(Dəmirqapı Dərbəndlə ilk görüş)
Yaxınlarda Şəkidəydik və “Şəki ARB TV” kanalının proqram müəllifi Elşən Zəkəriyyəbəyli bizimlə çəkilişdən sonra yaxın günlərdə Dərbəndə gedib ordakı soydaşlarımızla görüşməyi təklif etdi. O eyni zamanda, mərhum xalq şairimiz Bəxtiyar Vahabzadənin ömür-gün yoldaşı Dilarə xanımın arzusunu da bu səfər çərçivəsində həyata keçirmək istədiyini bildirdi. Dilarə xanım Türk Dünyasının böyük filosof-şairinin müəllifi olduğu xeyli sayda kitabı Dərbənd Mərkəzi Kitabxanasının fonduna hədiyyə etmək qərarına gəlmişdi. Əlbəttə, bu, olduqca xoş niyyət idi və bircə qalırdı həmin arzunu həyata keçirmək.
Səfərimizin baş tutacağı günü dəqiqləşdirdik və həyat yoldaşım Gülməmməd İsrafiloğlunun maşınıyla yola düşdük. Sən demə, illər boyunca həsrətini çəkdiyimiz Dərbənd heç o qədər uzaq da deyilmiş bizdən. Səfər yoldaşlarımın qənaətinə görə, yolumuzun uzunluğu Bakıdan Şəkiyədək olan məsafə qədər ola, ya olmaya. Hava da sanki bizim xatirimizə elə yaxşıydı ki, sanırdın yaz gəlib. Gömrüyə qədər olan yolları asanlıqla keçib getdik. Sərhəddəsə… Bax, əsl narahatlıq burda yaşanacaqmış. İnsanları neçə dəfə yoxlayır, nə qədər kağız-filan yazıb-doldurmağa məcbur edirlər, İlahi! Maşınla getdiyimizə görə işimiz lap çətiniydi – yalan olmasın, hər iki üzdə hesabını unutduğum sayda yoxlamalardan keçməli olduq. Televiziya və media nümayəndələri olduğumuzu və məramımızı xatırlatmamız da işə yaramadı, hey eşib-tökdülər kitab, qəzet, jurnal dolu çantalarımızı. Cavan operatorumuz Rasimin çəkiliş üçün lazım olan kamera və digər avadanlıqlarını dişində-dırnağında daşıması isə heç yadımdan çıxmır.
Xülasə, xeyli əzab-əziyyətdən sonra sərhədi keçib üz tuturuq Dəmirqapı Dərbəndə tərəf. Şəhərə girəndən sonra soraqlaşıb özümüzü yetiririk şəhərin Mərkəzi Kitabxanasına. Burada bizi olduqca mehriban qarşılayırlar. Kitabxananın direktoru Diana xanım Əliyeva şirin Azərbaycan ləhcəsində bizimlə əhvallaşır. Hiss olunur ki, doğma dilimizdə tam sərbəst ünsiyyət qurmağa çətinlik çəkir. Bu hal başadüşüləndir: qədim Türk yurdu olan Dərbənd iki əsrə yaxındır rusların təəbəliyindədir və burada hökmran dil rus dilidir. Hələ bugünəcən soydaşlarımız dilimizi bu səviyyədə – işlək halda qoruyub-saxlaya bilmişlərsə, buna da şükür!
Telejurnalist Elşən müəllim gəlişimizin məramını izah etdikcə Diana xanımın üzünə xoş bir təbəssüm yayılır. Axı, kitabxanalar indi həqiqətən də kitab aclığı keçirir, özü də anadilli ədəbiyyat sarıdan bu problem daha çox özünü qabarıq hiss etdirir. Diana xanım hədiyyə edəcəyimiz kitabları nəzərdən keçirərək deyir ki, kaş bu kitablar kiril əlifbasıyla olaydı. Axı, kitabxanamızın oxucularının əksəriyyəti latın əlifbasıyla oxumaq bilmir. Söz veririk ki, növbəti gəlişimizdə bu məsələni hökmən diqqətdə saxlayacağıq. Çünki evlərində artıq əşyaya çevrilmiş kiril əlifbasıyla işıq üzü görən kitabları hara etmək, yaxud kiməsə hədiyyə vermək barədə baş sındıran o qədər insanlarla qarşılaşmışam ki…
Təklif olunur ki, apardığımız kitabların təqdimatı dəyirmi masa ətrafında, həm də oxucuların iştirakı ilə keçirilsin ki, televiziya əməkdaşları efir üçün süjetlər hazırlaya bilsinlər. Elə də olur. Diana xanımın zəngindən sonra özünü tam vaxtında yetirən “Dərbənd” qəzetinin şöbə redaktoru, fəal ictimai xadim Tahir Salehin kofe və şirniyyat qonaqlığından sonra görüş başlayır.
Elşən müəllim gəlişimizin məramını açıqlayır, Dilarə xanımın göndərdiyi Bəxtiyar Vahabzadənin müxtəlif vaxtlarda işıq üzü görmüş xeyli sayda kitabını böyük məmnuniyyətlə kitabxanaya hədiyyə edir. Daha sonra oxuduğunuz sətirlərin müəllifi də gətirdiyi kitab, qəzet və jurnal nüsxələrini Diana xanıma təqdim edir. Kitabxana direktoru da öz növbəsində bu günü əsl bayram kimi dəyərləndirərək, belə “səxavətli və varlı ziyalı qonaqları” qəbul etməkdən hər zaman qürur duyduqlarını bildirir. Burada vaxtaşırı keçirilən tədbirlər barədə ətraflı məlumat verərək, lap yaxın günlərdə Azərbaycanın böyük klassik şairi Nizami Gəncəvinin 875 illiyi münasibətilə tədbir keçirməyə hazırlaşdıqlarından danışır. Söhbətdən məlum olur ki, Azərbaycan və Dərbənd ədəbi mühiti arasında əlaqələr mövcud olsa da, bu əlaqələrin daha da möhkəmlənməsinə ehtiyac duyulur. Çünki bu mühit eyni kökdən qaynaqlanır, havamız, suyumuz bir, dilimiz, dinimiz, mənəviyyatımız, adət-ənənələrimiz birdir.
Daha sonra Elşən müəllimin gətirdiyi məşhur Şəki paxlavası ilə içilən çay söhbətimizə daha da şirinlik qatır. Çay süfrəsi ətrafında Dərbəndin dünəni və bugünü, milli-mənəvi dəyərlərimiz, problem və qayğılar barədə səmimi söhbət edirik. Şair-jurnalist Tahir müəllim Dərbənddə ədəbi ictimaiyyətin sevə-sevə toplaşdığı və həmçinin özünün rəhbəri olduğu “Gülüstan” ədəbi məclisinin fəaliyyətindən danışır. Hiss olunur ki, ürəyi doludur. Deyir, ədəbi mühitimiz kimi, Dərbənd Teatrının da qayğıya ehtiyacı var. Kitabxana ilə üzbəüzdə yerləşən təzə tikilini göstərərək deyir: “Baxın, bu bina Dərbənd Azərbaycan Dövlət Dram Teatrı üçün tikilib. Lakin standartlara cavab vermir, teatr tamaşalarının hazırlanıb səhnəyə qoyulması üçün əlverişli deyil…”
Öyrənirik ki, əsası ilk dəfə 1898-ci ildə qoyulan bu teatrın fəaliyyəti ilkin dövrlərdə özfəaliyyət səviyyəsində olub. Sonradan bu fəaliyyət durmadan genişlənib və nəhayət 1931-ci ilədə Azərbaycan Dövlət Teatrı statusu qazanıb. Sonra müharibə başlandı və yenidən teatrın fəaliyyətində durğunluq yarandı. Nəhayət, 1968-ci ildən başlayaraq, teatr Dərbənd Mədəniyyət Şöbəsi nəzdində Xalq Teatrı kimi fəaliyyətini davam etdirməyə başladı. Prezident İlham Əliyev teatrın yeni binasının inşasına 50 milyon manat ayırıb. Bu, çox sevindiricidir. Bakıda fəaliyyət göstərən “Dərbənd” Xeyriyyə Cəmiyyətinin sədri Tofiq Bağırovun, Nurulla müəllimin bu sahədə gördüyü işlər də olduqca qürurvericidir. Onlar Dərbəndli oxucuları mütəmadi olaraq dərsliklərlə, müxtəlif ədəbiyyatlarla təmin edirlər. Tahir Saleh SOCAR-ın da dərbəndlilərə qayğısını yüksək dəyərləndirdi.
Tahir müəllimdən “Dərbənd” qəzetinin taleyi barədə də məlumat almağa çalışırıq.
– “Dərbənd”-in ehtiyacları çoxdur, ən əsası isə, heç olmasa mini mətbəəyə ehtiyacımız var. Bu, qəzetimizin maddi ehtiyaclarının ödənməsində bizə xeyli kömək edərdi. Qəzetimiz həm latın, həm də kiril əlifbası ilə çap olunur. Bunu oxucu tələbatını nəzərə alaraq edirik, çünki sovet rejimi bizə kirili aşılayıb, indisə Azərbaycanda ədəbiyyatlar latın qrafikası ilə çap olunur. Müxtəlif yaş təbəqəsindən olan soydaşlarımızın tələbatını nəzərə alırıq qəzetimizi nəşr edərkən.
– Biz eyni kökdən, eyni qandan olan insanlarıq. Dərbənd, Təbriz, Bakı – ayrılmaz qardaşlardır. Bu qardaşlar arasında əlaqələr sizi qane edirmi?
– Doğrusunu deyim ki, əlaqələrimiz yetərincə deyil. Dağıstan və Azərbaycan arasında əlaqələrin möhkəmlənməsi birbaşa Dərbəndlə olan mənəvi körpünün möhkəmlənməsi demək olardı. Baxın, bizi ancaq sərhəd ayırır. Bir-birimizə nə qədər yaxınıqsa, bir o qədər də uzaq sayılırıq. Çünki ayrı-ayrı ölkələrin vətəndaşlarıyıq. Vaxtilə hansısa səbəbdən buraya üz tutmuş 100-ə yaxın soydaşımız var ki, sənədlərini itirmələri, yaxud sənədlərdəki hansısa uyğunsuzluq səbəbindən burada səfil həyatı keçirməyə məcburdurlar. Bu insanlar bizim öz vətəndaşlarımız, öz qardaşlarımızdır. Onların küçələrdə xəstə, köməksiz, ac, səfil həyatı keçirdiklərini görmək dözülməzdir. Azərbaycan dövləti öz insanına sahib çıxmalıdır.
Sərhəd-keçid məntəqəsi əsl alverxanaya çevrilib. Burda vətəndaşlarla kobud rəftar edilir, qeyri-insani münasibət, əsassız yubandırmalar saatlarla, günlərlə davam edir.
Bütün bu problemlərin həlli üçün Dərbənddə Azərbaycan tərəfin hansısa rəsmi dövlət qurumunun olması vacibdir. Qarşılıqlı əməkdaşlığa söykənən əlaqələr qurulumalıdır ki, Dərbənd azərbaycanlıları ən xırda problemlərin belə həll olunması üçün rəsmi məktubla Moskvaya müraciət etmək məcburiyyətində qalmasınlar. Nə vaxtadək Azərbaycanın Moskvadakı səfirliyi həll etməlidir vətəndaşlarımızın sənədlərindəki cüzi, əsassız anlaşılmazlığı?… Axı bu, günlərlə davam edən vaxt itkisi, maddi vəsait, hətta belə demək mümkünsə, insan həyatı və sağlamlığı bahasına başa gələn problem deməkdir sonda.
– Son olaraq, arzunuzu, təklifinizi bilmək istərdik…
– Arzum budur ki, yaxın zamanlarda Dərbənddə Azərbaycan konsulluğu açılsın. Bu, Dərbənddə yaşayan soydaşlarımız üçün hava və su kimi lazımdır. Yalnız bu halda ədəbi, mədəni və iqtisadi əlaqələrimizin istənilən səviyyədə təşkilindən söhbət gedə bilər. Bir də təklifim budur ki, Dərbəndə ki gəlmisiniz, qalıb qonağımız olasınız. Səhər “Gülüstan” ədəbi məclisinin üzvləri ilə yaxşı bir görüş təşkil edək…
Razılığımızı bildirib, bu qısa görüşümüzdən məmnunluğumuzu ifadə edirik: “İnşallah, qismət olsa, yaz-yay aylarında yenidən Dərbəndə gəlib, soydaşlarımızla görüşməyə söz veririk.”
Dərbənddə mərhum şair Rəna Türksoylunun ocağını ziyarət etdik…
Elşən Zəkəriyyəbəyli birgünlük səfərimizin uğurlu sonluğu kimi Dərbənddə hər kəsin sevə-sevə xatırladığı mərhum şair-publisist xanım Rəna Türksoylunun ocağına baş çəkməyi təklif etdi. Getdik. Bizi ailənin oğlu Nizami bəy qarşıladı. Hiss olunurdu ki, Rəna xanımla bağlı danışılan hər kiçik epizod belə onu kövrəldir. Sözarası güclə eşidilən bir səslə: “Vallah, hələ də biz özümüzə gələ bilməmişik” – deyir. Ona təsəlli verməyə çalışırıq. Rəna xanımlı günlərə qaytarır bizi Elşən müəllimin dilə gətirdiyi xatirələr. Sonra ailənin ağsaqqalı Əjdər dayı danışır – kövrələ-kövrələ, doluxsuna-doluxsuna. “Rəna mənə təkcə həyat yoldaşı olmayıb, o həm də mənim dostum, sirdaşım, ailəmizin sütunu idi” – deyir. Bu kövrək kadrları da lentin yaddaşına köçürürük. Qalmaq təklifi etsələr də, yenidən dönüşümüzdə bu ailəyə bir daha baş çəkəcəyimizi bildirib, yola çıxırıq.
Yolumuz Bakıyadır… Dərbəndin, Təbrizin… qardaşı Bakıya!
Dərbənd həsrətim
Gedirəm, yenidən qayıdam, gələm,
Sevgimi bölüşəm, sevincdən öləm.
Həsrəti qılınctək doğrayam, böləm,
Bitmədi, ey anam Dərbənd, həsrətim!
Ömrü qısa oldu ilk vüsalımın,
Həsrətdən nəm çəkdi ucu şalımın.
O göyçək hüsnünlə bir şad halımı
Etmədi, ey anam Dərbənd, həsrətim!
Dağına, daşına sarılacaqdım,
Gözünün yaşına sorulacaqdım.
Bayraqtək başına sancılacaqdım,
Yetmədi, ey anam Dərbənd, həsrətim!
Yeriyə bilmədim bir addım belə,
Tutuldum – doğmammış hər yadım belə.
Unutdum… Dərbəndmiş öz adım belə,
İtmədi, ey anam Dərbənd, həsrətim!
Mən sənə Dərbəndmi, Təbrizmi deyim,
Bu qoşa qanada əkizmi deyim,
Türklüyü yaşadan bir izmi deyim,
Ötmədi, ey anam Dərbənd, həsrətim!
Can atdım “can” deyəm, dilim lal oldu,
Hər ləhzə qəlbimə axan bal oldu.
Ürək elə coşdu – halbahal oldu,
Getmədi, ey anam Dərbənd, həsrətim!
Dəmirqapı Dərbənd, ey ulu Dərbənd,
Bir qolum Təbrizdi, bir qolum Dərbənd.
Müqəddəs pir yolum, sirr yolum Dərbənd,
Bitmədi, ey anam Dərbənd, həsrətim,
Ötmədi, ey anam Dərbənd, həsrətim!