.

Adnan Oktarın Arab News ve Pakistan Observer’də nəşr olunan yazısı:
http://www.arabnews.com/news/513676

Milli ədəbiyyatımızda İnsan konsepsiyası və onun inkişaf istiqamətləri

Rövşən Məmmədov
Sumqayıt Dövlət Universiteti / Azərbaycan

XX əsrin 60-cı illəri və bu dövrdə təşşəkkül tapmış ədəbiyyat. Bu dövrün ədəbiyyatı dövrü mətbuatda, ədəbi tənqiddə və elmi araşdırmalarda kifayət qədər araşdırılmış, haqqında olduqca geniş şərhlər verilmiş və təhlillər aparılmışdır. Nədir bu dövrün nəsrini əlamətdar edən… Bu illər nəsrinin, hər şeydən əvvəl İNSANa diqqəti dərinləşdi. Bunun məhz belə olduğunu demək, bəlkə də, hələ heç nə demək deyil, axı İnsan elə həmişə ədəbiyyatın diqqət mərkəzində olub. Ancaq məsələ burasındadır ki, “altımışıncılar” bədii ədəbiyyata bu mövzunu yeni mövzu, yeni problem kimi yenidən daxil etdilər. Söhbət – şəxsiyyətə, fərdə, mənəvi-psixoloji “daxil”ə, “Mən”ə artan bədii maraqdan gedir, mənəvi potensialı birbaşa “ictimai system” kimi yox, daha əvvəl vicdani etik səltənət, əxlaq mehrabı kimi açan bədii təhlil və tədqiqatdan gedir.
İnsan konsepsiyası mürəkkəb məsələ olduğundan onu fəlsəfi, sosial-siyasi, ideoloji istiqamətdə təhlilə cəlb edənlər, bu məsələ barədə bir-birindən fərqli elmi fikirlər söyləyənlər olsa da, onun sənətin başlıca amili olduğu inkar edilməzdir. Ədəbiyyat illərin, yüzillərin sınağından keçərək sübut etmişdir ki, onun əsas təsvir obyekti də, gələcəyə yönələn inkişaf istiqamətləri də insane üzərində qurulmuşdur.
Qeyd etmək lazımdır ki, ədəbiyyat insan talelərinin, insan münasibətlərinin məcmusudur. Ədəbiyyatda insan problemi, eyni zamanda qəhrəman problemidir, şəxsiyyət sənətkarın və bədii obrazın xarakteri, yazarın-qəhrəmanın estetik idealı məsələsidir. İnsan cəmiyyətdə şəxsiyyət kimi, xarakter formalaşmasında, inkişaf etməsində ədəbiyyatın rolu müqayisəedilməz dərəcədə misilsizdir.
Ədəbiyyat insan məsələsi, cəmiyyətdə şəxsiyyətin rolu, insanın azadlıqları problemi ilə bağlıdır. İnsanın həyatı, davranışı, fəaliyyəti, digərlərinə münasibəti cəmiyyət daxilində mövcud olduguna görə bu problem eyni zamanda ictimai anlam qazanır. Cəmiyyətdəki insan-cəmiyyət, cəmiyyət-fərd məsələsi də eyni zamanda ədəbiyyatın əsas təsvir obyektidir. Fərd kimi insanın daxili “Mən”i, onun sosial-psixoloji dərki, bu “Mən”in cəmiyyətdəki mürəkkəb münasibətlərinin üzə çıxarılması hər zaman yazarları dərindən düşündürmüşdür. Ədəbi qəhrəmanın bu münasibətlərdən doğan fərdi iztirabları cəmiyyətlə şəxsiyyət arasındakı mövcud dramatizmi müəyyənləşdirir.
İnsanın cəmiyyətdə tutduğu yer, mövqe, onun dövrü, ictimai-siyasi münasibətlər sistemi ilə sıx bağlıdır. Şəxsiyyət ictimai-siyasi və mənəvi mühitlə formalaşdığına görə onun mənəvi yetkinliyi və özünüdərki də bu makro mühit içərisində müəyyənləşir. Zamanın və dövrün, ictimai-siyasi quruluşun, idarəetmə sisteminin insan üzərindəki təsirləri, insanın təklənməsi, ondakı inam vı inamsızlıq, davranışında mütiləşmə və yaxud mübarizləşmə, döyüşkənlik hisslərinin artması kimi keyfiyyətlərə dolması 60-cı illərdə ədəbi prosesə ciddi təsir göstərirdi. İnsanın bu mühüm, dərin prosesdəki dəyişmələrini əks etdirmək, bədii üsullarda canlandırmaq yazarda daha yeni axtarışlar və təsvir üsulları tapmaq meylini gücləndirirdi. Ümumiyyətlə, insan və ətraf mühit arasındakı sosial-siyasi münasibətlər kifayət qədər ciddi problemdir və ədəbi prosesin inkişafında çox mühüm yer tutur.
İnsani münasibətlər, şəxsiyyətlərarası ünsiyyət, məhəbbət, konflikt, narazılıq və ziddiyyətlər ədəbi aləmdə xüsusi diqqət çəkən məsələdir. Ədəbi qəhrəmanın xarakterinin üzə çıxarılması, onun yetkinləşməsi, obraz kimi bədii dəyər qazanması şəxsiyyətlərarası münasibətlər arasında mümkün olur. Ədəbi qəhrəmanın şəxsiyyətinin formalaşması həyat mövqeyinin müəyyənləşməsi də bu məsələ ilə bağlıdır. Məhz buna görə çağdaş insanın daxili-psixoloji aləmi 60-cı illər ədəbi mühitində daha çox zəruri hesab edilirdi.
Ədəbi qəhrəmanların təkamül prosesinin izlənməsi göstərir ki, o dövrün ədəbi cərəyanları və ədəbi prosesi qəhrəmanların hərəkət və davranışına, psixikasına, düşüncə tərzinə, intellektual durumuna, ictimai varlıq kimi fəaliyyəyinə ciddi təsir göstərmiş və onun taleyinə mühüm yeniliklər gətirmişdi. XX əsrin modern baxışları, daxili-mənəvi, lirik-psixoloji düşüncələrə qayıdış, insanın mücərrəd taleyinin, insani ziddiyyətlərin qabarəq şəkildə üzə çıxarılması, bir tərəfdən sevgi və idealların genişliyi, digər tərəfdən fərdin-insanın imkanlarının məhdudluğu fərdi təklənmə və cəmiyyətdən təcrid olunma və s. kimi durumlar ədəbi şəxsiyyət və qəhrəman konsepsiyasının xüsusi çəkisinin nə qədər artdığını göstərirdi.
60-cı illər ədəbi prosesində diqqəti çəkən cəhətlərdən biri də fərdiləşmiş insan konsepsiyası, yəni çağdaş insanın mikromühitinin təsvirinə diqqətin artması idi. Sadə adamlarən bədii obrazının yaradılması, onların sadə, adi həyatının böyük təsvir obyektinə çevrilmişdi, qapalı həyatlarının aşkar canlandırılması geniş hal almışdı. Bu cəhət cəmiyyəti, bütövlükdə isə insan həyatını canlandırmaq baxımından qeyd edilən dövrdə prioritet sayılırdı. Ədəbiyyatın bu yöndəki axtarışları insanların daxili aləminə, mənəvi aləminə pəncərə açmağa zəmin yaradırdı. Ona görə də, yazılan roman, povest və özəlliklə də, hekayələrdə zahiri əlamətlərin təsvirindən çox, mənəvi aləmin təsvirinə üstünlük verilirdi. Bu proses özlüyündə bədii təsvirdə şəxsiyyətin daxili-mənəvi üfüqlərini genişləndir.
Ümumiyyətlə, bədii ədəbiyyatda insanın xarakterinin konfliktlərdə və mübarizələrdə formalaşdığı adi həqiqətdir. Lakin düşdüyü mühitdə konfliktlərin müxtəlifliyi, ziddiyyətlərin kəskinliyi, mübarizənin daha da güclü olduğu zamanlarda imkanların daxilində mübarizə aparır. Universal insan tipini fərqləndirən cəhət odur ki, burada insan, bəzən təbii imkanlardan daha artıq gücə malik olur. Burada söhbət təbii ki, fiziki gücdən deyil, mənəvi-psixoloji, daxili intellektual səviyyədən söhbət gedir.
Ədəbiyyatda insan konsepsiyası çox mürəkkəb anlayışdır. Dövr və mühitlə əlaqədar olaraq, insanın inkişaf prosesi, şəxsiyyətin tərəqqisi, mənəvi zənginləşməsi, daxili duyğulardakı oyanışlar və dirçəliş, ondakı intellektual və emosional-psixoloji imkanların genişlənməsi və s. kimi problemlər bu konsepsiyanın önəmli özəlliklərindəndir. Çağdaş insanın şəxsiyyət kimi formalaşması, xarakterinin müəyyənləşməsi üçün ədəbi proses önəmli vasitədir. Ədəbi proses insanları bədiiləşdirir və beləliklə də, bədii təsvir obyektinə çevrilən insan əbədilik qazanır.
Bu dövrün ədəbi nəsli geniş miqyaslı problemi daxili-şəxsi təhlilin və qiymətin güzgüsündə təsvir etdilər. Beləliklə də, şəxsiyyətlə cəmiyyət arasında qarşılıqlı sosial və əxlaqi əlaqə, hadisənin obyektiv mənası ilə onun fərdi şüurdakı qeyri-standart inikası kimi aktual ədəbi problemlər nəsrdə yeni estetik baxış və ölçü, əlavə ideya-fəlsəfi çalar kəsb etdi.
Cəmiyyətin yeni inkişaf mərhələsində insanın dairəsinin daha da genişlənməsi ədəbi prosesdə daha dolğun, daha real insan xarakterlərinin yaradılmasını tələb edir. Yeni insanın ictimai və mənəvi mühitdə hərtərəfli, inandırıcılıqla təsviri, ictimai və sosial durumların analitik təhlilinin dərinləşməsi, təsvirdə üslub rəngarəngliyinin artması da, məhz şəxsiyyətin sosial-mənəvi aləminin zənginləşməsi ilı bağlıdır.
Mövcud obyektiv dəyişikliklər zəminində həyat və insan amilləri arasındakı qarşılıqlı münasibətlərinin mürəkkəbləşməsi insanların xarakterinə də ciddi təsir göstərirdi. Bütün bunları genişliyi və mürəkkəbliyi ilə aşkar etmək üçün yeni bədii vasitələr, təsvir formaları axtarılırdı.
İnsanın daxili mənəvi aləminin getdikcə zənginləşməsi, şəxsiyyətlərarası münasibətlərin dərinləşməsi nəticəsində, 60-cı illər milli ədəbiyyatımızda çağdaş insan xarakterinin daha geniş təsviri çətinləşmişdi. Bu problem yazıçı təsvirlərinin daha da təkmilləşməsini, təsvir ustalığının artırılmasını, həyati proseslər içərisindən ümumi və fərdi özəlliklərin ayırd edilib bədii təhlil süzgəcindən keçirilməsini tələb edirdi. Keçmiş dövrlərdəki ədəbiyyatlardan fərqli olaraq, adı çəkilən dövrdə mənəvi aləmin təsvirinə, həyat hadisələrinin daxili-psixoloji, daha tez-tez isə fəlsəfi düşüncələrdə canlandırılmasına üstünlük verilirdi.
İnsan xarakterinin bədii əsərdə hadisələrin qeyri-müəyyən axınında deyil, xarakterik hadisələrin qanunauyğun inkişafı prosesində, həyati konfliktlər və durumlar içərisində müəyyənləşdiyi məlumdur. Kəskin süjet daxilində hadisələrin bir-birini əvəz etməsi və ədəbi “qabartmalar” vasitəsi ilə diqqətin cəlb edilməsi insanların birtərəfli, sxematik təsvirinə gətirib çıxararsa (belə halda insan-obraz hadisələri davam etdirən vasitə rolunu oynayır, yəni hadisə əsas, insan və onun xarakteri ikinci dərəcəli əhəmiyyət kəsb edir), həyati hadisələr içərisində insanın psixoloji dəyişmələrinin verilməsi, hadisələrin obrazı bütövləşdirən vasitə kimi səciyyələndirilməsi, yəni hadisə əsərdə psixoloji aləmi müəyyənləşdirən vasitə olur, insanın xarakteri əsərdəki bütün obrazların qarşılıqlı əlaqələri fonunda açılır. Həyat ziddiyyətlərinin (ictimai, təsərrüfat-iqtisadi, ailə-məişət və s.), insani münasibətlərin mürəkkəbliyi, hər gün qəbul edilən informasiyaların artması, müxtəlif ideoloji təsirlər ədəbi müşahidələrin intensiv inkişafını və sayıqlığını zəruriləşdirir.
İnsanlararası münasibətlərin ətraf mühitə təsirinin artması bir tərəfdən xarakterlərin zənginləşməsinə səbəb olurdusa, digər tərəfdən yeni həyat hadisələri və konfliktlərdə bədii obrazın real, əhatəli təsvirində yazıçı işini xeyli çətinləşdirir, ondan daha geniş və dərin müşahidəçilik, daha səmərəli təsvir ustalığı ilə yanaşı, yeni təqdim və təhlil bacarığı tələb edirdi. Ona görə də, adı çəkilən dövrdə sosial, iqtisadi və coğrafi mühitlər arasında insan xarakterinin bədii təsvir və səciyyələndirilməsində əvvəlki onilliklərdən xeyli fərqli olaraq, onun müəyyən mühit və vaxt çərçivəsində izlənilməsi və zahiri səciyyələndirmədən daha çox, daxili-psixoloji təsvir üstünlük təşkil edirdi.
Xarakterin təsvirində yazıçı təqdiminin, onun həyata baxışının dəyişməsi də, məhz 60-cı illərdə daha çox diqqəti cəlb edirdi. Xarakterlərin səciyyələndirillməsində artıq “o belədir” yox, “mən beləyəm” prinsipinə, yəni obrazın içəridən, öz düşüncələri vasitəsi ilə dəyərləndirilməsinə üstünlük verirdi.
O dövrdə psixoloji amillərin güclənməsi bir tərəfdən ədəbi prosesin özünün fəallaşması və həyat münasibətlərinin artması ilə bədii ideyaların daha yaxşı qaavranılmasına və duyulmasına da zəmin yaradırdı. Nəzəri ədəbiyyatda və ədəbi tənqiddə psixoloji nəsrin bu cəhətinin həllində onun müəyyən mənfi cəhətləri də qeyd olunurdu. Zamana, dövrə, mühitə və hadisələrə münasibəti qəhrəmanın fərdi, özünəməxsus(dar, məhdud, bəzən də subyektiv) düşüncələri kimi görünürdü.
Bədii obraz sosial mühit, cəmiyyət üçün xarakterik olmayan adi hadisələr üzərində qurulur, bu da çox vaxt konkret bədii nəticənin əmələ gəlməsini çətinləşdirirdi. Görkəmli yazarımız İ.Əfəndiyev yazırdı: ”Ədəbiyyatımıza yeni gəlməkdə olan gənc nasirlərin əsərlərində duyulan birinci ciddi nöqsan həyatın dərindən verilməməsi, adamların ötəri, səthi göstərilməsidir. Bunu hər şeydən əvvəl yazıçılıq müşahidəsinin zəif olması ilə izah etmək lazımdır. Bədii-psixoloji təsvirdə o qədər xırdaçılıqlara yol verilir, qəhrəman o qədər fikirləşdirilir ki, o, öz düşüncələri içərisində sanki yoxa çıxır, müasirləri ilə müqayisədə az qala “kənar adam” təsiri bağışlayır. Bədii nəsrin ortaya çıxardığı belə xarakterlər əslində kiçik çərçivələr içərisində tamdır, yaxşıdır, hətta inandırıcıdır, ancaq mürəkkəb münasibətlər dövrünün insanları və hadisələri ilə müqayisədə sanki yaddırlar, bu günün adamlarını yetərincə təmsil etmədiklərinə görə aldadıcıdırlar”.
Ümumiyyətlə, ədəbiyyat öz qəhrəmanlarını yetişdirərək onların səciyyəsi ilə dövrün xarakterini təcəssüm etdirir. Ancaq heç də həmişə ədəbi qəhrəman dövrün, həyatın simasını canlandıra bilmir. Həyat müəyyən məqamlarda oyundan kənarda qalmış, sözünün ötkəmliyini, hökmünü itirmiş, hamı ilə razılaşa-razılaşa aldanmış adamlar vasitəsiylə səciyyələndirilirsə (Anar “Dantenin yubileyi”, Elçin “Sos”), burada xarakterlər cəmiyyətin aparıcı qüvvəsi olmasa da, yazıçılar əsas diqqəti həmin adamların xarakterindəki müsbət cəhətlərə yönəldirsə və bu müsbət məqamlarla həyata, insana düzgün baxış müəyyənləşdirirsə, burada aparıcı qüvvə təsəvvürdə yaradılmış olur. Mühitə və dövrə münasibət qəhrəmanların hərəkətləri ilə deyil, bədii nəticə ilə üzə çıxır. Həyat hadisələri bədii-məntiqi nəticə ilə dəyərləndirilir.
60-cı illər nəsrinin, xüsusilə, o dövrün hekayələrinin yadda qalan özəlliyi ondan ibarət idi ki, burada aparıcı qüvvə, müsbət xarakter, qəhrəman hadisələrin aparıcısı kimi çıxış etmir, onun obrazı oxucu təsəvvüründə müəyyənləşdirilirdi. Bu da qeyd etdiyimiz kimi, bədii nəsrdə psixoloji təsvirin, fəlsəfi duyumun üstünlük qazanmasından irəli gəlirdi.
Hadisə və münasibətlərin mürəkkəbliyi, obrazlar sıxlığı təsvir vasitələrinin daha effektiv formalarına gətirib çıxarırdı. Bu, əsərdə daxili monoloqun və müəllif səciyyələndirmələrinin aktivləşməsini, qəhrəmanların hərəkətlərindən çox düşüncələrinin, müəyyən vaxt və məqamlarda keçirdikləri psixoloji halların dəyərləndirilməsini, onun daha dəqiq bədii təsvirini tələb edirdi. 1960-cı illər Azərbaycan ədəbiyyatında bu cəhəti Ə.Əylisli, Anar, Elçin, M.Süleymanlı, S.Azəri, İ.Məlikzadə kimi yazıçıların əsərlərində aydın görmək mümkündür.
İctimai gerçəkliyin mənəvi-əxlaqi qatlarına, şəxsiyyətin psixologiyasına artan maraq 60-cı illər Azərbaycan ədəbiyyatını bütünlükdə səciyyələndirir, onun ideya-bədii sərvət və estetik dəyər rolunu və çəkisini artırır.
O da maraqlı və mənalıdır ki, milli nəsrin “yeni dalğa”sı bədii tədqiqatın məcrasını gündəlik məişətə və adi adama yönəltməklə həm fərd, həm də cəmiyyət miqyasında mənəvi-əxlaqi iflas, ictimai və sosial tənəzzül, böhran əlamətlərinə diqqəti vaxtında cəlb etdi və elə məhz bu xüsusiyyəti ilə o, ümumittifaq nəsrinin vahid axarı ilə vəhdət və ahəng təşkil edə bildi. Bu yazıçılar yalnız ən yeni, çoxmillətli avanqard nəsrin deyil, həm də milli klassik irsin bədii ənənəsindən bəhrələndilər. Özəlliklə, C.Məmmədquluzadənin realizm və satira dərsləri, ondakı ayıq və oyaq nəsr üslubu, psixoloji yığcamlıq, ən sərt satiranın da lirika ilə qaynağı, amansız “mətnaltı”- semptomatik həqiqətlər, üslub və dil demokratizmi bu zaman yenidən bədii təravət və kəsər kəsb etdi (əvvəlki iki on ilin sürəkli laqeydliyindən sonra).
Yeni Azərbaycan nəsrinin Mirzə Cəlil ənənəsi ilə üzvi bağlılığını yazıçı Anar belə başa düşür: “əgər biz nəsillərin varisliyi və əlaqəsindən danışsaq, “yeni Azərbaycan nəsri” nin axtarışlarına sələflərindən ən yaxını yenə də C.Məmmədquluzadə olacaq. 60-cı illərdə bu sənətkar sanki yenidən kışf edildi, onun yaradıcılıq irsi xrestomatiya parıltısından təmizləndi və biz onun simasında öz böyük və həmişəyaşar müasirimizi gördük”.
60-cı illər nəsri müasirliyin ağırlı problemlərinə laqeyd qalmadı, ictimai yaraları açıb-ağartmaqdan, əşyaçılıq, konformizm, rüşvət psixologiyasını bütün neqativ təfsilatı ilə təsvirə cəlb etməkdən çəkinmədi. Özü də nasirlər bədii ədəbiyyatın yalnız mövzu imkanlarını genişləndirmədilər, həm də nəsrə yeni bədii vasitələr, bədii priyomlar məhz “yeni dalğa” üçün səciyyəvi olan obrazlılıq- daxili monoloq, “şüur axını”, təhkiyədə təzadlı montajlar, bədii zaman komponentləri və s. gətirdilər.
Müəyyən dərəcədə bədii obrazın, özəlliklə, müsbət qəhrəmanın özü də dəyişdi. Əlbəttə, şüurlu bir sosial vəzifə borcundan, etik-əxlaqi mövqedən irəli gələn güzəştsiz, fədakar, güclü hərəkətlərin sahibinə-qüvvətli şəxsiyyətə biz bu dövrün hekayələrində də rast gəlirik və onların birbaşa antaqonisti olan surətlərlə də tez-tez qarşılaşırıq. Lakin soyuqqanlı-rasional ovqatın diri, insani hiss üzərində göstəriş, sənəd və dəftərxana “həqiqəti”nin, ehkamın və kağızın, canlı gerçəkliyin özü üzərində sərhədsiz inhisarına artıq az-çox müəyyən hüdud qoyulmağa başlayır. 60- cı illər nəsri ənənəvi əxlaqi problemin əhəmiyyətini azaltmaqla bərabər, elə adamlar barədə də yazmağa başlayır ki, onlar əvvəllər nəsrin diqqətini çox az məşğul edərdi. Qəribə, uğursuz, təzadlı, mürəkkəb taleli adamlar, həyatda bəxti gətirməyənlər, mövcud sistemdə formalaşmış stereotiplər çərçivəsində “xoşbəxt” sayılan şəxslər ütüsüz, nahamar düşüncələr, xasiyyətlər və xarakterlər də nəsrə axınla daxil olmağa başladı.
Ümumiyyətlə, bu yazıçılar nəslini onların yaradıcılıqlarının başlıca meylləri baxımından səciyyələndirmək lazım gəlsə, demək olar ki, onlar ədəbiyyatın əsas vəzifəsini insana daha artıq diqqət və maraq göstərməkdə, insanın işindən, fəaliyyətindən çox onun şəxsiyyətini, mənəviyyatını açmaq, təhlil və əks etdirilməsində görürdülər. Onlar sovet gerçəkliyini tərənnüm etmir, onu bədii mühakimənin mövzu vəpredmetinə çevirirdilər. Buna görə də, onların əsərləri daha çox tənqidi mahiyyət daşıyırdı. Həmin əsərlərdə yazıçı mövqeyi, həyat hadisələrinə münasibət birmənalı təsir bağışlamırdı. Məhz bu səbəbdən həmin əsərlərin aktuallığı günümüz reallığında da itmir.

ƏDƏBİYYAT

1.Anar Nəsrin fəzası. – “Azərbaycan” jurnalı №7, 1984
2.Göyüşov Z. Daxilə pəncərə (özünüdərketmə). – Bakı: Azərnəşr, 1978
3.Qarayev Y. Meyar – şəxsiyyətdir. – Bakı: Yazıçı, 1988
4.Quliyev Q. “Bədii ədəbiyyatda ekzistensializm”. – “Cahan” jurnalı № 4, 1998
5.«Müasir sovet ədəbiyyatında konflikt və xarakter” məqalələr toplusu. – ADU, 1987
6.“Müasirlik uğrunda… Böyük sənət uğrunda”. – S.Mümtaz adına Azərbaycan Respublikası Dövlət ədəbiyyat və İncəsənət arxivi. – F. №137, siy. 1, iş №128, vərəqə 5-8
7.Şerbina V.R. “Müasir ədəbiyyatda insan konsepsiyası”. – Moskva: SSRİ-nin nəşriyyatı, 1963
9.Vəliyev İ. (Öməroğlu) Burulğanlar içində (məqalələr toplusu). – Bakı: Günəş, 1997
10.Vəliyev İ. İnsan: həyatda və sənətdə. – Bakı: Günəş, 1998

Ровшан Мамедов

Человеческая концепция в национальной литературе и его стадии развития

В данной статье исследовается человеческая концепция в нашей национальной литературе начиная с 60-х годов, анализируется его стадии развития.

Rovshen Mamedov

Human conception in national literature and growth stages

In this article the influence of human conception in national literature since 60-th, analysis growth stages of this conseption.

R.M.Məmmədov
Sumqayıt Dövlət Universiteti Azərbaycan dili və ədəbiyyatının tədrisi metodikası kafedrasının müəllimi

UŞAQ NƏSRİNDƏ QƏHRƏMAN PROBLEMİ (1970-80-Cİ İLLƏR)
Açar sözlər: uşaq ədəbiyyatı, qəhrəman, xarakter

İ.V.Stalinin ölümündən sonra “Sovetlər cəmiyyəti”ndə gedən ideoloji proseslər ədəbiyyatda güclü rezonans doğurdu, ideal axtarışları azad və tamamilə başqa məcraya yönəldi. Bir tərəfdən bu proseslər sosializm nəzəriyyəsinin öz daxilində kommunizm cəmiyyəti ilə bağlı utopik fikirlər zəminində cərəyan edirdisə də, digər tərəfdən yazarlar xalq həyatına müraciət edir, onun əsrlərdən bəri gələn, hələ saflığını itirməmiş dəyərlərinə üz tutur, bunu “sosializm humanizmi” prinsipləri ilə uyğunlaşdırmağa çalışırdılar. Həyat həqiqətlərinin bu tip ideya və idealla xəbərdar edilməsi çox zaman “kompromis” nəticələr verir, özünəməxsus nəsr poetikaları doğururdu. (1, səh. 23)
Hələ sovet yazıçılarının II Ümumittifaq qurultayında (1954-cü il 15-26 dekabr) cəmiyyətin həyatında, ideya və psixoloji gerçəkliyində “ayazlaşma dövrü”nün baş verməsindən bəhs olunurdu. Lakin ədəbi mühitin diqqət mərkəzində dayanan problemlər sırasında hələ də müsbət qəhrəman, sovet insanının obrazını bütün əzəməti ilə əks etdirmək və s. məsələlər önəmli yer tuturdu.
Xalq şairi Səməd Vurğun qurultayda ədəbiyyat haqqında nəzəri məruzə ilə çıxış etdi. O, müsbət qəhrəman problemi üzərində dayanıb göstərirdi ki, “müsbət qəhrəman bütün müsbətliyi ilə bərabər səhv də edə bilər və yazıçı bu səhvlərə biganə qala bilməz”.(2)
Qəhrəmana bu prizmadan yanaşılması ədəbiyyatda yeni insanın təcəssümü, sosializm realizminin dərinləşməsi demək idi. Lakin bu problemi birdən-birə çözmək qeyri-mümkün idi. Yaradıcılıq tərəddüdləri, tənqid qorxusu bədii sənətdə yeni insan obrazı məsələsinin həllində böyük sədd yaradırdı. Yazıçı İlyas Əfəndiyev yazırdı: “İndiyə qədər bəzi tənqidçilər tələb edirdilər ki, qəhrəman gərək əsərdə tamam “yuyulub təmizlənmiş” halda çıxsın, yəni onun səhvləri əsərdə mütləq düzəlsin. Yazıçı qəhrəmanın nailiyyətləri ilə yanaşı, onun nöqsanlarını da təbii olaraq göstərməlidir”.(3)
Bu problem Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının XVII plenumunda (1953-cü il 26-28 dekabr) daha ətraflı şəkildə müzakirəyə çıxarıldı. Belə ki, plenumun əsas mövzusu “konfliktsizlik nəzəriyyəsi”, ədəbiyyatımızın vəziyyəti, ona dəyən zərər və çətinliklər oldu. Bu da tamamilə əsaslı və zəruri idi. Çünki 40-cı illərin sonu 50-ci illərin əvvəllərində ədəbiyyatda sovet gerçəkliyini üzdən, saxta yollarla təsvir edən çox sayda əsərlər yaranmışdı. Ədəbiyyatşünas, dramaturq C.Məcnunbəyov yazırdı: “Təəssüf ki, bizdə elə vəziyyət yaranmışdı ki, pyeslərdə zavod direktorları eyni idi, raykom katibləri eyni idi, kolxoz sədrləri eyni idi, hətta sevgiləri də eyni olurdu”.(4)
Cəmiyyətin yeniləşməsi prosesi Sov. İKP MK-nın XX qurultayından (1956-cı il 14-25 fevral) sonra daha intensiv xarakter aldı. Bu dövrdə Sov. İKP MK-nın “Şəxsiyyətə pərəstiş və onun nəticələrini aradan qaldırmaq haqqında” qərarı çıxdı (1956 30 iyun) və mərkəzi mətbuat səhifələrində dərc olunan silsilə məqalələrdə İ.V Stalinin şəxsiyyətinə pərəstişin zərərli nəticələri pislənib tənqid edildi. Bu ədəbiyyat və incəsənətin yeni bir problemi kimi meydana çıxıb böyük əhəmiyyət kəsb etdi. Ölkənin yaradıcılıq təşkilatları bu qərarı böyük rəğbətlə qarşıladı.
Dünya arenasında və Sovetlər cəmiyyətində gedən bu proseslər ədəbiyyat və incəsənətin tamamilə yeni istiqamətdə inkişafına zəmin yaratdı. Bu səpkidə yeni-yeni əsərlər yaranmağa başladı və milli ədəbiyyatımıza yeni, gənc yazarlar nəsli daxil oldu. Bu yazarlar yazdıqları əsərlərdə əsas diqqəti partiya və təsərrüfat həyatına deyil, birbaşa insana, onun daxili aləminə yönəltdilər. Artıq əsərlərdə insanın fəaliyyətindən çox, onun daxili aləminə üstünlük verilirdi və burada insan sadə əmək qabaqcılı deyil, düşüncə fəaliyyətinin birbaşa subyekti olan ziyalı idi. Söhbət – şəxsiyyətə, fərdə, mənvəi-psixoloji “daxilə”, “içə” artan bədii maraqdan gedir, mənəvi potensialı bir başa “ictimai sistem və struktur” kimi yox, daha əvvəl vicdani, etik səltənət, əxlaq mehrabı kimi açan bədii təhlil və tədqiqatdan gedir”.(5, səh. 24)
Yeni dövrün ədəbiyyatında insan kollektiv düşünən, kollektiv fəaliyyət göstərən tək tipli mexanizmin bir parçası deyil, əksinə kiçik və böyüklüyündən asılı olmayaraq insan faktoru artıq şəxsiyyət kimi önə çıxırdı və “homo sovetikus”dan fərqli yeni «düşünən insan» modeli hekayə və romanlarda öz əksini tapırdı.
Şübhəsiz ki, ümumilikdə ədəbiyyat və incəsənətin inkişafına mane olan “konfliktsizlik nəzəriyyəsi” uşaq ədəbiyyatına da neqativ təsirini göstərməyə bilməzdi. Hadisə və predmetin zahiri təsviri, bədii konfliktin bəsitliyi, obrazların qeyri-kamilliyi bu dövrdə yaranan əsərlərin başlıca nöqsanları kimi nəzərə çarpırdı.
Beləliklə, 60-cı illərdən başlayaraq, milli ədəbiyyatımız təkcə sovet ədəbiyyatının son, tükədilməsi mərhələsinə öz töhfəsini vermədi, eyni zamanda milli qaynaqlar hesabına daxili inkişaf qanunauyğunluqlarına qayıtdı, onu tədricən bərpa etməyə çalışdı. Ədəbiyyatımızın keyfiyyətcə yeni mərhələyə qədəm qoyması təbiidir ki, uşaq ədəbiyyatına pozitif təsirini göstərdi.
Bu baxımdan 70-80-ci illər uşaq nəsrinin inkişafı baxımından səciyyəvidir. Artıq yaranan əsərlərdə insana, onun daxili aləminə diqqət dərinləşdi, özəlliklə, milli-mənəvi dəyərlər qabarıq şəkildə təzahür etməyə başladı. Tək böyüklər üçün deyil, kiçik yaşlı oxucular üçün də daha köklü, dərin problemlər əsərlərə sirayət etdi. Yeni nəslin nümayəndələri Z.Xəlil, Ə.Səmədli, N.Süleymanov, E.Mahmudov, Ə.Babayeva, B.Həsənov, R.Yusifoğlu, T.Qarabağlı, İ.Hümmətov, X.Hasilova və başqaları xalqımızın əsrlər boyu formalaşan milli-mənəvi dəyərlərini ideoloji müstəvidə ədəbi cəhətdən təhlil edərək tam anlaşıqlı biçimdə kiçik yaşlı oxuculara çatdırırdılar. Yazılan əsərlərdə uşaq obrazları süni dialoq qurmur, şişirtmə qəhrəmanlıq göstərmir, universitet təhsili almış tələbə kimi danışmır, hadisə və faktları real həyatda olduğu kimi yaşayır, qəbul edir və yerinə yetirirdilər. Bu da ilk növbədə milli ədəbiyyatımızın məhdud çərçivədən, “şəxsiyyətə pərəstiş” buxovundan, ən əsası isə “konfliktsizlik nəzəriyyəsi”ndən azad olmasından irəli gəlirdi.
Qeyd etdiyimiz yeniliklər heç şübhəsiz uşaq ədəbiyyatının da çağdaş, lirik-psixoloji, fəlsəfi çalarlarla zənginləşməsinin bilavasitə önəmli səbəblərindən idi. Avropa və dünya ədəbiyyatında planetar miqyasda baş verən sosial-siyasi dəyişiklərə qeyri-ənənəvi prizmadan yanaşmalar fərqli personajların, o cümlədən, yeni uşaq obrazlarının yaranması, onların dünyagörüşünün daha da dərinləşməsi, uşaq nəsrinin artıq yeni formatda inkişafına zəmin yaratdı. Bu ədəbiyyata “burjua” damğası vuran “sovetlər cəmiyyəti” istəməsə də, dünyada yaranan müasir əsərlər imperiyanın sərhədlərini yararaq bütün ölkə ərazisinə, habelə “milli ucqarlar”a da yayıldı. Ümumi ədəbiyyatın mənzərəsi kimi, uşaq ədəbiyyatı da forma və məzmun xüsusiyyətləri baxımından köklü dəyişikliyə uğradı. Beləliklə də, müasir uşaq nəsrinə E.Ağayev, X.Hasilova, Ə.Babayeva, H.Zeynalova, E.Mahmudov, Ə.Əhmədova, B.Həsənov, N.Süleymanov, T.Qarabağlı, R.Yusifoğlu, İ.Hümmətov, Z.Xəlil kimi yeni gənc ədəbi qüvvələr gəldi.
Əlamətdardır ki, onların yaradıcılığında gənc nəslin dünyada və qismən də olsa sovetlər ölkəsində özünü büruzə verməyə başlayan yeni dövrün ruhuna uyğun tərbiyə olunması, uşaqlarda Vətənə, millətə məhəbbət, milli-mənəvi dəyərlərə və milli şüura sədaqət, həyatda şəxsiyyət kimi formalaşmaq kimi məsələlər prioritet təşkil edirdi. Janr baxımından hekayələrə üstünlük verən yazarlar yeri gəldikdə povest və ədəbi nağıllarlara da müraciət edir, yaratdıqları əsərlərdə ilk növbədə hər hansı bir problemə müasir prizmadan yanaşmaq, uşaqlarda milli özünədərki formalaşdırmaq məqsədi güdür, ən önəmlisi elm və təhsilin insan həyatında nə dərəcədə mühüm amil olduğunu kiçik oxuculara çatdırırdılar. Ümumi problemə müxtəlif prizmadan yanaşan yazarlar, öz sələflərinin qələminə sadiq qalır, yeri gəldikdə onlara müxalifət təşkil etməkdən çəkinmirdilər.
Şübhəsiz ki, 70-80-ci illərin uşaq nəsrinin ən ümdə məsələsi ədəbi qəhrəman, xarakter problemi idi. Çünki o dövrdə uşaqlarda möhkəm xarakter tərbiyə etmək, onların şəxsiyyət kimi formalaşmasına yardım etmək uşaq ədəbiyyatının qarşısına qoyulan başlıca tələb idi. Görkəmli yazıçımız M.İbrahimov yazırdı: “Uşağın zövqü, həyat hadisələri haqqında anlayışı ilk oxuduğu kitabların təsiri altında müəyyənləşməyə başlayır. Uşaqlar ədəbi qəhrəmanlara çox həssas yanaşır və özlərini onlara oxşatmağa çalışırlar. Buna görə də, uşaq ədəbiyyatında güclü xarakterlər yaradılmasına bu gün də böyük ehtiyac hiss olunur”.(6)
Bütün bunları nəzərə alan gənc uşaq yazarları yazdıqları əsərlərdə daha dolğun xarakterlər yaratmağa başladılar və bu xarakterlərin daxili aləmlərinin lirik-psixoloji təsvirində çağdaş metodlardan, yeni üsul və vasitələrdən, orjinal ifadə çalarlarından istifadə etdilər. Bu əsərlərdə gənc nəsillə yanaşı, müdrik ağsaqqallar – Mirzə Muxtar (“Taxta qaşıq” – E.Ağayev), Əlican dayı (“Balıqçılar” – Q.İlkin), Heydər kişi (“Alapars” – Ə.Babyeva), Xankişi baba (“Peşmançılıq” – N.Süleymanov), bütün əxlaqi normaları ilə azəri xanımları – Sənəm arvad (“Dünyanı özü ilə aparmaq istəyən Bəşir” – Z.Xəlil), Səkinə xanım (“Qoca həkim” – B.Həsənov), Leyla xala (“Saf sular” – T.Qarabağlı) və s. kimi xarakterlər iştirak edirlər. Uşaqları sevən, onlara dəyərli məsləhət verən, yeri gələndə həyat məktəbinin müəllimi funksiyasını üzərinə götürən bu insanlar özlərinin bütün hərəkətləri və yaşam tərzləri ilə kiçik oxucular üçün örnək olurlar.
Əsərlərdəki bu xarakterlərin hamısı özünəməxsusluğu ilə seçilirlər. Hər bir yazarın təxəyyülünün məhsulu olan bu xarakterlər bir-birindən istər xasiyyətcə, istərsə də yaşadığı mühitə görə fərqlənirlər. Ə.Səmədlinin, Ə.Babayevanın, T.Qarabağlının qəhrəmanları sırf milli adət-ənənələrə söykənən şəxslərdirsə, Z.Xəlil, E.Mahmudov, N.Süleymanovun qəhrəmanları daha çox çağdaş, bəşəri dəyərləri ön plana çəkən insanlardır.
Təəssüflər olsun ki, 70-80-ci illərin uşaq ədəbiyyatında yeniliklərlə yanaşı, olduqca mühüm nöqsanlar da nəzərə çarpırdı. Belə ki, dünya uşaq ədəbiyyatında elmi-fantastik, elmi-texniki tərəqqinin inkişafına dair əsərlərin çoxluq təşkil etdiyi bir zamanda, bəzi yazarlar aktual olmayan məsələlərdən bəhs edən əsərlər yazırdılar. Ədəbiyyatşünas A.Əliyev haqlı olaraq yazır: “Aşkarlıq və demokratiya işığında deməliyik ki, uşaq ədəbiyyatının hazırki vəziyyəti yarıtmazdır. Onun yaradıcıları bu günədək ixtisaslaşmayıb. Bir gün elmi fantastikadan, dramaturgiyadan, sabah tarixi keçmişdən “əsər” yazır. Uşaq ədəbiyyatında layiqli yerini tutan roman, poema, pyes və s. olduqca azdır”.(7, səh. 136)
Uşaq nəsrinin bir nöqsanı da, əsərlərdə olduqca mürəkkəb həyat hadisələrinin geniş təsvirindən ibarət idi. Adı çəkilən dövrdə ədəbi mühitin birbaşa diqqət mərkəzində olan uşaq ədəbiyyatında bu tip mövzuların seçilməsi təbiidir ki, kiçik yaşlı oxucular üçün böyük problemə çevrilir və onları maraqdan salırdı. Görkəmli yazarımız Ə.Babayeva haqlı olaraq qeyd edirdi: “Uşağa kiçik yaşlarından mürəkkəb həyat hadisələrindən, hətta məhəbbətdən, sevgidən də danışmaq olarmi? Əlbəttə, ancaq bu məsələlərdə ölçünü bilmək, uşaq təbiətinin və bədii ədəbiyyatın imkanlarını nəzərə almaq zəruridir. Burada yüksək romantika olmalıdır, yazıçı, yeniyetmənin əlindən tutub onu müqəddəs hisslər aləminə aparanda bu uşağı daxilən zənginləşdirməli, düşünməyə sövq etməlidir”.(8, səh. 205)
Olduqca haqlı tənqidə məruz qalan bu tip problemlər uşaq nəsrinin inkişafına mane olur, onun dünya ədəbiyyatı ilə ayaqlaşmaq prosesini ləngidirdi. Lakin belə bir zamanda ədəbiyyata gələn yeni nəsil yazarlar janr baxımından hekayə və povestlərə üstünlük verərək, mövzu və məzmun etibarilə çağdaş əsərlər yazır, səciyyəvi obrazlar yaradır, uşaq ədəbiyyatını daha da zənginləşdirirdilər.
Sevindirici haldır ki, bu dövrdə yazarlar kiçik yaşlı oxuculara tam yeni, orjinal xarakterlər təqdim edirdilər. Bu yeni obrazlar öz hərəkət və davranışları ilə artıq hər bir kiçik oxucu üçün tədricən ideala çevrilirdi. İstər ədəbi nağıl qəhrəmanları, istərsə də müasir qəhrəmanlar öz oxucularının rəğbətini qazandı. Azman (“Cırtdanla Azmanın yeni sərgüzəştləri” – Z.Xəlil), Qəlbinur (“Qəlbinurun başına gələnlər” – Z.Xəlil), Kərəm (“Coğrafiya dərsində taxılan eynək” – Z.Xəlil), Əhməd, Şahanə (“Sehrli xalça” – Ə.Səmədli), Səməndər, İskəndər (“Artıq tamah” – Ə.Səmədli), Nargilə (“Yayda üşüyən qızın nağılı” – Ə.Səmədli), Akif, Tahir (“Peşmançılıq”, “Ən vacib məsələ” – N.Süleymanov) və s. kimi personajlar kiçik oxuculara örnək göstərilərək onların həyatda şəxsiyyət kimi yetişmələrinə yardımçı olurdular. Bundan başqa yazarların yaratdığı ədəbi nağıllarda uşaqlar nağıl qəhrəmanları ilə artıq yeni, tam müasir formatda tanış olmağa başladılar. Burada uşaqların çox qorxduğu Divlər, küpəgirən qarılar, siçanlar, cırtdanlar, qeyri-adi sehrli gücə malik olan metafizik qüvvələr – sehrli xalça, sehrli güzgü, sehrli üzük, Simurq quşu, ağ və qara qoçla yanaşı, kibrit çöpləri, vertolyot, televizor və müasir dövrün digər elmi nailiyyətləri birgə iştirak edir. Uşaqlar bu personajların köməyi ilə yaxşını pisdən, ədaləti zülmdən, xeyri şərdən seçə bilir, həyatda bütün nailiyyətlərə çatmaq üçün xeyirxah əməllər göstərmək lazım olduğunu dərk edirlər.
XX əsrin ruhunu və simasını müəyyənləşdirən elmi-texniki kəşflər uşaq ədəbiyyatında da fantastika janrının yaranmasına və inkişafına ciddi təkan verdi. Məhz bu du dövrdən (1970-80-ci illər) başlayaraq elmin inkişafını, texnikanın gələcəyini təsvir edən maraqlı əsərlər yaranmağa başladı.
Ümumiyyətlə, qeyd edə bilərik ki, 70-80-ci illər uşaq nəsri istər janr, istərsə də, mövzu və məzmun xüsusiyyətləri baxımından olduqca rəngarəngdir.

ƏDƏBİYYAT

1.Əlişanoğlu Т. Azərbaycanın yeni nəsri. – Bakı, 1999
2.Vurğun S.. Əsərləri, III c. – Bakı: Elm, 1972
3. Əfəndiyev İ. ”Bizim sevincimiz”, “Azərbaycan” jurnalı №2, 1955
4. Məcnunbəyov C. «Dramaturgiya və teatr». – «Ədəbiyyat və incəsənət» qəzeti, 1953 14 noyabr
5. Qarayev Y. Meyar – şəxsiyyətdir. – Bakı: “Yazıçı”, 1988
6. «Azərbaycan» jurnalı №3, 1970
7. Əliyev A. Ədəbiyyat və həqiqət. – Bakı: “Maarif”, 1990
8.Babayeva Ə. Yaradıcılıqda güzəştə yer yoxdur. – «Azərbaycan»jurnalı №5, 1976. – səh. 205

РЕЗЮМЕ
ПРОБЛЕМЫ ГЕРОИЧЕСКИХ ОБРАЗОВ В ДЕТСКОЙ ПРОЗЕ

В данной статье исследуются героические обрвзы в Азербайджанской детской прозе 1970-80-х годов и анализируется его стадии развития.

SUMMARY
CHARACTER PROBLEMS OF CHILDREN’S PROSE

In this article the influence character problems of Azerbaijan children’s prose in 1970-80, analysis growth stages of this prose in – story, tale, literary story.

Hava çox soyuq idi. Əlimdə bilgisayar 2 nömrəli maşruta mindik qabaq yerlərdə iki nəfərlik yerdə əyləşdik öz dayanacaqlarında qrup yoldaşım düşdü və bir yer boşaldı bu zaman da dayanacaqdan iki qadın maşruta mindi qucaqlarında təxminən bir yaşyarım yaxud da iki yaşlı bir qız uşağı var idi. Görünür bunlar ana bala idilər. Anası əyləşdi oturacaqda uşağı da, qucağına aldı. Mənim əlimdə bilgisayar olduğu üçün yer verə bilmədim, buna görə də üzr istədim. Gəlin dilləndi narahat olmayın xanım. Uşaq anasını istəyir, müəyyən söz deməyə çalışırdı. Bu zaman yanımda əyləşən nənə qaş-qabağını töküb. Səsini azacıq yüksəltdi. Bax bu xalanı görürsənmi kəs səsini, indi bu saat sənə iynə vuracaq. Uşaq qaşqabağını töküb ağlamağa hazırlaşırdı ki, dedim: yox nənəsi xala ona iynə vurmaz bu çox gözəl baladır. Cann… azacıq təbəssüm edib sevgi dolu gözlərimlə balacanın üzünə baxdım. Uşaq qaş-qabağının düyünlərini açıb, üzümə heyran-heyran baxmağa başladı. Heç anası da yadına düşmürdü. Yol boyu danışdıq nənə ilə, rayon adamları idilər. Mən maşrutdan düşənə qədər uşaq gözlərini bir an olsun üzümdən çəkmədi. Sanki bu körpənin bir xoş sözə ehtiyacı var idi. Bizə bəzən elə gəlir ki, körpə uşaqlar heçnə anlamırlar, əksinə hələ onlar dünyaya gəlməmişdən ana bətnində eşidirlər. Biz onları qorxutmaqla onların gələcəklərini sual altına almış oluruq. Buna nümunə olaraq az yaşlı uşaqların kəkələməsini demək olar. Bu onların qorxu çərçivəsinə düşdükləri zamanı yaranır, qocalıb dünyalarını dəyişənə qədər həmin uşaqlarla yoldaşlıq edir bu xəstəlik. Hələ bununlada bitmir. Qorxu bir uşağın daxilindəki istedadlarını üzə çıxmasına manee olur. Cəmiyyətdə qapalı formada olduqundan patensiyalını ortaya qoya bilmir. Yaxud uşaq səhfən bir iş edəndə üstünə qışqıraraq…oyyyy sən neylədin?! Bu işinə görə vurmaq da eyni qorxu həlqəsini yaradır. Uşaq səhf etdikdə sakitcə təbəssüm edərək ona yaxınlaşıb mənim gözəl balam deyib öncə təbəssüm etmək, sonra isə onu səhfini başa salmaq lazımdır. Danlamaq olmaz. Adlarını sadalamadığım nevroloji xəstəlik də ana bətnindən, və doğulduqdan sonra bu kimi hallardan yaranır. əgər bir uşağa həyat verməyəcəyiksə onu həyata gətirməyin anlamı nədir? Onun nə günahı var axı? elə dünyaya gəlib insan kimi böyüməyəcəksə dünyaya nədən gəlməlidir ki… Arzu olunmaz uşaqların gözlərindəki kədər, sevgisizlik sonradan narkamanyaya, cinayətkarlığa, cibgirliyə, yalana, yol açan amillərdən deyilmi. Yaxud onu mükəmməl yetişdirməyi bacarmayanda da eyni halla qarşılaşmaq qaçılmaz fakt deyilmi?! Uşaqları sevgi və təbəssümlə böyüdüb, cəmiyyətin çirkabından qorumaq bütün valideynlərin boynuna düşən ən önəmli vəzifələrdən biri hesab olunur. Bir uşağın gələcəyi ilə oynamaq da, ona gələcək vermək də bizim öz əlimizdədir…

Adnan Oktarın Arab Times’də nəşr olunan yazısı

İslam coğrafiyasının hər tərəfində davam edən müharibə, qarışıqlıq, qarşıdurma, kasıblıq, aclıq, siyasi və iqtisadi problemlərin kökdən həll edilməməsinin səbəbi müsəlmanların həmrəy olmamasından qaynaqlanır. Halbuki təməldə eyni dəyərlərə inanan, eyni dildən anlayan, Allaha inanan, qibləsi, müqəddəs kitabı və peyğəmbəri eyni olan insanların öz aralarında birləşməsi çox əhəmiyyətli və ən doğru davranışdır. 1969-cu ildə qurulan və 57 İslam ölkəsinin üzv olduğu İslam Əməkdaşlıq Təşkilatının məqsədi bu olsa da, hal-hazırda bu təşkilat gözlənilən səmimi həmrəylik gücündən çox uzaqdır.
Gücün birlikdən doğduğu, münaqişənin isə zəiflik, parçalanma və güc itkisi yaratdığı hamıya məlumdur. Yer üzərində kapitalist, sevgisiz, imperialist, müstəmləkəçi, şiddətə əsaslanan və zəifi əzməyə çalışan şeytani siyasət aparıldığını düşünsək, heç bir ölkənin bu hiyləgər sistemə qarşı tək müqavimət göstərə bilməyəcəyini aydın görərik.
Dünyada eyni səbəblərə əsaslanaraq, yəni güclü olmaq, zəifləməmək üçün fərqli düşüncəyə sahib olan müxtəlif insan qruplarının əhəmiyyət verdikləri dəyərlər ətrafında razılaşıb birləşdiklərini görürük. Sosialistlər beynəlmiləl ətrafında, təbiətsevərlər səslərini eşitdirmək üçün yaşıl birliklər meydana gətirib onun çərçivəsində, neft istehsal edən ölkələr öz aralarında, peşə qrupları xüsusi təşkilatlarda, müxtəlif irqdən olan insanlar da yenə öz aralarında birləşirlər. Avropa ölkələri, Ərəblər və Latın ölkələri kimi öz aralarında iqtisadi, hərbi və texnoloji güclərini birləşdirmiş bir çox güclü ittifaq mövcuddur.
Bütün bu güc birliklərinə baxmayaraq öz aralarında birləşə bilməyən müsəlmanların vəziyyəti İslam dünyasının varlıq və nizamı üçün böyük təhlükə yaradır.
Bu gün müsəlmanlar birləşmək və həmrəy olmaq əvəzinə çarəni başqa yerlərdə axtarırlar. Hətta bir çox məqamda İslam əleyhdarı rejimlərə sahib olan ölkələrdən asılı vəziyyətə düşmüşdür. Qərb dünyası və Qərb vətəndaş cəmiyyəti təşkilatları İslam ölkələrində yaşanan xoşagəlməz hadisələrə kömək əlini uzatmağa həm istəksiz, həm də lazımi qədər faydalı deyillər.
Afrika, Asiya və Yaxın Şərqdəki bir çox İslam ölkəsində aclıq, yoxsulluq, gerilik, terror, müharibələr, qeyri-insani siyasət, işgəncə və epidemiyalar müsəlmanlar üçün həyatı çox çətinləşdirir.
Məsələn, Afrika qitəsinin bu günə necə gəldiyinə qısa salsaq, müstəmləkə sistemiylə Afrikalıların qorxunc rəftarlara məruz buraxıldıqları və çox zərər çəkdikləri görüləcək. Bir çox zəngin təbii ehtiyatları və münbit torpaqları olan Afrika ölkələri, imperialist dövlətlər tərəfindən zəbt edilərək talan edilmiş, qitə xalqları isə aclıq və səfalətə məruz edlmişlər. Köməyi gözlənilən ölkələr isə, əslində qitənin tarixinə müstəmləkəçiliyi gətirənlərin şəxsən özləridir.
Avropanın içində yaşayan müsəlmanlar belə Bosniyada, Kosovada, BMT və AB kimi təşkilatların gözləri qarşısında qətl edildi. Asiyadan hər gün ölüm, əzab və faciə xəbərləri gəlir, bu xəbərlər artıq dünya mediasında əhəmiyyətsiz hesab olunur. İslam ümməti geri qalmışlığı içində iztirab çəkir.
Tarixə nəzər saldığımız zaman, keyfiyyəti, mədəniyyəti, texnologiyası, incəsənəti və elmiylə dünyaya istiqamət verən İslam aləm ilə qarşılaşırıq. Müsəlmanlar qurduqları mədəniyyət, sahib olduqları ədalət və üstün əxlaqla insanlara nümunə olmuşlar.
Avropada insanların dünyanın dəyirmi və ya düz olduğu barədə mübarizə aparıb bir-birini öldürdüyü dövrlərdə, İslam alimləri dünyanın ölçülərini hesablayaraq, fırlanma sürətini test edən həssas ölçü alətləri hazırlayırdılar. Qərb dünyası, Romanın süqutundan etibarən qaranlıq dövr yaşayarkən, müsəlman alimlər möcüzəvi tibbi kəşflər edirdilər. Bu dövrdə İbni Sina anatomik fizioloji, farmakoloji orqanik xəstəliklərin patoloji araşdırmalarına, müalicə metodlarından – əməliyyat metodlarına qədər qanun hökmündə görüşlər ehtiva təxminən 1 milyon sözlük tibbi ensiklopediya meydana gətirmişdir.
Müsəlmanlar bu xüsusiyyətləriylə keçmişdə insanlığa rəhbər olduqları halda, bu gün İslam aləminin sevgisizlik, laqeydlik və bölünməsi nəticəsində hal-hazırki vəziyyətdən hər müsəlman özünü günahkar hiss etməlidir.
Özünə bir çətinlik və ya faciə üz vermədiyi üçün müsəlman qardaşının başına gələnləri görməməzlikdən gələnlər də unutmamalıdırlar ki, sabah eyni faciələr öz başlarına da gələ bilər. Çünki bundan 10-20 il əvvələ qədər Suriya, İraq kimi ölkələrin ən azından bu gün yaşadıqları problemlərdən çox uzaq bir həyat tərzi sürdükləri, ancaq indi üzləşdiyi problemlərin, vətəndaş müharibəsi və bölünmənin eşiyində olmaları buna bir nümunədir.
Ancaq yaşadığımız bu vəziyyətdən çıxıb müsəlman coğrafiyasında dinclik, rifah və sülh təmin etmək əslində heç də çətin deyil. İslam aləmi güclərini birləşdirdiyi təqdirdə heç kim müsəlmanlara Allahın izni ilə güc çatdıra bilməz, onlara zulm edə bilməz. Bu gün İslam Birliyi qurulsa, sülhün və əmin-amanlığın memarı olan çox güclü bir quruluş ortaya çıxmış olacaq. Müsəlman ölkələr birlikdə hərəkət etsə, iqtisadi olaraq müdhiş bir zənginliyə və rifaha quşulacağı, ticarətin nə qədər inkişaf edəcəyi aşkardır.
İslam Birliyinin bir an əvvəl qurulmasının nə qədər təcili olduğu çox açıqdır. Müsəlmanların, İslam Birliyinin meydana gəlməsini könüldən istəmələri və bu uğurda səmimi səy göstərmələri halında, Allahın iznilə bu birlik çox qısa bir zamanda qurulacaq. Bunu bilməliyik ki, müsəlman aləminin içində olduğu vəziyyətdən çıxmasının tək yolu İslam Birliyidir.

XIX yüzil və XX yüzilin önlərində Azərbaycan yazıçılarının əsərlərində “erməni” mövuzusu

XIX yüzil və XX yüzilin önləri Azərbaycan xalqının ictimai-siyasi,mədəni həyatında mühüm önəm daşıyan bir mərhələdir.Ədəbiyyatımızın bu dönəmi ədəbiyyat tariximizdə çoxsaylı tədqiqatlarla müşayət olunur.Lakin bu tədqiqatarda elə məsələlər vardır ki,zamanın tələbləri ilə bağlı olaraq öz məzmunu və forması etibarı ilə dəyişdirilibdir.Bütün tarixi dövrlərdə türkün qəddar düşməni olan ermənilərə münasibət bu qəbildəndir.Tarixdən bildiyimiz kimi,milli faciəmizi qanuniləşdirən,iki qardaşı bir-birindən ayrı salan Türkmənçay müqaviləsinin XV maddəsi ilə İrandan Qarabağa ermənilər köçürüldükdən sonra bu düşmənçilik gizli və açıq şəkildə özünü göstəribdir.Uzun illər Azərbaycan yazıçıları öz əsərlərində saxta xalqlar dostluğu ideyasına sadiq qalaraq bu mənfur xalqın nümayəndələrini ədalət və demokratik nöqteyi nəzərdən göstərməyə çalışıblar.Hazırki araşdırmamın məqsədi XIX yüzil və XX yüzilin önlərində yazılmış əsərlərdə erməni obrazına münasibət bildirməkdir.Ümumilikdə bu dövrün mənəzərəsinə nəzər saldıqda erməni məsələsi,ermənilərin iç üzü həm XIX yüzil,həm də XX yüzilin önlərində yazıb-yaradan yazıçılarımızın əsərlərində özünü açıq şəkildə biruzə verir.XIX yüzil yazıçılarımızdan M.Ş.Vazehin şeirlərində,dramaturgiyamızın banisi M.F.Axundzadənin “Sərgüzəşti mərdi-xəsis”(Hacı Qara) komediyasında,həmiçinin “Aldanmış Kəvakib” povestində,N.Vəzirovun “Yağışdan çıxdıq,yağmura düşdük” komediyasında kefli Qıdının timsalında,o cümlədən,XX yüzilin önlərində realist nəsrimizin ən görkəmli nümayəndələrindən olan C.Məmmədquluzadənin “Kamança” pyesində kamançaçı Baxışın,”Usta Zeynal” hekayəsində Muğdusi Akopun timsalında,eləcə də felyotonlarında,xüsusən “Erməni və müsəlman övrətləri” başlıqlı felyetonunda,N.Nərimanovun “Bahadır və Sona” romanında və başqa əsərlərdə üzdə dost görünən,arxadan isə quyu qazan bu murdar xalqın iç üzü,qorxaqlığı,hiyləsi və.s hər cür insanlığa sığmayan iyrənc hərəkətləri üstöürtülü də olsa ustalıqla göstərilibdir.Bundan əlavə erməni xisləti,erməni məkri,hiyləsi neçə-neçə azərbaycanlının görən gözlərinin,düşünən beyinlərinin başında çanaq kimi çatlayıbdır.Belə ki,Azərbaycan mədəniyyətinin görkəmli simalarından biri,istedadlı alim,filosof və şair olan A.Bakıxanovun bir növ rus çarının gözündən salınmasında,ona qarşı hər cür pisliyin göstərilməsində erməni Mirzəcan Mədətovun məgər rolu olmayıbdırmı?Bu haqda biz görkəmli ədəbiyyatşünas Vəli Həbiboğlunun “Abbasqulu Ağa Bakıxanov” monoqrafiyasında rast gəlirik.Kitab A.Bakıxanov haqqında məlumat almaq üçün ən dəyərli sənət incisidir.Burada A.Bakıxanovun uşaqlığından tutmuş ta ölümünə qədər həyatı verilmiş,əsərlərinin adı qeyd edilibdir.Ancaq bu monoqrafiyada “Erməni generalı Mədətov” başlıqlı sərlövhə xüsusi maraq doğurur.Burada erməni generalının öz sələfləri kimi vəzifəsindən sui-istifadə edərək müsəlman əhalisinə divan tutması göstərilir.Qafqazda bu kimi erməni generallarının vasitəsilə çarizmin müstəmləkəçilik siyasətinin həyata keçirilməsində və bu siyasətin erməni uzaqgörənliyi ilə aparılmasında bilavasitə Çar Rusiyasının xüsusi əli olubdur.Məgər A.Bakıxanovun “Müsəlman polkuna nə üçün başqa dinə biət edən şəxs başçılıq edir” fikri düşündürücü deyilmi?Və yaxud,A.Bakıxanovun çarın gözündən salmaq üçün gizli onun otağına girib seyfindən təmiz tərcümçə sənədlərini alıb onun yerinə qaralama,dəyişdirilmiş sənədlərin qoyulması erməni iç üzünü açıb göstərmirmi?Bu kimi faktları nə qədər istəsək göstərə bilərik.Buna bənzər başqa bir azərbaycanlı oğlunun-F.Köçərlinin başına gətirilən müsibəti də qeyd etmək yerinə düşər.Dövrünün açıq fikirli ziyalılarından olan bu azərbaycanlı oğlunu təəssüf ki,erməni xisləti nəticəsində əcəl vaxtsız apardı.Hələ sağlığında bu görkəmli Azərbaycan alimi “Ey qardaşlar,həyatın qədrini biliniz,ayılınız,hərəkət ediniz,qapı-bacalarınızı açınız,evinizə işıq düşsün.Gözlərinizin tozunu silib diqqət ilə ətrafa baxınız” kimi xalqı ayıltmağa çalışan dəyərli fikirləri ilə öz ölüm fərmanını imzalayıbdır.Təbii ki, bu cür fikirlər nə Çar Rusiyasını,nə də erməni daşnaklarını razı sala bilərdi.Ona görə də belə insanların aradan götürülməsi vacib şərt idi.Necə deyək,onlar qaranlıq beyinlərə işıq saalan məhz belə insanları aradan götürməklə xalqın düşünən beyinlərini məhv eləmək istəyirdilər.Onlar xalqın tanınmış şəxsiyyətlərinin sanki qan içənləri idilər.
XIX yüzildə mənfur erməni obrazını ilk dəfə ədəbiyyat tariximizdə işıqlandıran hələlik araşdırılmayan,geniş oxucu kütləsinə məlum olmayan Xürrəminin “Salman ilə Sərkis” poemasından daha aydın görmək olar.Poema haqqında məlumatı biz Yolçu Piriyevin “XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatında poema janrı”kitabından əldə edirik.”Kəşkül” qəzetinin 1888-ci il 65,66,67 və 68-ci nömrələrində hissə-hissə çap olunan bu əsər Azərbaycan və erməni xalqlarının həyatına və məişətinə həsr edilib.Əsərdə göstərilir ki,azərbaycanlı Salman və erməni Sərkis yol yoldaşı olur.Onların hər biri öz millətində olan şərafətdən,nəcabətdən bəhs edir.Salman öz xalqını tərifləyir və ermənilərdən şərəfli olduğunu qeyd edir.Salmanın aşağıdakı sözlərinə fikir verək:”Dağıstanda xanlıq olanda ermənilər bizə qul imişlər.Sizdə vüqar,təmkin,böyük-kiçik gözləmək yoxdur.Sizin millət arasında “təsvir və hiylə” geniş yer tutur.”(9,78).Salmanın bu sözü Sərkisin xoşuna gəlmir,o da müsəlmanları pisləməyə başlayır.Müsəlmanların tərifi çox xoşladıqlarını söyləyir.Sonra qeyd edir ki,bəs nə üçün belədirsə,Qafqazda şöhrət qazanan ermənilərdir,ən yaxşı şeylər bizim xalqdan yetişir,badəpərəst bizik məst olan siz.
Ermənilər əgərçi çox azdır.
Leyk çeşmi-çırağı Qafqazdır.
Əlbəttə ki,Sərkisin sözlərində məna vardır.İkiüzlülük,hiyləgərlik erməni xalqından başqa hansı xalqdan çıxa bilər.Ermənilərin ən böyük hiyləsi də xalqının qədrini,qiymətini bilməsidir.Bunu biz Sərkisin timsalında da görürük.O,dövlətin qüvvətlənməsi üçün hər ay Üçkilsəyə dini vergi verir.”Salman və Sərkis” poeması maraqlı məzmuna malik,dövr üçün aktual olan bir məsələyə həsr edilmiş bir əsərdir.
XIX yüzildə “erməni” mövzusuna ədəbiyyatımızın ilk maarifçi nümayəndəsi olan M.Ş.Vazehin yaradıcılığında rast gəlirik.M.Şəfinin əsərləri içərisində onun azərbaycanca “Süsəni” rədifli müxəmməsi və farsca nəzmlə yazılmış aşiqanə məktubu xüsusilə diqqəti cəlb edir.Hər iki əsər Susanna adlı bir erməni qızına həsr olunub.Böyük şair görünür sələfi Molla Pənah Vaqifin öz gözəl vətən qızlarımızı vəsf etmək ənənəsi əvəzinə yanlışlıqla poetik səhvə yol verərək,erməni qızını vəsf edərək,onu bütün dünya gözəllərindən üstün tutubdur.Şeirdə erməni qızının bu cür vəsf edilməsi həqiqətən başa düşülməzdir.Erməni məsələsi XIX yüzildə daha bir görkəmli sənətkarımızın-M.F.Axundzadənin yaradıcılığında vardır.Ədəbiyyatımızda komediyanın,yeni nəsrin,realizm məktəbinin əsasını qoyan bu böyük sənətkarın “Hekayəti mərdi-xəsis” və ya “Hacı Qara” komediyasında və “Aldanmış Kəvakib” povestində erməni məsələsinə toxunulubdur.”Sərgüzəşti mərdi xəsis” və ya “Hacı Qara” komediyası həyat həqiqətlərini dərindən əksetdirmə etibarı ilə M.F.Axundovun dramaturgiyasının şah əsəridir.Bu komediya sanki XIX əsr cəmiyyətini və onun qayda-qanunlarını,eyiblərini əks etdirən bir güzgüdür.Komediyada erməni obrazlarına Ohan,Sərkis,Qəhrəman,Karapet,Mkrtıç və Arakel sürətləri daxildir.Onlardan Ohan,Sərkis,Karapet erməni qaravulları,Mkrtıç və Arakel isə adi əkinçilərdir.Ədib komediyanın üçüncü və dördüncü məclisində bu erməni nümayəndələrinin ifşaedici obrazlarını yaradıbdır.Komediyanın üçüncü məclisində Ohan,Sərkis,Qəhrəman və Karapet adlı erməni qaravullarının qorxaqlığı canlandırılır.Onlar qorxaq,ikiüzlü erməni vətəndaşlarıdır.Onlar əvvəlcədən ağız dolusu danışır,qaçaqları gəlməklərinə peşman edəcəklərini,əllərində nə varsa soyacaqlarını bildirirlər.Ancaq işə gəldikdə isə yerlərində tir-tir əsirlər.Onları öldürməmələri üçün qaçaqlardan aman istəyirlər.Buradan da yazıçı oxucuya bu xalqın necə qorxaq,ikiüzlü və riyakar olduğunu açıq-aydın göstərir.Bu faktı biz Heydər bəylə Ohanın dialoqunda bir daha görürük.Fikrimizi daha aydın çatdırmaq üçün dialoqdan bir parçanı qeyd edək:
Heydər bəy-Adə qırışmal,ermənisən,nəsən,nə kəsdiribsən yolumuzu?Çıxın yoldan.Yoxsa hamınızı bu saat yarpaq kimi biçib-tökərəm.
Ohan-Çıxırıq,çıxırıq darıxma balam.Sərkis,Karapet,Qəhrəman qayıdın balam.Bunlardan qan iyisi gəlir.
Artıq bu dialoqdan görünür ki,hər şey açıq-aydındır.Dialoqun bir tərəfində dediyi sözdən dönməyən,bircə qaşıq qandan belə qorxmayan igid türk oğlu türk obrazı,digər tərəfində isə öz həyasızlığı dünyaya səs salan,türkün qabağında tir-tir əsən erməni obrazı canlandırılır.
Bundan başqa əsərdə ermənilərin lap rüsvayçı halı Ohanla Sərkisin dialoqunda da özünü göstərir.Belə ki,Sərkisin papağı qaçdığı yerdə başından düşür.Sərkis papağını əyilib götürmək istəyəndə Ohan yüzbaşı onu qoymur.”A gədə,Sərkis, bu yana dön.Bizi qana çalxalama,qoy qalsın-deyir”.Buradan da artıq ermənilərin nə qədər “qeyrətçil” bir xalq olduğu görsənir.Can hayında olan erməninin gözündə qeyrətin tapdaqlar altında olması onu heç maraqlandırmr.
Dahi mütəfəkkir ədəbiyyatımızda yeni nəsrin(povest janrının) əsasını qoyduğu “Aldanmış Kəvakib” əsərində də “erməni məsələsi”nə toxunubdur.O,XIX yüzildə Rusiyanın əli ilə ermənilərin ayrı-ayrı yerlərə səpələnməsi məhz “Aldanmış Kəvakib” povestində mollabaşı Axund Səmədin dili ilə aşağıdakı kimi vurğulayıbdır:
“Hətta mən istədim ki,cühutlara və ermənilərə dəxi əl qatıb onları da şiə məzhəbinə döndərim.Amma bir para xeyrəndiş kimsələr məsləhət görmədilər ki,lüzumu yoxdur.Çünki hər torpaqda cühutdan və ermənidən bir az var,bizim torpağımızda da bir az olmaqları məsləhətdir”
“Erməni” mövzusu” ədəbiyyatımızın görkəmli nümayəndəsi N.Vəzirovun yaradıcılığında da öz əksini tapır.Ədibin 1895-ci ildə yazıb qurtardığı “Yağışdan çıxdıq,yağmura düşdük” komediyasında bunu sübut etmək mümkündür.Komediyanın Kefli Qıdı surəti timsalında dırnaqarası ermənilərlə azərbaycanlıların dostluğu,mehribanlığı göstərilir.Komediyada Kefli Qıdı gününü eyş-işrətdə keçirən harın erməni obrazıdır.Onu öz qarnından başqa heç nə maraqlandırmır.O,hətta əsərdə arvadbaz və cimrinin biridir.Uşaqlıq dostu Hacı Qəmbərə bir tikə çörəyi çox görür.Komediyanı oxuduqca yazıçı erməni obrazının hansı sifətlərə malik olmasını oxucunun nəzərinə çatdırır.Bundan əlavə bir şeyi də qeyd etmək lazımdır ki,N.Vəzirovun hər iki qonşu xalqı keçmişdəki kimi mehriban yaşamağa çağırması fikri də o qədər ürəkaçan deyil,əksinə ədib ermənilərin tarixən Azərbaycan xalqına qarşı törətdiyi vəhşilikləri nəzərə alıb,erməni obrazına daha tənqidi yanaşmalı,belə fikirlər irəli sürməməli idi.Hər halda o dövrün qayda-qanunlarını nəzərə alıb ədibin bu cür yanaşması başa düşüləndir.
Ədəbiyyatımızda erməni mövzusu,erməni obrazına münasibət XIX yüzil yazıçılarımızın əsərlərində öz əksini tapdığı kimi,XX yüzil yazıçılarımızın əsərlərində də işıqlandırılıbdır.Bu dövr yazıçılarımızdan C.Məmmədquluzadənin “Kamança” pyesində,”Usta Zeynal” hekayəsində,N.Nərimanovun “Bahadır və Sona”,M.S.Ordubadinin “Dumanlı Təbriz”,Y.V.Çəmənzəminlinin “Qan içində” romanında “erməni məsələsi”nə ustalıqla yanaşılıbdır.Qeyd edilən əsərlərdə dırnaqarası erməni-Azərbaycan dostluğu,ermənilərin fırıldaqçılığı,Azərbaycana qarşı torpaq iddiaları və.s məsələlər göstərilir.İlk olaraq C.Məmmədquluzadənin “Kamança” pyesindəki erməni obrazına münasibət bildirək.Bu pyes Azərbaycan ədəbiyyatında Qarabağ münaqişəsinə həsr olunmuş birinci bədii əsərdir.Pyesin qəhrəmanı Qəhrəman yüzbaşı vətənin müdafiəsi üçün erməni quldurlarına qarşı mübarizə aparan igid azərbaycanlı oğludur.Əsərin ən maraqlı hissəsi Qəhrəman yüzbaşı ilə erməni-kamançaçı Baxışın qarşılaşdırılması hissəsidir.Həmvətənlərinin ermənilər tərəfindən vəhşiliklə öldürülməsinə baxmayaraq o böyük humanistlik göstərərək ermənini-kamançaçı Baxışı bağışlayır.Bununla da müəllif üstörtülü də olsa göstərir ki,Azərbaycan xalqı hər zaman bağışlayan,mərhəmət edən xalqdır.Halbuki qarşısındakı qaniçən erməni olsa belə.Böyük sənətkarın “Usta Zeynal” hekayəsində də Muğdusi Akopun simasında erməni obrazına rast gəlirik.Əsərdə avam,cahil Usta Zeynalın dilindən ermənilərin necə murdar bir xalq olduğu bədii ustalıqla oxucunun nəzərinə çatdırılır.Usta Zeynalın dilindən adicə bir fakta diqqət yetirək:”Qurban,belə fərz elə,ermənilərin hamısı dönüb müsəlman oldu.Onda Allah cəhənnəmi kimdən ötrü xəlq edib?”.Buradan gözəl bir məntiq ortalığa çıxır ki,erməni və erməni xalqı nəinki bu dünyaya,heç cəhənnəmin yeddinci qatına da layiq deyillər.Əsərdə yazıçı ermənini o qədər murdar hesab edir ki,küp vasitəsilə bunu lap gözəl ifadə edir.Aşağıdakı parçaya da diqqət etsək,dediyimiz fikri lap aydın başa düşərik:”Qurban,Allah sənə lənət eləsin!.Erməninin küpəsində su gətirib gəc qayırdın,btün aləmi murdar elədin”.Görünür böyük yazıçının erməni xalqına o qədər dərin bifrəti olub ki,əsərdə belə bir priyoma əl atıb.
Tarixi romanların mahir qələm sahiblərindən olan böyük yazıçı M.S.Ordubadinin “Dumanlı Təbriz” romanında erməni surətinə rast gəlirik.Təəssüflə qeyd etmək lazımdır ki,yazıçı erməni Arşaq Sürenyanı əsərin müsbət surətlərindən biri kimi təqdim edir.Guya müəllif bu surət vasitəsilə xalqlar dostluğunu,ermənilərlə-azərbaycanlıların qədim tarixə malik “qardaşlığını” əks etdirmişdir.Bir şey başa düşülməyəndir ki,daima türkün qanını içən,”türk sənin yeganə düşmənindir” deyən,adda qardaş adlandırdığı Azərbaycan xalqının ahılına,qocasına,beşikdəki körpəsinə belə acımayan,onu qılıncdan keçirən,faşistdən belə yüz dəfə qatı faşist olan erməni xalqının azərbaycanlılara qarşı hansı dostluğundan söhbət gedə bilər?.Hər halda bu o dövr üçün digər yazıçılarımızda başa düşülən olduğu kimi,M.S.Ordubadidə də başa düşülən idi.Çünki bu dövrdə ölkəyə Çar Rusiyasının əmanətçisi olan Sovet İmperiyası ağalıq edirdi.Azərbaycan xalqının başı üzərində daima ermənilərin simasında rusların “Demokl qılıncı” var idi.
Erməni məkri,erməni hiyləsi XX əsrdə daha bir yazıçımızın-Y.V.Çəmənzəminlinin “Qan içində” romanında mühüm yer tutur.Romanı tarixi sənədlərə,mənbələrə əsaslanmış yazıçı Mirzə Adıgözəl bəyin “Qarabağnamə” və Mirzə Camalın “Qarabağ tarixi” əsərlərindən geniş istifadə edibdir.Romanda Ohan yüzbaşının timsalında ermənilərin Azərbaycan xalqına qarşı torpaq iddialarının ilk rüşeymlərini görürük.Belə ki,Qarabağ ərazisində yerləşən erməni məliklikləri böyük ağaları Rusiyanın havadarlığı ilə Qarabağ xanlığına qarşı pozuculuq edir,xanlığın nüfuzunu Rusiyanın nəzərindən aşağı salmağa çalışırdılar.
Ümumiyyətlə,ermənilərin həm istər o dövr üçün-XIX,XX yüzil,həm də müasir dövrümüzdə-XXI yüzildə Azərbaycan xalqının başına gətirmədiyi bəla,müsibət qalmamışdır.1918-ci il mart soyqırımı,1990-cı ilin 20 yanvarı,Sumqayıt hadisələri,1992-ci ilin Xocalı soyqırımı,Qarakənd faicəsi və bundan başqa saya bilmədiyimiz Azərbaycana qarşı haqsız törədilən yüzlərlə terror aktları erməninin-bu mənfur xalqın türkün,ümumilikdə türk dünyasının qorxulu kabusu,düşməni olduğunu bir daha göstərir.Bu mövzu ədəbiyyatımızın ağrılı-acılı səhifələrində özünəməxsus yer tutur və erməni məkrini,hiyləsini daha dərindən öyrənmək üçün gələcəkdə tədqiqə böyük ehtiyacı vardır.
ƏDƏBİYYAT
1.Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi.II cild.Bakı.1960.AMEA-nın nəşriyyatı
2.Axundov.Y.”Azərbaycan Sovet tarixi romanı”.Bakı,Yazıçı,1979
3.Axundov M.F.”Bədii və fəlsəfi əsərləri”.Bakı,Yazıçı,1987
4.F.Köçərlinin şəxsi arxivi.Bakı,Nurlan,2005
5.Həbiboğlu Vəli.”Abbasqulu ağa Bakıxanov”.Bakı,Gənclik,1992
6.Məmmədquluzadə C.”Seçilmiş əsərləri”.I cild.(Pyesləri və nəsr əsərləri)
7.Məmmədquluzadə C.”Seçilmiş əsərləri”.II cild.(felyotonları və məqalələri)
8.Məmmədquluzadə C.”Seçilmiş əsərləri”.IV cild.(Memuarlar,məqalələr,məktublar).Bakı,Öndər,2004
9.Piriyev Y.”XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatında poema janrı”.Bakı,yazıçı,1988
10.Vəzirov.N.”Seçilmiş əsərləri”(Povest və hekayələri).Şərq-Qərb.Bakı,2005
Tural Adışirin Şəki–2014

Bizdə- Gədəbəydə balaca oğlan uşaqlarını əzizləmək üçün onlara “kişi qırığı” deyilir.Yəni, hələ balaca kişidi, tam kişi deyil, ancaq bəzi adamların yaşı artsa da onlar heç vaxt kişi ola bilmirlər. Ömürlərini elə “kişi qırığı” olaraq başa vururlar. Bu yazımda cəmiyyətimizdə kişilik kimi qəbul edilən, lakin əclaflıq olan bəzi məsələlər haqqında danışmaq istəyirəm.
1.On nəfərin birini təkləyib döyməsi- güclünün gücsüzü əzməsi.
Heyvanlar aləmində belə bir qanun var ki, güclü olan zəifi məhv etməlidir. Axı, biz insanıq. Bizim öz insani qanunlarımız var və bunlarla heyvanlardan fərqlənirik. Bu gün gənclər arasında qruplaşmalar gedir. Hərə başına özü ağılda beş- on nəfəri toplayıb olur bir dəstə. Vay tək başına qalanların halına o, qruplardan bir nəfərlə sözü düz gətirməsə ağzı ilə burnu yer dəyişdirəcək. Bunun günahkarı elə yaşadığımız bu cəmiyyətin özüdür. “Qanuni oğruları” reklam edən saytlar, yazarlar onlara ayırdıqları zamanı və yeri daha xeyirli yazılara ayırmalıdırlar ki, bu cür fəsadlar olmasın.
Hərdən eşidirik ki, orduda əsgər, əsgər yoldaşını ya döyüb şikəst edib, ya da daha pisi, öldürüb.
1.Təzə gedən bir əsgər döyülür, əgər şikayət etsə olur “suka”.
2.Köhnələr, yeniləri döyməklə “sınayır”
3.Və bütün bunları o, gənclərə elə yaxınları, qohumları aşılayır.
Haqqını tələb etmək, zalimi cəzalandırmaq üçün qanuna təslim etmək nakişilik, zülm etmək, anasını- bacısını qorumaq üçün gələn əsgərin ana- bacısına söymək kişilik adlandığı sürəcə bu işlər düzəlməyəcək, ölüm xəbərlərini isə yenə ürək ağrısı ilə eşidəcəyik.
2.Ailəsi dağılmış qadınlarla ilişki qurmaq- “gəlin tutmaq”
Deməli oğlan uşaqları müəyyən yaşdan sonra fahişə yanına getmirsə kişi adlandırılmır bu cəmiyyətdə. Bir az böyüyəndən sonra isə mütləq “gəlin”-i olmalıdır. Bax o, zaman onlar olur əsl kişi- əslində isə əclafın yekəsi. Bir zaman qeyrətimiz vardı bizim. Gəlinliklə gətirdiyimiz qız, ancaq kəfənlə çıxa bilərdi evimizdən. Bəs indi?
Niyə qadınların həyatını məhv edirik. Bir neçə ayın gəlini olmuş o gözəl, incə varlıqları ömürlük ləkələyirik. Bununla qalsaq dərd, yenə bir az, az olar. Bu qadınlara yenidən ailə qurmaq şansını vermirik. Belələri ilə evlənənləri nakişi çıxarırıq, cəmiyyət olaraq. Və bu insanlar:
Ya fahişəlik etməlidir,
Ya, kiminsə ikinci xanımı olmalıdır,
Ya da ki, evdə çürüməlidir.
Bax bunlara görə günü- gündən mavilərin, qatillərin, oğruların sayı artır.
Bax, buna görə elə “kişi qırığı” olaraq ölür bəziləri.
KİŞİLİK KİMİ İSƏ GÖZÜ YAŞLI QOYMAQ DEYİL, AXAN BİR GÖZ YAŞINI SİLMƏKDİR.
Tural