Fani dünyadakı yerini təzə nəsillərə verib könüllərə köçməsəydi 92 yaşı tamam olacaqdı. Və hələ yaşının, səhhətinin imkan verib-verməməsinə məhəl qoymadan üzərinə götürdüyü neçə-neçə mürəkkəb elmi vəzifənin həllinə çalışacaqdı. Hər gün iş stolunun arxasına keçib bir neçə sətir yazmağa vaxt tapa bilsə, bu bir neçə cümlə ilə də elmimizə əhəmiyyətli, lüzumlu nəsə verəcəkdi. Çünki, o Kamal Talıbzadə idi. Milli ədəbiyyatımızın XX əsrdə yetirdiyi klassik yazıçı, görkəmli maarifçi pedaqoq Abdulla Şaiqin sonsuz sevgi və ehtiramla Müstafa Kamal Atatürkün adını verdiyi böyük oğlu, adına layiq kamalı ilə elmin zirvəsini fəth etmiş, böyüklüyü ilə özü də bir zirvə kimi ucalmış akademik Kamal Talıbzadə.
2003-cü ildə ədəbi-elmi tədbirlərdən birində onun haqqında xoş məramla deyilmiş bir fikir səslənmişdi: “Bu gün Kamal Talıbzadə yazmır, lakin onun yetirmələri yazır.” Bu qənaət əslində onun Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığı üçün yetirdiyi alimlərin varlığını yada salmaqla yaratdığı elmi məktəbin ənənələrinin yaşayacağına, bilavasitə Kamal Talıbzadənin ölməzliyinə işarə idi. Lakin 2006-cı ilin 20 yanvarında o, dünyasını dəyişəndə – milli tariximiz üçün unudulmaz bir gündə matəmi şəhidlərimizin matəminə qarışanda yazı stolunda gecədən qalan, nə vaxtdı üzərində işlədiyi altı cildlik “Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi”nin cildlərindən biri vardı. Kamal Talıbzadənin vəfatından sonra üzə çıxan, arxivindən tapılan yazıları – həyatının son günlərində dəyirmi masalar, ədəbi müzakirələr üçün qələmə aldığı çıxışları, böyük alim məsuliyyətilə sovet dövründə yazdıqlarına aydınlıq gətirən məqalələri və s. alimin ömrünün son gününədək qələmdən soyumadığını, məhsuldar işlədiyini bir daha təsdiqləyir.
Hələ sağlığında onu klassik ədəbiyyatşünaslar nəslinin sonuncu mogikanı, elmin patriarxı hesab edirdilər. Kamal Talıbzadə fenomeninin sehrinə düşənlər bunun böyük alim, yaxud möhtəşəm şəxsiyyət amili ilə bağlı olduğunu yəqinləşdirməyə ehtiyac duymasalar da, hamı bu böyük sevgi və rəğbətin mənbəyini bilirdi. Kamal Talıbzadənin böyüklüyü, Kamal Talıbzadə fenomeninin sirri-sehri onun heç bir tərifə sığmayan insanlığı, müqayisəedilməz kübarlığı ilə orijinal elmi təfəkkürünün, yaradıcı istedadının vəhdət təşkil etməsində idi. O, ilk növbədə, mənsub olduğu soy-kökün genetik yaddaşından ruhuna hopan sadə təbiəti, qeyri-təvazökarlığı, yüksək ziyalı etikası, dürüstlüyü, son dərəcə mehribanlığı və insansevərliyi ilə həmsöhbətinin qəlbini qazanırdı. Torpağın bağrını incitməmək üçün ehmalca yeriyən, adamları yormamaqdan ötrü çox sakit, aramla danışan, insanlara rütbəsinə, titul və adlarına görə deyil, istedadına, ləyaqətinə, qabiliyyət və bacarığına, bütövlükdə mənəvi keyfiyyətlərinə görə dəyər verən Kamal Talıbzadə bütün parametrləri ilə klassik ziyalılığın örnəyi idi. O, bütün əcdadlarının ən yaxşı cəhətlərini özündə cəmləmişdi. Babası Axund Mustafa Talıbzadənin müdrikliyini, humanistliyini, xeyirxahlığını, əmisi Yusif Ziyanın hərbçi-siyasətçi təbiətinin ciddiliyini, qətiyyət və prinsipiallığını, əqidəsinə sədaqətini, atası Abdulla Şaiqin mülayim xarakterini, sadəliyini, təvazökarlığını, böyük insanlığını,… sanki son zərrəsinədək əxz etmişdi.
Buna görə də, bütün mülayimliyinə, həlim xasiyyətinə rəğmən o, elmdə qətiyyətlə öz sözünü deyən, düzgün hesab etdiyi mövqeni prinsipiallıqla müdafiə edən, ədəbiyyatın, nəzəri-estetik fikrin səviyyəsini aşağı salanlara qarşı barışmazlığı ilə ən sərt mövqedə dayanan alim kimi tanınırdı. Onu tanıyanlar təsdiq edərlər ki, Kamal müəllimin üz cizgilərinin mülayimliyi, xarakterinin ipək həlimliyi ilə elmin mövqeyinin müdafiəsindəki sərtliyi, alim ciddiyyətindən doğan prinsipiallığı, qətiyyəti kəskin təzad təşkil edirdi. O, asan anlaşılan, adamlarla tez dil tapan insan kimi nə qədər sadə təbiətli idisə, alimə, elmə münasibətdə bir o qədər ciddi və tələbkar idi.
Kamal Talıbzadənin çoxillik alim qənaətinə görə elmdə həlli olmayan bir problem yox idi, istənilən elmi problemi həll edə bilən istedadlı tədqiqatçı, yaxud təsadüfən elm cığırına düşən yarıtmazlar var idi. Ümumiyyətlə, həmişə ədəbiyyatşünaslığın ən mürəkkəb vəzifələrinin icrası ilə məşğul olduğu üçün «çətin, mürəkkəb» anlayışı Kamal Talıbzadəyə yad idi. Elm aləminə qədəm qoyduğu ilk vaxtlardan, XX əsrin 40-cı illərindən ədəbiyyatşünaslığın ən çətin və həlli vacib məsələlərini yerinə yetirməklə məşğul olmuşdu. Milli romantizmin və romantik sənətkarların bəraət almasında mühüm rolu olan ilk tədqiqat əsəri «Abbas Səhhət» (1955) monoqrafiyasından başlayaraq ədəbiyyatşünaslığımızın əvəzsiz elmi əsərlərindən sayılan «Azərbaycan ədəbi tənqidinin tarixi» (!984) monoqrafiyasınadək, çağdaş ədəbiyyatımızın və nəzəri-estetik fikrin ən aktual problemlərinə həsr etdiyi tədqiqatlarınadək keçdiyi şərəfli yola nəzər salanda bir daha bunun şahidi oluruq.
Kamal Talıbzadə yaradıcılığının hər bir uğuru keçmiş sovetlər məkanında ümumittifaq miqyasda maraq (bəzən heyrət) doğurmuş, haqqında dəyərli fikirlər söylənmişdi. Hələ sovet dövründə, xarici ölkələrlə əlaqənin məhdud olduğu vaxtlarda onun alim şöhrəti Şərq və Qərb ölkələrinə yayılmışdı. İtaliya, Hindistan, Bolqarıstan, İran, Türkiyə, Gürcüstan, Latviya, Rusiya, Qırğızıstan, Özbəkistan, Qazaxıstan, Tacikistan və b. ölkələrin ədəbi-elmi ictimaiyyəti Kamal Talıbzadə elmi-nəzəri irsini kifayət qədər yaxından tanıyır və yüksək qiymətləndirirdilər. «Hindistanda Aylıq Dostluq günlərin»də Azərbaycan nümayəndə heyətinin başçısı kimi 10-a qədər şəhərdə ali məktəb tələbələri üçün «Azərbəycan-hind ədəbi əlaqələri», «Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi» mövzularında mühazirələri, İtaliyanın Neapol Şərqşünaslıq Institutunda Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinə dair mühazirələri, şərqşünasların Beynəlxalq Ümumdünya konqresində, Puna Universitetində, Türkiyədə keçirilən Birinci Millətlərarası Böyük Azərbaycan Konqresində, Nizami Gəncəviyə həsr olunmuş Beynəlxalq Tehran Konqresində və başqa nüfuzlu elmi tədbirlərdəki məruzə və çıxışları böyük elmi maraqla qarşılanmışdı. Həmin ölkələrin alimləri Kamal Talıbzadənin “Azərbaycan ədəbi tənqidinin tarixi” monoqrafıyasının tək müəllif tərəfindən yazıldığına təəccüblərini gizlətməmiş, bütöv bir elmin çoxmərhələli tarixinin yazılmasını, bir elmi institutun yerinə yetirə biləcəyi bir vəzifəni alimin təkbaşına öz öhdəsinə götürərək fundamental tədqiqat ərsəyə gətirməsinə heyranlıqlarını bildirmişlər.
Alimin elmi yaradıcılığına belə geniş miqyaslı marağın yaranması həm düzgün mövzu seçimi, həm də qələmindən çıxan hər bir tədqiqat əsərinin monumentallığı ilə bağlıydı. Onun məqalələri də monoqrafiyaları, fundamental tədqiqat əsərləri kimi ciddi məsuliyyətlə yazıldığından bitkin, dolğun təsir bağışlayırdı. Kamal Talıbzadəni böyük alim kimi bir çox dünya ölkələrində tanıdan, sevdirən də məhz bu cəhət idi.
Kamal Talıbzadə elm aləmində hələ ilk addımlarını elə inamla atıb ki, bu addımların əks-sədasını böyük elm və incəsənət xadimləri də eşidə bilib. Onun haqqında dövrün hansı nəhəng sənətkarı, nüfuzlu tənqidçisi, böyük alimi söz deməyib ki?! Səməd Vurğun, Mehdi Hüseyn, Məmməd Arif, Mirzə İbrahimov, Mir Cəlal, Əziz Şərif, Əhməd Cəfəroğlu… Bu möhtərəm imzalar elbəel, nəsilbənəsil sıralanaraq böyük bir siyahı – unudulmaz adlar şəcərəsi yaradır. Maraqlıdır, hələ çox gənc olan Kamal Talıbzadə yeni başladığı elmi yaradıcılığının hansı cəhətləri ilə bu böyük ədəbiyyatçıların, söz sərraflarının diqqətini cəlb edə bilmişdi? Bu ilk növbədə onun tədqiqatçı cəsarəti, daha sonra müraciət etdiyi mövzunu son dərəcə ciddi məsuliyyətlə işləməsi ilə bağlı idi. Romantizmin ədəbi metod kimi gözdən salındığı, onun ən görkəmli nümayəndələrinin “pantürkist”, “panislamist” damğasıyla həbs olunduğu vaxtlarda o ilk monoqrafik tədqiqatını “təhlükəli” bir mövzuda yazır. Abbas Səhhət yaradıcılığını araşdırır, işə romantik şairin ilk elmi tərcümeyi-halını yaratmaqla başlayıb, bütövlükdə romantik sənətə bəraət qazandırmaqla bitirir. Belə vacib bir elmi missiyanı yerinə yetirməsi, əlbəttə, nəzərlərdən yayınmır, dövrün milli təəssübkeşləri, qədirbilən ziyalıları gənc alimin uğurunu layiqincə qiymətləndirirlər.
Abbas Səhhətə həsr etdiyi bu ilk tədqiqat əsərinə görə Səməd Vurğun onu böyük ümid verən gənc tədqiqatçı hesab edərək yazırdı: “Kamal Talıbzadənin “Abbas Səhhətin həyat və yaradıcılığı” adlı əsəri həqiqətə istinad etdiyi üçün elmdə daxili bir parlaqlıq əmələ gətirmişdir. О, Səhhət haqqında bir sıra məlum olmayan sənəd və faktları üzə çıxara bilmişdir. Kamalın bu əsəri bizi çox sevindirir.” Mehdi Hüseyn K.Talıbzadəni ədəbi hadisələrə ayıq və tənqidi münasibətinə görə istedadlı ədəbiyyatşünas kimi alqışlayırdı: “Əsərin dili səlisdir ki, bu da dissertasiyaya xüsusi bir parlaqlıq verir. O, ədəbi hadisələrə çox ayıq və tənqidi yanaşa bilmdir. Müəllif mövzu seçməkdə də müvəffəq ola bilmişdir. Dissertasiyanın istedadlı bir tənqidçinin əlindən çıxdığına insan inanır. Müəllif əsərdə mütəqabil əlaqələri də düzgün verə bilmişdir.” Əsəri elmi yeniliyinə, ədəbiyyatşünaslığımıza bəlli olmayan fakt və sənədlərə istinadən yazıldığına görə yüksək qiymətləndirən Cəfər Xəndan qeyd edirdi ki, “Səhhət haqqındakı tədqiqatlarda sənətkarın yaradıcılığı bu vaxta qədər bir tərəfdən izah edildiyi halda dissertant bunu hərtərəfli şərh etmiş, şairin nəsri, şeiri, publisistikası, dramları, elmi-tənqidi məqalələri, tərcümələri, estetik görüşləri və s. haqqında ətraflı məlumat verməyə çalışmışdır.”
Bu ilk dəyərləndirmə alimi gələcək fundamental tədqiqatlarını yazmağa ruhlandırır. K.Talıbzadənin “Qorki və Azərbaycan”, “XX əsr Azərbaycan tənqidi”, Azərbaycan ədəbi tənqidinin tarixi” monoqrafiyalarının, yüzlərlə məqalələrinin, məruzə və çıxışlarının yaranmasında gərgin alim zəhməti ilə yanaşı, bu ilk ruhlandırmanın, ilk etimadın da payı var. Alimin bütün yazdıqları zaman-zaman dövrün söz xiridarlarının diqqətini ən yaxşı tədqiqatlar kimi cəlb edib. Burada alimin hələ sağlığında haqqında üç fundamental monoqrafiya və yüzlərlə məqalə yazılıb nəşr edilməsini xatırlamaq yerinə düşür.
Onun təkcə Azərbaycan tənqidinin inkişaf tarixinə həsr etdiyi əsəri 70-80-ci illərdə ittifaq miqyasında ən nüfuzlu alimlər tərəfindən bəyənilib təqdir edilmişdi. Sonralar, 1986-cı ildə bu monoqrafiyanın Dövlət mükafatına layiq görülməsi həmin dəyərləndirmənin yekun göstəricisi oldu.
Məmməd Arif hələ 60-cı illərin sonlarında əsərin ilk nəşrini – «XX əsr Azərbaycan ədəbi tənqidi» monoqrafiyasını elmi-nəzəri qənaətlərinin ciddiliyi və dəqiqliyi ilə seçilən bir əsər kimi Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığının nailiyyəti hesab edirdi. Məhz həmin əsərin yaratdığı dərin təəssüratla Kamal Talıbzadəyə məktub yazan Mirzə İbrahimov nəhəng əmək sərf edən tədqiqatçının qiymətli bir əsər yaratdığını, çox gərəkli bir iş gördüyünü qeyd edirdi. Mir Cəlal bu əsərdə müəllifin XX əsrin əvvəllərində ədəbi həyatın müstəqil bir sahəsinə çevrilən ədəbi tənqidin ilk tarixini yaratdığını alqışlayırdı. Türkiyəli ədəbiyyatşünas Əhməd Cəfəroğlu bu əsəri türk ədəbiyyatında hələ işlənməmiş ən mürəkkəb problemlərdən birinə həsr edildiyi üçün təqdir edirdi. Əziz Şərif Kamal Talıbzadənin ədəbi tənqidin inkişaf tarixi kimi mürəkkəb bir prosesdən bəhs edən əsərini Azərbaycan filologiyasında ilk və hələlik yeganə təşəbbüs kimi yüksək dəyərləndirirdi. Qeyd etmək lazımdır ki, Kamal Talıbzadənin «Azərbaycan ədəbi tənqidinin tarixi» monoqrafiyası hələ də milli tənqidimizin inkişaf tarixindən bəhs edən yeganə elmi əsər olaraq qalır, həmin kitabın ali məktəblərin filologiya fakültələrində analoqu olmayan dərslik kimi tədrisdə istifadəsi də bunun bariz göstəricisidir. Milli ədəbi tənqidimizin Xətib Təbrizidən Seyid Hüseynə qədərki 900 illik geniş inkişaf tarixini yazan Kamal Talıbzadənin (özü belə fərqinə varmadan) nə qədər mürəkkəb bir elmi vəzifəni yerinə yetirməsi bir daha onunla şərtlənir ki, ədəbi tənqidin Seyid Hüseyndən sonrakı, yəni XX əsrin 20-30-cu illərindən başlayaraq həmin əsrin sonuna qədərki tarixi hələ də yazılmayıb.
Kamal Talıbzadə elmi yaradıcılığında milli ədəbiyyatımızın və ədəbiyyatşünaslığımızın müxtəlif məsələlərini bu və ya digər dərəcədə işıqlandırıb. Poeziya, nəsr, dramaturgiya, tənqid, yaradıcılıq metodları, ədəbi mətbuat… bütün bunlar Kamal Talıbzadənin fəal tənqidçi, ədəbiyyatşünas münasibəti bildirdiyi sahələr olub. Və bu yaradıcılıq sahələrinin hər birinin düzgün inkişaf istiqamətini müəyyənləşdirmək amalı ilə yazdığı məqalələrində məqsədinə nail ola bilib. Alimin məqalələri içərisində tənqidə dair yazıları xüsusilə diqqəti cəlb edir. Ədəbi tənqidin müxtəlif məsələlərini əhatə edən, məzmunca rəngarəng olan bu məqalələr 1967-ci ildə «Tənqidimiz haqqinda qeydlər» kitabında toplanıb nəşr edildi. K.Talıbzadənin həmin məqalələrində ədəbiyyatşünaslığın bu mühüm sahəsinə həssas tədqiqatçı münasibətini görürük. Burada ədəbi tənqidin qarşısında duran problemlərdən, tənqidin və tənqidçinin başlıca vəzifələrindən bəhs edən müəllif müasir Azərbaycan tənqidçisini belə görmək istəyirdi: «Tənqidçi nadir istedada, gözəlliyi, sənəti duya bilən estetik hisslərə, ədəbiyyatı sevən böyük bir qəlbə malik olmalıdır. Bütün bunlarla yanaşı, həqiqi tənqidçi dövrünün ən irəlidə gedən, geniş dünyagörüşə sahib bir adamı olmalı, dövrün hakim görüşlərini izah və inkişaf etdirməyi bacarmalıdır. Ancaq bu halda o, ədəbiyyata doğru istiqamət verər, tənqidi həqiqi nəzəri yüksəkliyə qaldıra bilər… Orada ki cəsarət yoxdur, orada həqiqi ədəbi tənqid də yoxdur.» (Talıbzadə K. Tənqidimiz haqqında qeydlər. Bakı, Gənclik, 1967, s.165)
Kamal Talıbzadə bütün yaradıcılığı boyu elmi yaradıcılığın hansı sahəsinə müraciət edibsə, orada təzə söz deyə bilib, ciddi bir elmi yenilik əlavə edib. Ədəbi əlaqələrdən yazmağın hakim ideologiyanın maraqlarına xidmət etdiyi, rus ədəbiyyatının üstün mövqeyini nəzərə çatdırmaq məqsədi güddüyü vaxtlarda Kamal Talıbzadə “Qorki və Azərbaycan” monoqrafiyasında məsələyə tamamilə fərqli prizmadan yanaşır. O, Azərbaycan mühiti və ədəbiyyatının Qorki yaradıcılığında izlərini axtarıb tapır, təkcə Qorkinin Azərbaycan ədəbiyyatına deyil, Azərbaycanın da Qorki yaradıcılığına təsir aspektlərini üzə çıxarır. Bununla da ədəbi əlaqələrin qarşılıqlı bir proses olduğunu yada salır, tədqiqatçıları bu sahəni birtərəfli izah etmək üsulundan imtina etməyə səsləyir.
Azərbaycan elminin XX əsrin ortalarında yetirdiyi bu böyük ədəbiyyatşünas alim təkcə elmimizin ən nəhəng problemlərinin həllində deyil, ədəbiyyatşünaslığımızın istiqamətləndirilməsində də bilavasitə iştirak edib. Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun rəhbər vəzifələrində çalışdığı illərdə ədəbi-nəzəri elmin inkişafında misilsiz rolu olub.
…20 yanvarda Kamal Talıbzadənin vəfatının on ili tamam oldu. Bu on il ərzində həmişə yeri göründü. Ədəbiyyat institutunda, Abdulla Şaiqin mənzil-muzeyində, müdafiə şuralarında, mötəbər ədəbi tədbirlərdə gözümüz hələ də onu axtarır. Cismani yoxluğuna inanmaq çətin olsa, da bir ümidlə təsəlli tapırıq: “Əsərləri, tövsiyələri, ondan əxz etdiyimiz ali insani keyfiyyətlər, öyrəndiyimiz elm bizimlədir.” “Nəsimi” kinofilmində məşhur bir fraza var. Fəzlullah Nəimi ustadlarının qətl ediləcəyindən qorxan şəyirdlərinə deyir: “Ölən cismimdir. Mən öz ruhumu çoxdan sizə köçürmüşəm.” Ruhunu ruhumuza köçürən Kamal Talıbzadə də bizimlədir, ruhumuzda, varlığımızda, yazdıqlarımızda, xatirələrimizdədir. Nə qədər ki, yetirmələri həyatdadır, nə qədər ki, Azərbaycan ədəbiyyatşünaslıq elmi yaşayır, Kamal Talıbzadənin də alim ömrü o qədərdir. Bu ömür yolunun isə çox uzun olduğu şəksizdir.
TƏRANƏ TURAN RƏHİMLİ,
Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent,
prezident təqaüdçüsü.