“Gənc Ədiblər Məktəbi”nin müdavimi, AYB və AJB üzvü,
Prezident təqaüdçüsü, Gənclər müfakatçısı
II yazı
“Günümüzün şeir dilli hekayələrində cəmiyyətin obrazı, ictimai düşüncənin bədii şəkli, zamanın adi, ya qeyri-adi qəhrəmanların, insanların portreti arxa planlı olur, daha çox şəxsi, subyektiv psixoloji durum əks etdirilir. Elə bir subyektiv durum ki, biz orda yoxuq!” – Bu fikirlər “Şokolad ətirli sabun” hekayəmə görə məni ilk dəfə tənqid edən İradə Musayevanın “Dünya ədəbiyyatı və bizim “şair” hekayəçilərimiz” adlı məqaləsindən götürülüb. Yazıma bu cümlələrlə başlamağım müəlliflə razılaşmağımdandır. Lakin hekayələrimizə “şeir dilli” demək özü də bir orijinallıq və reallıqdır. Axı bizim dilimiz elə şeir dilidir… Bizim nənələrimiz inəyi sağanda ona holavar nəğməsi oxuyub, babalarımız yolu azan sürünü sayaçı sözlərilə çax-çaxına qaytarıb…
Elə bu situasiyadan yol başlayıb Gəncə ədəbi mühitində yaranan və oxuduqca özümüzə güzgüdə gördüyümüz kimi diqqət ayırdığımız hekayələrdən danışacağam. Bu hekayələrdən birini 2013-cü ildə oxumuşam. O gün-bu gündür hərdən sakitcə, kimsəsizləşəndə özümə yenidən danışıram. Danışıram ki, unutmayım… Danışıram ki, ağlayım… Bu, hamımızın uşaq ədəbiyyatının görkəmli nümayəndəsi kimi tanıdığımız Aləmzər Əlizadənin “Yelləncək” hekayəsidir. Ata-anası avtomobil qəzasında həlak olan qızın nənəsinin bircəsi, ərköyünü, ömrünə naz edəni olması yenə Azərbaycan ailəsinin “doğmalıq” anlayışına sadiqliyinin və ehtiramının göstəricisidir. Bu qız uşaqlıqdan o qədər nənəsinin gözünün nurunu içib, ürəyinin yağını yeyib böyüyüb ki, xatirələri sırasında incidiyi, qırıldığı heç nə tapa bilmir. Təkcə o gün, yelləncəkdən şumlanmış torpağa yıxılan gün qorxmuşdu və o qorxusunu illərdir ürəyində qoruyub saxlayır, özünü cəzalandırmaq istəyəndə gözlərinə ötürürdü. Elə indi də: “Onda yelləncəkdən yıxılanda necə qara-qışqırıq salıb əzizlənmişdi. İndi onun əzizlənə biləcəyi adam yoxdu. O adam qızın öz istəyindən yıxılıb, ölüb.”
Bu qız böyüyür, sevməyi öyrənmək arzusuyla baxışlarını ovçu edir. Nəhayət ki, ovunu tapır… Lakin, elə burdaca nənəsinin ona öyrətdiyi ailə müqəddəsliyinin möhtəşəmliyini unudur-evli kişinin qollarından çarpayıya yıxılır, eynən uşaqlıqda yelləncəkdən yıxıldığı kimi…
Aləmzər Əlizadənin hekayəni ondan da, bətnindəki körpədən də imtina edən kişini günahlandırmağı ağlına belə gətirməyən qızın doğum sancısı ilə başlamağı oxucunu yazıçı sehri ilə baş-başa qoyur. Qız həyatının bu günədək qəfildən, ya da qismən dəyişən rənglərini doğum sancısı azacıq səngiyəndə xatırlayır…
Burda diqqətimi çəkən bir məqam da Azərbaycan qadınının özünə qayıdışıdır. Yəni, bir növ olanların və olacaqların mərkəzində olduğu halda bu xüsusiliyi özünü cəzalandırmaq üçün bir vasitə etməsi yalnız və yalnız ən vüqarlı qadına yaraşardı…
Qəfil gələn sancıdan dodaqlarını gəmirdiyi anda yadına düşmüşdü sevdiyi… Sevən tərəf olduğuna görə də öz “günahkarlığı”…
“O, kişini sonralar durulayıb bütün günahlardan kənara çıxarmışdı.
Qızın beynindən keçdi:
-Bu dəfəki ağrı özündən betər ağrıya rast gəldi. Ona görə qorxub çəkildi. ”
Elm artıq sübut edib ki, fiziki baxımdan, bu dünyada doğum sancısından daha dəhşətli bir ağrı yoxdur. Amma Aləmzər Əlizadə bir qadının özünü günahlandırarkən doğum sancısından daha betər ağrı yaşadığını elə obrazın öz diliylə deyir…
Yazıçının sevərək yaratdığı nənə obrazı da məni bir oxucu kimi heyrətə salmağı bacardı. Nəvəsinin beş aylıq hamilə olduğunu biləndə nənə nəinki, onu suçlamaq, danlamaq, səhvini üzə vurmaq barədə düşünür, əksinə, dizləri bükülür, ürəyi içəridə yaşama üsyan edir:
“Özünü ələ alanda ilk kəlməsi belə olmuşdu:
-Bu qədər dərdi tək necə çəkdin, qurbanın olum?”
Ailə doğmalığına qoyulmuş ən gözəl heykəl idi nəzərimdə bu epizod…
Aləmzər Əlizadənin böyüklər üçün yazdığı bütün hekayələrində yeganə bənzərlik gözləmədiyimiz sondur. Hansı ki, biz o sonu oxuyarkən hekayənin hələ ilk cümləsindən nəticəyə yönlənmiş işarələrin fərqinə varmadığımızı görürük. Bu hekayədə də yelləncəkdən yıxıldığı günü həyatının ondan sonrakı bütün dolanbacları ilə müqayisə edən, beyninin xatirələrlə apardığı müharibənin fonunda doğum sancısı çəkən, sonunda da bətnindən doğula bilməyərək boğulan körpəsi əməliyyatla çıxarılan qızın hissləri son nöqtəni qoyur: “İndi qıza elə gəlirdi yelləncəkdə yellənən özü deyil, qızıdır.”
* * *
Haqqında danışmaq istədiyim ikinci hekayənin müəllifi Fazil Sənandır. Bu günədək yazıçının bir qədər həzin esselərini oxumuşdum. “Məhəbbətin dərddi mənə” adlı hekayəsini isə ilk olaraq “Ədəbiyyat qəzeti”nin 23 iyul 2016-cı il tarixli sayında oxudum.
Bir qadının dilindən yazılmış hekayədə inandığımız, bəlkə də özümüzü inanmağa məcbur hiss etdiyimiz bəzi anlamlar çiliklənir, ayaqlarımızın altına tökülür. Evlənmə situasiyası nə cür olur-olsun, istər sevginin zəfəri, istər elin qınağı, istər ailə böyüklərinin ölçülü-biçili məsləhətləri – hər birinin bərabərliyində duran evlilik hansı təməlin üstündə qurulursa-qurulsun, Azərbaycan cəmiyyəti üçün aliliyin və toxunulmazlığın kod adıdır. Və Fazil Sənan öz hekayəsində bu kod adını deşifrə edir… Onu adiləşdirir… İnsanın yaşamını bumeranq kimi döndərib “özəlləşdirir”. İsti hisslərlə sevməsə də, nizamlı hörmət bəslədiyi həyat yoldaşı, üstəlik, evinin və həyatının ahəngini dəyişən övladı olmasına baxmayaraq, bu qadın da Aləmzər Əlizadənin qəhrəmanı kimi öz ocağının işığını qoruyan başqa bir kişini “sevir”. Bütün hekayə boyu qadının kişiyə ünvanlanmış sözlərini oxuyuruq. Əsas obraz yaşananları anlatdıqca özünü gah günahkar, gah da haqlı çıxarır. Nəhayət, o da hamı kimi “sevgi” yaşamaq istəyir… İstəyinin dəlilik dərəcəsindən özünü yad kişinin qollarına atır…
Fazil Sənan bundan sonrakı hadisələri oxucunun ixtiyarına buraxır. Artıq, bu qadının sonrakı yaşamı oxucunun mühakiməsindən, dünyagörüşündən asılıdır. Kimisi onu xəyanətdə suçlayaraq ittiham edər, kimisi də “sevgi”ni bəhanə gətirərək haqq qazandırar. Mən bir oxucu kimi hekayənin baş qəhrəmanını qınasam da, yazıçıya qəlbimin dərinliyində mütəşəkkil olduğumu etiraf etməliyəm. Çünki, burda qələmə alınan hadisə özü günümüzdə həyatın içindədir… Bəlkə biz görmürük, bəlkə də görmək istəmirik…
Fazil Sənanın yazıçı ustalığının daha bir göstəricisi də onun xalq dilindən – folklorumuzdan süzülüb gələn kəlmələrdən əsərlərində istifadə etməsidir. Məsələn, bu hekayədə o yazıb: “Baxışlarımı baxışlarının cələsindən azad edərək -bağışlayın, siz olmasaydınız yıxılmışdım-deyib yuxarı qalxdım.” “Cələ” sözünü baxışa aid etmək də ancaq Fazil Sənana məxsusdur…
* * *
“Ədəbiyyat qəzeti” 2016-cı ilin 26 noyabrında Gəncə ədəbi mühitinin istedadlı yetirmələrindən birinə – Gülnarə Sadiqə də yer ayırıb. Onun “Gecələr anasız qorxar uşaqlar” adlı hekayəsi öz atalı-analı dünyamızda çoxdan unutduğumuz kimsəsiz uşaqlardan bəhs edir. Onların tənha arzularından, çarəsiz baxışlarından, bizdən fərqli olaraq ölümü sevməyindən yazıb Gülnarə Sadiq…
Gənc yazarın bundan əvvəl oxuduğum bütün hekayələri mənim gözlərimə bulud çökdürüb. “Gecələr anasız qorxar uşaqlar” isə o buludların arasında çaxnaşma salmağı bacardı…
Hekayə baş redaktorun müxbirə dediyi sözlərlə başlayır:
“-Xalid, sənin bu layihən baş tutmayacaq, oğul. Əgər söhbət bizim millətdən gedirsə, heç kim sənə nə vaxtsa imtina etdiyi, ya atdığı uşaq haqda məlumat verməyəcək.”
Bu ikicə cümlədə Gülnarə Sadiq milliliyimizin əslində olduğundan çox fərqli, hər kəsin özünə xeyir edən kimi yozulmasını ustalıqla vermişdir. Etdiyi səhvi boynuna almaq, ondan nəticə çıxarmaq cəmiyyətimizdə bəzi insanlar üçün anlamsız nəsnələrdir. Lakin gənc yazar oxucusuna cəmiyyətin dünyagörüşünün formalaşmasında hər kəsin öz yerinin olduğunu başa salmaqla sanki ona gələcəyə gedən yolda məsləhətçi olur. Bunu da Xalid obrazının istəyi ilə çatdırır:
“Heç kim yarandığı üçün cavabdeh deyil, valideyn seçimi bəşər övladının əlində deyil!” O, bu fikri ortaya qoyaraq cəmiyyətə bir mesaj göndərmək istəyirdi.
Bundan sonra əsər sürətlə kulminasiyaya doğru inkişaf edir. Xalid Azərlə tanış olur: “Xalid yerindəcə donub qalmışdı. Onun qarşısında, təxminən, qırx-əlli yaşlı “uşaq” dayanmışdı. Saçı ağarmış, bənizi qocalmış, amma, şüuru anasının özünü asdığı gündə ilişib qalmış bir uşaq…”
Xüsusi olaraq qeyd etməliyəm ki, mən Gülnarə Sadiqin hekayələrindəki bədiiliyi, obrazların və hadisələrin təsvirindəki poetizmi sevirəm və onun bu istedadını alqışlayıram. Hətta, anasının özünü asmağından sonra heç vaxt şüuru böyüməyən Azərin danışığında da Gülnarə Sadiq poetikliyi qoruyub saxlayır, öz yazı ənənəsinə olan sadiqliyini qürurla nəzərə çarpdırır. Azər üzünü müxbirə tutaraq deyir:
-Sən o qəzetində yaz ki, atalar anaları döyməsin, analar da uşaqlarını qoyub uzaqlara getməsin. Axı uşaqlar gecələr anasız qorxar…
Hekayə öz kulminasiya nöqtəsinə məhz bu iki cümlə ilə çatır… Ordan o yana artıq deyiləsi sözlər də acizləşir, boynunu bükür, qaçıb-qaçıb Azərin kimsəsizliyinin kölgəsində gizlənir…
Bu hekayədə gənc yazarın öz düşüncələrini obrazların dili ilə verməsi gələcəkdə Gülnarə Sadiqin publisistika sahəsində də uğur qazanacağına məndə əminlik hissi yaratdı. Uşaq evinin direktorunun dilindən verilən aşağıdakı cümlələr birbaşa müəllifin cəmiyyətin “göstəri” dünyagörüşünə üsyanıdır: “Əyyaş, narkoman insanlardan adətən qüsurlu uşaqlar doğulur. Sonra da onlar öz günahlarının güzgüsü olan bu uşaqlardan utanmağa başlayır və onları ölümə tərk edirlər.”
Azəri axtaran Xalidin onun ölüm xəbərini qəzetdən oxumasıyla ürəyindən qopub dilinə sürüklənən cümlə hekayənin son akkordu sayıla bilər. Xalid düşünür ki: “Azər sonunda anasına anasının getdiyi yolla qovuşmağa çalışdı…”
Gəncə ədəbi mühitində yazılan və İradə Musayevanın təbirincə desək, “özümüzdən bəhs edən” bu hekayələri oxumağı, oxutmağı, doğma ədəbiyyatımızın hər guşəsində özümüzü axtarmağı hər kəsə önərirəm… Axı bu hekayələrdəki obrazlar bizik!…
Gəncə