Nemət Tahir yazır

Canlılar içərisində yeganə canlı insandır ki, öləcəyini bilir. Yəni  bu mahiyyəti ali də olmasa, dərk edir. Orta ömürlü bir insan özü ölənədək çox dəfnlər görür. Gözləri ilə görür ki, insanı axırda aparıb 2-3 m² torpağa atıb üzərini də torpaqlayırlar.

Əslində, ölümün nə olduğunu bilməyən canlılar insanların etdikləri rəzillikləri  etməlidirlər. Şirlər rüşvət almalıdırlar. Canavarlar mülkiyyət hərisi olmalıdırlar. Fillər təbiəti məhv etməlidirlər. Amma bütün bunları onlar yox, öləcəyini bilən insanlar edir. 

Öləcəyini bilməyən bütün canlılar bir parça qarınlarını doyurduqdan sonra çəkilib kənardan həyatı seyr edirlər. Günəşə baxırlar, çayları keçirlər, çəmənlərdə gəzirlər. 

Öləcəyini bilən insan isə bütün ömrünü acgözlüyə sərf edir.

Mənbə: https://edebiyyatveincesenet.az/

Emin Piri yazır

Ağdanın işğaldan azad olunmasının 2-ci ildönümü münasibəti ilə

Ağdam mənimçün həssas nöqtələrdən olub. Zabit kimi gəncliyimi Ağdam səngərində keçirməyim, əsgərlərimlə metr-metr səngər qazaraq daha irəliyə post çəkərək vətən torpağının metrlərlə azadlığına sevinmək və s. doğmalaşdırmışdı. Öldürdüyümüz düşmən, verdiyimiz şəhid mənə ağdamlı günləri şərəfli ömrə çevirmişdi.

Hə, özümü sumqayıtlı saysam da, Cəlilabadda doğulsam da, süd anam ağdamlı olub deyə bir az da qürur məsələsi olmuşdu.

Yazdığım qeydsə elə orada ərsəyə gəlib. 

BİR ZAMANLAR AĞDAMDA

I

Əsgər sinəsi axtarır

isinməyə

fevral şaxtasından

üşüyən güllə.

Elə fevral ayı olardı o əsgərin özünü gülləyə vətən etməsi… “Sağ qalan varmı?!” şeirimdəndir bu parça. Elə şeirlər kitabımın adı da”Sağ qalan varmı?!” idi. 

Ağdamda səngər həyatımız davam edirdi.  Ötən ildən, Vətən Müharibəsindən fərqli olaraq  metr-metr səngər irəli çəkməyin sevincini yaşayırdıq. Hər dəfə bir neçə metr irəli səngər çəkmək bizə hansısa kəndi azad etməyin sevincini verirdi. Daha irəlidə post qurmaqsa sanki bir rayon, şəhəri azad etməyin ekstazını yaşadırdı. Bu səngərlərin çəkilməsini zamana böləndə, düşmən qarşısında gecələrlə səngər qazmaq sanki iynəylə eşələnmək idi. Bəzən bir neçə metr irəli səngər çəkmək günlərlə də deyil, aylarla zaman alırdı. Əlbəttə, bu səngər çəkmələr itkisiz başa gəlmirdi. Nəmirli və Şurabad kəndinin sol cinahı tərəfdə bu dəfə digər bölməyə tapşırılmışdı səngər işi. Gecə vaxtı və snayper gülləsi bir gəlinliyi əbədi sahibsiz qoydu. Bir sevən qızın arzularını özüylə birgə apardı. Bəlkə də düşmən silahında üşüyən güllə əsgər sinəsində qızınmağa yer axtarırdı. Beləcə bu şeirim meydana gəldi. 

Həyat bu qədər fanidir, kiminsə sevərək oxuduğu, kiminsə həzz aldığı şeirlərin altında hansısa faciə, ananın göz yaşı və ya qan dayanır.

ıı

“alo, alo, alo…”

İllərdi gecələr yuxudan təngənəfəs oyanırdım. Bəzən tər içində, bəzənsə boğulmaq üzrəykən… Bu oyanmalar 2010-cu ilin əvvəlindən 2020-ci ilin sentyabrına kimi davam etdi. Əvvəlki illər hər gecə, sonra həftədə bir, sonrasa, ayda 1-2 dəfə yuxularıma haram qatan bir qız idi. Üzünü görmədiyim, heç zaman rastlaşmadığım bir qız. Daha doğrusu, bir qızın səsi. O, heç nə danışmır, hesabını bilmədiyim sayda “alo, alo, alo…”. Yuxularıma haram qatan bu “alo”lar idi. Axı, kim idi bu qız, niyə hər gecə yuxularımda “alo” deyərək qışqırır və mənə əzab verir?!

Vətən müharibəsi məni bu əzabdan qurtardı. Daha o yuxuları görmürəm, kimsə yuxumda “alo” deyə qışqırmır. İndi öz əzablarım, öz yaşantılarım, bu müharibədə gördüklərim yuxumu qarışdırır. Vətən müharibəsi təkcə Qarabağı deyil, məni o qızdan, o səsdən xilas etdi.

2010-cu ilin qışı… Ağdam. İşğal olunmuş kəndlərin qarşısı… Səngər həyatımız davam edir. Burada başını səngərdən qaldırmaq ya hansısa snayperin sinəsinə medal taxmaqdır, səngərdən qırağa çıxmaqsa, ayaqlarını minalar üstündə unutmaq.

Niyə 2010-cu ilin hadisələrindən indi bəhs edirəm – deyə bilərsiniz. Keçmişdə etdiyim qaralamalarıma maraq Vətən müharibəsi zəfərindən sonra maraq oyatdı. Həm də əvvəl bunlara elə də həvəsli deyildim. Çünki məğlub bir ölkənin səngər həyatından bəhs etməyi ya özümə yaraşdırmır, ya da utanırdım. Axı kimə nəyi sübut edəcəkdim? Utanırdım… Məğlub bir ölkənin zabiti kimi xatirələr dərc etməkdən. Eləcə səngər şeirlərimlə ovunurdum. Hə, bu müharibə məni həm şeirlərlə ovunmaqdan, həm də yuxularımdakı qızın səsindən xilas etdi…

Müşahidə postunda duran əsgər anidən qışqırdı; – “Komandir, erməni”. Dərhal müşahidə postuna çıxdım. Postda ermənini görmək sizə nə qədər qəribə gəlsə də, arzuladığın əzizini görməklə müqayisə edə bilərdim. Yox, yox, o ermənini bağrımıza basmaqçün deyil, gülləyə tuş etməkçün.

Tr-8-lə müşahidə apardıq. Bir əli cibində, birindəsə telefon qulağına söykəyərək hərəkət edir. Hərəkət edir deyirəmsə, gövdədən yuxarını görürük. Özünü o qədər itirib ki, düşmən valının arxasından çıxdığının fərqində deyil. Axı, adam kiminlə belə danışıb dünyanı unudub öz səngərini tərk edə bilər? Anasımı, sevgilisimi, bacısımı? Onun özündənrazı, tərki dünya olaraq harda olmasını unutması adamın ağlına yalnız sevgilisini gətirə bilir. İnsan onun etdiklərini sevgilisi ilə danışanda edə bilər…

Bu qədər danışmağıma baxmayın, bu qədər düşüncə bir an ərzində baş verir. Vuraq? Ani olaraq beynimin içindəki düşüncələr mənə imkan vermir? Bəlkə danışdığı adam anasıdır? Və həmin vurulsa… Ya da sevgilisi? Bu elə ən böyük sevgi qətliamı olar. Telefonun qarşısındakı şəxsin o vurulduğu an keçirəcəyi hissləri ağıla gətirmək belə mümkün deyil. Bəs, o əsgərin yerində biz olsaydıq? Danışdığımızsa sevgilimiz, anamızdırsa?

Bəlkə də, bütün bu düşüncələr bir saniyəlik zaman intervalı olmadan ildırım sürətilə beynimin bir guşəsindən keçir. Amma…

Erməni əsgəri ordadırsa, əminəm ki, bizi görsə, böyük sevinc hissi ilə vurardı. O burdadır ki, o ona görə vurar ki, bir azərbaycanlının vurulması onunçün medaldır, məzuniyyətdir, özgüvən hissidir, gələcəkdə karyerada yüksəlişdir, məclislərdə özünün və qohumlarının bu hadisədən genələ-genələ danışması, erməni TV-lərində bol-bol öz qəhrəmanlığından danışmaqdır.

Vuraq? Snayper başından nişan aldığını bildirir. Vur!..

Səngərdə əsgərlərimiz atışdan sonra “ura!” deyə qışqırır, sevinir, sonrasa ani boşluq. Rabitə ilə koordinatı verib məruzə edirik. Atəşkəs dövründə belə atışlar zamanı koordinat məruzə olunur, vurulmanın dəqiq olub-olmadığını gözləyirdik. Bizə lazım olan xəbərin təsdiqlənib-təsdiqlənməməsidir. Bir neçə saat gözləyir, bu hadisənin nə ilə sonuclanacağından səbrsizlənirdik. Amma nə deyilsə də, atışdan sonra onun necə yerə sərildiyinin gözümüzlə şahidi olduq, axı, – deyirəm özüm-özümə.

Axşama yaxın rabitə ilə xəbər verilir ki, verdiyiniz xəbər təsdiqini tapıb, vurmusunuz. Sevinclər yenidən artır… Qeyd olunası xəbərdir. Həmin gecəni aşağıdan gətirtdiyim yeyib-içməklə qeyd edirik. Bir növ səngərdə bu xəbərə əsl qonaqlıq verirəm. Ölüm xəbərinə sağlıqlar deməklə. Səhv etmirəmsə, Dövlət radiosunun axşam buraxılışıdır. Verilən xəbər sağlıqlarımıza qoşulur. Atəşkəs pozulub, düşmən təxribatının qarşısı alınıb, düşmən hərbi qulluqçusu “…” məhv edilib.

(Əlbəttə, istəyən şəxslər bu adı, yeri və s. arxiv materialına əsasən əldə edə bilər. Burada bu məlumatı, adı olduğu kimi vermək həm etik, həm də bəzi məsələlərə görə doğru olmadığından hallandırılmır).

Səngərin bir köşəsinə çəkilirəm. Kimsənin məni görməyəcəyi bir küncünə. Özümdən asılı olmadan ağlayıram. Bütün gecəni. Həm sevinmək, həm də ağlamaq. Axı mən kimə ağlayıram belə? Məni ağladan kimdir, hansı hisslərdir? Kimə ağlayıram belə? Ölən erməniyə, ölən sevgiyə, yoxsa nəyə? Bəlkə elə özümə? İçimdə qopan fırtınaya cavab tapa bilmirəm…

O gündən sonra yuxularımda kimsə, daha doğrusu, bir qız “alo, alo” deyərək qışqırır. Mənsə təngnəfəs, tər içində oyanır, mətbəxə keçir, su içir, bəzən ağlayır, bəzənsə siqaret yandırırdım… 2020-ci ilin sentyabrına kimi… Məni kölgə kimi izləyən o qız, o səs qeybə çəkilib. Artıq öz əzablarımı görürəm, öz əzablarım yuxudan oyadır məni…

…Yenə belə əmr verə, yenə belə edərdimmi? Mütləq ki, bəli. Yenə öldürərdik, yenə bu ölüm xəbərinə qonaqlıq verərdim, yenə də səhərə kimi ağlayardım…

III

Səngər şəhidi

Tağım komandiri kimi iki kəndin qarşısındakı mövqeləri qorumaq bizim heyətin üzərinə düşür. İki həftədən bir yerdəyişmə olur. Gah bu iki kənddən birinin, gah da o birinin qarşısındakı səngərlərdə oluruq. Hər kəndin qarşısında üç post var. Hər tağıma üç post düşürdü. Bir postda bir tağım komandiri ilə bir manqa, digərində tağım komandirinin müavini(gizir) ilə digər manqa, üçüncü postdasa MAXE-nin başçılığı üçüncü manqa. Bu üç posta postlar başılıçığı dövründə üç kərə erməni vuruldu. Daha doğrusu təsdiqlənən vurulmuş erməni sayı üç oldu.

Həmişə içimizdə bir qorxu vardı, bunun bir bədəli nə zamansa olacaq…

Təzə tərxis olunmuşdum. Bir neçə gün keçmişdi. Çavuşlarımızdan Məmmədova zəng etdim. Dəfələrlə zəng çatmadı. Zabit yoldaşımız Xantəmirova zəng etdim, Məmmədov şəhid olub cavabıyla qulağım cingildədi…

Bədəl verilmişdi…

Ağdam torpağı bərəkətli və bolsulu idi. Yağışlar vaxtı, qar əriyəndə bütün axıntı səngərə dolurdu. Bəzən səngərdə su dizə çatırdı. Beləcə, nə hərəkət etmək olurdu, nə də yemək təminatı düzəməlli. Çörək də belə havalarda palçıq qarışıq olurdu. Bir növ peç üstündə palçıqlı çörəyi yenidən bişirərək yeyirdik. Əvvəlki vaxtlarımızda restoranda yediyimiz çörəkdən daha dadlı idi o palçıq-çörək.

Hə , onu deyirdim, belə havalar, palçıqlı, yağışlı günlər ermənilər üçün ov vaxtı, qisas günləri olurdu. Çünki yağışdan sonra səngərlər, üstü, bermalar dağılır. Bizsə o səngərləri, bermaları yenidən düzəltməyə çalışırdıq. Belədə gülləyə tuş gəlməmək şans məsələsi olurdu. Bununçün gecə vaxtları seçirdik. Həmin dövrün texnoloji vasitələri indiki qədər deyildi, amma hər zaman gecə görmə cihazından istifadə etmələri mümkün idi. Necə ki, bəzən istifadə etmişdilər. Ya da təsadüfi səngər boyu səpələmə atəşə tutmaq.

Çavuş Məmmədov da belə günlərin birində boğazından vurularaq şəhid oldu. 

ıv

 Ev yıxan şərab çənləri

Ağdamda sovet dövründə üzümçülüyün hansı formada inkişaf etdiyini bilirsiniz. Mövqelərin qarşısında iki böyük keçmiş çaxır çəni var idi. Hündürlüyü 10metrdən çox olardı. Gedəndə öyrənmişdim ki, adətən o çənlərin üzərində ermənilər snayper yerləşdirir…

Elə snayper atışları da məhz ordan olurdu çox vaxt.

O çaxır çənləri çox evə od salmışdı…

Bəlkə simvolikdir, şərab müharibəsiz də, mülki həyatda da çox evi yıxıb…

V

Biz qaldırırıq, onlar vurur

Üzümlük deyilən ərazi vardı. Səngər irəli çəkməklə həmin üzümlük ərazisində mövqemiz ermənilərin bölük dayaq məntəqisinin 26 metliyinə çatmışdı. Gecələr orada “pasinka”lardan müşahidə postu qaldırırdıq. Səhərsə ermənilər oranı qumbaratanlardan atəşə tuturdu. Belə hallar, belə “hərbi oyunlar” dəfələrlə təkrarlanırdı; Biz gecələr qaldırırdıq, onlarsa gündüzlər vururdu…

VI

Ay piri…

Gizirimiz, tağım komandirinin müavini Əmirxanovla hərbi münasibətlərdən əlavə səngər dostluğum da vardı. Mənə qısaca olaraq Piri deyirdi. Ya da uzaqdan çağıranda “ay piri” deyə. Bəzən bir-birimizi bərk çağıranda cəmi bir neçə metrlik məsafədə bizim adları yəqin ki, ara-sıra eşidirdilər qarşı tərəfdə…

Üzümlük dediyim ərazidən keçəndə qarşı tərəfdən eşitdiyim səs tüklərimi biz-biz etdi. Ay piri, Ay piri; qışqırırdılar erməni valının arxasından.

Səngər həyatımdan sonra Piriyev Emin Emin Piri imzasına çevrildi beləcə. Piri adı gizirimizin mənə müariciətindən sonra doğmalaşmışdı. Qarşı tərəfindən səsləməsindən sonrasa “PİRİ” şeirlərimin imzasına çevrildi.

Mənbə: https://edebiyyatveincesenet.az/

XVI-XVII əsrlərə  aid edilən “Koroğlu” dastanı türk xalqlarının ən möhtəşəm folklor abidələrindəndir. Koroğlunun adı Baykaldan Balkanlaracan, Altaylardan Anadoluyacan türk xalqlarının yaşadıqları torpaqlarda məşhurdur. Koroğlunun şöhrəti XIX əsrdə rus tənqidçisi Çernışevskidən fransız yazıçısı Jorj Sanda qədər müxtəlif əhli-qələmlərin diqqətindən yayınmamışdır.

Koroğlu türk olmayan xalqların şifahi ədəbiyyatında da yer tutur. Məsələn, taciklərdə “Qurqulu” adıyla məşhurdur. Azərbaycan və Anadolu  aşıqlarının təsirilə erməni aşıqları da “Koroğlu” dastanını türkcə ifa edirlərmiş. Özbəklərin “Rövşən” dastanı (Koroğlunun  adı Rövşəndir)   “Koroğlu” süjetilə bağlıdır. Amma bu dastanın ən kamil və dolğun variantları azərilərin, Türkiyə türklərinin və türkmənlərin yaratdıqlarıdır. Bu üç versiyanın (özəlliklə, dastandakı şeirlərin) bir-birinə çox yaxın olması həm dillərimizin cüzi fərqlərlə eyniliyindən, həm də cərəyan edən hadisələrin təxminən  eyni coğrafi  məkandı cərəyan etməsindəndir. 

Dastanın türkmən variantında belə misralar var:

Göydən uçan top çığalı durnalar

Ərzurum dağında qarı gördünmü?

Məlum olduğu kimi, türk şəhəri Ərzurum Anadolu ərazisindədir.

Bir çox rus və Avropa şərqşünaslarının və folklorçuların fikrincə “Koroğlu” dastanının mənşəyi  ən çox Azərbaycanla bağlıdır. Anadolu və türkmən variantlarında bu ölkələrin coğrafi adları  sıx-sıx görünür.

Türkiyə variantında Koroğlunun məskəni Çamlubel, əsas düşməni Bolu bəyidir. Bolu paşasının Koroğlunu tutmaq hədələrinə türk variantında belə cavab verilir:

 Bolu paşa, heç gəlirmi yadına

Hanı, məni tutan günün necoldu?

Rəngin uçdu, üzün döndü qadına

Mərd oğlunu tutan günün necoldu?

Koroğlum, çağırır Yaradan səni,

Yaradan öldürməz, qurtarar məni,

Qorxma, ey Bolu bəy, öldürməm səni,

Qoca qurdu tutan günün necoldu?     

 Koroğlunun şəxsiyyətini də, onun başçılıq etdiyi hərəkatı da həm Orta əsr salnaməçiləri, həm də müasir tarixçilər XVI əsrin sonu-XVII əsrin əvvəllərində Azərbaycan, Qafqaz və İran ərazisində geniş yayılmış Cəlairilər üsyanlarıyla əlaqələndirirlər.

Dastanın üç oğuz xalqına – azərbaycanlılara, Anadolu türklərinə və türkmənlərə aid olan variantlarını tutuşdursaq, birinci ikisinin bir-birinə daha yaxın olduğunu, türkmən variantının  onlardan xeyli  fərqləndiyini görərik. Bu fərq elə dastanın adından və bu adın izahından başlanır. Azərbaycan və Anadolu variantlarında Rövşənin adı atasının gözlərinin çıxarılması ilə izah olunur. Rövşən – Koroğlu da Hamletsayağı atasının  qisasını alır. Xalq arasında belə bir misal da var:  birisi atasının gözlərini çıxarır ki, ona da Koroğlu desinlər, amma ona “kor kişinin oğlu” – deyirlər.

Türkmən variantında bu adın mənşəyi tamam başqadır: Körpə Rövşəni qəbirdə tapırlar və adı da ona görə Goroğlu olur.

Azərbaycan variantında Koroğlunun və sevgilisinin övlad nisgili Nigarın dilindən həzin misralarla ifadə olunmuşdur:

 Qəm-qüssəm başımdan aşdı,

Mən tək dərdə qalan yoxdu.

Ah çəkməkdən bağrım bişib,

Bircə yada salan yoxdu.

Necə baxım ev-eşiyə

Yaralı könlüm üşüyə?

Toz bürümüş boş beşiyə

Şirin layla çalan yoxdu.

Çənlibeli güllər bəzər,

Güllər saralsa, kim üzər?

Hər quş balasınan gəzər,

Niyə sənin balan yoxdu?

Koroğlusan, hay salarsan,

Paşalardan bac alarsan.

Neçə şəhərlər talarsan,

Sən tək şəhri talan yoxdu.

Nə dərd olsa, məni tapar,

Sonsuzluq bir yanım çapar.

Yarılğan uçar, toz qopar,

Görərsən ki, qalan yoxdu.

Dastanın türk variantında da bu sonsuzluq motivinə, övlad həsrətinə işarə  var.

Koroğlu:

Koroğludur Çamlibelin aslanı,

Şəkər ilə, qaymaqla bəslər səni.

Səndən istər bir pəhləvan oğlanı

Aman Selma, insaf eylə, de mənə.

 Selma:

Türk qızıyam, soyum, sopum bəllidi,

Gözüm ala, saçım siyah tellidi.

Türk qızının dili Tuti dilidi,      

Bunu sən bil, mənə inan Koroğlu!

Bizim eldə əhdə vəfa edilir,

Kəm söylənməz, doğru yolla gedilir.

Fəzilətdə namus yolu güdülür,

Məraq etmə, mənə inan, Koroğlu!

 Özümü təkrar etsəm də, deməliyəm ki, həyatda ilk eşitdiyim kitablar “Koroğlu” dastanı və Nazım Hikmətin “Günəşi içənlərin türküsü” kitablarıdır. “Oxuduğum” demirəm, “eşitdiyim” deyirəm, çünki hələ yazıb-oxumağı bilmədiyim vaxt bu kitabları mənə anam oxuyardı. Keçəl Həmzənin Koroğlunu aldadıb Qıratı ələ keçirməsi bədii ədəbiyyatdan aldığım ilk sarsıntı idi.

Sevimli atını itirən Koroğlu Keçəl Həmzəyə yalvarmağa  başlayır:

 Canım Həmzə, gözüm Həmzə,

Həmzə, incitmə Qıratı.

Budu sənə sözüm, Həmzə,

Həmzə, incitmə Qıratı.

Həmzə, atı yaxşı saxla,

At igidin qardaşıdı.

Gündə muğayat ol, yoxla,

At igidin qardaşıdı.

Yay olanda dağa yolla,

Yaz olanda ifçin nalla.

Qış olanda məxmər çulla,

At igidin qardaşıdır.

 Anam danışırdı ki, bu yerlərini oxuyanda sən ağlamağa başlardın: “Elə igid niyə belə namərdə yalvarır” deyirdin. Nə biləydim ki, ömrüm boyu çox namərdə rast gələcəm, heç birinə yalvarası  olmasam da…

“Verib Qırı, alıb Dürü” (Dür atı) kor-peşman Çənlibelə qayıdan Koroğlunu dəliləri də, Nigar da qaş-qabaqla qarşılayırlar.

 Ala gözlü Nigar xanım,

Üzün məndən niyə döndü?

Sənə qurban şirin canım,

Üzün məndən niyə döndü?

İgidin yatmasın baxtı,

Yana çevrilməsin taxtı,

Koroğlunun məlul vaxtı,

Üzün məndən niyə döndü? 

Bu yerdə Nigarın hər hansı cavabı məzəmməti, incikliyinin səbəblərini açıqlaması soyuq bir “başdan eləmə” olardı. Amma Nigar (daha doğrusu, dastanı yaradanlar) ən gözlənilməz və təsirli cavab tapırlar. Gərginliyi aradan qaldırmaqçün Nigar Koroğluya “amma  yaman qarasan ha” – deyir. Koroğlunun cavabı da eyni cür pafosdan uzaq, təbii və səmimidir:

 Mənə qara deyən gözəl,

Qaşların qara deyilmi?

Tökülübdü dal gərdənə

Saçların qara deyilmi?

 Dastanın  bir cəlbedici cəhəti də xəfif yumorudur. Hansı dastan qəhrəmanı öz-özünü aşağılamaqdan belə çəkinməz? Giziroğlu Mustafa bəylə güləşməkdən sonra  məhz Koroğlunun  özü:

 Koroğlunu çaya basar

Giziroğlu Mustafa bəy

 – gəraylısını qoşur.

 Türkiyə variantında Keçəl Həmzənin rolunu Kəloğlan oynayır.

Havada buludlar soldu,

Dürü at yoruldu qaldı.

Kəloğlan Qıratı aldı,

Alış, tutuş, yan Koroğlu!

 Anadolu variantında bəzi misralar  müdrik öyüd-nəsihət kimi səslənir:

 Havada uçan boz quşlar

Yelin qədrini nə bilir?

Kəndi qədrini bilməyən

Elin qədrini nə bilir?

Cüt qoşub toxum əkməyən,

Süfrəsin yerə tökməyən,

Elin qəhrini çəkməyən

Malın qədrini nə bilir? 

 Türkmən variantında Goroğlu deyir:

 Səni deyib gəldim Çandibelimdən,

Yor gedəli sənin ilə pərizad.

Əslim bəyan etsəm – türkmən elindən

Yor gedəli bizim ilə pərizad.

 Türkmən variantının  bəzi parçalarında dini təəssüb güclüdür:

 Qəflətdə yatırdım, gəldi ərənlər

“Dur, qafil, yerindən, oyan” –  dedilər.

Gözüm açıb gördüm cümlə-cahanı

Ol duranlar “Şahimərdan” – dedilər.

 Şahimərdan Həzrət Əlinin adlarından biridir.

 Goroğlu bəy aydır: kəminə, bəndə

Pirim Şahimərdan! Dəstgirim səndə.

Beş vəqt namazı qıldığın gündə

“Axirət yoldaşın iman” dedilər.

 Türkmən variantının lirik parçaları da çox təsirlidir:

 Qərib bülbül, bikəs bülbül,

Sən orda yığla, mən burda.

Qəriblikdə qalan bülbül,

Sən orla ağla, mən burda.

Qərib bülbül olma naşı,

Axdırma gözündən yaşı,

Qərib könlümün yoldaşı

Sən orda ağla, mən burda.

Qərib bülbül, bəxti qara

Nə çəkirsən ahu-nalə?

Səni asdırmaram dara,

Sən orda ağla, mən burda

Yaxud:

Qəflətdə yatırdım, gəldi bir pəri,

Eşq oduna məni heyran eylədi.

Ol pərinin sevdasına düşmüşəm

Eşq oduna məni heyran eylədi.

Laçın kimi qıya-qıya qarayıb,

Siyah zülfü dal gərdənə  darayıb,

Ağ üzündə qoşa-qoşa xal qoyub

Eşq oduna məni heyran eylədi.

 Oğuz dil qruppuna daxil olan xalqlardan biri də xaçpərəst qaqauzlardır. (Göy oğuzlar). Nəsrəddin lətifələri, “Aşıq Qərib”, “Əsli və Kərəm”, “Arzu və Qəmbər” dastanları qaqauz folklorunda önəmli yer tutur. Qaqauzların arasında Koroğlunun igidləri ilə bağlı mahnılar da məşhurdur. Qaqauz ağız ədəbiyyatında  Koroğlu İzmirin kəndlərindəndir, dostu Ayvazla bərabər “oğuz Robin Qudu” kimi dövlətliləri qarət edib aldıqlarını kasıblara paylayır. Qaqauz Koroğlusu sonralar Anadoludan Dobrudcaya keçmiş, savaşlarını davam etdirmiş, nəhayət yenidən Anadoluya qayıdaraq orda vəfat etmişdir. Qaqauz “Koroğlu”sundan bir parçanı bu dilin özəlliklərini saxlayaraq gətirirəm:

Mən bir Koroğluydum,

                        dada (dağda) gəzərdim

Çalıya, çırpıya kəllə düzərdim

Əsən lüzgərdən (rüzgardan) izlər seçərdim

Kimsəm yoxdu Balkanda yalnız gəzərdim

Dəmir topuzlarla  kəllə əzərdim.

Mən edi (yeddi) daaya (dağa)

                                   hökm edərdim.

Keçəndən bacımı

            (bac almaq mənasında) istərdim.

Dastanın hər üç variantında – azərilərdə də, türkiyəlilərdə də, türkmənlərdə də zamandan şikayət mühüm yer tutur. Türkmən variantında deyilir:

 Ay yaranlar, musurmanlar,

Namərd mərd oldu, mərd oldu.

Nə əcaib zamanalar

Keçdi yurd oldu, yurd oldu.

Hanı bəylər, hanı xanlar,

Bu dünyaya gələn canlar?

Taxt üstündə Süleymanlar

Uçdu, yurd oldu, yurd oldu.

 Orxon yazılarında “Öz eli, öz xaqanı olan xalq idim, elim hanı, xaqanım hanı?” acısı, “Kitabi-Dədəm Qorqud”da “Hanı dediyim bəy ərənlər, dünya mənim deyənlər” təəssüfü əsrlərdən, zamanlardan keçərək dövrandan əbədi şikayət kimi “Koroğlu” dastanının sonunda da öz əksini tapmışdır. Amma Azərbaycan “Koroğlu”sunda bu acı etiraf dövrün   konkret bir ixtirasıyla – odlu silahla, tüfənglə bağlıdır.

Daha əvvəllər Çaldıran döyüşü ərəfəsində Şah İsmayıl topları namərd silahı sayaraq yağıyla açıq qılınc döyüşündə üzləşməyi üstün tutmuşdu. Koroğlu da tüfəngin meydana çıxmasını tam bir dövrün  bitməsi kimi dərk edir.

 Titrəyir əllərim, tor görür gözüm,

Mənmi qocalmışam, ya zəmanəmi?

Dolaşmır dəhanda söhbətim, sözüm

Mənmi qocalmışam, ya zəmanəmi? 

Tutulur məclisdə igidin yası,

Kor olur qılıncı, polad libası,

Gəlib bic əyyamı, namərd dünyası,

Mənmi qocalmışam, ya zəmanəmi?

Belə zaman hara, qoç igid hara?

Mərdləri çəkirlər namərdlər dara,

Baş əyir laçınlar, tərlanlar sara

Mənmi qocalmışam, ya zəmanəmi?

Axır əcəl gəldi, yetdi hay-haray,

Çəkdiyim qovğalar bitdi, hay, haray!

Tüfəng çıxdı, mərdlik getdi, hay, haray,

Mənmi qocalmışam ya zəmanəmi?

 Məsələ yalnız “namərd silahı” topda, tüfəngdə deyil, məsələ Keçəl Həmzələrin, Kəloğlanların, biclərin, hiyləgərlərin, namərdlərin meydan suladığı bir əyyamın gəlməsindədir.

Fikrət Qocanın “Babalarım” şeiri yada düşür:

 Biri qaçaq olub,

mərd olub.

Biri qoçaq olub,

mərd olub.

Biri kasıb olub,

mərd olub,

Bəs namərələr hardandı?

Bax bu mənə dərd olub.

 Əfsus! Koroğlu da qocalmışdı, zəmanə də dəyişmişdi…

 Mart 2018

Mənbə: https://edebiyyatqazeti.az/

Görkəmli kino xadimlərimiz Həsən Seyidbəyliyə və Eldar Quliyevə həsr etdiyim bu iki yazı vaxtilə rus dilində “Литература, Искусство, Культура (ЛИК) Азербайджана” kitabımda dərc olunmuşdu. Bu yaxınlarda yubileylərini qeyd etdiyimiz ustad sənətkarlarımıza aid yazılarımı ilk dəfə Azərbaycan oxucularına təqdim edirəm. (Anar)

ANAR

Rejissor

Eldar Quliyev

Gənc (o illərdə gənc) azərbaycanlı kinorejissor Eldar Quliyev haqqındakı bu kiçik məqaləni çox uzun müddətə yazdım. Yarım il öncə “Sovet filmi” jurnalının təklifi ilə onu başlayanda ilk cümləni qeyd etdim: “Biri vardı, biri yoxdu, bir cənub şəhərində mənim indi ən vacib müsahibəni götürdüyüm gənc rejissor Eldar Quliyev vardı”. Bu cümlədə yazılanı həyata keçirmək müxtəlif səbəblərdən alınmadı. Janr dəyişildi və indi mən oxucuya Eldarla müsahibə deyil, onun işləri haqqında qeydlərimi təqdim edirəm. Bununla belə, mən altı ay öncə yazılmış fikrimin üstündən xətt çəkmirəm – cazibəsi olduqca böyükdür: bu ifadədə rejissorun üç filminin adı çəkilir: “Biri vardı, biri yoxdu”,  “Bir cənub şəhərində”, “Ən vacib müsahibə”. Bu yalnız az-çox uğurlu üslubi fənd deyil. Məsələ burasındadır ki, mənim Eldar Quliyev qavrayışım onun filmləri ilə bir bütündür: rejissor və onun filmləri – bütövdür, ayrılmazdır.

Eldarı və onun filmlərini görənlər üçün bu, paradoksal görünə bilər. Rejissor -diribaş, ünsiyyətcil, erudisiyalı müasir gəncdir və onun qəhrəmanları – “Biri vardı, biri yoxdu” filmindəki qocalar, yaxud “Bir cənub şəhərində” filmində (ssenari Rüstəm İbrahimbəyovundur) şəhərkənarının qaba, bir az yonulmamış oğlanları. Onları nə birləşdirə bilər ki?! Zahirən, görkəmcə, yaş və xaraktercə – heç nə. Bəs əgər insanlıq, xeyirxahlıq, qəlb zərifliyi kimi kateqoriyalara müraciət etsək? Bu keyfiyyətlər Quliyevdə var. Onun qəhrəmanlarının mənəvi siması da elə bu keyfiyyətlərlə müəyyənləşir. Buna görə də o öz qəhrəmanları ilə dostdur, onları sevir, anlayır və tərənnüm edir.

Sənətkar üçün ən çətini – doğma, yaxın hiss və düşüncələri uzaq, yad, bir-birinə daban-dabana zidd xarakterlər, obrazlar, talelər və situasiyalar vasitəsilə ifadə etməkdir. Özünün ilk müstəqil “Biri vardı, biri yoxdu” filmindəcə Eldar bu işin öhdəsindən gəldi. Payızda Abşeron yarımadasının kimsəsiz bağlarında iki tənha qoca – kişi və qadın. Bu süjetdə gənc rejissoru cəlb edən nə idi? Abşeronun fakturası – yalın, kimsəsiz sahillər, qumlar, bozumtul noyabr səması, tərk edilmiş bağlar, səssizlik, dinclik, sükunət?  Görünür, hə. Bütün bunlar. Lakin ilk növbədə, insanlar – bir-birini öz həyat yolunun son “stansiyasında” tapan iki qocanın taleyi, asanlıqla izah oluna bilən səbəblərdən məhrum – nə sevgi, nə qohumluq əlaqəsi, nə təmənna – nə isə başqa, gözəl – ali və yəqin ki, həyatdakı ən son bağlılıq, tənhalığın dəf olunması, başqasına görə məsuliyyət hissi – münasibətlərin poeziyası. Həyatda dincliyin müdrikliyini duyğuların təlaşının əvəz etdiyi dövrün poeziyası. Və Quliyevin ehtiraslar dalğası hopdurulmuş növbəti filmi – “Bir cənub şəhərində”. Əsası sanki partlayıcı üzərində qurulmuş situasiya flmi. İstisi asfaltı əridən, yay günəşinin ağacları yandırdığı, ağ evləri olan şəhər. Və bu şəhərin insanları cənublu kimi temperamentli, qaynar, çılğındırlar.

Amma elə burada ehtirasların çılğın qarşıdurmasında, cilovsuz duyğuların gərginliyində də rejissor sakit və təmiz insanlıq notu arayışındadır – hər cür gerilikçi zehniyyət, vaxtı keçmiş ənənələr, köhnəlmiş əxlaq normalarından üstün olan gerçək insanlığın. Onu təcrübəli jurnalist Cahangirlə haqq-hesab çəkməyə gələn qəhrəmanı Muradın kədərli gözlərində arayır. Qəhrəman atasının məzarını ziyarət edən Tofiqin səmimi həyəcanında axtarır, hərçənd bu təlaş kəskinləşdirilmiş, qrotesk formalarda verilir.

“Mənimçün fəaliyyət dövrü bitdi və düşüncə zamanı başlandı”, – fransız filmlərindən birində belə deyilir. Quliyevin üçüncü filmi olan “Ən vacib müsahibə” öz mövzusu etibarilə bu fikri təsdiqləyir. “Ən vacib müsahibə”nin (ssenari Maqsud İbrahimbəyovundur) qəhrəmanı radiomüxbir Zaur üçün fəaliyyət dövrü bitməyib və bitə də bilməzdi, o, gəncdir, enerjilidir, güc və həyat doludur. Bununla belə, onun üçün də düşünmək zamanı gəlib çatdı, öz həyatı, ümumiyyətlə insan həyatı, məsuliyyət, başqaları qarşısında ödənməmiş borc duyğusu və digər vacib məsələlər barəsində düşünməyə başladı. Rejissor qəhrəmanlarını nə qədər çox sevsə də, ən məsuliyyətli məqamda həmişə onlardan ayrılır. Qəhrəmanlarının əvəzinə qərar verməmək üçün ən vacib qərarlar anında onları tərk edir. O, haqlıdır. Sənətkarın vəzifəsi – problemləri qoymaqdır, onların birmənalı çözümünü vermək vacib deyil. Kino sənəti nümunələri tamaşaçıya o mənada təsir edir ki, onun diqqətini bu və ya digər məsələyə cəlb edir və tamaşaçını daxilən bu problemlərin müstəqil həllinə hazırlayır. Bu planda Eldar Quliyevin filmlərində məni vacib mənəvi-əxlaqi problemlərin qoyulması arzusu cəlb edir. Bax elə indi də Alla Axundovanın ssenarisi əsasında “Var olun, qızlar” filmini çəkərkən rejissor bir daha cəmiyyətimiz üçün vacib olan borc, məsuliyyət, fədakarlıq, humanizm və xeyirxahlıq kimi mənəvi məsələlərə müraciət edir.

Eldar Quliyev elə ilk filmlərindəncə diqqəti cəlb etdi, axtarışları ilə maraqlandırdı, öz yaradıcılığına qarşı inam yaratdı. İnanırıq ki, gənc rejissorun ən böyük qələbələri hələ qarşıdadır.

“Sovet filmi” jurnalında dərc olunub. № 7, 1977

PEŞƏ VƏ İSTEDAD

Həsən Seyidbəyli 1945-ci ildə Moskva Dövlət Kinematoqrafiya İnstitutunu, görkəmli rejissor Qriqori Kozintsevin kursunu bitirdi. Diplom işini çəkdi – quruluşçu rejissor diplomunu aldı. Bakıya qayıtdı. “Rəsul Rzanın ssenarisi üzrə “Qızıl üzük” filmini çəkməli idi. Rəsul Rza o illər Azərbaycan kinosuna rəhbərlik etsə də, nədənsə, həmin film çəkilmədi. Səbəbini bilmirəm, nəyə görəsə vaxtında bu sualı nə atama, nə Həsənə verdim. Həmin baş tutmayan cəhddən yalnız Tofiq Quliyevin atamın sözlərinə yazdığı “Üzüyümün qaşı firuzədəndir” adlı gözəl mahnısı yadigar qaldı. Mahnı ilk dəfə Rəşid Behbudovun parlaq ifasında (sonralar Fidan və Xuraman Qasımova bacıları da gözəl ifa etdilər) səsləndi.

Quruluşçu rejissor diplomu almış Həsən Seyidbəyli ilk filmini institutu bitirəndən on yeddi il sonra, 1962-ci ildə çəkdi. Amma 1946-cı ildə artıq ilk hekayəsi dərc olunmuşdu, on yeddi il ərzində də ədəbiyyatda sanballı nüfuz qazandı. Düzdür, həmin illərdə də kinoda ssenariçi kimi işlədi, onun ssenarilərini Lətif Səfərov və Tofiq Tağızadə çəkdilər.

1962-ci ildə rejissor kimi quruluş verdiyi “Telefonçu qız” filminin əsasında onun əvvəllər çap olunmuş eyniadlı povesti dururdu. Bundan sonra o, öz ssenariləri üzrə bir neçə film – “Möcüzələr adası” (1963), “Cazibə qüvvəsi” (1964), “Sən niyə susursan?”, “O qızı tapın” (1970), “Xoşbəxtlik qayğıları” (1976) filmlərini çəkdi. Başqa müəlliflərin ssenariləri üzrə quruluş verdiyi iki lenti (“Bizim Cəbiş müəllim” (1969) M.İbrahimbəyovun ssenarisi üzrə; “Nəsimi” (1973) İ.Hüseynovun ssenarisi üzrə) də bu siyahıya əlavə etsək, onda belə hesab etmək olar ki, ildə bir bədii film çəkib. Belə bir məhsuldarlığa həsəd aparmaq olar. Belə təəssürat yaranır ki, bu on dörd il ərzində – 1962-1976-cı illərdə – Həsən Seyidbəyli, sanki quruluşçu rejissor kimi kinoda çalışmadığı, kənar qaldığı on yeddi ilin əvəzini çıxırdı. Amma mənə elə gəlir, başqa bir səbəb də vardı – Həsən Seyidbəyli bədii yaradıcılığının iki istiqaməti: ədəbiyyatla kino arasında qalmışdı.

Kino onun sənəti idi, ədəbiyyat isə istedadı idi. Bununla belə, rejissor kimi çəkdiyi filmlərdən sonra kinonu da onu istedadını sübut etdiyi sahə hesab etmək olardı. O, ədəbiyyatda özünü “Tərsanə”, “Cəbhədən cəbhəyə”, xüsusilə böyük şöhrət qazanmış “Uzaq sahillərdə” romanları ilə təsdiq etmişdi. İmran Qasımovla yazdığı son romanda o, ilk dəfə xalqımızın şöhrətli oğlu, Böyük Vətən müharibəsi illərində Yuqoslaviyada “Mixaylo” ləqəbi ilə döyüşmüş, həlak olmuş və orada dəfn edilmiş əfsanəvi partizan Mehdi Hüseynzadənin obrazını yaratmışdı. Sonralar Tofiq Tağızadə İmran Qasımov və Həsən Seyidbəylinin ssenarisi üzrə “Uzaq sahillərdə” filminə quruluş verdi. Qəhrəmanın adını xalqımıza məhz həmin əsərlər qaytardı, oxucular və tamaşaçılar Mehdi Hüseynzadənin yaradıcılığından məhz həmin roman və film vasitəsilə xəbər tutdular. Ona ölümündən sonra Sovet İttifaqı Qəhrəmanı adı verildi.

Əlbəttə, bütün istedadlı sənətkarlar kimi, onun yaratdığı əsərlərin hamısı eyni səviyyədə deyil. Həsən Seyidbəylinin ədəbiyyatda da, kinoda da uğurlu və kifayət qədər uğurlu olmayan əsərləri var. Amma o, uğurlu əsərləri ilə incəsənətimizdə həqiqi realist ənənənin formalaşmasında böyük rol oynadı.

“Altmışıncılar” haqqında tez-tez yazanda məni bəzən məhz həmin nəslin uğurlarını təbliğ etməkdə günahlandırırlar. Mən də dəfələrlə izah etməli olmuşam ki, altmışıncı illərin ədəbiyyatı və incəsənəti barədə söz açanda çətin yeniləşmənin yükü məhz onların çiyinlərinə düşsə də, yalnız həmin illərdə yaradıcılığa başlamış gənc sənətçilər nəslini nəzərdə tutmuram. Mən yaşlı nəslə mənsub olan sənətçilərin də yeni istiqamətdə işləmələrinə imkan verən Zamanı nəzərdə tuturam. Əlbəttə, yaranan həmin imkanlardan hamı yararlanmadı, amma əvvəldən yeniliyə meyilli olan, amma müxtəlif səbəblər üzündən istədiklərini gerçəkləşdirə bilməyən şairlər, yazıçılar, bəstəkarlar, teatr və kino xadimləri özlərinin ən sanballı əsərlərini məhz altmışıncı illərdə yaratmağa başladılar. Poeziyada bu, Rəsul Rzanın “Qızılgül olmayaydı” poeması, “Rənglər” silsiləsi və bir çox şeirləri, nəsrdə İsa Hüseynovun “Teleqram”, “Tütək səsi”, “Saz”, “Şəppəli” povestləri, İsmayıl Şıxlının “Dəli Kür” romanı, dramaturgiyada İlyas Əfəndiyevin “Sən həmişə mənimləsən” pyesi, musiqidə Q.Qarayevin “Üçüncü simfoniya” və “Skripka konseri” əsərləri, rəssamlıqda Səttar Bəhlulzadənin tabloları, teatrda Tofiq Kazımov və Mehdi Məmmədovun tamaşaları idi. Kinomuzda isə yenilənmə yoluna hamıdan əvvəl Həsən Seyidbəyli qədəm qoydu.

Həsən Seyidbəylinin ən yaxşı əsərlərində – həm ədəbiyyatda, həm də kinoda  – Zamanın ab-havası – “balaca adam” adlandırılan insanlara marağı və diqqəti öz əksini tapdı. O, keçmiş dövrün istehsalat qabaqcılları haqqında bir sıra normativ əsərlərdən fərqli olaraq, sadə adamlar – telefonçular, kənd həkimləri, liftçi qız və b. – haqqında yazmağa və çəkməyə başladı. Həm də inandırıcı şəkildə, realist dəqiqliklə və şübhəsiz ki, istedadla yaratdı. İsa Hüseynov ədəbiyyatda olduğu kimi, Həsən Seyidbəyli də kinoda yol salmağa başladı, yazıçıların və kinematoqrafçıların yeni nəsli həmin yolla getdi. Həsən Seyidbəylinin filmlərində ilk dəfə özünü parlaq surətdə göstərən digər gözəl ənənə də həyatımızın mənfi təzahürlər adlanan cəhətlərini kəskin tərzdə əks etdirməkdir. Həsən Seyidbəyli ekrana xəyali gerçəkliyin aydın, idillik və bərbəzəkli aləmini yox, həyatın sərt həqiqətini – qanunçuluğun pozulmasını, əliəyriləri, brakonyerləri gətirirdi. Yadımdadır, müzakirələrin birində məşhur rejissorlardan biri Həsən Seyidbəylinin filmi haqqında kinayə ilə fikir söyləyəndə – “osetrin” haqqında film çəkdiyini deyəndə – zalda bərk gülüşmə qopdu. Həsən gülənlər arasında onun daim dostyana münasibət bəslədiyi, bacardığı qədər yardım göstərdiyi Eldar Quliyevin də olduğunu gördü. Elə Eldar da ona çox hörmət bəsləyirdi, ola bilsin, gülüşü qeyri-ixtiyari olmuşdu. Hər halda, Həsən yana-yana mənə dedi ki, “Eldar fikirləşir, atam öləcək, velosiped mənə qalacaq”. O, Lətif Cəfərovun ölümündən sonra daşıdığı Azərbaycan Kinematoqrafçılar İttifaqının sədri vəzifəsini nəzərdə tuturdu.

Həsən Seyidbəyli kinematoqrafçılarımızın gənc nəslinə həssaslıqla yanaşırdı, Rüstəm də, Oqtay da, elə o Eldar da, mən də müəyyən məqamlarda onun köməyini hiss edirdik. Aramızda yaş fərqinin olmasına baxmayaraq, onunla çox yaxın idik. O, “Literaturnaya qazeta”nın sifarişi ilə Yusif Səmədoğlu, Əkrəm Əylisli və mənim haqqımda sanballı məqalə yazdı, Həsənin dediyinə görə, məqaləni redaksiyada yaxşı qəbul elədilər, bu yaxınlarda çap olunacağını söyləmişdilər, amma, nədənsə, işıq üzü görmədi.

“Nəsimi” filminin çəkilişi – fikrimcə, ilk sanballı tarixi ekran əsərimizdir – Həsən Seyidbəylinin böyük xidmətidir. Bütün digər müsbət cəhətləri ilə yanaşı, həmin filmdə Rasim Balayevin parlaq istedadı üzə çıxdı.

“Nəsimi” studiyamızın gələcək tarixi filmləri üçün, bir növ, təkan nöqtəsi idi. Yeri gəlmişkən, “Dədə Qorqud” (rej. T.Tağızadə), “Babək” (rej. E.Quliyev) filmlərində baş rollarda da Rasim Balayev çəkilib.

Həsən Seyidbəylinin ləyaqətli hərəkətlərindən birini xatırlamaq istərdim. Bu, İrəvanda keçirilən sovet kino filmlərinin festivalı günlərində baş vermişdi. Mən Həsən müəllimlə birlikdə festivalın münsiflər heyətinin sədri S.Rostotskini inandıra bildik ki, ermənilərin festivala təqdim etdikləri “Ermənistan haqqında yeddi mahnı” filmi millətçi-şovinist xarakter daşıyır. Məhz bundan sonra həmin filmə Qran-Pri mükafatı verilmədi.

Elə insanlar olur ki, onları rəhmətlə, ehtiramla və hörmətlə xatırlayırlar. Belə insanlardan biri Həsən Seyidbəylidir.

Mənbə: https://edebiyyatqazeti.az/

Dünya şöhrətli rəssam Tahir Salahovla Xalq yazıçısı Anarın bu söhbəti 2018-ci ilin dekabr ayında qələmə alınıb. O zamanlar ki, görkəmli rəssam dərin səmimiyyətlə deyirdi: “Son işlərimdən biri Xalq yazıçısı Anarın portretidir. Anar bütöv bir dünyadır. Onu sonsuz dəfə çəkmək olar. Seans zamanı öz dünyasına çəkilir, fikirlərinə qərq olur, səninlə birgə duyur”.

Aradan illər keçib… Həyatın yeni bir seansı başlayıb. Anar müəllim yenə də həmin iç dünyasına çəkilib. Hədsiz dərəcədə dalğındı. Ağır dost itkisindən həyatı ağrıyır. Təsəllisi haqq dünyasına qovuşan böyük dostundan qalan bu unudulmaz söhbətlər, birgə yaşanan anların unudulmazlığıdı…

Tahir Salahovla söhbət

Rəssamlar danışmağı, adətən, çox da xoşlamırlar. Duyğularını və düşüncələrini, sevgilərini, ağrılarını, sevinc və təlaşlarını boyalar, fırça vasitəsilə ifadə edirlər.

Jurnalist, musiqişünas, publisist Raya Abbasova azdanışan Tahir Salahovu, – bizim qeydsiz, şərtsiz böyük sənətkarımızı – “danışdıra” bilib.

Sənətşünaslıqda Tahir Salahov “sərt üslub”un yaradıcılarından və ən görkəmli nümayəndələrindən biri kimi qəbul edilir. “Sərt üslub” – çoxcəhətli həyat gerçəkliyini bütün qəlizliyiylə, çətinlikləriylə ifadə etməkdir. Çətinliklərə mərd-mərdanə sinə gərmək və qalib gəlməkdir. “Sərt üslub” dünyaya çəhrayı eynəklə yox, ayıq və açıq gözlə baxmaq, onu bəzək-düzəksiz görmək və göstərmək cəhdidir. “Sərt üslub” qurucu, yaradıcı insanların – fəhlələrin və bəstəkarların, neftçilərin və yazıçıların bədii obrazlarını plakat nikbinliyiylə deyil, real cizgilərlə yaratmaqdır. Raya Abbasovayla söhbətdə Tahirin ürəkdən gələn etiraflarını oxuduqca bir daha əmin olurdum ki, bu “sərt üslub” hardasa rəssamın uşaqlıq və yeniyetməlik çağında qarşısına çıxmış sərt həyat sınaqlarıyla bağlıdır.

Tahirin atasını – görkəmli partiya işçisi, əqidəli kommunist Teymur Salahovu şərləmiş, 1937-ci ildə həbs etmiş və güllələmişlər. Tahir Salahovun başqa bir müsahibəsində dediyi sözlər məni çox həyəcanlandırır:

“O sentyabr axşamında hava çox xoş idi. Təqribən axşam 10-da qapımızı döydülər. İki nəfər içəri girdi. Anam həyəcanla: – Nə olub? – deyə soruşdu. Atam: – Məndən şübhələnmə – dedi – narahat olma, tezliklə qayıdacam.

Onu apardılar. Mən pəncərədən baxırdım. Atam onu aparan iki adamla tini burulub gözdən itdi. Bu səhnə ömürlük yaddaşıma həkk olundu. Bundan sonra atamı daha heç vaxt görmədim”.

O zaman Tahirin doqquz yaşı varmış və donub qalmış kinokadr kimi bu səhnəni bütün həyatı boyu unutmayıb. On illərin içindən keçirib hafizəsində saxlayıb.

R.Abbasovayla söhbətində Tahir məhkumun ailəsinin hansı əzab-əziyyətlərə, məşəqqətlərə düçar olduğundan danışır. Anasının – Sona xanımın beş uşağı necə qəhrəmancasına böyüdüb yetişdirməsindən bəhs edir. Ən yaxın qohumların, qonşuların daha onların qapılarını açmamalarından söz açır. Amma Tahir müdrik mərhəmətlə onları qınamır. Zəmanənın insanları ağır imtahana çəkdiyini nəzərə alır.

Ən gənc yaşlarından afişalar çəkərək, asfalt üzərində rəsmlər yaradaraq Tahir ailələrinin az çox dolanışığını təmin edirmiş. Rəsmə marağı ona lap kiçik yaşlarından atası təlqin edib. Moskvanın və Leninqradın ali rəssamlıq məktəblərinə daxil olmaq istəyilə bütün imtahanları uğurla verib və instituta… qəbul edilməyib. Axı tərcümeyi-halında siyasi məhkum olunmuş insanın oğlu olduğunu qeyd edirdi. Və bütün bioqrafik məlumatlarda bu məlumatın altını qırmızı xətlə cızırmışlar, Tahir Salahovun əksər əsərlərində sənətinin özəl işarəsi kimi qırmızı xəttin, ya qırmızı detalın olması burdan doğulmayıbmı?

R.Abbasova rəssamı elə məsələlərdən danışmağa vadar edir ki, o, təbii təvazökarlığı və nəcabətinə görə özü heç vaxt bu məsələləri car çəkməzdi. Amma bu faktlar da böyük rəssamın tərcümeyi-halında izsiz qalmamalıdır. Özü əqidəli və bu sözün ən dəqiq, ən yüksək mənasında realist Tahir Salahov heç bir dəbdə olan “izm”lərə meyil göstərmədi, amma bununla belə, başqa istiqamətlərdə, ayrı üslublarda işləyən rəssamların da – əgər onlar həqiqətən istedadlıydılarsa – dəyərini bilir. Bu baxımdan o, “Abşeron məktəbi” adlanan və o dövrdə rəsmi siyasi və sənət dairlərində saya salınmayan bir qrup rəssamı – Mir Cavadı, Rasim Babayevi, Tofiq Cavadovu, Əşrəf Muradı, Qorxmaz Əfəndiyevi “hədsiz dərəcədə istedadlı” sayaraq onlara hər növ yardım göstərib. Azərbaycan Rəssamlar İttifaqının sədri və SSRİ katibi olaraq Tahirin onların hər birinin taleyində xeyirxah rolu var.

Əşrəf Murad xəstələnəndə maddi vəziyyəti ağır olan rəssamla müqavilə bağlayaraq ona o vaxt üçün çox böyük məbləğ – 15 min manat verir. Mir Cavadın Türkiyə xəstəxanasında müalicəsinə yardım edir. Səttar Bəhlulzadə də xəstələnəndə təcili şəkildə onun işlərini alıb müalicə üçün gərək olan məbləğlə təmin edir.

Toğrul Nərimanbəyovun anası İrmanın bəraət qazanıb Bakıya dönməsi, mənzillə təmin olunması da Tahirin xidmətidir.

Tahir Salahov rus rəssamı Pavel Nikonovun “Geoloqlar” tablosunu xilas edib. Məhz bu əsərinə görə N.S.Xruşşovun nadan hücumlarına məruz qalan rəssam tablosunu məhv etmək qərarına gəlir. Tahir onu bu fikrindən daşındırır, əsəri götürüb Bakıya gətirir. Xruşşov və onun sənət siyasəti süquta uğrayandan sonra Nikonovu Azərbaycana dəvət edir və xilas olunmuş işini ona təqdim edir. Rəssamın taleyin (daha doğrusu, Tahirin) bu gözlənilməz töhfəsindən necə xoşbəxt olduğunu təsəvvür etmək olar.

Həqiqi istedadın bir cəhəti də başqalarının istedadlarına sevinməkdir. Paxıllar o adamlardır ki, həsəd çəkdiklərindən nə qədər aşağı olduqlarını özləri də dərk edirlər. Dərk edirlər, amma xislətləriylə bacara bilmirlər.

Tahir Salahovun “peredvijniklər” adlanan XIX əsr rus rəssamlarına münasibəti də maraqlıdır. Bu rəssamlara bədii cəhətdən deyil, mövzuları baxımından qiymət verir. O işlərini qeyd edir ki, onlarda sosial mövzular qabarıq ifadə olunub – Perovun “Üçlük”, Yaroşenkonun “Hər yerdə həyat”, Repinin “Təbliğatçının həbsi” və “Gözləmirdik” əsərlərinə münasibəti T.Salahovun özünün də sənətdə vətəndaşlıq mövqeyinin nə qədər önəmli saydığını göstərir.

İctimai xadim kimi Tahirin xidmətləri sırasında Moskvada sovet ideologiyasına daban-dabana zidd olan Robert Rauşenberq, Ruffino Tamaya (onun obrazları Mir Cavadın obrazlarına yaxındır), Frensis Bekon (əlbəttə, orta əsr filosofu yox, müasir ingilis rəssamı) kimi məşhur Qərb sənətkarlarının Moskvada sərgilərinin təşkil edilməsidir. Tahirin məqsədi bütün dünyanın bələd olduğu çağdaş sənət örnəkləriylə ölkəni də tanış etmək idi. Onu da deyək ki, bütün bu rəssamların sənəti Tahir Salahovun estetik prinsiplərindən çox uzaqdır. Elə bunda da rəssamın tolerantlığı, başqa üslublara yalnız dözümlülüyü deyil, həm də anlaşıqlı, dəyərverici münasibəti görünür.

T.Salahov özündən qabaqki nəslin nümayəndələri – Azərbaycan rəssamlarına da xüsusi ehtiramla yanaşır. Sələflərə inkarçı, yekəxana, lovğa, bəzən təhqiredici yanaşma yalnız nankorluğun yox, eyni zamanda tərbiyəsizliyin örnəyidir. Yalnız rəssamlar deyil, başqa sənət sahibləri də keçmişə nəcib münasibət bəsləməyi Tahirdən öyrənməlidirlər. T.Salahov özündən əvvəlki sənətkarlar – Qəzənfər Xalıqov, Lətif Kərimov, Səttar Bəhlulzadə, Böyükağa Mirzəzadə, Tağı Tağıyev haqqında böyük hörmətlə danışır.

Mən də Tahirlə uzaq gənclik illərimdə elə bibim Həbibə Məmmədxanlının həyat yoldaşı Tağı Tağıyevin evində tanış oldum. Qonşu idilər. Tez-tez dostu və sinif arkadaşı Toğrul Nərimanbəyov Tahirgilə qonaq gələrdi. Bəzən onlar və Toğrulun əmisi, kinooperator Arif Nərimanbəyov Tağıgilə keçərdilər.

Elə təxminən bu vaxtlarda Tahirin və Toğrulun yaradıcılığı atamın də diqqətini çəkmişdi. Özü poeziyada novator olan Rəsul Rza hansı fəhmləsə tək ədəbiyyatda yox, musiqidə, rəssamlıqda da yeniliyi, qeyri-adiliyi duyur, bəyənir və dəstəkləyirdi. Moskva Konservatoriyasını bitirib Bakıya qayıdanda çox da xoş münasibətlə rastlaşmayan Qara Qarayevi ilk dəstəkləyənlərdən biri də atam idi. Qarayevin bir söhbətini xatırlayıram. Şostakoviçə qarşı növbəti yöndəmsiz tənqid kampaniyası başlayanda onun tələbələri Qarayev və Cövdət Hacıyev təlaşlanırlar, öz aqibətlərini bilmək üçün “Quran” səhifələrinə üz tuturlar. Müqəddəs kitabı açıb rastlarına çıxan ilk cümləni oxuyurlar: Sizi dəmir dəyənəklərlə döyəcəklər – Qarayev bunu gülə-gülə danışırdı. Çox illər sonra mən bu əhvalatı Cövdət Hacıyevdən xəbər alanda Cövdət müəllim səhvimi düzəltdi: Yox, orda belə yazılmışdı: – Sizi dəmir qırmaclarla döyəcəklər.

O vaxt Kinematoqrafiya naziri olan Rəsul Rza Qara Qarayevə maddi dəstək məqsədilə xüsusi olaraq məhz onunçün yeni vəzifə yaradır: – Kinoteatrların musiqi rəhbəri. Axı o illərdə kinoteatrların öz orkestrləri vardı və seansqabağı çalardılar.

Rəsul Rza cahil, küt tənqiddən gənc istedadlı şairləri də qoruyurdu – Əli Kərimi, Məmməd Arazı, Fikrət Qocanı, Vaqif Səmədoğlunu… İndi onlar klassik sayılır və o hücumlar da, o hücumlardan müdafiə də unudulub gedib, sanki heç belə şeylər olmayıb.

Qəribə şakərimiz var. Sənətə bənzərsiz yaradıcılıqla gələn gənc istedadlar ilk addımlarında top-tüfənglə qarşılanırlar, özlərini təsdiq edəndən, hamı tərəfindən qəbul və təqdir olunandan sonra onları vaxtilə tənqid edənlər də bu xora qoşulurlar, haçansa nəinki onlara, hətta onların müdafiəçilərinə də hücumlarını yaddan çıxarırlar.

Eynən bu təbir Tahirlə Toğrula da aiddir. İlk addımlarında onlar da şiddətli və əsassız tənqidlərə məruz qaldılar, Bir gün Toğrulun tamamilə bədbinləşib ölkədən çıxıb getmək istəməsini də xatırlayıram. Amma gənc rəssamlara qahmar duranlar da oldu və onlardan biri də atam idi. Rəsul Rza elə ilk işlərindən Tahirə də, Toğrula da diqqət yetirdi, onları özüylə Azərbaycan rayonlarına aparırdı, barələrində müsbət rəy yazırdı. Toğrul haqqında “Pravda” qəzetində, Tahir haqqında Moskvanın “Tvorçestvo” jurnalında. T.Salahovun əsərlərini – “Səhər eşalonu”, “Rezervuarlar”, “Fəhlənin portreti”ni yüksək qimətləndirdiyinə görə Moskvanın mötəbər sənətşünası Andrey Lebedev Rasul Rzaya ciddi iradlar bildirmişdi.

Gənc rəssamlara iradları yalnız mühafizəkar sənətşünaslar deyil, bəzi partiya xadimləri də tuturdular. Belə hadisələrdən birini Tahir xatırlayır:

“Yadımdadır mənim “Yeni dəniz” (1970) şəklimin təqdimatında MK-nın məsul işçilərindən biri məndən soruşdu: – Tahir, niyə sənin fəhlələrin belə ciddidirlər, niyə heç gülümsəmirlər? Heydər Əliyev söhbətə qarışdı: Onlar niyə gülməlidirlər ki… İşləyiblər, əmək sərf ediblər – bu çox ağır zəhmətdir”. Bir qədər sonra “Yeni dəniz” tabloma görə mən ilk dövlət mükafatımı aldım”.

Heydər Əliyev sonralar da Tahir Salahovu həmişə dəstəkləyirdi, onun böyük istedadını, həyatın müxtəlif sınaqlarında dəyanətini və sədaqətini yüksək qiymətləndirirdi.

Tahir Salahov tez bir zamanda sənətiylə özünü təsdiq edə bildi. Moskvada və Bakıda Rəssamlar İttifaqına rəhbərlik etdi, əvvəl Azərbaycan Ali Sovetinin, sonra da SSRİ-nin deputatı seçildi, ən müxtəlif mükafatlara və ən yüksək adlara layiq görüldü. Rəssamın ilk yaradıcılıq dövründə – gəncliyinin ən kövrək, həssas illərində aldığı yaralar da sağaldı, bəlkə də unuduldu.

Sovet sisteminin sənətkarlara münasibətində qəribə bir paradoks vardı, onları gah qaldırır, gah da gözdən salırdı. Tahir Salahovun portretlərini çəkdiyi sənət adamları da bütün bunları yaşamışdılar – Dmitri Şostakoviç də, Mstislav Rastropoviç də, Andrey Voznesenski də. Eyni aqibəti Rəsul Rza da yaşamışdı. Bir vaxt yüksək vəzifələr tutan, fəxri adlarla təltif olunan şair qısa müddət ərzində qurduğu və on il rəhbərlik etdiyi ensiklopediyadan Moskvanın təhriki ilə uzaqlaşdırıldı, deputat “seçilmədi”, SSRİ Yazıçılar İttifaqı İdarə Həyətinə düşmədi. Halbuki uzun illər boyu həm deputat, həm də İdarə Heyətinin üzvü olmuşdu. Sonralar Heydər Əliyevin təşəbbüsüylə o, yenidən deputat seçildi, Sosialist Əməyi Qəhrəmanı adı aldı. Ömrünün məhz o bəlalı dövründə Tahir atamın portretini çəkdi. Bu, kişi hərəkəti idi. Qorxmazlığın ifadəsi idi.

Rəsul Rzanın vəfatından çox illər sonra Tahirlə məhrəm söhbətimiz zamanı dedi ki, atasını çox erkən yaşında itirdiyindən xüsusilə ilk gənclik illərində Rəsul Rzanın ona atalıq qayğısını heç vaxt unutmur.

Rəsul Rza Tahirə məqalə həsr edib və orada portret üzərində işi xatırlayır:

“Bir də görürdün ki, Tahir müəyyən bir şəkildə, müəyyən bir tərzdə səni otuzdurur və başlayır işləməyə. Baxıb görürsən ki, doğrudan, çəkdiyi şəkil istər oxşarlığı, istər üzünun ifadə məzmunu etibarilə çox yaxşıdır. Səhərə vədələşib vaxt qoyurduq ki, davam etsin. Səhər gələndə görürdüm ki, Tahir bütün kompozisiyanı dəyişib təzədən başlayır. Belə bir, iki, üç dörd dəfə…Bir də görürsən ki, yalnız əlləri çəkməklə bir neçə seans məşğul oldu”.

Raya xanım mənə T.Salahovla söhbətlər kitabına Ön söz yazmağı təklif edəndə qarşıma problem çıxdı. Məsələ ondadır ki, 2003-cü ildə Tahirin 75 illiyində onun haqqında “Sədaqət” adlı böyük esse yazmışdım və bu yazı “Bakinski raboçiy” qəzetində dərc olunub, mənim “Azərbaycan ədəbiyyatı, sənəti, mədəniyyəti” üçcildliyimə daxil edilib. Sevdiyim rəssam haqqında yenidən necə yazasan ki, dediklərini təkrar etməyəsən. İndiki yazımda buna çalışdım, rəssam haqqında demədiklərimi söyləməyə cəhd etdim. Köhnə yazımdan yalnız bircə sitat gətirmək istəyirəm:

“Bir dəfə özüm də bilmədən Salahovun işləməsinin şahidi oldum. Tahir uzun illər boyu görüşəndə deyirdi ki, şəklimi çəkmək istəyir. Onun çox gərgin həyat ritmini bildiyim üçün özüm bunu heç vaxt rəssama xatırlatmırdım. İki il bundan qabaq ən yaxın və əski dostumu, istedadlı bəstəkar Emin Sabitoğlunu itirdim. Tahir də onunla dost idi. Vəfatının ikinci günü Emingildəydik. Televizoru qurmuşduq. Bəstəkar haqqında nekroloq səslənməyə başladı. Altı yaşından tanıdığım və bütün şüurlu həyatımı çiyin-çiyinə yaşadığım bir dost haqqında bu vida sözlərini eşidərkən nə hala düşdüyümü təsəvvür etmək olar. Bu hisslərin sifətimdə necə əks olunduğunu isə az sonra Tahirin demə, bu vaxt çəkdiyi qrafik portretimdən bildim. Yəqin ki, bu mənim ən kədərli şəklimdir. Amma mənə çox əzizdir. Həm Eminin xatirəsiylə bağlı olduğuna görə, həm də Tahirin qələmindən çıxdığına görə”.

O gündən çox illər keçdi və bir səhər Tahir zəng elədi, məni İçərişəhərdəki muzey-emalatxanasına dəvət etdi. Məlum oldu ki, portretimi çəkmək niyyətindədi.

Dörd-beş seansa mənim iki qrafik və bir irihəcmli yağlı boya ilə portretlərimi çəkdi. O vaxt qəlyan çəkirdim və şəkil çəkdiyi zaman da əlimdə qəlyan tutmuşdum. Bir gün nədirsə unutdum, qəlyansız gəldim. Tahir bir az tutuldu. Dedim ki, əlimi eynən elə tutaram – elə bil əlimdə qəlyan var. Bir az düşünüb köməkçisini göndərdi eynən belə bir qəlyan aldırdı və yalnız mən qəlyanı əlimə alandan sonra işləməyə başladı. Mən sənətkarın ən xırda detallara belə necə “vasvasılıqla” yanaşdığının şahidi oldum. Portretimdə mənə təsir edən bir detal da o oldu ki, arxa planda atamın məşhur şəklini yerləşdirmişdi. Tahir Salahovla bu yaradıcılıq görüşləri, iş seansları, məhrəm söhbətlər ömrümün unudulmaz xatirələrindəndir. Tahir özü də bu barədə deyib:

“Son işlərimdən biri Xalq yazıçısı Anarın portretidir. Əvvəllər atasının – gözəl şair Rəsul Rzanın portretini çəkmişdim. Anar – bütöv bir dünyadır. Onu sonsuz dəfə çəkmək olar. Seans zamanı öz dünyasına çəkilir, fikirlərinə qərq olur, səninlə birgə duyur”.

Tahirə çox minnətdaram bu səmimi sözlərinə görə də, birini mənə bağışladığı gözəl portretlərimə görə də.

Tahir Salahovun 90 yaşı tamam oldu. Hörmətli Prezidentimiz İlham Əliyev onu Birinci dərəcəli Əmək ordeniylə təltif etdi.

Böyük sənətkarımıza nə arzu etmək olar, uzun ömür, möhkəm cansağlığı, yeni yaradıcılıq uğurları…

Bir də mənim bir arzumun həyata keçirməsini. Bu arzularımı Tahirə demişəm. T.Salahov Dədə Qorqudun, klassik və çağdaş şairlərimizin parlaq portretlərini çəkib. İstərdim ki, gənc Füzulinin də portretini çəksin. Məhz gənc Füzulinin, çünki adətən bu şairi çox qoca yaşında təsvir edirlər. Sevgi haqqında ən incə və ən ehtiraslı şeirlər müəllifini saçı-saqqalı ağarmış ixtiyar obrazında görmək adama qəribə gəlir. Tahir Salahovun fırçasıyla canlandırılmış gənc Füzuli onun şeirlərindən aldığımız zövqə uyğun bir obraz olardı. Bir də Tahirə təklif etdim ki, milli faciəmiz Xocalı soyqırımını əks etdirən bir tablo barədə düşünsün. Tahir Salahov belə bir şəkil çəksə İnsanlığın Yaddaş muzeyində bu şəkil Pablo Pikassonun məşhur “Hernika”sıyla yanaşı yer tutardı.

R.Abbasovayla söhbətlərində Tahir Salahov ən məhrəm fikirlərini söyləyir. Sanki özü özüylə təkbətək danışır.

Təklikdə, amma bizim hamımızla birlikdə.

2 dekabr 2018

Mənbə: https://edebiyyatqazeti.az/

Yaşasaydı, Tofiq Qəhrəmanovun bu il 75 yaşı tamam olardı. Əfsus ki, istedadlı yazıçının ömrü 54 yaşında qırıldı. Tənqidçi, alim Tehran Əlişanoğlu “Azərbaycan. Yeni nəsr” kitabına belə bir epiqraf qoyub:

“Ədəbiyyat təsəvvürlərimin təşəkkülündə əsaslı rol oynamış 60-cı illər nasirlərinə, məxsusən Anara və bir də bu ünvanı, bu yolu mənə tanıtmış ilk müəllimim Tofiq Qəhrəmanova ithaf edirəm”.

Bu günlərdə “Ədəbiyyat qəzeti”ndə dərc edilmiş və T.Qəhrəmanovun yubileyinə həsr olunmuş yazısında Tehran mərhum Tofiqin ona oxumağı məsləhət gördüyü çağdaş şairlərimizin və nasirlərimizin adlarını da çəkir.

Yeri gəlmişkən onu da deyim ki, Tofiq bir neçə hekayəsini Tehran Əlişanoğluna ithaf edib.

Tofiq Qəhrəmanovu mən də yaxşı tanıyırdım, hekayələrini oxumuşdum, xoş münasibətlərimiz vardı. Arxivimdə onun mənə yazdığı səmimi məktubları durur.

Tehran Əlişanoğlu mənə Tofiqin çap olunmamış hekayələrindən və povestindən ibarət bir qovluğu gətirdi, ön söz yazmağımı təklif etdi. – Ön söz də yazaram, bu kiçik kitabını çap da edərik – dedim.

Budur, Tofiq Qəhrəmanovun “Aydın oxunan möhür” hekayələr, povest” əlyazması qarşımdadır. Diqqətlə oxuyuram, qeydlər edirəm. Tofiqin təsvir etdiyi hadisələrin zamanı və məkanı haqqında, canlandırdığı personajlar barədə düşünürəm.

Tofiqin təsvir etdiyi böyük hərflə zaman müstəqilliyimizin ilk illəri, ictimai, iqtisadi, siyasi həyatımızın çətin dövrüdür. O vaxt Azərbaycan üç çətin problemlə üzləşmişdi. Faktiki olaraq böyük imperiyanın əyaləti olmaq statusuyla vidalaşıb, müstəqilliyini elan etmişdi. Totalitar rejimdən demokratlaşma dövrünə, çoxpartiyalılıq, senzurasızlıq, söz azadlığı mərhələsinə qədəm qoymuşdu. Planlı təsərrüfatdan bazar iqtisadiyyatına, daha açıq desək, yalançı “sosializmdən” doğruçu kapitalist sisteminə keçməkdəydi. Bütün Sovet respublikalarının keçdiyi bu yolu Azərbaycan həm də Ermənistanla Qarabağ müharibəsi şəraitində gedirdi. Mənim sözüm deyil, kimsə çox dəqiq deyib ki, sovet təbliğatı bizə sosializm haqqında nə deyirdisə hamısı yalan çıxdı, amma kapitalizm haqqında nə yazmışdısa doğru imiş. 90-cı illərdə “vəhşi kapitalizmin” bütün eybəcərliklərinin şahidi olduq – cəmiyyətin sərt qütbləşməsi, bir tərəfdən, Allah bilir hansı yollarla hədsiz maliyyə imkanlarına malik olan oliqarxlar, biznesmenlər, varlılar… O biri tərəfdən, bir qarın yeməyə möhtac qalmış kasıblar, biçarələr, bu dövrü əlahiddə əzabla yaşayan ziyalılar – orta və ali məktəb müəllimləri, həkimlər, alimlər – sıravi insanlar. Tofiq Qəhrəmanov personajlarını məhz bu zaman kəsiyində təsvir edir.

Tofiqin nəsrində böyük hərflə məkan isə Bakının hündür bir yeridir. Bura dilimizdə Yuxarı Dağlıq küçəsi, rus dilində Verxni Naqornı adlanır. Bura Azəri türkcəsində Dağlı məhləsi də deyirlər. Buranı indiyəcən həm rus, həm Azərbaycan dilində bir küçənin adıyla – Sovetski kimi tanıyırlar. İndi bu böyük sahənin demək olar ki, bütün nimdaş, köhnə, bir, ya iki mərtəbəli evləri sökülüb, yerində park salınıb. Son zamanlaracan uçuq bir divarın üstündə kimsə əllə böyük hərflərlə “Əlvida, Sovestki” sözlərini yazmışdı.

Tofiqin qəhrəmanları məhz bu Zaman kəsiyində – 90-cı illərdə, bu Məkanda yaşayır, əzab-əziyyət çəkir, sevir, dalaşır, barışırlar. Müəllif hekayələrinin demək olar ki, hamısını məhz bu məhəllənin sakinlərinə həsr edir və ithafını xüsusi vurğulayır:

Bütün ömrü boyu Bakının Yuxarı Dağlıq küçəsinin darısqal mənzillərində yaşayan, yavan çörəyə möhtaclıq şəraitində də vicdanını ləkələməkdən qoruya bilən qeyrətli-cəfakeş ziyalılarımıza.

Digər hekayələrə də bu sayaq ithaflar qoyulub. İthafında: “Güzəranının ən çətin məqamlarında belə insan ləyaqətindən özgə arxa-dayaq tapmayan yurddaşlarımıza” sözləri verilmiş hekayədə də, başqa yazılarda da ehtiyacın, maddi çarəsizliyin ən müxtəlif bəlirləri qələmə alınır. Balalarını ac qoymamaqçün özləri yalnız soğançayla qurdlarını öldürən valideynlər, ehtiyacın hətta intim ər-arvad münasibətlərinə təsiri, binəva qocalar, kasıblıqdan qovrulan qadınlar, çarəsiz kişilər, uşaqlıqları əllərindən alınmış çocuqlar – Tofiq Qəhrəmanovun personajları bütün bu əlacsızlıqlarla üzləşsələr də ləqayətlərini itirməmiş insanlardır. Uzun, keşməkeşli bir ömür yaşamış veteran yeni – praqmatik nəslin nümayəndəsi olan oğlunun belə tövsiyəsini eyninə almır, şərəfinə xilaf olan güzəştə getmir.

Amma şərəflərini, ləyaqətlərini, namuslarını ən dözülməz şəraitdə belə qoruyanlara qarşı yumurtadan yun qırxan möhtəkirlər, rüşvətxorlar, harama satılmışlar durur. Kiçik bir pul mükafatını almış adamın – bütün bu məbləği – qəpiyinəcən – müxtəlif mövqeli – kiçikdən böyüyəcən – umanlara paylamalı olan gəncin sərgüzəştləriylə tanış olarkən bilmirsən güləsən, ya halına acıyasan… Təəssüf ki, bütün bunlar həqiqətdir, doğrudur. Tofiq də bu dözülməz Doğrunu, bu acı Həqiqəti həssas və ağrıyan bir ürəklə qələmə alır.

Kitaba daxil olan “Simfonik muğam” povesti tamamilə başqa səpkidədir. Sırf realist üslubda yazılmış hekayələrdən fərqli olaraq povest lirik-psixoloji ahəngə köklənib. Həm musiqiyə, həm insan münasibətlərinə, sevgi motivlərinə həsr olunmuş povestdə dəqiq yazıçı müşahibələri çoxdur. Amma elə bil əsər tamamlanmamış, sona yetməmişdir. Bilmirəm, müəllifin bu povesti bitirməyə ömrü çatmayıb, ya əsər elə belə də düşünülmüşdür – yəni təsvir edilmiş kolliziyadan qəhrəmanların necə, nə şəkildə çıxacaqları oxucunun ixtiyarına buraxılır. Əgər belədirsə bu da, şübhəsiz, maraqlı ədəbi priyomdur.

Tofiq Qəhrəmanovun, son dərəcə təvazökar, son dərəcə iddiasız, amma çox istedadlı yazıçımızın ömrünün belə qısa olmasına təəssüflənsəm də, düşünürəm ki, bu ömür müddətində belə oxuculara dəyərli nəsr örnəkləri bəxş edə bilib.

Yazıçılıq peşəsinin ən əsas məqsədi elə budur da!

4 iyun 2021

Mənbə: https://edebiyyatqazeti.az/

..Ölkələr və xalqlar arasında sərhədləri hökmdarlar, hökumətlər qurur, şairlər isə bu sərhədləri dağıdırlar. Gəncədə doğulmuş və bütün ömrünü orda sürmüş Azərbaycan oğlu Nizami bütün bəşəriyyətə mənsubdur. Təkcə Azərbaycanın deyil, həm də İranın, eləcə də digər Şərq ölkələrinin ədəbiyyatlarını Nizamisiz təsəvvür etmək mümkün deyil. Bütün dünya mədəniyyəti Nizamisiz daha kasıb, daha yoxsul görünərdi.

Nizami də Homer və Firdovsi, Yunus Əmrə və Nəvai, Rustaveli və Puşkin kimi bütün dünyanın fəxridir, amma, ilk növbədə, əlbəttə, öz xalqının övladıdır.

Müstəqil Azərbaycan qurucularından Məhəmməd Əmin Rəsulzadə böyük şairə həsr etdiyi qiymətli tədqiqatında haqlı olaraq qeyd edir ki, “Nizami yaradıcılığı forma (burda dil nəzərdə tutulur – A.) baxımından Azərbaycana nisbətdə milli deyilsə də, hissiyyat, duyğu, düşüncə, şüur və şüuraltı varlığı ilə yetişdiyi mühitə dərindən bağlıdır. Bu bağlılıq bizim gözümüzdə onu azərbaycanlı bir şair olmaqdan başqa, bir Azərbaycan şairi də etmişdir”.

Məhəmməd Əmin Rəsulzadə Nizami dünyasında türklük anlayışının nə qədər önəmli, mühüm olduğunu da əyani dəlillərlə sübuta yetirir. “Gözələ, böyüyə – türk, gözəlliyə, böyüklüyə – türklük, gözəl və böyük sözə – türkcə, gözəllik və böyüklük diyarına – “Türküstan” deyən Nizaminin əsərlərində Rum şahzadəsi, “Rum nəslindən olan türkdür”. Bir kürd qızının gözəlliyini ifadə edərkən o, “gözləri bir türk gözü qədər gözəl idi”, – deyir, Leylinin ətrafındakı ərəb qızlarına “Ərəbistanda yaşayan türklər” – deyir. “Çin padşahına – Türk padşahı”, – deyir. “Bu həbəşlikdə türkcəmi anlayan yox” deyə şikayətlənir, fars şeirinə onlara türk kəlməsi daxil edir.

Ümumi türklük ruhundan başqa, Nizamini bir azəri türkü kimi tanıdan onun əsərlərində Azərbaycan və Qafqaz mühitinin ab-havası, ətridir.

Heç şübhəsiz, Nizaminin mənəvi və bədii təcrübəsi, şairin tədqiqatçıları Firidun bəy Köçərli, Bertels, Krımski, Rəfili, Araslı, Qəzənvər Əliyev və Rüstəm Əliyevin qeyd etdikləri kimi, doğma Azərbaycan zəminində, Şərq və Qafqaz mədəni arealında yetişmişdir. Gəncə, Şirvan, Qarabağımızın bağrında Nüşabə şəhəri Bərdə, Bərdənin füsunkar bağları, doğma Azərbaycanın bütün varlığı – onun əfsanə və rəvayətləri, dastan və nağılları, musiqisi, memarlığı, xalça sənəti şairin böyük epik əsərlərində olduğu kimi, zərif lirik nümunələrində – qəzəllərində də bədii təcəssümünü tapmışdır. Gəncə, Şirvan, Dərbənd, Bərdə yalnız Nizami dünyasının coğrafi adları deyil, şairin ilhamla vəsf etdiyi doğma torpaqdır.

Öz xalqına, torpağına, doğma mədəniyyətə və folklora bu qədər bağlı olan Nizami eyni zamanda ümumibəşəri dəyərlərdən, həyat və ölüm, xeyir və şər, ədalət və zülm, məhəbbət və xoşbəxtlik haqqında elə dərin mətləblərdən söz açmışdır ki, səkkiz yüz il ərzində həm milli şeirimizə, sənətimizə, həm də Şərq və Qərb ədəbiyyatına misilsiz təsir göstərmişdir.

“Xəmsə”sində toplanmış beş poema, yüzlərlə şairin, o cümlədən nəhəng söz ustalarının ilham mənbəyinə çevrilmişdir. Əmir Xosrov Dəhləvi, Cami, Nəvai kimi böyük sənətkarlar mövzularını Nizami poemalarından almış, beşliklər yaratmışlar. Nizami süjet və motivləri Anadolu şairi Cəlaləddin Rumidən, azəri türkü Füzulidən tutmuş, italyan Hotsiyə, alman Şillerə qədər Şərqin və Qərbin bir çox məşhur sənətkarlarının yaradıcılığında ifadəsini tapmışdır. Şillerin müasiri, başqa bir alman dahisi Höte Nizami poeziyasının heyranı idi. Özünün “Qərb – Şərq divanı”nın Nizami fəslində Höte Azərbaycan şairinin Leyli, Məcnun, Xosrov, Şirin kimi surətlərini təhlil edir. Nizaminin qələmə aldığı rəvayətlərdə şairin dərin əxlaqi mövzulara varmağından heyrətləndiyini bildirir. “Faust” müəllifi yalnız Nizami yaradıcılığına vaqif deyildi, o, böyük şairimizin Vətəni – Şimali və Cənubi Azərbaycan haqqında biliklərə də malik idi. “Azərbaycan çölləri”ni xatırlayan Höte Nizami ömrünün bioqrafik ayrıntılarından da söz açır: “Nizami özünün dinc sənətinə uyğun dinc bir ömür keçirmiş və doğma şəhəri Gəncədə dəfn olunmuşdur” – deyir.

Həqiqətən, Nizami zahirən çox adi, sadə və sakit bir ömür yaşamışdır. Ancaq elə həmin Hötenin dediyi kimi: “Yalnız xarakter mübarizələrdə yaranır, istedad isə sakitlikdə yetişir”.

Doğma Gəncəsinin hüdudlarından kənara çıxmayan Nizami öz dühası ilə bütün dünyanı ağuşuna almışdı. Onun dünyasının coğrafi ərazisi şərqdə, Çindən başlayıb qərbdə Antik aləmin hüdudlarına qədər, cənubda Afrikadan başlayıb şimalda sirli-soraqlı ruslar ölkəsinə qədər uzanırdı.

Nizami milli mədəniyyətin özünəqədərki sərvətlərinin varisi olmaqla bərabər, eyni zamanda XII əsrə – öz dövrünə qədərki bütün bəşər mədəniyyəti xəzinəsini də öz mənəvi dünyasında ehtiva etmişdi. Arximed, Fales, Əflatun, Sokrat, Ərəstu kimi yunan filosoflarının, alimlərinin dərin hikmət dolu irsi də bura daxildir, atəşpərəstlik dünyagörüşü və etik konsepsiyası, onun müdəqqəs kitabı “Avesta” da. İslama mənsub olan bütün mənəvi zənginliklər də. İslam dininin bütün fəlsəfi kompleksini, etik və hüquqi dəyərlərini mənimsəmiş dindar müsəlman şeyx Nizami, yəhudi, xristian görüşlərini də dərindən bilirdi. Eyni zamanda:

“Bilirəm ki, hər ulduz bir cahandır,

Hər biri bir dünya, bir asimandır”

– deyən şair Cordano Bruno və Kopernik kimi böyük Avropa mütəfəkkirlərinin kainat haqqında elmi fikirlərini 400 il qabaqlamışdır.

Nizami kainatı zaman və məkan daxilində bir bütöv kimi dərk edirdi. “İskəndərnamə”dəki tarixi anaxronizm dövrlərin yerbəyer edilməsində təsadüfi uyğunsuzluq deyil, müəllifin özü tərəfindən dəqiq və aydın dərk edilən bir prinsipidir. Özü qeyd edir ki, “hekayətimdə irəli-geri çəkmələr görsənir, eyib tutmayın, bundan qaçmaq mümkün deyil”. Makedoniyalı İskəndəri həm Misir fironlarının, həm də rus knyazlarının çağdaşı etməklə, onu müsəlman aləminin müqəddəs ziyarətgahı Məkkəyə və uzaq Çinə aparıb çıxarmaqla, əsrlərin və ölkələrin yerlərini dəyiş-düyüş etməklə Nizami dünyanın zaman və məkan fövqündə duran vahid mənzərəsini yaradır, – bütün çoxcəhətliyi və əlvanlığı ilə birlikdə bir bütövlük təşkil edən dünyanın. Dünyanın bütövlüyü, vahidliyi ideyasından insanların birliyi, xalqların tarixi ünsiyyəti fikri meydana çıxır.

Səkkiz əsr bundan qabaq Nizami bəşəriyyətin vəhdətini dərk etmişdi. Dərk etmişdi ki, müxtəlif ölkələrin və xalqların təkrarsız özəllikləri onların mehribanlıq, razılıq, dinclik şəraitində qarşılıqlı anlaşmalarına əngəl olmamalıdır.

Şairin dünyasında ayrı-ayrı xalqların nümayəndələri məskundur və onların hamısının bir ümumi vətəndaşlığı var – Nizami vətəndaşlığı, yunan sərkərdəsi İskəndər və Bərdənin azərbaycanlı hökmdarı Nüşabə, İran şahları Xosrov, Bəhram və türk Sultan Səncər, talelərinin girdabında həlak olan ərəb aşiq-məşuqlar – Məcnun və Leyli – tam siyahısını verə bilmədiyimiz bütün bu Nizami personajları “Xəmsə”də bir dahi qüdrətiylə rəsm olunmuş canlı, parlaq surətlərdir.

Nizami dünyası, həqiqətən, intəhasız kosmosdur. Təsadüfi deyil ki, bir sıra hallarda onun yaratdığı surətlər də elə kosmik mahiyyət daşıyır: səyyarələr, ulduzlar, günəş, Ay… Amma ilk öncə bu dünya insanların dünyasıdır. Bu dünya ayrı-ayrı fərdlərin zəngin xarakter qalereyası, talelər kataloqu, müdrik rəvayətlər toplusu, son dərəcə zərif psixoloji məqamlar, insan qəlbinin ən dəruni guşələrinə nüfuz etməklə səciyyələnir. Həyatın mənası, ömrün faniliyi, olum və ölüm, qüdrətli imperiyaların süqutu, şöhrətin ötəriliyi, hakimiyyətin etibarsızlığı, sarayların dəbdəbəsi və düşkünlüyü, məhəbbətin incəliyi – bütün bunlar var Nizami dünyasında.

Nizami poemalarında təkcə “Leyli-Məcnun” tam halda yalnız məhəbbət mövzusuna həsr olunub. Hətta süjeti məhəbbət macəraları ətrafında qurulmuş “Xosrov və Şirin” poeması da daxil olmaqla, şairin bütün başqa əsərləri, sevgi kolliziyalarının onlarda önəmli yer tutumasına baxmayaraq, əsasən, mənəvi axtarışlara, dünyanın yaradılışına, insanın varlıqda mövqeyini müəyyənləşdirmək cəhdinə həsr olunub. Metafizik-problemlərə şəksiz meyli, açıq-aşkar təsəvvüf rəmzləri (xüsusilə “Yeddi gözəl”də) və hətta müasir istilahla desək, sürrealizm ünsürləri ilə yanaşı, Nizami axtarışları yenə də birbaşa dövrün gerçəkləri ilə bağlıdır. Nizamini cəmiyyətin ən ağrılı, ən bəlalı, ən kəskin problemləri narahat edir. O, ədalətlə zülmün, qanuniliklə özbaşınalığın tənasübü üzərində dərindən-dərinə düşünür. Nəticə etibarilə bu hökmdar və xalq, dövlət və dövlətlə müəyyən qarşılıqlı münasibətlərdə olan İnsan, Fərd, Şəxsiyyət haqqında düşüncələrdir. Demək olar ki, hər bir əsərində Nizami çağdaş olan böyüklü-kiçikli hökmdarlara müraciətlə onları ədalətə, xalqın qayğısına qalmağa, maarifə, xeyirxahlığa çağırır. Gah öyüd-nəsihət verir, gah inandırmağa çalışır, gah çəkindirməyə. Bu məsləhətlər bəzən birbaşa, “Sirlər xəzinəsi” poemasında olduğu kimi, didaktik şəkildə verilir. Lakin şair bu məqsədə daha çox estetik təsir yolu ilə nail olmaq istəyir. Xosrov şahın mənəvi təkamülü, eləcə də “Yeddi gözəl”in qəhrəmanı Bəhram şahın əxlaqi dəyişməsi uzun, dolanbac bir yoldan keçir – hökmüylə, iqtidarıyla məst-xumar olmuş bir hakimi-mütləqdən öz rəiyyəti qarşısında borcunu dərk etmək zirvəsinə qədər yüksələn bir yoldan. Hakimiyyət sahiblərinin iltifatını qazanmaq niyyətindən çox-çox uzaq olan Nizami öz vəzifəsini başqa cür görürdü: zəmanəsinin hökmdarlarından qat-qat müdrik olan sənətkar adil həyat anlayışını onlara təlqin etməyə çalışırdı. “Dünya heç bir padşaha qalmayıb, sənə də qalmayacaq, cahanda əbədi qalmaq niyyətindəsənsə, cahana faydalı ol, dövlət işlərində dövlətin nüfuzuna tük qədər xələl gətirən şeylərə yol vermə, güclü ol, amma təmkinini saxla, tədbir sahibi olsan da, başqalarının rəylərinə biganə qalma. Ədalət axtarışlarına cavablarını yalnız doğru sözlü adamlar vasitəsilə göndər, verdiyin sözünə əməl et ki, hər kəs sənə güvənə bilsin” – bu hikmətlər idi Nizaminin hökmdarlara tövsiyəsi. Onun belə sözlər söyləməyə mənəvi haqqı vardı.

Hökmdarlar arasında şairin bu haqqını dərk edən adamlar tapılırdı. Nizami “Sirlər xəzinəsi”ni ərməğan göndərdiyi hökmdar nahaq deməmişdi: “Mümkün olsaydı, bu kitab üçün mən bütün xəzinə və sərvətlərimi hədiyyə verərdim, çünki mənim adım dünyada yalnız bu əsərin sayəsində əbədi yaşayacaq. Şair və yazıçıların tərifi, ya töhməti bu vəfasız dünyada yaxşı, yaxud yaman ad qazanmaq və bu adla tarixə düşmək üçün yeganə vasitədir”.

İki başlıca cəhət – döyüşdə zəfər və müdriklik, gündəlik həyatda adillik Nizaminin son poeması olan “İskəndərnamə”nin qəhrəmanı İskəndərin surətində öz ifadəsini tapmışdır. Poemanın birinci hissəsində – “Şərəfnamə”də o, dünyanın yarısını fəth etmiş müzəffər, qalib sərkərdədir. İkinci hissədə – “İqbalnamə”də isə Zülmət ölkəsinə ayaq basmış və dünyanın da, şöhrətin də, fəthlərin də faniliyini, keçəriliyini başa düşmüş mütəfəkkir hökmdardır. Yaradıcılığının son mərhələsində Nizaminin düşüncələr axını onu xoşbəxt ölkə, ədalətli cəmiyyət barədə xəyallara qovuşdurur. Avropa humanistlərini – “Utopiya”nın müəllifi ingilis Tomas Moru dörd əsr və “Günəş şəhəri”nin müəllifi italyan Kampanellanı beş əsr qabaqlayan Nizami xəyali ideal cəmiyyəti “İskəndərnamə”də təsvir etmişdir. Hərbi yürüşlərlə dünyanın bu başından vurub o başından çıxan fateh İskəndərin keçdiyi yolu isə həqiqət axtarışı, mənəvi kamillik, ideal hökmdarlıq zirvəsinə yaxınlaşma yolu kimi mənalandırmışdır.

…Allah vergisi ilə düha və xasiyyəti etibarilə yorulmaz zəhmətkeş olan Nizami maddi cəhətdən xeyli sıxıntılı ömür sürsə də, heç vaxt şirnikib saray məddahı olmağı özünə rəva bilmirdi. Əsərlərini ayrı-ayrı hökmdarlara həsr etsə də, onların şəninə tərifli sözlər yazsa da Nizami ürəyi yeyib çürüdən, çərlədən saray intriqalarından uzaqlarda, hökmdar mərhəmətindən, taxt-taca yaxın isti yerlərdən çox kənar məkanda, vara-dövlətə, mənsəbə can atmadan, Gəncədəki tənha guşəsinə sığınmış, ləyaqətini, heysiyyətini, mənliyini qoruyub saxlaya bilmişdi. Nizami, əlbəttə, bu sayaq müstəqilliyin, məğrurluğun nəyin bahasına başa gəldiyini gözəlcə bilirdi. O, qürurlu insan idi, buna görə də tənha idi. Müdrik insan idi, buna görə də kədərli idi.  

Tədqiqatçıları xüsusi olaraq vurğulayırlar ki, təbiəti etibarilə yumşaq və hamıya yaxşılıq diləyən şair ona pislik istəyənlərə belə pislik etməkdən çəkinmişdir. Öz sözlərilə desək, pislik edərsə, bu pislikdən mənəvi əzab çəkəcəyini bilirdi. Yaxşı olmaq, yaxşılıq etmək və yaxşılıqdan yorulmamaq şairin əsas əqidələrindəndir.

Nizami zahidanə bir həyat keçirdi, ancaq taleyin özü onun sakit evinin qapısını amansız və vahiməli yumruqla dönə-dönə döydü. Gəncədə üç yüz min adamın həlakına bais olan zəlzələ və onun nəticəsində təbiət incisi Göygölün yaranması böyük şairə öyrətdi ki, gözəllik çox vaxt əzab-əziyyətlərdən, iztirablardan doğulur. Oğlunun anadan olması və sevimli arvadı Afaqın – qıpçaq gözəli Appağın ölümü kədərlə sevincin bir-birindən ayrılmaz olduğunu göstərdi.

Gedir əldən gecələr səbrü-qərarım sənsiz,

Aldığım hər nəfəs atəşdi, nigarım, sənsiz.

Hicrinin zülmü deyir: vəslinə and oslun, inan,

Qaçmayıb tab edəcəm, yoxdu güzarım sənsiz.

Nə gözüm var – arayım, ah nə o bəxtim ki, tapam,

Nə əlim var ki, açım… bağlı bazarı sənsiz.

Sən Nizamidən uzaq… mən gecə ulduz sayıram,

Fal açıb gündüzə yalvarmada karım sənsiz…

Nizami, əlbəttə, sevinc də dadmışdı, amma daha çox itkilərin ağrısını duymuşdu, düşmən həsədi və dost xəyanətini görmüşdü. Bütün itki və iztirablarının əvəzində tale ona böyük bir təskinlik bəxş etmişdi – əsərlərinin ölməzliyini. Şair bu xoş iqbalını özü də dərk edirdi.

Möcüzəvi bir fəhmlə Nizami yalnız keçmişləri deyil, gələcəyi də görə, duya, hiss edə bilirdi…

Nizami bu gün də bizimlədir, bizim aramızdadır və bu barədə hamıdan yaxşı o özü demişdir:

Yüz il sonra sorsan, bəs o

                        hardadır?

Hər beyti səslənər:

                        Burda, burdadır!

Sentyabr-oktyabr, 1991

Mənbə: https://edebiyyatqazeti.az/

Mən çoxdan anlamışam ki, bu fani həyatda valideynlərim, bacılarım olsa belə, kimsəsizəm mən. Noyabrın 16sı 28 yaşım tamam olacaq. 2022-ci il mənim üçün çətin keçdi. Digər illərdən 2021-i nisbətən yaxşı olaraq, yadımda qalıb. Zaman keçdikcə, insanın həyatındakı süzgəc, buna ələk də demək olar ki, lazımsız hər bir insanı sənin həyatından ələyir. Bəzən insanlar eqoistlik edib, qarşı tərəfi ” Sən tək öləcəksən ” deyə öz aləmlərində hədələyirlər. Ay başınıza döndüklərim, məni sevməsəniz belə, sevdiklərim, bu dünyada kim cüt ölüb ki? Kimləri eyni qəbirdə birliktə basdırıblar? Bunu qəbul etmək lazımdır ki, hər bir insan özünəməxsus və tamamilə təkdir. Mənim, bizim Allahdan başqa kimsəmiz yoxdur. Atam deyir, insanlardan uzaqlaşmışam. O, mənə görə nigarandır. Amma bilmir ki, insanın özü ilə baş-başa qalıb, həqiqətlərlə üzməşləsi ona verilən ən böyük şansdır, hədiyyədir. Mən nə insanlardan, nə canlılardan uzağam. Əvvəlkindən daha yaxınam. Yenə də sevirəm, kimsəyə də kinim yoxdur, çox şükür. Təklik bədbəxtlik deyil. Sadəcə ətrafına, yan-yörənə baxıb, normal söhbət etməyə adam tapmayanda təəssüf edirəm. Kişilər xanım olduğum üçün müəyyən məqsədlər üçün ünsiyyətə can atır, qadınlar da ki… Hər kəsin bir təmənnası var.
O gün, alış-verişdən qayıdırdım, Gənclik metrosu tərəfdə idim. Yüküm də xeyli ağır idi. Mən isə nəqliyyatı sevməyən, 15dəqiqəyə gedəcəyim yola 30 dəqiqə sərf etməyi üstün tutub, piyada gedən adamam. Bir gənc qız yaxınlaşıb, israrla mənə kömək təklif etdi, tələbə idi, dərsdən qayıdırdı. Qadınlardan yaxınlıq, yaxşılıq görmək həmişə mənə qəribə gəlib. Çünki adətən, paxıllıq görmüşəm. Bu tələbə qız mənim qəlbimi fəth etdi desəm, azdır. O da yorğun idi, bəlkə də pulsuzluqdan piyada gedirdi. Amma mən yaşlı biri olmamağıma baxmayaraq, mənim yüklərimə kömək etdi, hətta evə qədər aparmaq istəyirdi, qoymadım, düzü yenə də qoymurdum, əlimdən məcbur aldı. İlk dəfə idi ki, təmənnasız olaraq, bu ölkədə qoca nənə olmasam belə, yaşı yaşıma yaxın bir gənc qız mənə kömək etdi. Bu mənim üçün qeyri-adi hadisə idi. Bu il yaşadığım ən gözəl və az şeylərdən biri idi. Mən demirəm ki, yaxşılıq görməmişəm. Görmüşəm. Ancaq ən çox, kiməsə etdiyimin qarşılığı olaraq. Təmənnasız edilən yaxşılığın dadı hər iki tərəf üçün tamamilə başqa cür olurmuş. Hələ qız mənə qayıdır deyir ki; ” Sizin kimi gənclər bizə lazımdır ” Dedim, ” Gözəlim, əsas sənin kimi gənclər bizə lazımdır. ” Bir az söhbət etmişdik yol əsnasında. Ona mənə yazmağını tapşırmışdım. Gözəl də adı vardı; FİRUZƏ.
Firuzələr olmasa, həqiqətən yaxşılığın var olduğunu insanlar unudar. Mən təkəm. Ancaq bilirəm ki, təklik kimi yaxşılıqlar da, gözəlliklər də seçilən və seçicidir.

BU GÜNLƏR BÜTÜN AZƏRBAYCAN QARABAĞDIR

 

Qarabağın ən böyük şəhəri olan Ağdam öz ölkəsinə qovuşur. BMT Təhlükəsizlik Şurasının 1993-cü il iyulun 29-da qəbul etdiyi 853 nömrəli Qətnaməsində irəli sürülmüş Ağdamın işğaldan dərhal azad olunması tələbi hələ də yerinə yetirilməmişdi! 27 il!

İndi Azərbaycan Ordusunun qəhrəmanlığı və möhtərəm Prezidentimizin iradəsi ilə şəhər öz sahibinə qaytarılır. 1984-cü ilin rəsmi siyahıyaalınmasına görə o vaxt ətraf kəndlər nəzərə alınmadan Ağdam şəhərində 300 nəfərə yaxın erməni, 30 min nəfərə qədər azərbaycanlı yaşayırdı. Erməni silahlı qüvvələrinin işğalından sonra şəhər başdan-başa xarabazara çevrildi. 2008-ci ildə “Lonely Planet” jurnalı Ağdamı “Qafqazın Xirosiması” adlandırmışdı.

Bu şəhərdə mənim də çoxlu qohumum, tanışlarım vardı. Babam Abdulla Əbdülxaliq oğlu Abdullayevin məzarı da buradadır. Moskvadakı növbəti çıxışımdan sonra bizimkilərdən kimsə “lütfkarlıqla” demişdi ki, guya mən yalan danışıram, babam Bakıda dəfn olunub. Doğrudan da belədir, amma Bakıda (Pirşağıda) dəfn edilən mənim ana babam Kərbəlayi Dəmirqaya Hacı Ramazan oğludur. Orada mənim sevimli nənəm, dayılarım və dayıdostularım, xalalarım, dayıoğlularım, xeyli başqa qohumlarım var. Anam bakılıdır. Dünyanın bütün guşələrində bakılıların yüzlərlə qohumları yaşayır. Sadəcə, hər bir normal insanın iki babası, iki nənəsi olur! Babamın Ağdamdakı evi Qorki küçəsində idi. 1941-ci ildə mənim böyük əmilərim – Süleyman və Qulu Abdullayevlər Ağdamdan müharibəyə gediblər. Onların uğrunda həlak olduqları böyük ölkənin bir hissəsi də doğma Ağdam şəhəri idi. Yarım əsrdən sonra mənfur qonşular bu şəhəri dağıdıblar. Ağdamdakı qəbiristanlıqda ən böyük abidələrdən biri oradakı doğum evinin baş həkimi Antonina Qriqoryevna Artamanovanın şərəfinə ucaldılmışdı. Onlar babamla ailəlikcə dost olublar. Onun əri bütün Azərbaycanda tanınan həkim Georgi Qulumbəyov imiş. Bu da bizim multikulturalizmimizin bir nümunəsidir. Osetin ərlə onun rus arvadı Ağdam tarixində iz qoyub gediblər. Əmim Bahadurun qayınanası Sitarə xanım Musəvi həmin doğum evinin baş akuşeri idi. Mən ömrüm boyu onun kimi həyatsevər və şən insan görməmişəm. Hamımızın ona çox böyük rəğbəti vardı.  Bütün şəhər bilirdi ki, Artamanovanın qəbirüstü abidəsini də o ucaltdırmışdı. 50-ci illərin sonundan 80-ci illərin ortalarınadək Ağdamda doğulmuş insanların, demək olar ki, hər biri Artamanovanın və Sitarə xanımın “əllərindən çıxıb”. Allah rəhmət eləsin.

Atam vəfat edəndə mən, demək olar, ağlamadım, kədər içində donub qaldım. O qədər də sentimental insan deyiləm. Amma bu gün ağladım. Heç bilməzdim ki, mənə belə təsir edəcək. Əmimin həyat yoldaşı sağdır. Bu hadisə onun özü, övladları və nəvələri üçün, yəqin ki, ən böyük xoşbəxtlikdir. Bu qadın bu şəhərdə baş verən bütün hadisələrin canlı şahididir. Bu gün sevinən təkcə qarabağlılar deyil! Qarabağ Azərbaycandır. Bu günlər bütün Azərbaycan Qarabağdır! Biz qayıdırıq! Bu dəfə həmişəlik!

Mənbə: https://ayb.az/

Prezident İlham Əliyevin 60 yaşı tamam olur. Xalqımıza, milyonlarla insanımıza, o cümlədən mənə doğma Qarabağımızı azad görmək bəxtiyarlığını yaşadan hörmətli Prezidentimiz haqqında bir neçə ürək sözümü yazmağa ehtiyac duyuram.

    İlham Əliyevi onun yeniyetməlik yaşlarından tanıyıram. Unudulmaz öndər Heydər Əliyevin Şuşaya səfərlərində mən də iştirak etmişdim. Vaqif məqbərəsinin açılışında və Üzeyir bəyin yubileyi günlərində. Vaqif məqbərəsinin açılışı soyuq, qarlı-çovğunlu qış ayında baş tutdu. Üzeyir bəyin yubileyi isə füsunkar Şuşada, necə deyərlər, gül-gülü, çiçək-çiçəyi çağırdığı bol günəşli gündə keçirildi. O gün Şuşanın qala divarlarına yaxınlaşdığımız zaman Heydər Əliyev Zərifə xanımın yanında addımlayan oğlunu çağırdı: – İlham, bura gəl, bir burdan açılan mənzərəyə bax!

     Bəlkə də, elə o vaxtdan İlhamın qəlbində ata xatirələrilə birgə Şuşa həsrəti də yer tuturdu. Ata vəsiyyətinə əməl edərək Şuşanı azad görmək arzusu, düşmən tapdağından qurtarmaq əzminə çevrilirdi. Və nəhayət, azad olunmuş Şuşaya gedib elə həmin gün qayıtmamağının səbəbi, “adam heç burdan getmək istəmir” sözləri illərlə qəlbində yaşatdığı hisslərin səmimi ifadəsi idi. Azğın düşmənin Cıdır düzündə sərxoş rəqsini görəndə Azərbaycan Prezidentinin keçirdiyi hissləri yaxşı başa düşürəm.

     Gün gəldi, İlham Əliyev xalqımızın otuz illik nisgilinə, həsrətinə, ürək qubarına son qoydu, vüqarla: “Əziz Şuşa, sən azadsan!” – deyə bildi.

Daha əvvəl Ermənistanın Baş nazirinin yekə-yekə dediyi sözlərə: “Qarabağ Ermənistandır və nöqtə” iddiasına Azərbaycan Prezidenti: “Qarabağ Azərbaycandır və nida işarəsi” cavabını vermişdi. Bu nida işarəsi Qarabağ separatçılarının tabutuna çalınan son mismar idi və İlham Əliyev xoş bir ləzzətlə: “Gorbagor oldu status – dedi – cəhənnəmə, gora getdi status”.

Ali Baş Komandanın rəhbərliyi ilə müzəffər Azərbaycan ordusu NİDA İŞARƏSİNİ DƏMİR YUMRUĞA çevirib özgə torpaqlarına tamah salanların başına endirdi.

     Heydər Əliyevin müstəqil Azərbaycana rəhbərliyi dövründə İlham özünü savadlı, yüksək intellektual səviyyəli siyasətçi kimi, Avropa parlamentində düşmənlərimizə dərhal yerli-yerində məntiqli, tutarlı cavab vermək qabiliyyətinə malik olan mahir diplomat kimi tanıda bilmişdi. Amma o vaxt kimin ağlına gələrdi ki, illər keçəcək və Ali Baş komandan İlham Əliyev Azərbaycan tarixinin ən böyük zəfərinə imza atacaqdır.

     2003-cü ildə, Heydər Əliyevin sağlığında, amma xəstə olduğu bir zamanda dekabrın 13-də Musiqili Komediya Teatrında Prezidentliyə namizəd İlham Əliyevin ziyalılarla görüşü keçirildi. O görüşdə mən də çıxış etdim. O günləri yaxşı xatırlayıram. Hamımız nigaranlıq içindəydik, Heydər Əliyevin sağalmasına dua edərək onu da düşünürdük ki, bir gün onu itirə bilərik. O zaman Azərbaycanın halı necə olacaq? Bu müdrik tarixi şəxsiyyəti kim əvəz edə bilər axı? Ölkəmizin qarşısına çıxa biləcək təhlükələrdən, parçalanmaq qorxusundan, vətəndaş müharibəsi xofundan qurtula bilmirdim. Bu narahatlığımı həmin ilin avqust-sentyabr aylarında qələmə aldığım “Ağ qoç, qara qoç” povestində ifadə etməyə çalışdım. Yeganə ümid Heydər Əliyevin sağalıb iş başına qayıtması idi. Ya da… Nə gizlədim, o vaxt hələ gənc olan İlhamın bu mürəkkəb dövrdə, xarici təzyiqlər və daxili ziddiyyətlər şəraitində ölkəni nə dərəcədə uğurla idarə edə biləcəyini düşünürdüm. Amma elə həmin o görüşdə İlham Əliyevin namizədliyini dəstəklədiyimi bildirməyimin əsas səbəbi o idi ki, bu namizəd Heydər Əliyevin seçimi idi. Təbii ki, Heydər Əliyev oğlunun taleyinə də biganə qala bilməzdi, amma daha artıq onu Azərbaycanın gələcəyi düşündürürdü. Odur ki, “Mən İlhama özüm qədər inanıram” sözləri mənimçün də, milyonlarla həmvətənimiz üçün də ən etibarlı zəmanət idi. Ötən on səkkiz il göstərdi ki, Heydər Əliyev möcüzəvi bir şəkildə uzun illik siyasi təcrübəsini, hadisələri dəqiq dəyərləndirmək qabiliyyətini, müxtəlif ölkələrin liderləriylə münasibət qurmaq məharətini tam şəkildə övladına keçirə bilib. Bu zəngin irsə İlham Əliyevin özünün şəxsi qabiliyyəti, iti ağlı, möhkəm iradəsi, geniş bilikləri və dünyagörüşü də əlavə olunaraq Azərbaycan tarixinin ikinci Heydər Əliyev və birinci İlham Əliyev fenomeninin dünya siyasi səhnəsinə çıxmasına səbəb oldu.

     Həmin o görüşdə çıxışımda deyirdim:

     “Əgər Heydər Əliyev öz siyasi varisi kimi İlham Əliyevi görürsə, təcrübəli və müdrik dövlət xadiminin seçiminə sayqıyla yanaşmalıyıq”.

İlham Əliyev Prezident seçildi və doğrudan da, Azərbaycanı layiqli şəkildə idarə edərək dünyada söz sahibi olan ölkə kimi tanıtdı. Rusiyayla bərabər hörmətə əsaslanan münasibətlər qurdu, Türk dünyasının ən parlaq liderlərindən biri kimi şöhrətləndi və nəhayət, siyasi fəaliyyətinin ən yüksək zirvəsinə ucalaraq 44 günlük zəfərimizlə Azərbaycanımızın da başını ucaltdı.

44 günlük zəfər tarixi haqqında çox yazılar çıxıb. Mən də yazmışam, Yazıçılar Birliyi olaraq bu möcüzə dastanına bir neçə kitab həsr etmişik. Mən bunu da dönə-dönə təkrar edirəm: əgər müharibədə qələbə Ali Baş Komandanın rəhbərliyilə müzəffər ordumuzun qələbəsidirsə, diplomatik cəbhədə, təbliğat sahəsində uğur İlham Əliyevin təkbaşına qazandığı zəfərdir. Dörd dildə dəmir məntiqli çıxışları (bu yerdə dəmir məntiq dəmir yumruğa dəstək olur) illər boyu dünya mediasını sarmış erməni təbliğatının yalanlarını alt-üst edirdi.

     Və nəhayət, şübhəsiz, bu hadisələrin hələ tam açılmamış diplomatik tərəfləri də var. Bir çox Qərb ölkələrinin açıq bildiyimiz mövqelərindən bəlli olur ki, onlar örtülü şəkildə Azərbaycan Prezidentinə nə kimi təsirlər göstərməyə, təzyiqlər etməyə çalışırmışlar. Bir çox dövlətlər açıq-aşkar həqiqətə göz yumaraq ancaq erməni maraqlarına xidmət edirlər. Bəlli məmləkətlərdə erməni lobbisinin seçkilərə təsirindən ehtiyatlanaraq öz siyasətlərini erməni maraqlarının girovuna çevirirlər. Bütün təsirlərə, təzyiqlərə rəğmən Prezidentimiz cəsarətlə və ardıcıllıqla öz siyasi iradəsinə sadiq qaldı. Azərbaycanın ərazi bütövlüyü bərpa olundu. Xalqa bundan artıq xidmət göstərmək mümkündürmü?

     Hörmətli Prezidentimizi yubileyi münasibətilə ürəkdən təbrik edərək onun Heydər Əliyev yolunun davamçısı olaraq ədəbiyyatımıza, dilimizə qayğısını xüsusi minnətdarlıq hissilə xatırlayıram. Elə bəhs etdiyim seçkiqabağı görüşdə mən latın qrafikasıyla bədii ədəbiyyatın olmadığını vurğuladım. İlham Əliyev Prezident seçilərsə mütləq bu məsələni həll edəcəyini söylədi. Doğrudan da, Prezident seçiləndən az sonra latın qrafikasıyla həm Azərbaycan, həm dünya ədəbiyyatının nəşrlərini təmin etdi, Yazıçılar Birliyinin Tərcümə və Ədəbi Əlaqələr Mərkəzini mənim xahişimlə büdcəyə daxil etdi, yaşlı və gənc yazıçılara təqaüdlər ayrıldı, Birliyimizin binasının əsaslı təmirinə göstəriş verdi və təmirdən sonra binamızı ziyarət edib xoş sözlər dedi.

     Siyasi xadim üçün altmış yaş – müdriklik çağıdır, eyni zamanda hələ çox-çox illər enerjili səmərəli fəaliyyəti üçün münasib vaxtdır.

     Azad olunmuş Qarabağ və Şərqi Zəngəzur bölgələrində inanılmaz sürətlə aparılan abadlıq işləri, yollar çəkilməsi, aeroport inşa edilməsi qürur mənbəyimizdir. Millətlər içində öz məxsusi imzası olan dövlətimizin dünyada nüfuzunun günü-gündən yüksəlməsi uğrunda yorulmaz fəaliyyətində Prezidentimizə yeni uğurlar, möhkəm cansağlığı, bol-bol ailə, ata, baba sevincləri arzulayıram.

27 noyabr 2021

“Qobustan” dərgisinin qış sayı üçün

Mənbə: https://edebiyyatqazeti.az/

Ədəbiyyatımızda, özəlliklə şeir tariximizdə folklorun yeri başqa xalqların söz sənətindəkindən daha böyük, daha önəmlidir. Doğma oğuz dillərində (Türkiyə və Azərbaycan türkcəsi, türkməncə, qaqauzca) yaranmış folklor örnəklərini rus şifahi ədəbiyyatıyla tutuşdurduqda bu daha aydın görünür. Fikir, duyğu, obrazlılıq, ifadə əlvanlığı, həyatın ən  çeşidli və ciddi məsələlərinə  münasibət baxımından bayatılarımız rus çastuşkalarından çox-çox zəngindir. Əlbəttə, unutmaq olmaz ki rus nağıllarından Puşkin, rus folkloru və bizim “Aşıq Qərib” dastanından Lermontov kimi dahilər bəhrələniblər, amma bununla belə rus xalqının şifahi ədəbiyyatı Puşkin və Lermontovla, Tütçev və Nekrasovla bir sırada dayana bilməz. Oğuz şeirinə gəldikdə isə, şifahi ədəbiyyat nümayəndələri kimi qəbul olunan Qurbani, Qaracaoğlan, Abbas Tufarqanlı,  Dadaloğlu irsi  Yunis İmrə, Molla Pənah Vaqif, Məhdumqulu irsiylə  bir cərgədədir.

Bunun əsas səbəbi  adlarını çəkdiyimiz və neçə-neçə başqa   söz sərraflarının yüksək bədii səviyyədə dilimizin saflığını qorumalarıdır. Dədə Qorqud və Yunis İmrə dilini yaşadanlar da məhz bu böyük söz ustaları  olmuşlar.

Türkiyə tədqiqatçılarının “divan ədəbiyyatı”, bizdə “klassik ədəbiyyat”  adlanan yazılı söz sənətimiz Orta əsrlərin dəblərinə uyğun olaraq  ərəb, daha çox fars dilində yaranırdı, öz dilimizdə qələmə alınan məsnəvilər, qəzəllər, qəsidələr  də qəliz ərəb-fars tərkibləri, üçmərtəbəli izafetlərlə dolu olurdu.

Füzuli yazırdı:

Ol səbəbdən farsi ləfzilə çoxdur nəzm kim,

Nəzmi-nazik türk ləfzilə ikən düşvar olur.

Məndə tovfiq olsa bu duşvari asan eylərəm,

Növbahar olqaç dikəndən bərqi-gül izhar olur.

Dahi Füzuli “Leyli və Məcnun”u, divanını türk dilində qələmə alıb doğma dildə yüksək poeziya yaratmaq kimi düşvar (çətin) işi  asanlaşdırsa da,   bu gün onun  əsərlərini  ərəb-fars sözləri lüğətiylə oxumalı oluruq. Altı  yüz il, beş yüz il öncə yaranmış qoşmaları, gəraylıları, bayatıları isə lüğətsiz mütaliə edirik.

Yadımdadır orta məktəbdə, gərək ki, səkkizinci sinifdə dərsliyimizdə Qasım bəy Zakirin “Suzi təpişi nari səğər gərçi yamandır” misralarını heç nə anlamadan əzbərləyirdik (indiyəcən yadımda qalıb!). Halbuki elə  Zakirin  “Durnalar” və bu səpkidə  başqa qoşmalarının sadə, saf dili hər kəsə aydındır.

Bu gün də dərsliklərimizdə – hər sinifə, hər yaşa uyğun olaraq, şifahi ədəbiyyat örnəklərimizi çağırılmamış qonaq kimi deyil, öz layiqli yerində tədris etsək şagirdlərdə şeirə, bədii sözə daha çox maraq oyadarıq.

Müqayisə üçün dörd misala müraciət edək. Azərbaycan ədəbiyyatından Həbibi, Qurbani, Anadolu ədəbiyyatından Baqi və Qaracaoğlan.

Səfəvi sarayında “Məlik üş-şüara” – şairlərin şahı  adı qazanmış, Şah İsmayılın  ərkyanə zarafatla və rəğbətlə yanaşdığı Həbibinin hələ nisbətən aydın qəzəlindən bir neçə beyt:

Gər səninçin qılmazam çak, ey büti-nazikbədən,

Görüm olsun şol qəba, əynimdə pirahən-kəfən

Çıxmaya sevdayi-zülfün başdan ey məh,

                                             gər yüz il

Üstüxani-kəlləm içrə tutsa əqrəblər vətən

Düşdü şəbnəm bağı, gəl, ta gül nisar etsin sana,

Səbzənin hər bərqinə bir dür ki, tapşırmış çəmən.

(Bu qəzəli  Füzuli təxmis etmişdir) 

İndi gəlin həmin dövrdə yaşayıb-yaratmış Dirili Qurbaninin Şah İsmayıla  müraciətlə yazdığı qoşmanı oxuyaq:

Mürşidi-kamilim, şeyx oğlu şahım!

Bir ərzim var qulluğuna şah mənim 

Əziz başın üçün oxu yazğımı,

Agah ol halımdan gahbagah mənim!

Dərin-dərin dəryaları boyladı,

Xəncər alıb qara bağrım teylədi,

Oğlu ölmüş vəzir qəza eylədi.

Getməz dimağımdan dudi-ah mənim.

Şair olan dərsi alar pirindən,

Baş açmadım səğ rəqibin sirrindən

Qolu bağlı keçdim Xudafərindən,

Üzüm gülməz heç açılmaz, ah, mənim.

Qurbani şeirində dilin sadəliyi, təmizliyi ən incə təşbehlər yaratmağa əngəl olmur:

Başına döndüyüm ay gözəl pəri,

Adətdir, dərərlər yaz  bənövşəni

Ağ nazik əlinlə bir dəstə bağla

Tər buxaq altına düz bənövşəni.

Tanrı səni xoş camala yetirmiş

Səni görən aşiq əqlin itirmiş

Mələklərmi dərmiş, göydən gətirmiş,

Heyif ki dəriblər az bənövşəni.

Qurbani der: könlüm bundan sayrıdı,

Nə etmişəm yarım məndən ayrıdı?

Ayrılıqmı çəkib boynu əyridir.

Heç yerdə görmədim düz bənövşəni.

1993-cü ildə İstanbulda Türkiyə Yazarlar Sindikatının Qurultayında çıxış edərkən Qurbaninin  bu qoşmasının son bəndini oxudum, “Ayrılıqmı çəkib boynu əyridir” misrası böyük  yazıçı Yaşar Kamalı valeh etmişdi. Çıxışımdan sonra xahiş etdi bu misraları bir də təkrar edim (türklər bənövşəyə menekşe deyirlər) və cib dəftərinə orijinalda olduğu kimi yazdı.

XVI əsr türk divan ədəbiyyatının tacıdarı adlandırılan Baqinin qəzəlindən bir neçə beyt:

Xoş gəldi mənə meygədənn abi-havası

Billah ğözəl yerdə yapılmış yıxılası

Diqqətlər ilə seyr edəriz yarı sərapa

Görməzmi idik biz də əgər olsa  vəfası

Dünya dəyər ol məhliqa dilbəri qərrə

Yusifdə dəxi yoxdu onun hüsnü bəhası  

İndi də  təxminən eyni dövrdə yaşamış el şairi Qaracaoğlanın qoşmasını oxuyaq:

Sabahdan uğradım mən bir gözələ

Ala gözlərinə sürmələr çəkmiş           

Daramış zülfünü, tökmüş bir yana

Salı vermiş incə belin üstünə

Alma-alma yanaqları al kimi,

Boynu uzar, gedər, sərvi dal kimi,

Səhərdə açılan qönçə gül kimi

Sandım qan damlamış qarın üstünə.

Çıxa-çıxa çıxdım yoluna vardım,

Verdiyi çevrəni qoluma sardım

Uğrunda ölümü gözümə aldım

Divanına durdum yolun üstünə.

Yaxud:

Nədəndir de, kömür gözlüm nədəndir?

Bu mənim gecələr uyumadığım

Çətin derlər ayrılığın dərdini,

Ayrılıq dərdinə doyamadığım.

Ya:

Dostun bağçasına yad əllər dolmuş

Gülünü toplarkən fidanını  qırmış

Burda bir kötünün qonuna girmiş

O mənim sevməyə qıyamadığım

Və ya:

Aladır gözlərin, siyahdır qaşın

Aradım cahanı, bulunmaz eşin.

Yaylanın qarından bəyazdır döşün

Yıxılıb üstünə öləsim gəlir

Bulaq suyu kimi duru, yaylanın qarı  kimi təmiz dil…

Tərtib etdiyim və 1999-cu ildə Bakıda nəşr olunmuş “Min beş yüz ilin oğuz şeiri” antologiyasında Qaracaoğlana da geniş yer verilib. İndi xatırlamadığım hansı mənbəyəsə isnad edərək onun doğum – ölüm illərini belə göstərmişəm:  (1606? – 1679?).

Qaracaoğlanın Türkiyə araşdırıcılarından Əhməd Qüdsi Tecer isə onun XVI əsrin  başlanğıcında yaşadığını, hətta ehtimal ki XV  əsrin ortalarında ömür sürdüyünü iddia edir. Tecerin gətirdiyi dəlillərə haqq qazandıran Əhməd Kabaklı  “Türk ədəbiyyatı” çoxcildliyinin ikinci cildində bu fikrə gəlir ki, Qaracaoğlan duru üslubu, xalq zövqünə bağlı məcazları ilə XVII yüzilin  şairi olmayıb, daha öncəki (XV, XVI) əsrlərdə  yaşamışdır.

Şeirlərinə isnad edilərək Qaracaoğlanın gəzərgi bir həyat keçirdiyini söyləmək olar. O, başdan-başa Anadolunu, Balkan ölkələrini, İranı, Azərbaycanı gəzib-dolaşmış əfsanəvi bir şəxsiyyətdir. Həm şəxsiyyəti haqqında rəvayətlərin, həm yaradıcılığının xalq arasında  geniş yayılması nəticəsində  hətta ondan sonra yaranmış və ona mənsub olmayan şeirləri də bəzən ona aid edirlər. Şairin özünə aid olan, yaxud onun böyük təsiri altında olan şairlərin və aşıqların Qaracaoğlan “möhürlü” əsərləri Türkiyə, Azərbaycan və türkmən ədəbiyyatının ən parlaq səhifələrindəndir. Qaracaoğlanın 1991-ci ildə  Bakıda çıxmış kitabına ön söz yazan Qara Namazov və  İsmayıl Öməroğlu qeyd edirlər ki, “Azərbaycan Qaracaoğlanın ikinci vətənidir. Şairin Gədəbəydən olması, Göyçədə yaşaması haqqında rəvayətlər də mövcuddur”.

Amma daha vacib məsələ Qaracaoğlan şeirlərinin  Azərbaycan ədəbiyyatının müxtəlif örnəkləriylə  səsləşməsidir.

“Əsli və Kərəm” dastanında Kərəm:

Qəribin boynuna kəfən biçilməz,

Əcəl camı çox ağırdır içilməz,

Üç dərdim var, bir-birindən seçilməz

Bir ayrılıq, bir yoxsulluq, bir ölüm

– deyirsə,

Qaracaoğlan da:

Qaracaoğlan der qondum köçülməz

Acıdır əcəl şərbəti, içilməz

 Üç dərdim var, bir-birindən seçilməz

Bir ayrılıq, bir yoxsulluq, bir ölüm

Kərəm:

Hey ağalar necə olur

Halı yardan ayrılanın?

Axır düşər qürbət elə

Yolu yardan ayrılanın.

Qaracaoğlan:

Ey ağalar, böyləmi olur

Halı yardan ayrılanın.

Enər, ümmana tökülər

Seli yardan ayrılanın

– misralarını gətirən Q.Namazov və İ.Öməroğlu qeyd edirlər ki, Azərbaycanda da geniş yayılmış

Ala gözlü, nazlı dilbər,

Qoyma məni el yerinə.

Gümüşdən kəmərin ollam

Dola mənə bel yerinə

– mahnının sözləri Qaracaoğlanındır.

Mən Qaracaoğlan şeirinin daha bir özəlliyinə diqqət çəkmək istəyirəm – onun M.P.Vaqif poezayasına ruh yaxınlığına, həyatı, şəhvani, erotik çalarlarına…             

Əhməd Kabaklı yazır: “Qaracaoğlan şeirindəki gözəllər divanlardakı “miniatür gözəllərə” bənzəməz, bunlar canlı-qanlı, hərəkətli, gerçək gözəllərdir. Bu qadınlar özəl geyimləri, çöhrələri, saç düzümləri, huy və xarakterləri ilə yaşayan varlıqlardır”.

Bu sözləri tamamilə Molla Pənah Vaqif gözəllərinə də aid etmək olar.Qaracaoğlan deyir:

Qoy dolanıb dursun qolun boynumda,

Heç ölüm qorxusu yoxdur eynimdə.

Bir gecəlik mehman olsam qoynunda

Sabah oldu deyə qaldırma məni.

Yaxud:

Ala gözlərini sevdiym dilbər,

Gözəl camalını görməyə gəldim.

Mən sənə söylədim sözün doğursu

Soyunub qoynuna girməyə gəldim.

Məsələ onda deyil ki, XVIII əsr şairi M.P.Vaqif daha öncə yaşamış Qaracaoğlandan təsirlənib. Ola bilsin ki, Vaqifin Qaracaoğlandan  heç xəbəri də yoxmuş. Məsələ şeirimizin iki qolunun Anadolu və Azərbaycan qolunun – müəyyən etaplarda eyni estetik prinisiplərlə inkişaf etməsində, gəlişməsində və dəyişməsindədir. Və bu qənaətdən çıxan daha mühüm  nəticə budur ki, Azərbacan və Türkiyə şeir tarixini bir-birindən təcrid olunmuş şəkildə araşdırmaq, sistemləşdirmək, mövzu, üslub, forma və məzmun  baxımından özəlliklərini izləmək  mümkün deyil.

Sevdiyim, üstündə uçan quşların

Tutub qanadını qırmağa gəldim.

Yaxud:

Babalın boynuma,iştə mən öldüm,

Məzarım köksünə qaz, kərəm eylə.

Ya:

Ölüm, ardıma düşüb də yorulma

Var get, ölüm, bir zaman da yenə gəl!

Anamı, atamı dün aldın yetər

Var get ölüm, bir zaman da yenə gəl.

Bunlar və onlarca Qaracaoğlan  misralarını – həm də bu gün bizim danışdığımız dildə səslənən misralarını söz tariximizdən necə və niyə çıxarmalıyıq. Nəsimi, Füzuli Türkiyə ədəbiyyatı tarixlərinə daxil edildiyi kimi Yunis İmrə də, Qaracaoğlan da, Pir Sultan Abdal da Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin ayrılmaz simaları olmalıdırlar.     Sovet dönəmində belə bir təşəbbüs  imkansız olduğu halda, bu gün bunun qarşısını kim ala bilər?

Eyni cür Türkiyə tədqiqatçıları da Dirili Qurbanini, Abbas Tufarqanlını, Sarı Aşığı ortaq ədəbi dəyərlərimiz kimi araşdırımalıdırlar.

 Ormanda böyüyən adam azğını

Çarşıda, bazarda insan bəyənməz.

Mədrəsə qaçqını, süfrə pozğunu

Salam verməyə dərvişan bəyənməz.

Elin qapısında qaravaş olan,

Burunu fırtıqlı, gözü yaş olan,

Bayramdan-bayrama bir taraş olan

Bərbərə gəlib də dükkan bəyənməz.

  Qazaq Abdalın bu “Bəyənməz” rədifli  daşlaması daha çox məişət xarakterlidir. Neçin Türkiyənin yalnız uzmanları deyil, geniş oxucu kütləsi də Azərbaycan aşığı Abbas Tufarqanlının (XVII əsr)  eyni rədifli, amma ictimai siqləti daha yükək olan və bu gün də aktual səslənən üsyankar  qoşmasıyla tanış olmasın.

  Ay həzərat, bir zamana gəlibdi

Ala qarğa şux tərlanı bəyənməz.

Oğullar atanı, qızlar ananı

Gəlinlər də qaynananı bəyənməz.

Adam var çox işlər eylər irada,

Adam var ki yetə bilməz murada,              

Adam var ki çörək tapmaz dünyada

Adam var yağ yeyər, balı bəyənməz

Adam var ki adamların naxşıdı,

Adam var ki anlamazdı, naşıdı,

Adam var ki heyvan ondan yaxşıdı,

Dindirərsən heç insanı bəyənməz.

Aşıq Abbasın çox sevdiyim gəraylısı var:

Duman, gəl get bu dağlardan

Dağlar başı bar eyləsin.

Nə gözlərim səni görsün

Nə könlüm qubar eyləsin.

Haşa, sevdiciyim haşa,

Deyilənlər gəldi başa

Bu yandan özün tut daşa

Bir yandan el car eyləsin.

Türkiyənin böyük təsəvvüf şairlərindən olan Pir Sultan Abdalı da Azərbaycanla sıx tellər bağlayır. Nəsimi təsəvvüf, hürufilik ideayalarını əsasən əruz vəznində yazdığı şeirlərində ifadə edirdisə, Pir Sultan Abdalın heca vəznində  yaradıcılığı qızılbaş-bektaşi əqidələrinin Anadoluda geniş yayılmasında müstəsna rol oynamışdır.

Çaldıran savaşında Sultan Səlimin odlu silahları, topları qarşısında müqavimət göstərə bilməyən Şah İsmayıl Xətai Anadolu torpaqlarına əqidələri, inanclarıyla daxil olmuşdur. Ələvilik, bektaşilik, nəqşbəndlik və sairə təriqətlərə tapınan yüzlərlə şair  və aşıq, onların yaratdığı  örnəkləri yayan dərvişlər Türkiyə ədəbiyyatında önəmli yer tuturlar.

Türk ədəbiyyatçılarının “təkkə şairləri” adıyla müəyyənləşdirdiyi   bu üslubun ən parlaq nümayəndələrindən biri Pir Sultan Abdaldır. Tədqiqatçı  Lətif Uğurtəkin “Abdal” sözünü belə izah edir: “Abdallar, əksəriyyətlə oturaq və qismən köçəri bir halda yaşayan ələvi-qızılbaş zümrələrindən ibarətdirlər, soy etibariylə türkməndirlər”.

“Abdal” sözü  şaşqın, sərsəri, avara, axmaq anlamlarına uyğun gəlsə də şairlərin təxəllüslərində (Qayğısız Abdal, Təslim Abdal, Qazaq Abdal”) müəyyən bir əqidə sahibi mənasındadır. (Ağdam rayonunun Abdal Gülablı  kəndindən Abdal Qasımı da xatırlayaq).   “Təkkə ədəbiyyatı” adlandırılan  cərəyan  təsəvvüf, mevləvilik, ələvilik, bektaşilik, nəqşbəndlik və s. təriqətlərə mənsub sənətkarların yaradıcılığı  ilə bağlıdır. Pir Sultan Abdal da, Cahid Öztellinin “Pir Sultanın dostları” kitabında onun davamçıları kimi bəhs etdiyi müridləri Qul Hümmət, Qul Hüseyn, Qul Məzlum, Qul İbrahim  də   bu yolun yolçularıdır.

Əhməd Kabaklı “Türk ədəbiyyatı” çoxcildliyində Pir Sultan Abdalın yüksək şairlik istedadını etiraf edərək yazır ki, bu şair  Səfəvilərin Osmanlı düşmənçiliyinə və qızılbaş təbliğatına alət olmuşdur.

Pir Sultan Abdalın əfsanələşmiş faciəvi ömrü də məhz  əqidələriylə   bağlıdır. Müxtəlif mənbələrdə Pir Sultan Abdalla bağlı  rəvayət belədir:

Osmanlı Sultanına qarşı Səfəvi şahı Təhmasibin tərəfini tutduğu üçün  Pir Sultan Abdalı Xızır paşa Sivasda edam edir.

Gəncliyində Xızır paşa Pir Sultanın müridlərindən olub, Pir Sultanın ayağına düşüb yalvarıb ki, yüksək vəzifəyə sahib olmaqçün   ona xeyir-dua versin. Pir Sultan müridinə: Xızır, vəzir olacaqsan, gəlib məni asacaqsan – cavabını verir.

Xızır İstanbula gedir və doğrudan da paşa olub Sivasa vali kimi dönür.Əski mürşidini qonaq çağıran Xızır ona ləzzətli yeməklər təklif edir. Pir Sultan onları yeməkdən imtina edir və səbəbini soruşanda belə cavab verir: Zina etdin, haram yedin, yetimlər haqqını aldın, haram para ilə yapılan yeməkləri mən yox, heç köpəklərim də yeməz.

Sözlərini təsdiq etməkçün şair iki köpəyini çağırır, təamları onların qarşısına qoyur, köpəklər yeməklərə toxunmayınca Xızır hiddətlənir və Pir Sultanı Sivasın Topraq qalasında həbs edir. Pir Sultan burada yeddi il yatandan sonra Xızır paşa onu hüzuruna çağırıb: Əgər içində şahın (Səfəvi şahının – A.) adı çəkilməyən üç şeir söyləsən səni əfv edərəm – deyir. Xızırın təklifindən sonra Pir Sultan bu məşhur şeirini söyləyir:        

Xızır paşa bizi bərdar etmədən

Açılın qapılar, şaha gedəlim!             

Siyasət günləri gəlib yetmədən

Açılın qapılar, şaha gedəlim!

Hər nerəyə getsəm yolum dumandır

Bizi boylə qılan əhdü-peymandır

Zəncir boynum sıxdı,halım yamandır

Açılın qapılar, şaha gedəlim.

Yaz selləri kimi axıb çağlaram

Xəncər alıb ciyərləri dağlaram

Qərib qaldım bu arada ağlaram

Açılın qapılar, şaha gedəlim.

(Şair başqa bir şeirində “Pir Sultan Abdalam Xətai şahım” desə də, bu şeirində  tədqiqatçıların fikrincə, Şah İsmayılın oğlu  Təhmasib nəzərdə tutulur).

Bundan sonra Xızır paşa Pir Sultanı asmaq əmri verir. Ancaq Pir Sultan xirqəsini dar ağacından asaraq özü qeyb olur. Rəvayətə görə, edamından sonra onu Malatya, Köçhasar yolunda və başqa yerlərdə  görmüşlər. Bir rəvayətə görə də, Pir Sultan Qızılirmaq çayının üstündən keçib “əyil körpü” – demiş, körpü əyilmiş, suya batmış,  şairi təqib edənlər  çayın bu tayında mat qalmış, niyyətlərindən əl çəkmişlər. Guya nəhayət arzusuna çatan Pir Sultan Səfəvilərin Ərdəbil şəhərinə çatır və bu şəhərdə də vəfat edir. Məzarının yeri məlum deyil.

Şeirlərinin birində Pir Sultanın ölüb-dirilmək (reankarnatsiya) inamına yaxın  olduğuna da işarə var:

Yuri belə Xızır paşa

Sənin də çərxin qırılar            

Güvəndiyin padişahın

O da bir gün devirilər

Şahı sevmək süçmü bana?

Kəm bildirdin məni Xana

Can üçün yalvarmam sana

Şahinşah mənə darılar

Mən Musayam sən Firoun,

İqrarsız şeytani-ləin

Üçüncü ölməm  bu, xain

Pir Sultan ölər dirilər

(altını mən cızdım- A.)

 Əhməd Kabaklı çoxcildliyində qeyd edir ki, bütün ədəbiyyat tariximizdə məzhəb və siyasi  əqidələrini ən  açıq şəkildə bildirənlər  Pir Sultan və Nazım Hikmətdir.

Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində  yer alan Sivas hökmdarı Qazi Burhanəddin kimi sivaslı Pir Sultanı da ortaq şeirimizin  parlaq siması kimi dəyərləndirməliyik.

Azərbaycan Səfəvi dövlətinin qızılbaşlıq ideyalarına sədaqətinə, bu  əqidə yolunda ölümə  getdiyinə görə… Əsas da büllur kimi təmiz, saf şeir dilinə görə bu böyük şairi, təbii ki Türkiyə ədəbiyyatından ayırmadan, “özəlləşdirməliyik”.

Bülbül olsam varsam gəlsəm

Haqqın divanına dursam

Mən bir yanıl alma olsam

Dalında bitsəm nə dersən?

misraları el mahnılarımızdan fərqlidirmi?

Yaxud başqa bir gəraylısından:

Ağaclarda yaşıl yarpaq

Basdığımız qara torpaq

Yer altında kəfən yırtmaq

Başımızdan keçər bir gün.

Bu son misralar hansı fantaziyalara qida vermir?

Alçaqda, yüksəkdə yatan ərənlər

Yetişin  imdada, aldı dərd məni

Başım alıb hanki yerə gedəyim

Getdiyim yerlərdə buldu dərd məni

Duyğuların səmimiyyəti, dilin ecazkar sehri baxımından Pir Sultanın misraları  nə qədər müasir səslənir:

Bu il bu dağların qarı əriməz

Əsər badi səba yel pozuq pozuq

Türkmən qalxıb yaylasına yürüməz

Yıxılmış əşirət, el pozuq pozuq

Pir Sultanam, yaradıldım qul deyə

Zalım paşa əlindənmi öl deyə

Dostum məni ismarlamış gəl deyə

Gedəcəyəm amma yol pozuq pozuq.

 Pir Sultan Abdalın ictimai etirazı bu misralarda xüsusi siqlətlə səslənir:

Uyur idik uyardılar

Diriyə saydılar bizi

Qoyun olduq səs anladıq

Sürüyə saydılar bizi

Sürülüb qəssaba getdik

Qənarədə məkan tutduq

Didar dəftərinə yetdik

Ölüyə saydılar bizi

“Pir Sultan Abdal” adlı tədqiqatın müəllifi Camal Anadol (yeri gəlmişkən müəllif bu kitabını Xəlil Rza Ulutürkün əziz ruhuna ithaf edib)  şairin şeirlərində dağ mövzusuna xüsusi yer ayrılmışdır.

Pir Sultan poeziyasında dağlara sevgi şaha sevgiylə təndir.

Ənquru dağından bir yol aşıtdım

Əcəb Şahə gedən yollar bumola?

Saraldı gül bənzim döndü heyvaya

Əcəb Şahə gedən yollar bumola?

Gəncə civarında Pir Sultan dağı var, gəncəli folklorçu alim Sədnik Paşayev bu dağın şairin adıyla bağlı olduğunu iddia edirdi və hətta öz şəcərəsini Pir Sutan Abdalla bağlayaraq Pirsultanlı  təxəllüsünü qəbul etmişdi.

Türkiyə və Azərbaycanın  el şairləri, aşıqları dil, forma, məzmun və obrazlar, təşbehlər sistemiylə bir-birinə çox yaxındılar. Anadolu şairi İbrahim Dərdli (1772-1845) mövhumatçıların “şeytan əməli” saydıqları telli sazın müdafiəsinə qalxır.

Telli sazdır bunun adı,

Nə ayət bilər, nə qazi

Bunu çalan anlar bizi

Şeytan bunun nərəsində?

Abdəst alsan aldın demsəz

Namaz qılsan qıldın deməz

Qazi kimi haram yeməz

Şeytan bunun neresində?

İçindəmi, dışındamı?

Burğusunu başındamı?

Köksünün naxışındamı?

Şeytan lunun nərəsində?

Azərbaycanlı Aşıq Musa (1830-1912) sanki İbrahim Dərdlinin səsinə səs verir:

Məclisləri abad eylər,

Nə gunahı telli sazın?

Məlul könüllər şad eylər

Nə günahı telli sazın

Fikrini vermir qələmə.

Zülüm eyləmir aləmə

Pulunu vermir sələmə

Nə günahı telli sazın?

El şairlərimiz həm də barələrində yaranmış rəvayətlərlə də bir-birinə bənzəyir. Şair Məmməd Aslan qeyd edir ki, Sarı Aşıqla sevgilisi Yaxşının rəvayəti Qaracaoğlanla deyiklisi Qaracaqız rəvayətilə eynidir.

Bir-birindən gözəl bayatılar müəllifi kimi tanınan Sarı Aşıq (XVII əsr) rəvayətə görə Yaxşı adlı bir qızı sevmiş, itirmiş və sevgilisinin yanında, üzü Qibləyə deyil, üzü Yaxşının məzarına tərəf dəfn olunmasını vəsiyyət etmişdir:

Aşığı tərsinə qoy,

Tən təni tər sinə qoy

Yaxşını qibləsinə

Aşığı tərsinə qoy.

Sarı Aşığın məzarı torpaqlarımıza azğın erməni işğalına qədər Həkəri çayının yanında dururdu.

Yazılı ədəbiyyatla şifahi söz sənətimizin arasındakı dil fərqi baxımından XVII əsrin iki şairindən – Qövsü Təbrizinin qəzəlindən və Sarı Aşığın bayatılarından misal gətirək. Qövsi kimi müqtədir şairin qəzəlinin yüksək bədii dəyərini kiçiltmədən bənzətmələrinin orijinallığı baxımından ən uca meyarlarla ölçülən Sarı Aşıq bayatılarıyla müqayisə edək.

Qövsi Təbrizi:

Cismi canımdan mənim hicran nə istər bilmənəm

Bu sınıq gəştidən ol tufan nə istər bilmənəm

Məndə yox hiç aruzu, könlüm yaman bitabdır

Zəxm yoxdur sinədə, peykan nə istər bilmənəm

Çeşmi xumarın sənin cismimdə çün qan qoymadı

Qanı dolmuş dideyi-giryan nə istər bilmənəm.

Kasə-kasə qan verir, şükr eləyib nuş eylərəm

Dəxi məndən gərdişi dövran nə istər bilmənəm.        

Aşiqin zənciri tari zülfü-kakildən gərək,

Rişteyi-zınnaridən Sənan nə istər bilmənəm.

Bu da Sarı Aşıqın bir neçə bayatısı:

Aşıq vətən yaxşıdı

Köynək kətan yaxşıdı

Qəriblik cənnət olsa

Yenə vətən yaxşıdı

Aşıq süzgün gözlərin

Qəmdən üzgün gözlərin

Yaxşıdan doya bilməz

Baxsa yüz gün gözlərin

Aşığam aralandım

Ox dəydi yaralandım

Mən səndən ayrılmazdım

Zülm ilən aralandım.

Mən aşığam yüz qandı

Əlli qandı, yüz qandı

Ev yıxmaq bir qandısa

Könül yıxmaq yüz qandı.

Qarşıda qəm oyanı

El yatar, qəm oyanı

Dəryalar oya bilməz

Ürəkdə qəm oyanı

Mən aşıq yüz yerdə üz

Sona tək yüz yerdə üz

Kirpiklər kölgə salıb

Yarılıb yüz yerdə üz.

Mən aşığam üzü şur

Sonam göldə üzüşür

Milçək qanad tərpətmə

Tel tərpənər üz üşür

Zülfün süda mar kimi

Oynar su damar kimi

Sızıldatdın Aşığı

Yağa su damar kimi.

Gözəllik soy iləndi

Şahmar da soy ilandı

Nəsimi tək  yolunda

Bu Aşıq soyulandı

Bu gələn kim? Sənəmdi

Kim mənm kimsənəmdi?

Nə kimin kimsəsiyəm

Nə kimsə kimsənəmdi

Mənsurumuz yenə sən,

Səfa gəldin yenə sən

Fikrim, zikrim, xəyalım

Sən, sən, sən, sən, yenə sən.

Bu bayatılar nə  zaman yaranıb – XVII əsrdəmi, XX ya XXI əsrlərdəmi?

Bu gün Qövsü qəzəlini XVII əsr şeiri kimi qəbul edirik. Sarı Aşığın bayatılarındakı gözlənilməz bənzətmələr, alliterasiya və təkrirlər isə bizi ən modern poeziya örnəkləri kimi təəccübləndirir.

“Koroğlu və Dadaloğlu” kitabının müəllifi Haşım Nezihi Okay yazır: “Heç kəs tərəfindən bilinməyən, bəyənilməyən şeyin nə qiyməti olar, nəyə yarar? Heç düşünmədən deyə bilərik ki, Anadoluda bir xalq şairinin bir Hamiddən (Əbdülhaq Hamid – A.), bir Cənabdan (Cənab Şəhabəddin – A.) yüzlərlə dəfə daha fazla  oxucusu və hətta davamçısı var. Hamidlər, Cənablər salonlarda aydınlar tərəfindən, xalq şairləri isə  köy (kənd) qəhvəxanalarında, köy  dərnəklərində köy dəliqanlıları (gəncləri) və köy ixtiyarları tərəfindən oxunur və söylənilir. Fərq budur. Əcəba bir Sərvəti-Fünun şairi bu məmləkətdə kaç (neçə) kişiyə (şəxsə) xitab edə bilmişdir. Və onu kaç kişi anlamışdır? Ən geniş bir təxminlə milyonu keçərmi? Xeyr. Fəqət bir xalq şairi belə deyildir. Onu sayı milyonları aşan bir Anadolu tanır, oxuyar və sevər”.

Kitaba daxil  edilən Koroğlu və Dadaloğlu şeirləri ruhən bir-birinə yaxındır. Nəsimi kimi, Pir Sultan Abdal kimi Dadaloğlu da asi şairdir. Yəni bugünkü təbirlə dissident adlandırdığımız şəxslər kimi  cəmiyyətdən, quruluşdan narazılıq ruhunun daşıyıcılarıdırlar.

Koroğlunun sazıyla bərəbər  Misri qılıncı, Çənlibel qalası və Qır atı da vardısa Dadaloğlunun yalnız qələmi və sazı vardı, amma bu qələm və bu saz qılıncdan da itidir. (Dadaloğlunun Qır ata həsr etdiyi türküsü də var).

Dadaloğlu Anadoluda, Çuxurovada anadan olmuşdur. Toros dağlarında köçəri həyat sürən Əfşar boyundandır. Əsl adı Vəlidir, Atası da Dadaloğlu adıyla tanınan Aşıq Musa adlı şair imiş. Dadaloğlunun mənsub olduğu Əfşar əşirəti Sivasa sürgün edilərkən üsyan qalxmış və Dadaloğlu məşhur “Bizimdir” rədifli şeirində bu hadisələr haqqında ölümsüz sözlər demişdir:

Qalxdı köç eylədi Əfşar elləri,

Ağır-ağır gedən ellər bizimdir.

Ərəb atlar yaxın edər irağı,

Uca dağdan aşan yollar bizimdir.

Belimizdə qılıncımız girmani,

Daşı dələr mizraqımın dəmrəni.

Haqqımızda dövlət yermiş fərmanı,

Fərman padişahın, dağlar bizimdir.

Bu misralarda bütün dövrlərin, bütün siyasi  quruluşların, bütün məmləkətlərin əbədi  həqiqəti əks olunmuşdur: Hər hansı hakimiyyətin hökmü keçəridir, dağların, torpağın əbədi sahibi xalqdır. “Fərman padişahın, dağlar bizimdir”.

Orta əsrlərin güclü ərəb-fars təsirindən dilimizi qoruyan ən böyük sərvətimiz xalq şeiridir, odur ki, Azərbaycan və Türkiyənin dil tarixində folklor ağız ədəbiyyatı olmaqdan daha yüksək bir vəzifəni yerinə yetirmişdir. Məhz xalq şeiri dilimizin saflığını, təmizliyini, duruluğunu qorumuş, əslində bu dili yaşatmışdır. Bu baxımdan ta XIX əsrə qədər Azərbaycan və Anadolunun el şairlərini bir axarda qavramaq vacibdir.

Ulu öndərimiz Heydər Əliyevin “Bir millət, iki dövlət” ifadəsini rəhbər tutaraq bir millətin ədəbiyyatı da bir məcrada, bir axarda təqdim və tədqiq olunmalıdır.

Mart 2018

Mənbə: https://edebiyyatqazeti.az/

…Ölkələr və xalqlar arasında sərhədləri hökmdarlar, hökumətlər qurur, şairlər isə bu sərhədləri dağıdırlar. Gəncədə doğulmuş və bütün ömrünü orda sürmüş Azərbaycan oğlu Nizami bütün bəşəriyyətə mənsubdur. Təkcə Azərbaycanın deyil, həm də İranın, eləcə də digər Şərq ölkələrinin ədəbiyyatlarını Nizamisiz təsəvvür etmək mümkün deyil. Bütün dünya mədəniyyəti Nizamisiz daha kasıb, daha yoxsul görünərdi.

Nizami də Homer və Firdovsi, Yunus Əmrə və Nəvai, Rustaveli və Puşkin kimi bütün dünyanın fəxridir, amma, ilk növbədə, əlbəttə, öz xalqının övladıdır.

Müstəqil Azərbaycan qurucularından Məhəmməd Əmin Rəsulzadə böyük şairə həsr etdiyi qiymətli tədqiqatında haqlı olaraq qeyd edir ki, “Nizami yaradıcılığı forma (burda dil nəzərdə tutulur – A.) baxımından Azərbaycana nisbətdə milli deyilsə də, hissiyyat, duyğu, düşüncə, şüur və şüuraltı varlığı ilə yetişdiyi mühitə dərindən bağlıdır. Bu bağlılıq bizim gözümüzdə onu azərbaycanlı bir şair olmaqdan başqa, bir Azərbaycan şairi də etmişdir”.

Məhəmməd Əmin Rəsulzadə Nizami dünyasında türklük anlayışının nə qədər önəmli, mühüm olduğunu da əyani dəlillərlə sübuta yetirir. “Gözələ, böyüyə – türk, gözəlliyə, böyüklüyə – türklük, gözəl və böyük sözə – türkcə, gözəllik və böyüklük diyarına – “Türküstan” deyən Nizaminin əsərlərində Rum şahzadəsi, “Rum nəslindən olan türkdür”. Bir kürd qızının gözəlliyini ifadə edərkən o, “gözləri bir türk gözü qədər gözəl idi”, – deyir, Leylinin ətrafındakı ərəb qızlarına “Ərəbistanda yaşayan türklər” – deyir. “Çin padşahına – Türk padşahı”, – deyir. “Bu həbəşlikdə türkcəmi anlayan yox” deyə şikayətlənir, fars şeirinə onlara türk kəlməsi daxil edir.

Ümumi türklük ruhundan başqa, Nizamini bir azəri türkü kimi tanıdan onun əsərlərində Azərbaycan və Qafqaz mühitinin ab-havası, ətridir.

Heç şübhəsiz, Nizaminin mənəvi və bədii təcrübəsi, şairin tədqiqatçıları Firidun bəy Köçərli, Bertels, Krımski, Rəfili, Araslı, Qəzənvər Əliyev və Rüstəm Əliyevin qeyd etdikləri kimi, doğma Azərbaycan zəminində, Şərq və Qafqaz mədəni arealında yetişmişdir. Gəncə, Şirvan, Qarabağımızın bağrında Nüşabə şəhəri Bərdə, Bərdənin füsunkar bağları, doğma Azərbaycanın bütün varlığı – onun əfsanə və rəvayətləri, dastan və nağılları, musiqisi, memarlığı, xalça sənəti şairin böyük epik əsərlərində olduğu kimi, zərif lirik nümunələrində – qəzəllərində də bədii təcəssümünü tapmışdır. Gəncə, Şirvan, Dərbənd, Bərdə yalnız Nizami dünyasının coğrafi adları deyil, şairin ilhamla vəsf etdiyi doğma torpaqdır.

Öz xalqına, torpağına, doğma mədəniyyətə və folklora bu qədər bağlı olan Nizami eyni zamanda ümumibəşəri dəyərlərdən, həyat və ölüm, xeyir və şər, ədalət və zülm, məhəbbət və xoşbəxtlik haqqında elə dərin mətləblərdən söz açmışdır ki, səkkiz yüz il ərzində həm milli şeirimizə, sənətimizə, həm də Şərq və Qərb ədəbiyyatına misilsiz təsir göstərmişdir.

“Xəmsə”sində toplanmış beş poema, yüzlərlə şairin, o cümlədən nəhəng söz ustalarının ilham mənbəyinə çevrilmişdir. Əmir Xosrov Dəhləvi, Cami, Nəvai kimi böyük sənətkarlar mövzularını Nizami poemalarından almış, beşliklər yaratmışlar. Nizami süjet və motivləri Anadolu şairi Cəlaləddin Rumidən, azəri türkü Füzulidən tutmuş, italyan Hotsiyə, alman Şillerə qədər Şərqin və Qərbin bir çox məşhur sənətkarlarının yaradıcılığında ifadəsini tapmışdır. Şillerin müasiri, başqa bir alman dahisi Höte Nizami poeziyasının heyranı idi. Özünün “Qərb – Şərq divanı”nın Nizami fəslində Höte Azərbaycan şairinin Leyli, Məcnun, Xosrov, Şirin kimi surətlərini təhlil edir. Nizaminin qələmə aldığı rəvayətlərdə şairin dərin əxlaqi mövzulara varmağından heyrətləndiyini bildirir. “Faust” müəllifi yalnız Nizami yaradıcılığına vaqif deyildi, o, böyük şairimizin Vətəni – Şimali və Cənubi Azərbaycan haqqında biliklərə də malik idi. “Azərbaycan çölləri”ni xatırlayan Höte Nizami ömrünün bioqrafik ayrıntılarından da söz açır: “Nizami özünün dinc sənətinə uyğun dinc bir ömür keçirmiş və doğma şəhəri Gəncədə dəfn olunmuşdur” – deyir.

Həqiqətən, Nizami zahirən çox adi, sadə və sakit bir ömür yaşamışdır. Ancaq elə həmin Hötenin dediyi kimi: “Yalnız xarakter mübarizələrdə yaranır, istedad isə sakitlikdə yetişir”.

Doğma Gəncəsinin hüdudlarından kənara çıxmayan Nizami öz dühası ilə bütün dünyanı ağuşuna almışdı. Onun dünyasının coğrafi ərazisi şərqdə, Çindən başlayıb qərbdə Antik aləmin hüdudlarına qədər, cənubda Afrikadan başlayıb şimalda sirli-soraqlı ruslar ölkəsinə qədər uzanırdı.

Nizami milli mədəniyyətin özünəqədərki sərvətlərinin varisi olmaqla bərabər, eyni zamanda XII əsrə – öz dövrünə qədərki bütün bəşər mədəniyyəti xəzinəsini də öz mənəvi dünyasında ehtiva etmişdi. Arximed, Fales, Əflatun, Sokrat, Ərəstu kimi yunan filosoflarının, alimlərinin dərin hikmət dolu irsi də bura daxildir, atəşpərəstlik dünyagörüşü və etik konsepsiyası, onun müdəqqəs kitabı “Avesta” da. İslama mənsub olan bütün mənəvi zənginliklər də. İslam dininin bütün fəlsəfi kompleksini, etik və hüquqi dəyərlərini mənimsəmiş dindar müsəlman şeyx Nizami, yəhudi, xristian görüşlərini də dərindən bilirdi. Eyni zamanda:

“Bilirəm ki, hər ulduz bir cahandır,

Hər biri bir dünya, bir asimandır”

– deyən şair Cordano Bruno və Kopernik kimi böyük Avropa mütəfəkkirlərinin kainat haqqında elmi fikirlərini 400 il qabaqlamışdır.

Nizami kainatı zaman və məkan daxilində bir bütöv kimi dərk edirdi. “İskəndərnamə”dəki tarixi anaxronizm dövrlərin yerbəyer edilməsində təsadüfi uyğunsuzluq deyil, müəllifin özü tərəfindən dəqiq və aydın dərk edilən bir prinsipidir. Özü qeyd edir ki, “hekayətimdə irəli-geri çəkmələr görsənir, eyib tutmayın, bundan qaçmaq mümkün deyil”. Makedoniyalı İskəndəri həm Misir fironlarının, həm də rus knyazlarının çağdaşı etməklə, onu müsəlman aləminin müqəddəs ziyarətgahı Məkkəyə və uzaq Çinə aparıb çıxarmaqla, əsrlərin və ölkələrin yerlərini dəyiş-düyüş etməklə Nizami dünyanın zaman və məkan fövqündə duran vahid mənzərəsini yaradır, – bütün çoxcəhətliyi və əlvanlığı ilə birlikdə bir bütövlük təşkil edən dünyanın. Dünyanın bütövlüyü, vahidliyi ideyasından insanların birliyi, xalqların tarixi ünsiyyəti fikri meydana çıxır.

Səkkiz əsr bundan qabaq Nizami bəşəriyyətin vəhdətini dərk etmişdi. Dərk etmişdi ki, müxtəlif ölkələrin və xalqların təkrarsız özəllikləri onların mehribanlıq, razılıq, dinclik şəraitində qarşılıqlı anlaşmalarına əngəl olmamalıdır.

Şairin dünyasında ayrı-ayrı xalqların nümayəndələri məskundur və onların hamısının bir ümumi vətəndaşlığı var – Nizami vətəndaşlığı, yunan sərkərdəsi İskəndər və Bərdənin azərbaycanlı hökmdarı Nüşabə, İran şahları Xosrov, Bəhram və türk Sultan Səncər, talelərinin girdabında həlak olan ərəb aşiq-məşuqlar – Məcnun və Leyli – tam siyahısını verə bilmədiyimiz bütün bu Nizami personajları “Xəmsə”də bir dahi qüdrətiylə rəsm olunmuş canlı, parlaq surətlərdir.

Nizami dünyası, həqiqətən, intəhasız kosmosdur. Təsadüfi deyil ki, bir sıra hallarda onun yaratdığı surətlər də elə kosmik mahiyyət daşıyır: səyyarələr, ulduzlar, günəş, Ay… Amma ilk öncə bu dünya insanların dünyasıdır. Bu dünya ayrı-ayrı fərdlərin zəngin xarakter qalereyası, talelər kataloqu, müdrik rəvayətlər toplusu, son dərəcə zərif psixoloji məqamlar, insan qəlbinin ən dəruni guşələrinə nüfuz etməklə səciyyələnir. Həyatın mənası, ömrün faniliyi, olum və ölüm, qüdrətli imperiyaların süqutu, şöhrətin ötəriliyi, hakimiyyətin etibarsızlığı, sarayların dəbdəbəsi və düşkünlüyü, məhəbbətin incəliyi – bütün bunlar var Nizami dünyasında.

Nizami poemalarında təkcə “Leyli-Məcnun” tam halda yalnız məhəbbət mövzusuna həsr olunub. Hətta süjeti məhəbbət macəraları ətrafında qurulmuş “Xosrov və Şirin” poeması da daxil olmaqla, şairin bütün başqa əsərləri, sevgi kolliziyalarının onlarda önəmli yer tutumasına baxmayaraq, əsasən, mənəvi axtarışlara, dünyanın yaradılışına, insanın varlıqda mövqeyini müəyyənləşdirmək cəhdinə həsr olunub. Metafizik-problemlərə şəksiz meyli, açıq-aşkar təsəvvüf rəmzləri (xüsusilə “Yeddi gözəl”də) və hətta müasir istilahla desək, sürrealizm ünsürləri ilə yanaşı, Nizami axtarışları yenə də birbaşa dövrün gerçəkləri ilə bağlıdır. Nizamini cəmiyyətin ən ağrılı, ən bəlalı, ən kəskin problemləri narahat edir. O, ədalətlə zülmün, qanuniliklə özbaşınalığın tənasübü üzərində dərindən-dərinə düşünür. Nəticə etibarilə bu hökmdar və xalq, dövlət və dövlətlə müəyyən qarşılıqlı münasibətlərdə olan İnsan, Fərd, Şəxsiyyət haqqında düşüncələrdir. Demək olar ki, hər bir əsərində Nizami çağdaş olan böyüklü-kiçikli hökmdarlara müraciətlə onları ədalətə, xalqın qayğısına qalmağa, maarifə, xeyirxahlığa çağırır. Gah öyüd-nəsihət verir, gah inandırmağa çalışır, gah çəkindirməyə. Bu məsləhətlər bəzən birbaşa, “Sirlər xəzinəsi” poemasında olduğu kimi, didaktik şəkildə verilir. Lakin şair bu məqsədə daha çox estetik təsir yolu ilə nail olmaq istəyir. Xosrov şahın mənəvi təkamülü, eləcə də “Yeddi gözəl”in qəhrəmanı Bəhram şahın əxlaqi dəyişməsi uzun, dolanbac bir yoldan keçir – hökmüylə, iqtidarıyla məst-xumar olmuş bir hakimi-mütləqdən öz rəiyyəti qarşısında borcunu dərk etmək zirvəsinə qədər yüksələn bir yoldan. Hakimiyyət sahiblərinin iltifatını qazanmaq niyyətindən çox-çox uzaq olan Nizami öz vəzifəsini başqa cür görürdü: zəmanəsinin hökmdarlarından qat-qat müdrik olan sənətkar adil həyat anlayışını onlara təlqin etməyə çalışırdı. “Dünya heç bir padşaha qalmayıb, sənə də qalmayacaq, cahanda əbədi qalmaq niyyətindəsənsə, cahana faydalı ol, dövlət işlərində dövlətin nüfuzuna tük qədər xələl gətirən şeylərə yol vermə, güclü ol, amma təmkinini saxla, tədbir sahibi olsan da, başqalarının rəylərinə biganə qalma. Ədalət axtarışlarına cavablarını yalnız doğru sözlü adamlar vasitəsilə göndər, verdiyin sözünə əməl et ki, hər kəs sənə güvənə bilsin” – bu hikmətlər idi Nizaminin hökmdarlara tövsiyəsi. Onun belə sözlər söyləməyə mənəvi haqqı vardı.

Hökmdarlar arasında şairin bu haqqını dərk edən adamlar tapılırdı. Nizami “Sirlər xəzinəsi”ni ərməğan göndərdiyi hökmdar nahaq deməmişdi: “Mümkün olsaydı, bu kitab üçün mən bütün xəzinə və sərvətlərimi hədiyyə verərdim, çünki mənim adım dünyada yalnız bu əsərin sayəsində əbədi yaşayacaq. Şair və yazıçıların tərifi, ya töhməti bu vəfasız dünyada yaxşı, yaxud yaman ad qazanmaq və bu adla tarixə düşmək üçün yeganə vasitədir”.

İki başlıca cəhət – döyüşdə zəfər və müdriklik, gündəlik həyatda adillik Nizaminin son poeması olan “İskəndərnamə”nin qəhrəmanı İskəndərin surətində öz ifadəsini tapmışdır. Poemanın birinci hissəsində – “Şərəfnamə”də o, dünyanın yarısını fəth etmiş müzəffər, qalib sərkərdədir. İkinci hissədə – “İqbalnamə”də isə Zülmət ölkəsinə ayaq basmış və dünyanın da, şöhrətin də, fəthlərin də faniliyini, keçəriliyini başa düşmüş mütəfəkkir hökmdardır. Yaradıcılığının son mərhələsində Nizaminin düşüncələr axını onu xoşbəxt ölkə, ədalətli cəmiyyət barədə xəyallara qovuşdurur. Avropa humanistlərini – “Utopiya”nın müəllifi ingilis Tomas Moru dörd əsr və “Günəş şəhəri”nin müəllifi italyan Kampanellanı beş əsr qabaqlayan Nizami xəyali ideal cəmiyyəti “İskəndərnamə”də təsvir etmişdir. Hərbi yürüşlərlə dünyanın bu başından vurub o başından çıxan fateh İskəndərin keçdiyi yolu isə həqiqət axtarışı, mənəvi kamillik, ideal hökmdarlıq zirvəsinə yaxınlaşma yolu kimi mənalandırmışdır.

…Allah vergisi ilə düha və xasiyyəti etibarilə yorulmaz zəhmətkeş olan Nizami maddi cəhətdən xeyli sıxıntılı ömür sürsə də, heç vaxt şirnikib saray məddahı olmağı özünə rəva bilmirdi. Əsərlərini ayrı-ayrı hökmdarlara həsr etsə də, onların şəninə tərifli sözlər yazsa da Nizami ürəyi yeyib çürüdən, çərlədən saray intriqalarından uzaqlarda, hökmdar mərhəmətindən, taxt-taca yaxın isti yerlərdən çox kənar məkanda, vara-dövlətə, mənsəbə can atmadan, Gəncədəki tənha guşəsinə sığınmış, ləyaqətini, heysiyyətini, mənliyini qoruyub saxlaya bilmişdi. Nizami, əlbəttə, bu sayaq müstəqilliyin, məğrurluğun nəyin bahasına başa gəldiyini gözəlcə bilirdi. O, qürurlu insan idi, buna görə də tənha idi. Müdrik insan idi, buna görə də kədərli idi.  

Tədqiqatçıları xüsusi olaraq vurğulayırlar ki, təbiəti etibarilə yumşaq və hamıya yaxşılıq diləyən şair ona pislik istəyənlərə belə pislik etməkdən çəkinmişdir. Öz sözlərilə desək, pislik edərsə, bu pislikdən mənəvi əzab çəkəcəyini bilirdi. Yaxşı olmaq, yaxşılıq etmək və yaxşılıqdan yorulmamaq şairin əsas əqidələrindəndir.

Nizami zahidanə bir həyat keçirdi, ancaq taleyin özü onun sakit evinin qapısını amansız və vahiməli yumruqla dönə-dönə döydü. Gəncədə üç yüz min adamın həlakına bais olan zəlzələ və onun nəticəsində təbiət incisi Göygölün yaranması böyük şairə öyrətdi ki, gözəllik çox vaxt əzab-əziyyətlərdən, iztirablardan doğulur. Oğlunun anadan olması və sevimli arvadı Afaqın – qıpçaq gözəli Appağın ölümü kədərlə sevincin bir-birindən ayrılmaz olduğunu göstərdi.

Gedir əldən gecələr səbrü-qərarım sənsiz,

Aldığım hər nəfəs atəşdi, nigarım, sənsiz.

Hicrinin zülmü deyir: vəslinə and oslun, inan,

Qaçmayıb tab edəcəm, yoxdu güzarım sənsiz.

Nə gözüm var – arayım, ah nə o bəxtim ki, tapam,

Nə əlim var ki, açım… bağlı bazarı sənsiz.

Sən Nizamidən uzaq… mən gecə ulduz sayıram,

Fal açıb gündüzə yalvarmada karım sənsiz…

Nizami, əlbəttə, sevinc də dadmışdı, amma daha çox itkilərin ağrısını duymuşdu, düşmən həsədi və dost xəyanətini görmüşdü. Bütün itki və iztirablarının əvəzində tale ona böyük bir təskinlik bəxş etmişdi – əsərlərinin ölməzliyini. Şair bu xoş iqbalını özü də dərk edirdi.

Möcüzəvi bir fəhmlə Nizami yalnız keçmişləri deyil, gələcəyi də görə, duya, hiss edə bilirdi…

Nizami bu gün də bizimlədir, bizim aramızdadır və bu barədə hamıdan yaxşı o özü demişdir:

Yüz il sonra sorsan, bəs o

                        hardadır?

Hər beyti səslənər:

                        Burda, burdadır!

Sentyabr-oktyabr, 1991

Mənbə: https://edebiyyatqazeti.az/

“Təhminənin son sirri” hekayəsi haqqında elə “Beşmərtəbəli evin altıncı mərtəbəsi” romanı kimi müxtəlif fikirlər, müxtəlif rəylər, müxtəlif yanaşmalar olacağını bilirdim. Belə də oldu. Mən internetə girmirəm, amma saytlarda hekayəm haqqında müxtəlif yazıları kağızda çıxarıb mənə gətirdilər. İlk öncə hekayəni bəyənənlərə də, bəyənməyənlərə də təşəkkürümü bildirmək istəyirəm. Ən azı ona görə ki, bizim günlərdə, “heç kəs heç kəsin kitabını oxumadığı” bir zamanda vaxt tapıb yazımla tanış olublar. Onu da deməliyəm ki, iki rəy xüsusən diqqətimi çəkdi və məni çox sevindirdi: Əkrəm Əylislinin və Rasim Qaracanın fikirləri. Əkrəm: – Hekayəni bəyəndim. Başqa bir şey deməyə ehtiyac duymuram – deyir.

Vəssalam. Bu sözlər mənimçün ona görə önəmlidir ki, hər ikimizin 60 illik yaradıcılıq ömrümüzdə Əkrəm ilk və yeganə dəfə mənim yazım haqqında müsbət fikir söyləyib. Sağ olsun!

Kulis.az-ın “tanınmış şair” kimi təqdim etdiyi Rasim Qaracanın üç səhifəlik rəyini də ləzzətlə oxudum və ona da dərin təşəkkürümü bildirmək istəyirəm. Əvvəla ona görə təşəkkür edirəm ki, mənim yaradıcılığımı belə müfəssəl izləyir, özümün belə unutduğum bəzi detalları, ifadələrimi yaddaşında qoruyub saxlayıb. Rasimin ən azı mənim yazılarım sarıdan altsheymer xəstəliyinə tutulmaq qorxusu yoxdur. Amma düzü, hekayəmdə bəzi cümlələrimi nə səbəbdən çətinliklə anlaması mənə aydın olmadı. Sitat gətirdiyi cümlə belədir: “Tabutu iki tərəfdən dörd kişi çiyninə almışdı”.

Qavraya bilmədiyi bu cümlə əsasında tanınmış şair belə bir qəti hökm çıxarır:

“Bizə onillərdir hekayə yazmaq ustası kimi təqdim olunan – Əkrəmin və Elçinin birər hekayəsini analiz etmiş, əslində usta olmadıqlarını, sahib olduqları şöhrəti haqq etmədiklərini göstərmişəm. Qalmışdı Anar“.

Səmərəli fəaliyyətində bu “Anar boşluğunu” doldurması münasibətilə də Rasimi təbrik edirəm. Amma təəssüfümü də bildirmək istəyirəm. Niyə öz yaradıcılığına həsr olunmalı qiymətli vaxtını bizi ifşa etməyə ayırır? Bizim ədəbiyyatda heç bir dəyərimiz olmadığını sübut etməkçün öz yaradıcılıq vaxtını qurban verməsi həqiqətən əsl fədakarlıqdır.

“Anar bu hekayəsində tamamən bir sovet yazıçısıdır” – yazır. Çox əcəb, razıyam. Amma axı elə bu mətninin başqa səhifəsində deyir:

“Hə, oxuculara kübarlıq taslamaaq?) Anarın köhnə adətidir. Zaur hələ cavanlıqda bal ayını Afrikada, okean sahilində, Seneqalın paytaxtı Dakarda (Dakara Moskva üzərindən uçulurdu, 17 mərtəbəli Enqor otelində (Vallah eşq olsun Rasimin hafizəsinə! – A.) keçirən həmin o Zaurdur (fəhlə-kəndli Sovet Azərbaycanı insanı üçün xarakterik olmayan bir hadisə)”.

Yaxşı, sovet yazıçısı niyə fəhlə-kəndli sovet Azərbaycanından deyil, Dakarın Enqor otelindən yazır? Aydın deyil. Necə ki, “Ay-hay” məhəbbətləri (?) hekayənin dinamikasını azaldır” cümləsi. Hansı dildədir bu cümlə? R.Qaracanın tutarlı iradlarından biri də budur ki, indi hamının cib telefonu olduğu halda, Zaurun niyə cib telefonu yoxdur. Bu isə həm bu hekayənin, həm də ümumiyyətlə Anar yaradıcılığının ciddi qüsurudur. Rasim hardan bilib ki, Zaurun cib telefonu yoxdur? Axı hekayədə buna heç bir işarə yoxdur. Demə, Şerlok Nolmsun deduktiv metoduyla bu qənaətə ona görə gəlib ki, Zaurun cib telefonu olsaydı, Spartak onların evinə, bacısına zəng etməzdi. Doğrudan da, dəmir məntiqdir!

Hekayənin gələcək nəşrlərində bu tutarlı iradı mütləq nəzərə alacam, amma Rasim Qaracanın bir az kefinə soğan doğramaq da istəyirəm. Məsələ ondadır ki, sovet yazıçıları Elçinin, Anarın tükəndiklərini illər boyu gözləsələr və yazsalar da bu inadkar qocalar tükənmir ki tükənmir. Əlli il bundan əvvəl “Kür qırağının meşələri”, “Mahmud və Məryəm” və pardon, “Beşmərtəbəli evin altıncı mərtəbəsi” necə populyardısa, indi müasir gənclər arasında da o qədər oxunur və inşallah hələ əlli il də bir çox tanınmış şairlər, yazıçılar unudulandan sonra da diqqət çəkəcəklər.

Hekayədə personjlardan biri Rizvan: – “dükan açmaq savab işdir” deyirsə, Rasim “dükan açmağın savablıqla nə əlaqəsi? – deyə soruşur. Personajın sözlərilə müəllif fikrinin üst-üstə düşməməsini orta məktəbdə ədəbiyyat dərsi keçənlərin çoxu bilir. Orta məktəb demişkən, beşinci sinifdə sinif yoldaşlarımdan biri yadıma düşdü. Başqa dərslərdən yaxşı qiymətlər alırdısa, ədəbiyyatdan həmişə iki alırdı, çünki müəllim onu heç cür qandıra bilmirdi ki, əsər qəhrəmanının dedikləri müəllifin fikri olmaya da bilər. Rasim Qaracanın orta məktəbdə ədəbiyyat müəllimi kim olub, görəsən?

Onu da xatırlayıram ki, keçən minillikdə Rasim Qaracanın ədəbi zövqü indikindən bir qədər fərqli idi. XX əsrdə qəzetdə mənə müraciətlə belə yazırdı:

“Hörmətli Anar! Siz Azərbaycan xalqının yetirdiyi istedadlı bir şəxsiyyət kimi özünüzə onillikləri adlayacaq bir şöhrət qazanmısınız. Qələminizin məhsulu olan nəsr əsərləri geniş təsir gücünə malikdir və Siz bir yazıçı kimi Azərbaycanda sevilirsiniz. Bu sevgiyə tam haqqınız var. Mən özüm Sizi müasir Azərbaycan yazıçıları sırasında birinci yerə qoyuram və hər zaman ürəyimdə ana dilində nəsə bir şey oxumaq istəyi baş qaldıranda ümumiyyətlə çox az sayda əsərlər arasından Sizin də kitablarınızdan birini seçirəm. Səmimiyyətimə inanın.”(inandım! – A.)

“AXTARIŞ” qəzeti, 2 sentyabr 1993.

Mən də Rasim Qaracanın ədəbi fəaliyyətini izləyirəm. Xüsusilə onun rus şairi Aleksey Kruçenıxdan (1886-1968) dəqiq və adekvat tərcüməsini yüksək qiymətləndirirəm. Müqayisə üçün Kruçenıxın şeirini və R.Qaracanın tərcüməsini tam şəkildə gətirirəm.

Kruçenıxın şeirinin rus dilində orijinalı belədir:

Dur bil şil

Ubeşir

Skum

vi so böu

rlex

Rasim Qaraca bu şeiri Azərbaycan dilinə belə çevirib:

İstərsən qapul çəmə kilid

Üstünə fələk başar çanaq

Bilirəm mavi daşan çalı

Şəkillər qopuq qoru çəkən.

“Ədəbiyyat qəzeti”, 18 may 2001

Tərcüməyə söz ola bilməz!

P.S. Rasim Qaraca 2001-ci ilin martında özü dediyi kimi “yeddi absurd” şeirini mənə göndərəndə və çapını xahiş edəndə yazmışdı ki, bu şeirlər əlavə şərh olmadan dərc olunsun. Şeirlərinin hamısı “Ədəbiyyat qəzeti”ndə çap olundu. İndi mən də həmin şeirlərdən bir bənd verərkən şərh etmək istəmirdim. Amma bildim ki, Rasim “Axı mən öz şeirimi yazmışam, Kruçenıxdan tərcümə etməmişəm” deyəcək.

Cavabım budur ki, bu da mənim “postmodernistlik” təşəbbüsümdür. Əgər bir “postmodernistimiz” Xalq şairi Balaş Azəroğlunun heç bir vaxt demədiyi, heç ağlına belə gətirmədiyi sözləri onun adından mətbuata çıxarırsa, başqa bir postmodernist dostu da buna “postmodernizm” üsulu kimi haqq qazandırırsa, yaxud digər bir postmodernist öz pornoqrafik romanına Ön söz kimi yazdığı mətnin altından mənim imzamı qoyursa, nəhayət, postmodernist estetikası və etikasında belə bir davranış məqbul sayılırsa, qoy onda mənim bu təşəbbüsüm də postmodernizm örnəyi sayılsın, tərcümə sözünə də etiraz etməsinlər, çünki hər iki şeirin – Kruçenıx “dur, bil şili”nin də, Rasim Qaracanın “istərsən qapul çəmə kilid” sətrinin də hansı dildə yazıldıqları məlum deyil. Aradakı zaman fərqinə baxmadan hər ikisi bir-birinin tərcüməsi sayıla bilər.

15 noyabr 2021

Mənbə: https://edebiyyatqazeti.az/

Üzərində bir ildən artıq işlədiyim 1000 səhifəlik “Altmışıncılar və son 60 ilin ədəbi həyatı” kitabını bitirmişəm. Əsərdən bəzi fəsillər “525-ci qəzet”in bir neçə sayında (7-13 aprel) dərc olunub. Kitabın bir parçasını da “Ədəbiyyat qəzeti”nin oxucularına təqdim edirəm

Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının Birinci katibi, Xalq yazıçısı İsmayıl Şıxlı səhhətiylə əlaqədar vəzifəsindən istefa vermişdi. 1987-ci il iyunun 17-də Yazıçılar İttifaqının Plenumunda bu məsələ müzakirə edildi. Plenum iştirakçılarının əksəriyyəti, o cümlədən mən İ.Şıxlının vəzifəsində qalmasını təklif etsək də, İsmayıl müəllimin israrlı təkidindən sonra istefa ərizəsi qəbul olundu, səmərəli fəaliyyətinə görə ona təşəkkür bildirildi. Mən yekdilliklə İttifaqın Birinci katibi seçildim. Mənim namizədliyimi ilk olaraq Əkrəm Əylisli irəli sürdü. İsi Məlikzadə, Tofiq Bayram, İsa İsmayılzadə və İsmayıl müəllim özü bu təklifi dəstəklədilər. Sonda çıxış edərək mən bu yüksək etimada görə Plenum iştirakçılarına və ilk növbədə İsmayıl müəllimə dərin minnətdarlığımı bildirdim.

Bir neçə aydan sonra İttifaqın katiblərindən Elçin “Vətən” cəmiyyətinin sədri seçildiyinə görə vəzifəsindən istefa verdi və onun yerinə mənim təklifimlə Əkrəm Əylisli seçildi.

Yazıçılar İttifaqında Əkrəmlə tam anlaşıqlıq şəraitində işləməyə başladıq. Əkrəmin məndən yüngülvarı narazılığı yalnız ondan ibarət idi ki, mən yaşlı yazıçılar, məsələn, Mirzə İbrahimov, Süleyman Rüstəm iş otağıma gələndə onları hörmətlə qarşılayıram. Onun fikrincə, (bu fikri “Yazıçı” nəşriyyatına müdir təyin olunandan sonra həyata keçirməyə başladı) – yaşlı yazıçıları tamamilə ədəbiyyatdan silib atmaq lazımdır.

Doğrudur, Sovet vaxtında “Azərbaycan” jurnalının redaktoru işləyərkən ona bu istəyini həyata keçirməyə imkan verə bilməzdilər. Daima qürurlanır ki, redaktor işləyərkən bir neçə istedadlı gənci çap edib. Bu düzdür. İlk olaraq Rəsul Rzanın xeyir-duası və himayəsiylə mətbuata çıxarılan bir neçə gənc şairi sonra Əkrəm də “Azərbaycan” jurnalında çap edirdi. Amma onun redaktorluğu dövrünün “Azərbaycan” jurnallarını vərəqləsələr, aydın olar ki, gənclərin yazıları hər nömrənin ümumi həcmində olsa-olsa on-on beş faiz yer alır. Qalan səksən beş – doxsan faiz isə sonralar “antiədəbiyyat” adlandırdığı mətnlər, bəyənmədiyi “canlı klassiklərin” əsərləri və onlara həsr olunmuş şit təriflərdir. Bununla belə Əkrəmin “Azərbaycan” jurnalında fəaliyyətini ədəbiyyatımız üçün önəmli sayıram.

Sonralar “Yazıçı” nəşriyyatında, artıq başının üstündə nəzarət olmayanda qəzetdə elan dərc etdi ki, filan-filan müəlliflər – yəni yaşlı və orta nəslə mənsub olan xeyli yazıçı – gəlib əlyazmalarını nəşriyyatdan aparsınlar, onların kitabları çap olunmayacaq.

Yadımdadır, rəhmətlik Mirvarid xanım Dilbazi mənə telefon etdi, ağlaya-ağlaya: – axı sənin dostun niyə məni belə biabır edir – deyirdi – kitabımı çap etmir etməsin, amma bu barədə qəzetdə niyə elan verir?

Nə isə…

Bütün xırda-para narazılıqlara baxmayaraq seçildiyim ilk dövrdə əvvəlki kimi məhrəm münasibətlərimiz vardı. Elə həmin il 1997-ci ilin dekabrında Əkrəmin 50 yaşı tamam olurdu və mən bu yubileyi çox yüksək səviyyədə keçirmək istəyirdim, bu barədə o vaxt Əylisdə olan Əkrəmə məktub da yazmışdım, Əkrəmin cavab məktubu isə beləydi:

Anarı, bu beş-üç kəlməni tez təcili yazıb göndərirəm ki, mənim mənfur “yubileyim”lə bağlı olan narahatlıq yükünün bir qismini sənin çiynindən imkan daxilində tez götürüm.

Heç bir Azdrama – filan tədbiri lazım deyil, dadaş. Qrilbar tədbirinə etirazım yoxdur. Bir də havalar yaxşı olsa, könlümüzə məhrəm adamlardan bir ikisini də götürüb yaxın rayonların birinə “yubiley” sərəfinə çıxarıq. İ fisyo! Yaxud belə bir variant: Yuxarıdan Nurəddin Mustafayevə (o vaxt Naxçıvan Partiya Komitəsinin rəhbəri – A.) göstəriş verirlər ki, mənim 50 yaşımı Naxçıvanda – Azərbaycan Yazıçılar İttifaqı ilə birgə qeyd eləsin. Onda yenə yaxınlarımızdan beş-üç nəfərini götürüb gəllik bura.

Cənabınız Naxçıvan teatrında nitq irad eləyər. Sonra yığışıb gəllik Əylisə ev görüşünə. Bu olar həm yubiley, həm də bir növ zarafat. Yoxsa get duzsuz-duzsuz otur Azdramanın səhnəsində ki, nə var, nə var mənim 50 yaşım tamam olub.

Şöylə-boylə işlər!

Evdə son işlər gedir: suvaq.

Bakıya gəlmək istəyirəm, ancaq işi yarımçıq qoymaq istəmirəm. Güman ki, 5-10 günə gəlləm. Şəkkül müəllim (Ordubadın partiya rəhbəri – A.) məzuniyyətdədir. Bu günlərdə təzədən “flyus” olmuşdum, indi düzəlirəm. Sən də inşallah, mənim bu məktubumu alanacan soyuqdəymə (ya gözdəymə) ilə haqq-hesabı çürütmüş olacaqsan. Əhli-əyala səmimi salamlar! Bir bənd qəzəl yazacaqdım. Heyif ki, kağız qurtardı.

Əki

16.12.87

Əkrəm Əylislinin adını ilk dəfə Həsən Seyidbəylidən eşitmişdim. Bir görüş zamanı mənə dedi ki, “Literaturnaya qazeta”dan ona üç gənc yazıçı haqqında məqalə yazmağı sifariş ediblər – Yusif Səmədoğlu, Anar və Əkrəm Əylisli haqqında. – Yazıb göndərmişəm – dedi – bəyəniblər, yaxın nömrələrin birində dərc olunacaq.

Nədənsə, bu yazı heç vaxt çap olunmadı, amma mənim Əkrəmə ilk marağım bundan başladı. Yusifin hekayələrini oxumuşdum, çox bəyənirdim. Əkrəmdən isə o vaxtacan xəbərim yoxdu. Həsənin sözündən sonra kitabını tapdım, oxudum və onun da nəsrini çox bəyəndim. Sonra – qəribə təsadüf – indi elə Həsən Seyidbəylinin adını daşıyan küçədə tanış olduq. O vaxt Vaqif küçəsiydi, bir tərəfində Yusifin, Maqsudun, Fikrət Qocanın, Fikrət Sadığın, Elçinin, Cabir Novruzun, Əli Kərimin, mənim yaşadığımız “Vaqif, 30” ünvanlı ev, qarşıda elə Həsən Seyidbəylinin yaşadığı bina. Tinin başında – divarında “Bu evdə Yusif Vəzir Çəmənzəminli yaşayıb” xatirə lövhəsi olan binada isə Əkrəmə mənzil vermişdilər. Yadımdadır, o vaxtkı Vaqif küçəsində Əkrəmlə məni rəhmətlik Çingiz Ələkbərzadə tanış etdi (Çingiz də burda, Yazıçılar evində, atası Əbülhəsənlə bir yerdə yaşayırdı). Nədirsə qısa müddətdə Əkrəmlə bir-birimizə isnişdik. Çox illər sonra Əkrəm özü etiraf edirdi ki, Anarın evinə istədiyim vaxt gələ bilirdim.

Düz deyir. Bir dəfə iri bir ağacın budağını qoparıb gətirmişdi ki, istədim sənin evində yaşıllıq olsun.

Mənzilimin əlavə yaşıllığa ehtiyacı yox idi nə hərfi, nə məcazi mənada. Həm də qoparılmış budaq evə nə yaşıllıq gətirə bilərdi, olan qalan yarpaqları da solub töküləcəkdi. Amma Əkrəmin o vaxt dediyi sözləri də unutmamışam. – Bu şəhərdə mənim iki dostum var, sən və bu ağac. – Bəs bir dostunun budağını niyə qırıbsan? – dedim.

Demə, bu sözləri sonralar dəfələrlə, ayrı mənada öz-özümə təkrar etməli olacağammış.

Əkrəm Əylisliylə altmış il bundan əvvəl qurulan və müxtəlif mərhələlərdən keçən münasibətlərimizin uzun və təzadlı bir tarixçəsi var. Bu tarixdə çox xoş, isti məqamlar da, dost, silahdaş olduğumuz dövrlər də olub, bir-birimizdən incidiyimiz günlər, aylar da. Mən heç bir vaxt Əkrəmə qarşı heç bir naqis hərəkət etməmişəm.

1987-1988-ci illərə qədər, ləkəsiz, qara buludlarsız münasibətlərimiz mən Yazıçılar təşkilatının rəhbəri seçiləndən il yarım – iki il sonraya qədər davam etdi. Təxminən elə bu vaxtdan mənə qarşı şifahi və mətbuatda yazılı iradları, tənqidləri, get-gedə şiddətlənən hücumları başladı. Mən bu həmlələrin bəzisinin üstündən üstünü vurmadan, cavablandırmadan keçirdim, amma bəzisinə cavab verməli olurdum. Həmişə hücuma birinci Əkrəm başlayıb, onun yazdıqlarının şiddət dərəcəsindən asılı olaraq mən də ona mülayim, yumşaq cavablar vermişəm, təhqirlərə, böhtanlara keçəndə isə konkret faktlarla, məntiqlə, dəlillə sərt, kəskin ifadələr də işlətməli olmuşam.

Münasibətlərimiz pozulduqdan sonra da 1998-ci ildə mənim 60 yaşım tamam olan günlərdə “Mədəniyyət” qəzetində (14-17 mart 1998) belə bir yazı dərc etmişdi:

Anara və özümə 90 yaş arzulayıram. İnanıram ki, biz bu 90 yaşı mütləq yaşayacayıq və deməli, təmasda olmağımızçün irəlidə hələ 30 il var.

Yazıçılar Birliyinin yerdə qalan üzvlərinin hamısına (yəni hərəsinə) azı 95 yaş arzulayıram. Ondan ötrü ki, Anarla mən bu dünyadan birdəfəlik köçüb gedəndən sonra da istəyirəm Birlik üzvlərinin bizim münasibətlərimizdən danışmağa heç olmasa beşcə il “çisti” vaxtı qalsın”.

Əkrəmin bu xoş arzusuna mən də qoşularaq istəyirəm ki, Allah ikimizə də uzun ömür versin. Amma şər deməsən xeyir gəlməz. Allah eləməmiş Əkrəm dünyada olmasaydı mən indi bu yazdıqlarımı yazmazdım. Mərhumların dalınca danışmağı, onlara cavab verə bilməyəcəyi iradları yönəltməyi ən böyük namərdlik sayıram.

O biri tərəfdən, mən dünyayla daha əvvəl vidalaşsam, mən gedəndən sonra Əkrəmin olub keçənləri öz bildiyi kimi yozmasını və qələmə verməsini də istəmirəm.

Bir də mənə elə gəlir ki, Əkrəmlə mənim, həm də tək mənim yox, bir sıra başqa çağdaş yazıçılarımızla münasibətləri, mübarizəsi, münaqişəsi hər birimizin şəxsi işi deyil, ədəbi mühit, yazıçı davranışı, ziyalı əxlaqı baxımından da önəmlidir.

Ona görə də son altmış ilin ədəbi proseslərinə və şəxsiyyətlərinə işıq saldığım kitabda Əkrəmə bu qədər yer ayırmağıma təəccüblənməsinlər. Mənim həyatımda da, ədəbi mühitdə də müəyyən yeri olan adamla münasibətləri olduğu kimi indiki və gələcək nəsillərə çatdırmağı vacib və özəlliklə ibrətamiz vəzifə hesab edirəm.

Yazdıqlarımı ancaq konkret faktlara və mətbuatdan gətirdiyim sitatlara əsaslanaraq qələmə alıram. Kiməsə qəribə, bəlkə də pis görünə bilər ki, mən illər uzunu Əkrəmlə bağlı qəzetləri saxlamışam. Məsələ ondadır ki, Yazıçılar Birliyinə rəhbər seçiləndən il yarım, ya iki il sonra Əkrəmin mənimlə mübarizəyə girişdiyini gördüm və odur ki, bərayi-ehtiyat onun mənə mətbuatdakı hücumlarını “Əkrəmnamə” adlandırdığım qovluqa yığmağa başladım. Ürəyimə dammışdı ki, bir gün məlum faktlar anılanda onları yalnız konkret sitatlarla bərpa və sübut etmək olacaq. Əfsus ki, illər keçdikcə “Əkrəmnamə” qəzetləri dörd-beş qovluğa da sığmadı.

Tam obyektivliyə riayət edərək bəzi məsələlərə aydınlıq gətirmək istəyirəm.

Tək mənim yox, Yusifin, Vaqifin, Elçinin də – “şəhər uşaqları” kimi Əkrəmə xoş və qayğıkeş münasibətində onun istedadına hörmətlə yanaşı, bir himayədarlıq çaları da vardı. Bu çalar onun ömürlüyüylə (bioqrafiyasıyla) bağlı idi. Bilirdik ki, Əkrəmin uşaqlıq illəri bizimkindən qat-qat ağır keçib, şəhərdə kimsəsi yoxdur, yoldaşlıq borcumuz ona hayan və dayaq olmaqdır. Uzaq dağ kəndindən böyük şəhərə gəlmiş, atadan yetim bir gəncin yad mühitdə özünü tənha, kimsəsiz hiss etməsini istəmirdik.

O vaxt hələ də ona yad olan şəhərdə duyduqlarını Əkrəm təsirli bir şeirində ifadə etmişdi:

Mənim o yerlərə dönməyim gəlir

Allah, yol ver gedim: əhd eyləmişəm,

Bu yolu bir dəfə geri dönməyə

Bəlkə milyon dəfə cəhd eyləmişəm.

Gəldim bu şəhərin hər üzün gördüm,

Domsovetin gördüm, dənizin gördüm,

Anarın, Mövludun, Ramizin gördüm,

Mənim o yerlərə dönməyim gəlir.

Mənə əl eləyir əli Əylisin,

Yağışı, yağmuru, seli Əylisin,

İliyimdə əsir yeli Əylisin

Mənim o yerlərə dönməyim gəlir.

O vaxtlar bizim nəsil nasirləri arasında ən üzdə olanları Əkrəm və mən idik. Hər yerdə, hər imkanda özümü geri çəkib Əkrəmi qabağa verməyə çalışırdım. Eybəcər ədəbi “əxlaqa” görə mən “rəqibimi” kölgəyə itələməkdənsə, özümün hələ məhdud, atamın nisbətən geniş imkanlarından istifadə edərək Əkrəmi hər cür “irəli çəkməyə”, nadanlardan, cahillərdən, paxıllardan qorumağa çalışırdım.

Rəsul Rza Yazıçılar İttifaqında indiki təbirlə desək, bir “master-klass” təşkil etmişdi, istedadlı cavan şair və nasirlərlə görüşlər keçirir, yazılarını müzakirə edir, məsləhətlər verirdi. İki Fikrətlər (Sadıq və Qoca), İsa İsmayılzadə, Ələkbər Salahzadəylə, Arif Abdullazadəylə bir yerdə Əkrəm də bu görüşlərdə iştirak edirdi. Yadımdadır, atam deyirdi ki, cavanların yazıları müzakirə ediləndə Əkrəmin çıxışlarında iti müşahidələri və dəqiq mühakimələri diqqətini çəkib.

Az sonra başqa şairlər Rəsul Rzanın bu “dərnəyinə” qısqanmağa başladılar, bunu belə qələmə verdilər ki, guya Rəsul Rza başına havadarları yığır, öz “ədəbi məktəbini” yaratmağa çalışır. Atam həmişə deyərdi: Mən “ədəbi məktəbimdən” yalnız o gəncləri saya bilərəm ki, özləri bunu deyir. O vaxt ədəbiyyatşünaslıqda qorxa-qorxa işlədilən “Rəsul Rza məktəbi” ifadəsi atamın çağdaşları arasında ciddi etiraz doğurmuşdu. Bunun səbəblərini təxminən belə ifadə etmək olar: filankəsin ordeni, mükafatı olduğu kimi, mənim də bunlardan varımdı, amma niyə filankəsin “məktəbi olsun” mənim yox?

Əlqərəz. Əkrəmə diqqət və qayğı göstərməyə çalışırdıq. Bunu o vaxtlar özü də etiraf edirdi.

“Əylisdən Əylisəcən” kitabında yazırdı:

“Qonşu evdə gedib Anara baş çəkdim, dedi ki, Cəfər Cəfərov (o vaxt Cəfər müəllimi lap təzəliklə Mərkəzi Komitənin ideoloji katibi qoymuşdular) səninlə maraqlanır. Rəsul (Anar atasına sadəcə “Rəsul” deyirdi) iş barəsində (yəni mənim haradasa qulluq işinə düzəlməyim barədə) səninlə söhbət eləmək istəyir. Havaxt deyirsən, bir yerdə gedək yanına. Bir sözlə, məlum oldu ki, Anar da elə həmişəki Anardır: mənim yolumda özünü fəda etməyə yenə can-başla hazırdır…

…Bir də görünür, əvvəlcədən ürəyimə dammışdı ki, mən o nəşriyyatda çox işləyə bilməyəcəm.

(Rəsul Rzanın təklifiylə və Cəfər Cəfərovun dəstəyilə Ə.Əylisli “Gənclik” nəşriyyatının Baş redaktoru vəzifəsinə təyin edilmişdi – A.)

Buna görə də orda işləyəcəyim müddətdə heç olmasa ən istedadlı gənc yazıçılardan bir neçəsinin kitabının nəşr olunmasına yaman tələsirdim. Və bu işdə çox vaxt Rəsul Rza dadıma çatırdı, çünki nəşriyyatın direktoru mənim fikrimlə hesablaşmağa hərdən məcbur olsa da, hər halda Rəsul Rzanın sözünə qarşı çıxmağa heç vaxt cəsarət etmirdi”.

O ki qaldı Əkrəmə, təəssüf ki, vaxtilə yazdığı bu vicdanlı və obyektiv sözlərə baxmayaraq sonrakı illərdə mənimlə münasibətləri pozulandan sonra Rəsul Rza haqqında da ən nalayiq şəkildə danışmağa başladı.

Əkrəmin xahişilə və mənim vasitəçiliyimlə atam ona Yazıçılar İttifaqına üzv olması üçün zəmanət vermişdi. Atamın vəfatından çox illər sonra isə Əkrəm “Rəsul Rzanın minnəti olsun ki, mənə zəmanət verib” kimi heyvərəliyi özünə rəva bildi (Əkrəmin çox sevdiyi və tez-tez işlətdiyi “heyvərə” sözünü ona qaytarıram).

Mənə qarşı dediyi və yazdığı rəzalətləri ona bağışlayardım, amma atama aid bu nankorluğu və nanəcibliyi bağışlaya bilmərəm. Bu barədə gələcək səhifələrdə ətraflı danışacam. İndi isə hadisələrin xronoloji ardıcıllığına qayıdıram.

Moskvadan mənə göndərdiyi 20 oktyabr 1968-ci il tarixli məktubunda yazırdı:

“Anarıç, mən çox güman ki, ancaq ayın axırlarında gəlib çıxa biləcəyəm. Burada iki məsələ var – biri bizim Naxçıvana səfərimiz. Gecikməyimin buna dəxli yoxdur. Gələn ayın əvvəllərində səfərə çıxa bilərik. O biri məsələ komsomol mükafatı məsələsidir. Qorxuram Cəmil (Cəmil Əlibəyov – A.) mənə badalaq gələ. Bu məktubu da, düzü, elə bu məsələyə görə sənə yazıram. Çünki orda mənim bu məsələ ətrafında bir söz deyə biləcəyim ikinci adam yoxdur. Nəsirli (Yasif Nəsirli – A.) söz verib ki, xəbər eləsin, ancaq qorxuram aldada.

Anarıç, bilirəm ki, səni çətinə salıram. Ancaq başqa əlacım yoxdur. Mümkünsə, bir az göz-qulaqda ol. Mən istəyirəm o mükafatı alım, get-gedə daha çox hiss edirəm ki, lazımdır! Dəqiq bilirəm ki, əgər Cəfər kişinin xəbəri olsa, məsələ mənim xeyrimə həll olunacaq. Ancaq çox mümkündür ki, məsələni ondan yan ötürsünlər. Onda gərək sən Rəsul müəllimə deyəsən, onu da zəhmətə salasan – zəng eləsin. Anarıç, bütün bunların, bu zəhmətin nə olduğunu mən başa düşürəm. Daxilən xəcalət çəkirəm və ancaq bir şeyə ürəklənirəm – o da taleyimi sizinlə birləşdirməyimdir. Bilmirəm – nə dərəcədə buna haqqım var, ancaq mənə elə gəlir ki, bütün bunları sənə yaza bilərəm. Nə isə… mirzə, bu qədər. Özünə eşq olsun. Sağ ol.

Sənin Əkrəmin

20.10.68.

Məktubu alandan sonra Cəfərovun yanına getdim (atamın yaxın dostu Cəfər Cəfərov həm də mənim universitet müəllimim və diplom işimin rəhbəri idi) və israrla Komsomol mükafatının Əkrəmə verilməsini xahiş etdim. Cəfər əmi: – bəs istəmirsən sənə verək bu mükafatı? – deyə zarafata saldı – Yox – dedim, əgər mənə verilsə imtina edəcəm. – Lap Pasternak Nobel mükafatından imtina edən kimi, – deyə yenə zarafat etdi, amma sözümün tam ciddiliyini görüb: – Yaxşı, mükafatı sənin Əkrəminlə Fikrətinə verərik – dedi.

Fikrət Qoca özü mənə bu barədə heç nə deməsə də, onun üçün də xahiş etmişdim.

Sonra Cəfərov bu əhvalatı atama da danışıb:

– Anarın da qəribə xasiyyəti varmış – deyib – belə xasiyyətlə çətin yazıçıların içində baş çıxara.

Uzaqgörən adam imiş və “yazıçı əxlaqına” yaxşı bələd imiş.

Atam da bu mükafatların Əkrəmə və Fikrətə verilməsini xahiş etmişdi Cəfərovdan.

Mükafatı aldıqları gün axşam Fikrətlə Əkrəm bizə gəldilər, böyük sevinclə bu işi birlikdə qeyd etdik.

Düzünü deyim ki, o vaxtlar Əkrəmdən də bizə qarşı səmimi münasibəti duyurduq. Yusif də, Əkrəm də, mən də əlyazmalarımızı mətbuata verməkdən öncə bir-birimizə oxuyardıq. Mənim Vaqif küçəsindəki yarızirzəmi mənzilimdə Əkrəmin Yusifə və mənə oxuduğu povestləri, hekayələri, həmin mənzildə mənim də ilk dəfə “Ağ liman”ı Fikrət Qocaya, Fikrət Sadıqa, Əkrəmə, İsa İsmayılzadəyə, Ələkbər Salahzadəyə oxumağım (Yusif daha əvvəl əlyazmasıyla tanış olmuşdu) unudulmazdır. O vaxt Elçinlə hələ elə yaxınlığım yox idi. Elçinlə qonşu və tanış idik əlbəttə, amma sıx ünsiyyətimiz “Ağ liman” “Kommunist” qəzetində şiddətli tənqidə məruz qalanda və bu münasibətlə Yazıçılar İttifaqında keçirilən iclasda Elçinin məni müdafiə edən çıxışından sonra başladı.

Mənə göndərilən ən mühüm məktubları və özümün yazdığım bəzi məktubların surətini saxlamaq şakərim var. Yuxarıda bəhs etdiyim olaylardan çox-çox illər sonra Əkrəmə axırında: “7-12 yanvar, beş yuxusuz gecə, 1992” tarixi yazılmış 25 səhifəlik məktubumdan bir parça:

“Dostluğumuzun bəlkə də gələcəyi yoxdur, amma hər halda keçmişi olub və bu keçmişdə Bakıdakı saysız-hesabsız görüşlərimiz, söhbətlərimiz, Moskvada, Leninqradda, Türkiyədə olduğumuz vaxtlar, rayonlarımıza getməyimiz, Kür boyu gəmiylə səyahətimiz, Mövludun maşınında bütün Azərbaycandan, Gürcüstandan keçərək Mövludgilin Ermənistan ərazisində yerləşən kəndlərinə səfərimiz unudulmazdır. Eyni cür Əylisdə sənin evin tikilməmişdən əvvəl və tikiləndən sonra keçirdiyimiz xoş günlər kimi”.

“Qoy gələcək tədqiqatçılar – sənin tədqiqatçıların – qəzetləri, jurnalları vərəqləsinlər, görsünlər, mən sənin barəndə nə qədər və nələr (təriflər!) yazmışam və nə yaxşı ki, sən heç vaxt mənim barəmdə mətbuatda xoş bir söz yazmamısan, çünki boğazdan yuxarı söz mənə gərək deyil.

Mən həmişə sənin haqqında səmimi yazmışam, ürəyimdən gələnləri demişəm. Dəqiqləşdirməyə məcburam: “əvəz-əvəz” prinsipinə, “mən səni müdafiə etmişəm, sən də gərək məni müdafiə edəsən” davranşına nifrət bəsləyirəm. Sən də yaxşı bilirsən ki, həmişə bir devizə sadiq olmağa çalışmışam: “Balığı at dəryaya, balıq bilməsə də, xaliq bilər”.

Qurultaydan sonra sənin çap etdiyin yazıda mənə qarşı əsas iradın o idi ki, mən “hamıya yaxşılıq etmək istəyirəm”. Bəli, bir daha bu qəbahətimi təsdiq edirəm: mən hamıya yaxşılıq etməyə çalışıram, ən azı, heç kəsə pislik etmək istəmirəm. Əgər bu günahdırsa, Allah keçsin günahımdan. Sənə isə bu təəccüblü gəlir, heyrətlə “bizə yaxşı adam olmaq lazımmış? – deyə heç cür bu müşgülü anlaya bilmirsən. Bir vaxtlar mənim də, sənin də xəlvət oxuduğumuz bir kitab – Oruelin “1984” kitabı yadına düşürmü? Orada totalitar quruluşun şüarları belə idi: “həqiqət – yalandır, yalan – həqiqətdir, müharibə – sülhdür, sülh – müharibədir”. İndi sən bu şüarlara birini də əlavə edə bilərsən: “Yaxşılıq – pislikdir! Pislik – yaxşılıqdır”.

Çox sonralar Əkrəm yazdı ki, Anarla aramızda çat mən “Azərbaycan” jurnalının redaktoru olduğum zaman onun “Beşmərtəbəli evin altıncı mərtəbəsi” romanını bəyənmədiyimdən başladı. Düz demir.

Onun romanım haqqında konkret dedikləri və mənim cavablarım barədə “Ədəbiyyatın yalan janrı” adlı yazımda ətraflı bəhs etmişəm.

Əylislinin yetişdiyi mühitin mənimkindən çox fərqli olduğunu, həyat təcrübəmizin, zövqlərimizin bir-birindən çox ayrıldığını dərk etdiyimçün Əkrəmin romanıma mənfi münasibətindən zərrə qədər incimədim. Halbuki inciməyə ciddi əsasım vardı. Əsəri bəyənmədiyinə görə deyil, başqa səbəbdən. Ona göndərdiyim və yuxarıda bir parçasını verdiyim 1992-ci il yanvar tarixli məktubumda bu barədə də yazmışdım:

“Bəyənmədiyin (buna heç bir etirazım yoxdur. Hər hansı əsəri bəyənib bəyənməmək sənin redaktor haqqındır) “Beşmərtəbəli evi” mənə qaytarmaq əvəzinə, jurnalda çap etdin, amma mətbəəyə göndərməmişdən əvvəl redaksiya işçiləri yanında lağa, şəbədəyə qoyub xeyli nəşələndin. Bunu mənə öz işçilərin danışıb və sübut üçün sənin öz əlinlə mənim mətnimin kənarında yazdığın “bunu Turaşa yazıb” sözlərini göstərirdilər (Turaşa – o vaxt lap kiçik yaşlarında olan oğlum Turaldır – A.). O vaxt mənə elə gəlirdi ki, əsəri bəyənməməyinin əsas səbəbi özünün dediyin sözlərdir: “Bu əsər əl-əl gəzəcək”. Axı sənin ən çox can atdığın və nail olmadığın, ona görə də başqalara qısqandığın şey populyarlıq, oxucu marağıdır. Buna görə də geniş xalq məhəbbətini heç kəsə bağışlamırsan. Nə Bəxtiyar Vahabzadəyə, nə Xəlil Rzaya… ona görə yeri gəldi-gəlmədi onlara sataşırsan”.

Bu zəif damarını Əkrəmin özü də boynuna alır: “Beşmərtəbəli evi”n ədəbi taleyini əvvəlcədən nəzərə alaraq etiraf edir: “Deyə bilərlər ki, mən Anarın populyarlığından çəkinirdim. Bəlkə də elədir”. “Obozrevatel” qəzeti 13-19 yanvar 2006.

Bir söz, əlli ildən artıqdır ki, bu romanın populyarlığını özünə dərd eləyib. Hər söhbətdə, hər fürsətdə imkan düşən kimi döşəyir bu əsərin ünvanına. Başqa müasirlərini – İsa Hüseynovu, Sabir Əhmədovu, Elçini haqlı olaraq yüksək qiymətləndirdikdən sonra mənim haqqımda belə deyir:

“Anar isə daha çox soyuq təfəkkürlü adamdır. Onun “Təhminə və Zauru”nu (“Beşmərtəbəli evin altıncı mərtəbəsi”) heç bəyənməmişəm. Ona görə ki, orada bayaq dediyim özündən gələn informasiya yoxdur. Əsas odur ki, kim özündən, Allahla öz arasında olan söhbətdən nələri ədəbiyyata gətirir. O əsəri ilk dəfə oxuyanda bəzi qeydlər etmişdim. Anar da çox əsəbiləşdi. Dedi, çap etməsən incimərəm. Mən də dedim ki, çap edəcəm və bu əsər əldən-ələ gəzəcək (! – A.). Oxucumu tanıyıram axı. Ancaq bunu ədəbiyyatımızın ciddi nailiyyəti saymaq şəxsən mənlik iş deyil. “Təhminə və Zaur”un guya poetik yerləri var. Əslində, bu poeziya uydurma poeziyadır. Mənimçün o “postel poeziyası”dır.

Əkrəmin qəzetdə dərc edilmiş bu sözlərini “Beşmərtəbənin” çapından çox-çox illər sonra oxuduğum “Ətirşah Masan” povestiylə tanış olandan sonra daha yaxşı dərk etdim. Romanımı qəbul etməməyinin səbəbi yalnız popuyarlıq məsələsi deyilmiş, həm də məhəbbətə münasibətlərimizlə bağlı imiş. Romanımda “özümdən gələn informasiyanın olmamasını” deyir, “əsas odur ki, kim özündən, Allahla öz arasında olan söhbətlərdən nələri ədəbiyyata gətirir” – deyir.

“Ətirşah Masan”la tanış olanda bildim ki, Əkrəmin nəzərdə tutduğu “əsərdə müəllifin özündən gələn informasiya” nədən ibarət imiş və Allahla arasında olan söhbəti ədəbiyyata nə sayaq gətirmək olarmış, “Ətirşah Masan”dan sitat:

“Hələ lap uşaqlıq çağlarından kəndin ən qəşəng qızlarını xəyalda tutub aktiv onanizmlə məşğul olan və bu son 10-15 ildə qızdan-qadından almaq istədiyi ləzzətin əvəzini dişi atlardan, ulaqlardan çıxmağa vərdiş eləyən Yədulla indi gözləmədiyi bir hala düşdüyü vəziyyətin pərt ovqatı içində çaşıb qalmışdı”.

Əsərdən daha bir sitat:

“Ağ dayça məsələsini Masan əlbəəl başa düşdü, çünki bir çox kişilərin dişi atlarla, ulaqlarla, hətta keçilərlə də cinsi əlaqədə olması o zaman bizim kənddə böyükdən kiçiyə, hamıya məlum idi. Düzdür, keçi ilə cinsi əlaqə hələ əyyami-qədimdən bir mahalda haram sayılırdı, ancaq atla ulağın haram olması haqqında hələ ki heç kəs heç nə demirdi. Və madam ki, demirdilər, bundan belə bir nəticə çıxarmaq olardı ki, kəndin seksual tələbatının tarazlaşdırılmasında bu işin özünəməxsus rolu və əhəmiyyəti vardı. Başqa sözlə, kənddəki qadın potensialı kəndin kişi qisminin seksual tələbatının tam ödənilməsinə bəs eləmirdi”.

Göründüyü kimi, “seksual tələbatlar” və “onların ödənilməsi”, ümumiyyətlə, kişiylə qadın arasında normal “postel poeziyasıyla” Əkrəmin qələmə aldığı poeziya – “KEÇİ MƏCNUNLUĞU” arasında əsaslı fərq var.

Xeyr, Əkrəmlə aralanmağımız “Beşmərtəbə” məsələsindən başlanmadı. Buna ən bariz sübut odur ki, Əkrəmin romanıma bu münasibətinə rəğmən bu söhbətimizdən sonra yazdığım yazılarda, o cümlədən “Nəsrin fəzası”nda Əkrəmin yaradıcılığını yüksək qiymətləndirmişəm. Yazıçılar təşkilatının rəhbəri seçilən kimi Əkrəmi İttifaqa katib gətirdim.

Əkrəmlə aramızda doğrudan da, ilk dəfə çat yaranması isə Qarabağ məsələsindən başlandı. Bu barədə dəfələrlə yazmışam. Bir daha təkrar edim ki, Akademik Aqanbekyanın Parisdə Qarabağın Ermənistana verilməsi barədə məsələ qaldırması xəbəri Bakıya çatan kimi Yazıçılar İttifaqında yığışdıq və mənim hazırladığım məktubu Mirzə İbrahimovun, Süleyman Rüstəmin, Hüseyn Abbaszadənin, Elçinin və mənim imzamla Qorbaçova göndərdik. Bundan başqa, Elçinlə mən dərhal Bakı televiziyasıyla çıxış etdik. Məsələnin mahiyyətini açdıq və erməni iddialarını rədd etdik.

“Qarabağla bağlı əsassız erməni iddiaları başlar-başlamaz Azərbaycan Yazıçılar Birliyi xalqımızın haqq səsini dünyaya çatdırmaq üçün ardıcıl fəaliyyətə keçir. AYB-nin sədri Anarın təşəbbüsü ilə Azərbaycan yazıçıları Sovet İttifaqının o zamankı rəhbəri Mixail Qorbaçova ilk müraciətləri ünvanlayırlar. Azərbaycan Ali Sovetinin sessiyalarında, Azərbaycan KP Mərkəzi Komitəsinin Plenumlarında, SSRİ Ali Sovetinin iclaslarında, Xalq deputatları qurultaylarında, Moskva və Türkiyə mətbuatında, yerli və xarici TV kanallarında dəfələrlə çıxış edən Anar Qarabağla bağlı həqiqətləri əsaslı arqumentlərlə dünya ictimaiyyətinə bəlli edir. 1990-cı ilin Qara Yanvar faciəsi, Xocalı soyqırımı haqqında Moskva və dünya mediasına ilk xəbərlər Azərbaycan Yazıçılar Birliyi tərəfindən çatdırılır. Qərb paytaxtlarında dəstək qazanan və Moskvanın çaşbaş qalmasından istifadə edən ermənilərin tarixi ədalətə zidd mövqeyini anlatmaqdan ötrü Anar şəxsən Qorbaçovla görüşür və bu məsələləri onunla müzakirə edir. Anarın dünyanın bir çox ölkələrində keçirilən ədəbi, ictimai-siyasi tədbir və toplantılarda xalqımızın üzləşdiyi problemlərlə bağlı çıxışları, siyasi mövzularda məqalələri, müsahibələri, ədəbi-publisistik yazıları, Amerika Universitetində oxuduğu mühazirə “Azərbaycançılıq haqqında düşüncələr” ölkəmizin bədxahlarına cavabları, həbs edilənlərin müdafiəsinə aid məktub və müraciətləri “Əsrin əsiri” və “Plennik veka” kitablarında toplanaraq çap edilir”.

Rahid Ulusel. “Vətən müharibəsi və ədəbiyyatda Milli özünüdərk problemi” kitabı. (Səh. 27-28)

Fransanın “Fiqaro” qəzetinin müxbiri Bakıya gələrkən onu qəbul etdim. Ona dedim ki, İrəvanda mitinqlərdə “Biz əsgərləri məcbur edəcəyik ki, bizə güllə atsın”, yaxud “biz rus-türk-tatar-yəhudi qanına qəltan olacağıq” qəbilindən çağırışlar mazoxistcəsinə səslənir. Qəzet isə bu sözlərimi belə başlıqla vermişdi – “Azərbaycan yazıçısı Anar: ermənilər mazoxistdirlər”.

Elə həmin vaxtlarda kitabımın təqdimatıyla bağlı Qərbi Almaniyada olarkən Frankfurtda türkcə çıxan qəzetdə Qarabağ məsələsiylə bağlı müsahibə verdim. Qəzet müsahibəni “Ermənilərə tokat (şillə)” başlığıyla dərc etmişdi. Mən dərhal təkzib yazdım ki, heç bir vaxt heç bir xalqı təhqir etməmişəm. “Fiqaro”ya göndərdiyim məktubda da mazoxist sözünün bütün xalqa aid edilməsinə etiraz etmişdim.

Amma bütün bunlar kifayət imiş ki, erməni ictimaiyyəti məni ən qatı düşmənləri kimi qələmə verməyə başlasınlar… Moskvada Qorbaçovun Azərbaycan və Ermənistandan olan deputatlarla görüşü oldu. Mən o vaxt SSRİ deputatı deyildim. O vaxt SSRİ deputatı olan Ermənistan Yazıçılar İttifaqının sədri Vardqes Petrosyan Qorbaçova danos vermişdi ki, Azərbaycanda ermənilərə qarşı nifrəti, düşmənçiliyi qızışdıran millətçi Anardır.

Sovet dövründə millətçilik ittihamı ən ağır suç idi. O vaxt SSRİ deputatı olan Mirzə İbrahimov V.Petrosyana cavab vermiş, məni müdafiə etmişdi.

Çox sonralar işi-peşəsi Anarı “ifşa” etmək olan bir köşə yazarı məni məzəmmət edirdi ki, niyə o vaxt Vardqes Petrosyana cavab verməmişəm. Fikrət Qoca onun yalanını çıxardı: o vaxt Anar SSRİ deputatı deyildi və Qorbaçovla görüşdə iştirak etmirdi, Vardqes isə deputat idi və bu görüşdə iştirak edirdi. Anar SSRİ deputatı olanda isə V.Petrosyan artıq deputat deyildi. Elə bilirsiz bu yalanı söyləyən üzr istədi, bağışlayın, səhv etmişəm – dedi? Əsla! Əksinə ayrı bir yalan uydurdu ki, guya mən “tərbiyəmə görə Moskvada çıxış etmirəm” demişəm. Bu da yalan idi. Bir dəfə mən Ali Sovetin iclasında çıxış edərkən Sero Xanzadyan yerdən mənə söz atdı. Nə dediyini eşitməsəm də bildim ki, nə isə yaxşı söz deməz, tribunadan Xanzadyana “bu toplantıya hörmət etdiyim üçün sizin kimi tərbiyəsizlik edə bilmərəm” dedim.

Ali Sovetin sessiyalarında, SSRİ Xalq Deputatları qurultaylarında, Moskva televiziyasıyla dəfələrlə çıxışlarımda Qarabağla bağlı haqq mövqeyimizi ifadə etdiyimə görə erməni millətçiləri məni ən böyük düşmənləri elan etdilər. Erməni yazıçısı Perç Zeytunsyan Ermənistan KP MK-nın orqanı – “Xorurdai Hayastan” qəzetinin iki nömrəsində mənim əleyhimə föhş və təhqir dolu iri məqalə çap etdirdi. Məqaləni rus dilinə çevirib SSRİ Yazıçılar İttifaqının rəhbərliyinə, oradan mənə də göndərmişdilər. Mən öz mətbuatımızda ona sərt cavab yazdım.

Ermənistan Yazıçılar İttifaqının V.Petrosyandan sonrakı rəhbəri Raçiya Ovanesyan da Moskvaya Yazıçılar İttifaqı rəhbərliyinə məktub yolladı ki, Anar ermənilərin və ümumiyyətlə, erməniliyn qatı düşmənidir, odur ki, onu inzibatı yolla və partiya xəttilə cəzanlandırmalısınz.

Ermənistanın bir çox qəzetlərində, müxtəlif toplantılarında mənim əleyhimə ən murdar yazılar çıxır, sözlər deyilirdi. Ermənistandan və Dağlıq Qarabağdan ünvanıma gələn məktublarda məni yalnız təhqiq etmir, ölümlə hədələyirdilər.

Belə bir şəraitdə Əkrəm Əylisli Moskvaya “Drujba narodov” jurnalının redaktoru Sergey Baruzdinə məktub yazmışdı və redaksiya bu məktubu məmnuniyyətlə dərc etmişdi. Məktubda Əkrəm iddia edirdi ki, burada (yəni Azərbaycanda) hamı millətçidir, bunların arasında özünü yalqız hiss edir və ümumiyyətlə, ta uşaqlıqdan başqa millətlərə öz xalqından daha çox inanır.

Bu, Azərbaycan ictimaiyyətinə, yazıçılarına, Yazıçılar İttifaqına və bu təşkilatın rəhbəri kimi şəxsən mənə arxadan saplanan bıçaq idi.

Təbii ki, bu jurnal Bakıya çatanda bomba kimi partladı. Əkrəm özü bu vaxt Moskvada idi. Mənə çox sayda məzəmmət dolu məktublar gəlirdi ki, niyə Əkrəmin xəyanətinə münasibət bildirmirik, niyə onu cəzalandırmırıq. Onsuz da Əkrəmdən xoşu gəlməyən bir çox yazıçılar onun nəinki katiblikdən, hətta Yazıçılar İttifaqından çıxarılmasını tələb edirdilər.

Belə bir şəraitdə mən məhz Əkrəmi xilas etmək üçün onun sonralar uydurduğu kimi Plenum yox, iş otağımda (yəni orda Plenum üzvlərinin yarısı da yerləşməzdi) xudmani bir toplantı keçirdim və yazıçılar çıxış edib ürəklərin boşaltdılar. Bu çıxışlar “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzetində (28 aprel 1989) dərc olunub. Əkrəmə qarşı kəskin təkliflərə yol verməyərək onun yaradıcılığını xeyli tərifləyib “biz burda istedadlı yazıçı Əylislini deyil, onun bir yanlış məktubunu müzakirə edirik” – dedim və bu replika da qəzetdə dərc edilib.

O vaxt Əkrəm onun sözlərinin jurnalda təhrif olunduğunu deyirdi və mətbuat səhifələrində (“Ədəbiyyat və incəsənət” qəzeti, 26 may 1989) bir növ üzrxahlıq edirdi:

“Drujba narodov” jurnalının həmin nömrəsinin çapdan çıxması biz – bir qrup Azərbaycan yazıçının bu ilin mart ayında keçirilən plenumunda iştirak etməkdən ötrü Moskvaya getdiyimiz vaxta təsadüf eləmişdi. “Drujba narodov” jurnalının redaksiyasından götürdüyüm 3-cü nömrəni oxuyandan sonra mənim nə hala düşdüyümü bir çox yazıçı yoldaşlarım öz gözü ilə görmüşdü, əhvalımın nə yerdə olduğunu mən onların hamısına demişdim. Jurnalı oxuyan zaman keçirdiyim sarsıntının səbəbi – Sergey Baruzdinə yazdığım məktuba mənə xəbərdarlıq edilmədən yol verilmiş bir sıra ixtisarlar və dəyişikliklər idi. Bu haqda mən öz kəskin etirazımı redaksiyaya elə o vaxt bildirmişdim”.

Mətləbi uzatmamaq üçün qeyd edim ki, Əkrəm bu etiraf (ya tövbə) yazısında bildirir ki, Baruzdinə məktubunda Zori Balayan və başqa millətçi erməni yazıçılarına kəskin etirazını redaksiya ixtisar edib. Yazır:

“Məktubda irəli sürülən bir sıra fikirlərin redaktə zamanı “rəndələnib-ütülənməsi” məktubun ümumi ruhuna bu və ya digər dərəcədə təsir etmişdir. S.Baruzdinin mənim məktubuma qarşı irəli sürdüyü əks müddəaların ümumən birtərəfli və ədalətsiz olduğuna mənim də zərrə qədər şübhəm yoxdur. Elə məsələ də burasındadır ki, həmin müddəalar mənim məktubumdakı fikirləri təsdiq etmək deyil, əksinə – təkzib etmək məqsədi daşıyır və mənim məktubumda aparılan ixtisar nəticəsində S.Baruzdinin özünün də bir sıra mülahizələri, necə deyərlər, havadan asılı qalmış, professional jurnalist qələminə yaraşmayan gülünc vəziyyətə düşmüşdür”.

Köhnə dostu S.Baruzdini Azərbaycan dilində çıxan “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzetində, necə deyərlər, “baqaja qoyan” Əylisli, nədənsə, həmin o millətçi erməni yazıçıları haqqında guya ki, yazdıqlarını Azərbaycan mətbuatında bir dəfə də olsun çap etmədi. Nə onda, nə sonra… Əvəzində Anara, Fikrət Qocaya döşədikcə döşədi və “Daş yuxular” povestini Moskvada çap etdirdi.

Etiraf yazısında Əkrəm daha sonra yazır:

“Mənim S.Baruzdinə yazdığım məktubdakı “ümumxalq qəzəbinə” səbəb olan cümlə barədə. O cümlənin ruscadan hərfi yox, həqiqi tərcüməsi belədir: “İndi də Sizi möhkəm “heyrətləndirəcəyəm”: mən hələ lap uşaqlıq çağlarımdan BAŞQA XALQLARIN (altını mən cızdım – A.) nümayəndələrinə “özümüzünkülərdən” də çox etiqad bəsləmişəm, – yəqin, ona görə ki, körpə xəyalımla göylərə qaldırdığım və görünür, öz əhatəmdə tapa bilmədiyim İnsanın haradasa başqalarının arasında olduğuna ümid etmişəm.

Rus dilinə azacıq yiyələnən hər kəs bilməlidir ki, burada söhbət azərbaycanlıdan, ermənidən, rusdan, yaxud belarusdan getmir. Böyük hərflərlə yazılan İnsandan, yəni uşaq təsəvvüründəki ideal insandan gedir”.

Kimi çaşdırmaq istəyir Əkrəm? Hansı dilə tərcümə edirsən et, hərfi, ya qeyri-hərfi mənada məsələ belə qoyulur ki, BAŞQA (yəni öz xalqından başqa) xalqlara “özümüzünkülərdən” daha cox etimad bəsləyib, Azərbaycan yazıçılarını, ictimaiyyətini qıcıqlandıran, qəzəbləndirən də məhz elə bu milli dönüklükdü. Həm də elə bir vaxt idi ki, bütün SSRİ və dünya mətbuatı bizə qarşı yönəldilmişdi, səsimizi, həqiqətimizi heç yerə çatdıra bilmirdik, buna az-çox nail olanda da dərhal millətçi, irqçi, nə bilim turançı kimi damğalanırdıq. Hətta bu “peşmançılıq” yazısında da Əkrəm özünə qarşı iradları başqalarına yönəltməyə çalışır. Yazır ki, “məndə olan tam səhih məlumata görə, Yazıçılar İttifaqında keçirilən müşavirədə yekdilliklə qəbul olunmuş və mətni “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzetində 18 may 1989-cu il tarixinəcən “Drujba narodov” jurnalının redaksiyasına, şəxsən S.Baruzdinə, yaxud Moskvanın hər hansı bir digər mətbuat orqanına çatmamışdır. Üstəlik, belə təcili surətdə qəbul olunan həmin məktubun müşavirədən sonrakı taleyilə heç kəs maraqlanmamışdır. “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzetini söz yox ki, almayan və oxumayan Sergey Baruzdinə məhz bu qəzetin vasitəsilə təsir göstərməyin görəsən nə mənası vardı”.

Əkrəm haqlıdır, məktubun öz qəzetimizdə dərc olunmasının Azərbaycan cəmiyyətini məsələdən agah etməkdən başqa bir mənası yoxdur. Baruzdin də Azərbaycan dilində “qəzet oxumur”, nə bizim yazdığımızı, nə Əkrəmin yazdığını. Amma Əkrəm onu demək istəmir ki, mənim rus dilində yazdığım həmin məktub məhz mənim təkidimlə “Drujba narodov” jurnalının növbəti nömrəsində dərc olundu. Əkrəm bu məsələdə S.Baruzdinin dalından qaçdısa, mən Baruzdinin bir nəcib hərəkətini etiraf etməliyəm. Məktubumda Baruzdinə qarşı da ciddi iradlar vardı. Mən Moskvada redaksiyada olarkən redaktorun müavini Rudenko-Desnyak belə bir məktubun, yəni jurnalın Baş redaktoruna qarşı yönəlmiş məktubun “Drujba narodov” jurnalında çap olunmasına qəti etiraz edirdi. Baruzdin isə: – yox – dedi, – bir sözünü də dəyişmədən çap edəcəyik.

Doğrudan da, çap etdi və jurnalın mənə göndərdiyi nömrəsiylə bərabər, kiçik məktub da yazmışdı: “Əziz Anar, axı biz niyə dalaşmalıyıq”.

Bu, doğrudan da, Baruzdinin kişiliyi idi.

Əylisdə olduğum zaman Əkrəmin böyük qardaşı Cavidlə tanış olmuşdum və qarşılıqlı rəğbətimiz vardı, məktublaşırdıq. Mənə yazdığı bir neçə çox səmimi məktublarını saxlamışam. Hamısını eyni səmimiyyətlə cavablandırmışam. Lap son günlərdə Əkrəmin yazısından Cavidin vəfat etdiyini bildim. Çox kədərləndim. Allah rəhmət eləsin, çox işıqlı insan idi. “Drujba narodov”la bağlı hadisələr başlayanda Cavid – əlbəttə, qardaş ürəyidir – mənə həyəcanlı bir məktub göndərmişdi. Yazırdı:

Əziz Anar, salam.

Belə bir çətin, dolaşıq vaxtda üzümü Sizə tuturam. Əkrəmi məndən yaxşı Siz tanıyırsınız, illər uzunu yoldaşlıq eləmisiniz. Döyülən zamanlarda ədəbi cəbhədə onu buynuzlayanları hamıdan tez Siz görmüsünüz. O məktubun ədəbi aləmdə nə kimi rəy doğurduğundan xəbərim yoxdur. Haqlı tənqid, qərəzsiz iradlar öz yerində Məni Əkrəmə qarşı haqsız möhtəkir – alverçi hücumları narahat edir.

Əkrəm də, Siz də öz əsərlərinizlə öz sözünüzü demisiniz. Həmin məktubu Naxçıvanda tərcümə eləyib yayanlar ancaq yazıçını gözdən salmaq istəyirlər. İnanın, çoxunu nə məktub, nə də milli münasibətlər maraqlandırır. Əkrəmin sosial-ictimai əsərləri belələrinin daş tərəzisində yüz qram qoz ləpəsindən ucuzdur.

Dükan-bazarlarda, çayxanalarda, avtobuslarda – hər yerdə Əkrəmə, onun şəxsiyyətinə yaraşmayan rəng verir, olduğu kimi yox, bildikləri kimi hallandırırlar. Bizə də şübhəylə baxırlar. Deyirəm, 37-ci ildə tutulan bir yana, onların qohumlarının nə müsibət çəkdiyini mən indi daha aydın görürəm. 37-ci ilin provokatorları bu dəqiqə hazır dayanıb fürsət axtarırlar. Uşaq məktəbdən gəlib soruşdu: “Əmimi tutacaqlar”. Uşağın bu sözündə 37-ci il göründü.

“Kür qırağının meşələrində” millətçi kimi ittiham edilən Əkrəm indi xalqına, millətinə yad oldu? Ömrü boyu xalqın dərdindən, düşdüyü ağır vəziyyətdən yazan Əkrəm birdən öz xalqını unutdu. Bu heç bir məntiqə uyğun deyil. Hadisələrin indiki vəziyyətində yazıçı yaradıcılıq böhranı keçirir. Olsun ki, Əkrəm bir yazıçı kimi gələcək əsərlərindən birində öz sözünü deyəcəkdir.

İndi mənəvi atmosferi korlayanlar daha çoxdur. Ürəkdən ağlayanlarla, zorla gözdən yaş çıxaranlar bəlli deyil. Yazıçı üçün ən dürüst güzgü gələcəkdir. Yazıçı və şair üçün milli məhdudluq yoxdur. Dar milli çərçivədə nə Nizami var, nə Sabir, nə də Rəsul Rza.

Görəsən, Sabir bərabəri şairimiz Rəsul Rza sağ qalsaydı belə vəziyyətdə necə elərdi?

Əziz Anar, dünya ölüm-itimdir. Məktubum barədə Əkrəmə heç nə demə, xəbəri olmasın. Moskvaya gedəndən məktub da yazmır. Bir tikə halal çörəyimizi zəhər elədilər. Vallah, düzü bilmirəm, niyə belə elədi, başa düşəmmirəm. Bəlkə elə dünyadan, həyatdan bezib, küsüb, iyrənib, nə bilim? Sizin böyük və təmiz ailənizə həmişə dərin hörmət bəsləyən

Cavid.

Tarix qoymasa da məktub 1989-cu ilin mayında yazılıb, çünki mənim ona yazdığım cavab məktubumun altında 18 may 1989 tarixi var. Əlbəttə, Cavidin xahişini nəzərə alaraq, bu məktub və Cavidə yazdığım cavab barədə Əkrəmə heç nə demədim. Cavabım isə belə idi:

Əzizim Cavid! Məktubunu bu gün aldım və dərhal cavab yazıram. Təbii ki, sənin istədiyin kimi Əkrəmə bu barədə bir şey deməyəcəm. Keçirdiyin hisslər mənə tamamilə aydındır və inan ki, Əkrəmlə bağlı bütün hay-küy sənin qədər məni də ağrıdır, incidir, neçə vaxtdır ki, rahatlıq vermir. Əlbəttə, əqidə möhtəkirləri, saxta millətpərəstlər, Əkrəmin paxıllığını çəkən, ondan hayıf çıxmaq istəyənlər var və əllərinə girəvə düşdüyü üçün onun adını bədnam etməyə çalışırlar. Amma tam səmimiyyətlə demək istəyirəm ki, bu işlərin əsas səbəbi Əkrəmin özünün anlaşılmaz hərəkətləridir.

Mənim Əkrəmə və Sizin ailənizə münasibətimi yaxşı bilirsən. Əkrəmlə dostluğumuz çətin illərin sınağından çıxıb və… bağışla, əgər qeyri-təvazökar söz deyirəmsə, mən həmişə Əkrəmə etibarlı dost olmuşam. Amma Əkrəm necə rəva bildi ki, belə ağır, gərgin bir vəziyyətdə bizə arxadan bıçaq vursun. Söhbət tək-tək adamlardan yox, bütün xalqa verilən ittihamdan gedir. Yəni Əkrəm “Drujba narodov”da Baruzdinə bizim hamımızdan gileylənir ki, burda məndən başqa internasionalist yoxdur. Birinə, beşinə yox, min, yüz min, neçə yüz min adama necə başa salasan ki, niyə görə Əkrəm “mən özümüzkülərdən çox, başqa xalqların nümayəndələrinə inanmışam” – deyir.

Əkrəmin özünə gələn məktublar, edilən telefon zəngləri bir yana dursun. Son vaxtlar elə gün yoxdur ki, mənə azı dörd-beş məktub gəlməsin və telefon zəngi edilməsin, hamısında Əkrəmə görə təhqirlər və söyüşlər. Niyə axı. Nə təqsirim var mənim ki, Əkrəmin razı olmadığım sözlərinə və hərəkətlərinə görə söyülüm? Hər cür təhqirə də, tənqidə də dözmək olar, biləsən ki, haqq iş yolunda dözürsən. Amma axı Əkrəmin son vaxtlar etdiyi çıxışlar, yazdığı məqalələr, nəhayət, Baruzdinə məktubu – haqq işi deyil, Cavid, qardaş, vallah haqq işi deyil. Məgər Əkrəm bu bədbəxt xalqın başına nə müsibətlər gəldiyini görmür ki, yaraların üstünə bir az da duz basır. Əkrəmin Mərkəzi mətbuatda özünün də işlədiyi Yazıçılar İttifaqına Baruzdinin çaxır atması üçün verdiyi imkan bizi bir az da başıqapazlı edir axı… Axı nə günah işlətmişik ki, Əkrəm bizi bu cür qələmə verir bütün ölkə qarşısında. Yazıçılar İttifaqında bərabər işlədiyimiz bütün bu müddətdə Əkrəm ən ərköyün katib olub və bunu dönə-dönə mənim başıma vurublar. İstəyəndə gəlib, istəyəndə gedib, aylarla Bakıda işdə olmayıb, gah Əylisdə, gah Moskvada dincəlib, yazıb-yaradıb. Olsun, sözüm yox, mən o fikirdəyəm ki, Əkrəmin yaradıcılıq ezamiyyətində keçirdiyi vaxt da ədəbiyyatımız üçün səmərəli ola bilər – yeni, istedadına, adına layiq əsərlər yazar. Yazıçıya bundan da vacib nə var, bu imkandan şəraitdən yaxşı nə var? Əkrəm gözəl bilir ki, bütün bu müddətdə mənim nə gecəm var, nə gündüzüm, minlərlə evsiz-eşiksiz qalmış, yerindən-yurdundan didərgin düşmüş adam məhz Yazıçılar İttifaqına pənah gətirir, bizdən imdad diləyir. Bacardığımızı edirik, bacarmadığımızın ağrısını çəkirik. Əkrəm bu işlərə qarışmır, kömək etmək istəmir, özü bilər, amma heç olmasa 37-ci il sayağı danoslarla bizi istəməyənlərin əlinə dəstavüz verməsin.

Cavid, əzizim, mən çox gözəl bilirəm ki, Əkrəmin bu düşünülməmiş bəyanatlarının təpiyi mənə dəyməklə bərabər, ailəsinə, yaxınlarına, Əylisdəkilərə dəyir. Naxçıvandan, o cümlədən Ordubadın kəndlərindən kollektiv imzalarla gələn məktubların içində, şübhəsiz, qərəzlə, hayıf çıxmaq, gözügötürməzlik ruhunda yazılmışları da var. Amma axı Əkrəmin Baruzdinə məktubunda tutduğu mövqeyi müdafiə edən bircə adam da tapılmaz, onun ən yaxın dostları, onu istəyənlər belə bu möveyi izah etməkdə acizdirlər.

Bilirsən ki, mən heç vaxt millətçi olmamışam, yalançı saxta, riyakar millətçiliyi, xal yığmaqçün qaldırılan hay-küyü nalayiq bir şey hesab edirəm. Milli məhdudluğa da qapanan adam deyiləm. Amma xalqımızın bu qədər ədalətsiz, həyasız hücumlara məruz qaldığı zaman, həm də hayanlı-havadarlı düşmənlərimizə qarşı tək-tənha qaldığı bir zaman kiminsə gözündə beynəlmiləlçi görünməkçün ağa qara demək də yazıçıya, ziyalıya, kəndliyə, ümumiyyətlə, heç kəsə yaraşan iş deyil. Niyə Əkrəm belə edir, nədən qorxub, kimin təsirinə düşüb, harda çaşıb, dolaşıb, fikirlər qarışığında azıb, itirib özünü – bilmirəm, çox düşünürəm bu barədə yuxusuz gecələrimdə, cavab axtarıram, tapa bilmirəm. Bu son ildə neçə dəfə bəzən ciddi, bəzən zarafata salıb sözümü demişəm ona, eşitmir, ya eşitmək istəmir. Elə bil höcətə düşüb camaatı özündən daha çox incitmək, daha çox narazı salmaq istəyir. Camaatın hamısı da axı möhtəkir, yalançı, saxtakar deyil… Əgər bütün xalq belədirsə daha onda sən, yazıçı, kiminçün yazırsan?

Yazıçılar İttifaqının Rəyasət Heyətində başqa məsələlərlə bir sırada Əkrəm-Baruzdin yazışması barədə söhbət qaldırmaqla biz əslində Əkrəmi adamların qəzəbindən, hiddətindən, ən kəskin tələblərindən xilas etmək istədik. Əkrəmin konkret bu məktubundakı bəzi fikirlərinə mənfi münasibət bildirməklə bərabər, bir daha onun namuslu yazılarını, ədəbiyyat qarşısında böyük xidmətlərini qeyd etdik, məktubun müzakirəsini Əkrəmə qarşı kampaniyaya çevirmək istəyənlərin cavabını verdim. – Biz burada Əkrəmi müzakirə etmirik, onun məktubunu müzakirə edirik – dedim. Mənim mövqeyim bundan sonra da belə olacaq, heç vəchlə Əkrəmə qarşı kampaniya aparılmasına yol verməyəcəm. Amma çox şey (bəlkə də hər şey) Əkrəmin özündən asılıdır. Nə isə bir yol, bir vasitə tapıb adamlara öz mövqeyini izah etməlidir. Söhbət üzrxahlıqdan, ya səhvini boynuna almasından getmir. Söhbət bu xalqın dilində bu xalqın ədəbiyyatını yaradanlardan birinin öz xalqıyla dil tapmasından gedir. Mirzə Cəlil kimi xalqın eyiblərini deyən, onu tənqid, məzəmmət edən ikinci bir yazıçı tapmaq çətindir, amma yeri gələndə Mirzə Cəlil xalqının qeyrətini də çəkirdi, onun mənafeyinə toxunan heç bir məsələdən özünü kənara çəkmirdi.

Bilirəm, Əkrəm yəqin, məndən də inciyib, halbuki mənim ondan inciməyə daha çox əsasım ola-ola, mən ondan incimirəm, bir dost, yoldaş, silahdaş kimi onu itirmək də istəmirəm. İstəyim odur ki, tərs damarı tutmasın, höcətliyinə salıb haqqa nahaq, nahaqqa haqq deməsin, əlinin, alnının zəhmətiylə qazandığı təmiz adını özü ləkələməsin, heç bir düşmənin bacarmayacağı bir işi özü görməsin – özünü hörmətdən salmasın. Mən iki gündən sonra Moskvaya gedirəm, yəqin, ayın axırında qayıdacam və o vaxtacan Əkrəmi görüb danışa bilməyəcəm. Deyirlər, MK-ya, Vəzirova bizdən şikayət teleqramı vurub, canı sağ olsun, vaxt gələr dostunu, düşmənini ayırd eləyər, bir özünü haqlı, hamını haqsız hesab etməz.

Əziz Cavid, məktubum uzun çıxdı, ürəyim doludur. Və Əkrəm sarıdan ürəyimi boşaldacağım bir adam da yoxdur. Ailənizin bu işlə bağlı düşdüyü çətinlikləri yaxşı başa düşür və buna ürəkdən acıyıram. Allaha təvəkkül. Allah eləsin bütün bu qəmli, ağrılı səhifələr ötüb keçsin, əvvəlki ürək açıqlığıyla görüşə, danışa, dərdləşə bilək. Mən buna inanmaq istəyirəm, inanmasan necə yaşayasan axı…

Söz-söhbətləri ürəyinə salma, hər şey keçib gedəcək, haqq öz yerini tapacaq. Əkrəm də bu müvəqqəti düçar olduğu xəstəlikdən (çünki mən bunu yalnız xəstəlik adlandıra bilərəm) tezliklə sağalıb, ötənləri qara bir yuxu kimi xatırlayacaq. Amin.

Sənə və ailənə səadət, xoş günlər arzulayıram.

Anar

18 may 1989.

Dediyim kimi, bu hadisədən sonra təxminən iki il Əkrəm katib qaldı və birlikdə normal işləməyə davam etdik.

Amma illər keçdikcə hamının yaddaşının skleroz olduğunu düşünərək hadisələri tamam başqa cür yozmağa, hətta öz çap olunmuş üzrxahlıq etirafının ziddinə uydurmalar yaymağa başladı. Mənim onu əslində qoruyub xilas etməyimi ona qarşı qəsd kimi qələmə verməyə çalışdı.

Mətbuatda, əsasən də məsələdən bixəbər rus qəzetlərində: “Anar məni məhv etmək istəyirdi” kimi sayıqlamalar çap etdirdi. “O gündən mən Yazıçılar İttifaqından üz döndərib getdim” – deyə yalan satdı. Halbuki bu hadisədən sonra dediyim kimi düz iki il Yazıçılar İttifaqının katibi vəzifəsində qaldı, IX Qurultayda çıxışına görə nümayəndələrin nifrətini qazanıb katiblikdən getməyə məcbur olana qədər.

Bu hadisələr haqqında rus qəzetlərində ötürdüyü uydurmalara biz də elə həmin qəzetin səhifələrində cavab yazdıq.

Vot, çto qovorit A.Aylisli, otveçaə na postavlennıy po dannoy teme vopros:

“Moə jiznğ oçenğ oslojnilasğ posle toqo kak moy davniy druq Anar bez moeqo vedoma sobral v Baku plenum i obğəvil menə vraqom naroda. Ə emu gtoqo ne prostil i ne prohu nikoqda, tak kak eqo deəniə v 1989 qodu çutğ ne poqubili menə, daje na fiziçeskom urovne. V gto vremə menə i moö semğö podverqali mohnomu davleniö. V dome, v kotorom ə jil, vse otnosilisğ ko mne neqativno. Ot paradnoy do moey kvartirı na stenax çernoy kraskoy bılo napisano: “Ubiraysə otsöda!”.

Ravno polovina iz skazannoqo v gtom abzaüe – otkrovennaə lojğ. Naçnem s toqo, çto nikakoqo plenuma po stolğ nikçemnomu povodu Anar ne sobiral. Dostatoçno perelistatğ qazet toqo vremeni, çtobı ubeditğsə v gtom. Nikto i nikoqda ne obğəvləl Aylisli vraqom naroda. Anar ne imeet nikakoqo otnoşeniə k eqo vzaimootnoşeniəm s sosedəmi po domu”.

Qazeta “Mir literaturı”

ноябрь-декабрь, 2007

Bu hadisələrdən deyildiyi kimi iki il sonra da katib işlədi və guya ki, “onu öldürmək istəyən” və onun bağışlamayacağı Anarla normal münasibətləri davam etdi. Demə, altdan-altdan başqa yöndə çalışırmış.

IX Qurultay ərəfəsində əvvəl gizli, sonra açıq şəkildə mənimlə mübarizəyə girişibmiş, daha doğrusu, məni devirmək əməliyyatına başlayıbmış. Qurultaya bir gün qalmış otağıma gəldi, İdarə Heyətinə Səfər Alışarlını salmağı xahiş etdi. Xahişinə əməl etdim, Səfəri İdarə Heyəti üzvləri siyahısına daxil etdik.

Elə bu vaxt divarın o tərəfində (iş otaqlarımız qonşu idi) Əkrəmlə Səfər məni yıxmaq planları hazırlayırmışlar. Bundan azı otuz il sonra xəbər tutdum. Rəhmətlik Sabir Əhmədlinin xatirələrini oxuyanda. Sabir 90-cı illərin əvvəlləri barədə yazır:

“Onda Əkrəm Əylisli də Xalq Cəbhəsinə yaxındı. İstəyirdilər ki, Yazıçılar İttifaqının üstündən qələm çəksinlər. Anarı eşiyə salsınlar və yeni, Xalq Cəbhəsinə uyarlı bir təşkilat – Xalq Cəbhəsinə sədaqətli bir yaradıcılıq birliyi yaratsınlar. Bu işi Əkrəmgil başlamışdılar. Məni də qoşmaq istəyirdilər. Yazıçılar İttifaqına hücum çəkir, Anarı, Çingiz Abdullayevi hədələyir, ultimatum verirdilər: “Çıxıb getsinlər burdan! Getməsələr, avtomat silahla gəlib əzəcəyik!”. Bir kərə Əkrəmin otağında, o da Yazıçılar İttifaqının katiblərindəndi, amma ittifaqı dağıtmaq istəyirdi, hə, onun necə bir Yazıçılar İttifaqı yaratmaq istədiklərini öyrənmək istədim. Sonra təklif etdim: “Bizim sayılan, hörmətli ədiblərimiz də orda olsunlar” İsmayıl Şıxlının, Bayram Bayramovun, İsa Hüseynovun adlarını çəkdim. Onda yeni Yazıçılar ocağı yaratmaq istəyən cavan Alışarlı incik halda mənə bildirdi: “Siz o adamların adını çəkirsiniz, biz onlardan qurtulmaq istəyirik”. Aydın oldu kimə tapşırılacaq, kim olacaqdı yeni təşkilatın üzvləri. Dəlisov, çılğın oğlanlarmı, bir sanballı əsəri, yazısı olmayan xalqçılarmı? Hər hansı yaradıcılıq ocağının başçısı hər şeydən qabaq, adlı-sanlı sənətkar, yaradıcı insan, həqiqi yazıçı olmalıydı, onu saysınlar. Elə bunun üstündə də cəbhəçilərin yeni Birlik, İttifaq yaratmaq istəkləri baş tutmadı”.

Sabir Əhmədli.

“Yazılmayan yazı” xatirə romanından.

Bundan əvvəl küçə adamlarının müxtəlif idarələrə soxulub idarə başçılarını avtomatla hədələyərək vəzifəsindən uzaqlaşdırmışdılar. Bundan ilham alaraq “mənim üstümə tankla da gəlsəydilər Anarın əleyhinə getməzdim” deyə bəyan edən Əkrəm Əylisli tankı olmadığı üçün məni avtomatla vəzifəmdən uzaqlaşdırmağa hazırlaşırmış.

2021-2022

Sözardı. Rusca yazdığım “Svet v okne” adlı məqaləm 1969-cu il yanvarın 21-də “Komsomolğskaə pravda” qəzetində dərc olundu. Bu, Əkrəm Əylisli haqqında Moskva mətbuatında çıxan ilk yazı idi. Bu yaxınlarda həmin yazını “İşıqlı pəncərə” başlığıyla dilimizə çevirdim, “Azərbaycan” jurnalında çap olundu. Yazının ardında belə bir qeyd vermişdim:

“Eh Əkrəm! Nə mənim sənə münasibətimin, nə bu məqalənin qədrini bildin. Çətin ki, sənin haqqında bir də belə səmimi yazı yazılıb və haçansa yazılacaq”.

Əkrəmin mənim ünvanıma atmacalarına cavab verməli olduğum yazılarımdan başqa, hər məqaləmdə, hər müsahibəmdə onun haqqında yalnız pozitiv fikirlər söyləmişəm. Yeni kitabımın “525-ci qəzet”də, bu gün “Ədəbiyyat qəzeti”ndə çap olunan hissələrində, eləcə də həmin kitabın başqa səhifələrində Əkrəmin 60-cı illər ədəbiyyatında böyük rolu dönə-dönə qeyd olunur. Amma…

Amma ən son müsahibələrində belə Əkrəm yenə məndən əl çəkmir. Rəhmətlik Rüstəm İbrahimbəyovla yüz dəfə cızbız yeməyi haqqında məlumat verəndən sonra Moskvada nasir kimi Rüstəmdən az tanınmadığını xüsusi qeyd edir. “Moskvada çap olunan kitablarının sayı Rüstəmin kitablarının sayından bir neçə dəfə çoxdur” – yazır.

Kitablarının sayını meyar hesab edə-edə Moskvada və müxtəlif ölkələrdə kitabları əkrəminkilərdən yüz dəfə artıq çıxmış Çingiz Abdullayevin yazıçı olmadığıyla razılaşır. Çingizi aşağılayır, ələ salır. Elə həmin müsahibədə mərhum İsa Hüseynovu dəli adlandırır, Mövlud Süleymanlını Anarın lehinə danışdığı üçün, Məmməd Orucu Anarın əleyhinə danışmadığı üçün suçlayır. Bundan sonra keçir yaradıcılığının son 20-25 ildə daimi mövzusuna:

“Deyə bilərlər ki, axı sənə nə düşüb. AYB-dən əl çəkmirsən. Sən ki, AYB üzvü deyilsən. Siz nəyə desəniz and içərəm, AYB və onun rəhbərliyi artıq illərdir ki, məni qətiyyən maraqlandırmır”.

And içməyinə içir, amma elə həmin səhifədə Yazıçılar Birliyinin bütün işlərini yamanlayır, şit-şit lağa qoyur və ömrünün əbədi nisgilini bir daha etiraf edir:

“Özlərinin dediyinə görə, bu il AYB-nin qurultayı keçiriləcək, Anar yenidən sədr “seçiləcək”. Anarın yaxşı adam və yaxşı yazıçı olması onun Yazıçılar Birliyinə 40 il rəhbərlik etmək istədiyinə nə dərəcədə haqq qazandırır?”.

Bu cavabsız suallardan sonra keçir ikinci ədəbi mövzusuna:

“Guya mən AYB-ni ona görə tənqid edirəm ki, orada “onun yerini” tutmaq istəyirəm və mənim “Beşmərtəbəli evin altıncı mərtəbəsi”ni bəyənməməyimin yeganə səbəbi bu əsərin populyarlığına qısqanmağımdır”.

Şübhəsiz, bu yeganə səbəb deyil. Elə bu barədə Əkrəmin indiki müsahibəsi ilə tanış olmağımdan çox-çox əvvəllər yazmışdım. Həmin səbəb haqqında qəzetin qarşınızdakı səhifələrində oxuyacağınıza görə heç bir əlavə etməyə ehtiyac yoxdur.

“Beşmərtəbə” haqqında yüzüncü dəfə ürəyini boşaldandan sonra deyir:

“Anarın bundan əvvəlki əsərlərini yada salın: “Ağ liman”, “Dantenin yubileyi”, “Macal”, “Əlaqə”, “Uşaqlığın son gecəsi”, “Yaxşı padşahın nağılı” – 60 illik tanışlığımız, keçmiş dostluğumuz və təmaslarımız ərzində Əkrəmin mənim hansı yazılarımı qəbul etdiyini axır ki, bildim. Amma təəssüf ki, “Uşaqlığın son gecəsi” mənim əsərim deyil, Maqsud İbrahimbəyovun ssenarisidir.

Privet, Əkrəm!

16 aprel 2022

Mənbə: https://edebiyyatqazeti.az/

Azərbaycanın Mədəniyyət və Ədəbiyyat Portal Naxçıvan Bölməsinin Rəhbəri

Sənətkarın böyüklüyü yalnız əsərlərinin dərinliyində, yüksək bədii səviyyəsində deyil.  Əgər onun yaradıcılığı cəmiyyətin həyatında mühüm rol oynayırsa, böyük bir mərhələ təşkil edirsə, mədəniyyət hadisəsinə çevrilibsə o zaman böyük sənətkar olur. Türk mədəniyyəti coğrafiyasının unudulmaz yazıçılarından  olan Çingiz Aytmatov da belə sənətkarlardandır.

  Əsində türk mədəniyyəti coğrafiyasının iki böyük Çingizi var: qərbdə Çingiz Dağcı,  şərqdə Çingiz Aytmatov. Mədəniyyətimizdə “şərq” və “qərb”in  əhəmiyyəti böyükdür.Əsrlərlə şərqdən qərbə  axınlar olub. Bu eyni zamanda Türk qövmlərinin eyni mədəni mühitdə görüşməsi deməkdir. Əgər “Əlvida Gülsarı ” və ya “Gün var əsrə bərabər ” dən başlayıb ” Badam budağından asılı bəbəklər” yaxud da “Onlar da insandı” ya qədər getsək mədəni mühitdəki o görüş  əsl mahiyyətini  qazanmış olar.

   Türk dünyasının bu gün ən böyük ehtiyacı coğrafi məsələlərə baxmayaraq, mədəni sərhədləri aradan qaldırmaqdır. Cingiz Dağcı və Cingiz Aytmatov Dunayla Sırdərya bir -birinə qovuşurmuş kimi görüşsə,  yəni siz onların əsərlərini və fikirlərini mənimsəyərək qovuşdursanız o böyük coğrafiya sözün əsl mənasında  “mədəniyyət coğrafiyası ” olar. Onlar yazdıqları əsərlərlə bir yandan həm siyasi həm də mədəniyyət tarixi olaraq böyük bir tarixi bizə xatırladır,  bir yandan da xatirələrimizin və yaddaşımızın ən ağrılı hissəsini təşkil edən türk xalqlarına qarşı törədilmiş görünməmiş qəddarlıqları dünyanın gözləri önünə sərdilər. Bu gün  mən  bu iki nəhəng sənətkardan yalnız birinin-Cingiz Aytmatovun yaradıcılığına qısa bir nəzər salmaq istəyirəm.

  Qırğızlar da belə bir deyim var : ” Canavar öz qidasını yoldan əldə edər və ya qurdu ayaqları bəsləyər.” Bizlər üçün bəslənmək M.Ə.Sabiri, C. Məmmədquluzadəni, Nizamini, Füzulini və adlarını saymaqla bitməyən başa ziyalılarımızla yanaşı Akifi,  Yəhya Kamalı və digər türk mədəniyyətini təbliğ edən yazıçıların da əsərlərini oxumaqdır. Cünki yalnız həmrəy olmaqla, eyni fikir ətrafında birləşməklə güc əldə etmək olar. Həmrəy olaraq ciyin-ciyinə verməyin nə qədər vacib olduğunu  çox aydın bir dillə izah edən məşhur deyim də söyləndiyi kimi “Tək ağacdan meşə olmaz”. Könülləri, fikirləri, hədəfləri birləşdirənlərdən olun deyə nəsihət edib atalarımız. Aytmatovun “Çingiz xanın ağ buludu” povestində buludun Çingiz xandan niyə küsdüyünü anlaya bilsək tək ağacın meşə olmayacağını daha yaxşı başa düşərik.

 Çingiz Ayıtmatovun ən bariz xüsusiyyətlərindən biri milli olanı kəşf edərək onun arxasına ümumbəşəri dəyərləri qatmasıdır. Həsrət ümumbəşəri bir duyğudur amma İssık-Göldə üzən ağ gəmidə atasının gedib gəldiyini xəyal etmək və bu xəyalın üstünə ata həsrətinin romanını inşa etmək milli duyğu yaratmaq mənasını verir. İlk orta ali təhsilini baytarlıq sahəsi üzrə alan Aytmatov öyrəndiklərini yerli mədəniyyətlə birləşdirərək  demək olar ki,bütün əsərlərində heyvan qəhrəmanlarına yer verib. ” Əlvida Gülsarı”dakı Gülsarı  (ayğır), ” Ağ gəmi”dəki Buynuzlu Maral Ana, “Gün var əsrə bərabər”dəki Qaranər ( dəvə) və Sarala (at), “Dişi qurdun yuxusu”ndakı Əkbər (qurd) və Taşçaynar (qurd) və başqa heyvanlar yazıçı tərəfindən insan qəhrəmanları qədər yaxşı tanınaraq ustalıqla qələmə alınmışdı. Onların bəziləri zəngin mifoloji arxa fona da sahibdir. Elə məhz “Ağ gəmi”nin “Buynuzlu Maral Ana”sı Qırğızıstanın dirçəliş əfsanəsindən götürülmüşdür. Əsərdə bir nağıl qəhrəmanı kimi yerləşdirilmiş Buynuzlu  Maral Ana Qırğız cəmiyyətinin dəyərlərini əks etdirən  fərdi arxetipdir. Nağılda Enasay çayı sahilində yaşayan qırğızların məruz qaldığı soyqırımdan geridə qalan biri qız və biri oğlan olan iki uşağın İssık-Göl sahillərində məskunlaşaraq yenidən Qırğız cəmiyyətini yaratmalarından bəhs edir. Burada yazıçı milli olan bir hadisəni bəzi simvollarla ümumbəşəri səviyyəyə qaldırır. Burdakı Maral obrazı azadlığı əlindən alınan türk boylarının müstəqillik simvolu olaraq qarşımıza çıxır.

 Çingiz Aytmatovun bütün dünyada geniş əks-səda doğuran “Gün var əsrə bərabər ” romanı ürəkləri parçalayan,tükləri ürpərdən bir fəryaddır. Amma ümidsiz bir çırpınış deyil,əsarətə, zülmə,sürgünə qarşı meydan oxumaqdır. Yazıçı bu romanında insanı yox sayaraq robotlaşdırmaq istəyən sistemin nə üçün çökməyə məhkum olduğunu böyük ustalıqla göstərməyi bacarmışdır. Bu əsər dövrümüzdə də öz aktuallığını qoruyub saxlayır. Çünki bu gün bir çox xalqların dilinə,mədəniyyətinə qadağalar tətbiq olunduğunu, tarixlərinin təhrif edilərək yaddaşlarının məhv edilməyə çalışıldığına şahid oluruq. Öz soyundan, kökündən, milli və mənəvi dəyərlərindən, uzaqlasdırılan xalqlar  “manqurdlaşdırılmağa” məhkum olunur. “Gun var əsrə bərabər” əsəri inkar və məhv etmə siyasəti ilə qarşı -qarşıya qalmış bütün xalqların özləri üçün nəsə tapa biləcəyi cox dəyərli romandır.

 Çingiz Aytmatovun əsərlərinin çoxunu ata yurdunun dastanlarıyla, əfsanələriylə  qidalandırıb. Onun yaradıcılığı mifoloji materiallar ilə zəngindir. Mifologiya isə xalqların əsirlərin süzgəcindən keçmiş və bir çox yönüylə mücərrəd bir hal almış subyektiv tarixidir. Aytmatov bundan uğurla istifadə etməyi bacarmışdır. O , yalnız bir Qırğız yazıçısı deyil bütün türk dünyasının unudulmaz sənətkarıdır .

 Aytmatov indi “Atabeyit” də əbədi yuxusundadır. Əsərləri isə mədəniyyət coğrafiyamızın ən parlaq məşəllərindən biri kimi fikir dünyamızı aydınlatmağa davam edir.

                                           İlahə Allahverdiyeva

                                     Naxçıvan Dövlət Universitetinin

                           “Jurnalistika ” ixtisası üzrə IV kurs tələbəsi

Hər dəfə Cavidlə bağlı yazmaq məsələsi gündəmə gəldikdə mənə elə gəlir ki, onunla bağlı artıq hər şey yazılıb… Bu düşüncələr beynimdə canlanarkən gözüm kitabxanama sataşır. Saysız-hesabsız tədqiqatlar, publisistik yazılar, bədii materiallar dəyir gözümə rəflərdə… Elə tək “Cavidnamə” kifayətdir deyə düşünürəm. Ancaq sonra deyirəm öz-özümə ki, yox yazmaq lazımdır, təkrar-təkrar Cavidi oxumaq, oxutmaq gərəkdir. Cavid əngin bir dəniz, sonsuz bir göy üzüdür… Onun əsərlərinin məna qatlarında insan həm var olur, həm yox olur… Cavid böyük bir kainatdır, oradakı hər planet Cavidin fərqli mövzularda qələmə aldığı yazılarını simvolizə edir sanki… Hüseyn Cavid zamanın fövqündə durur. Kainatın harasından baxırsan bax Cavid görünür. O, gah peyğəmbərdir, gah şeyxdir, gah sərxoşdur, gah arifdir, gah sərkərdədir, gah məcnun aşiqdir… Təbdili-libas olaraq əsər-əsər dolaşır Cavid.

Cavidin fikirləri, çözümləri, nəticələri aktualdır. Onun kədəri, sevinci, təəssüfü, şübhəsi bu gün üçün də düşündürücüdür. Şərqdə doğularaq bu torpaqdan mayalanan sənətkar, Qərbi duyur, kəşf edir, araşdırır, dərk edir. Ruhunda bəşəri fəlsəfələri daşıyır. Öz ruhunu böyük bilgi axınına açır. Qərbi gəzir, duyur, ancaq öz yurdunu, gəldiyi torpaqları hər daim dilində, beynində canlandırır. Cavidin misralarında öz Vətəninə, elinə, yoluna, amalına sayqı tendensiyası dayanır. O, bütün bilgiləri süzgəcdən keçirir. Lazımlı duru olanları təbliğ edir. Onlardan yüksək bədiiliklə bəhs edir. Cavid bütündür, onda Şərq də, Qərb də, bütün kainat da var. O, gah səmalaşır, gah bir uşağın təbəssümünə, bir qadının göz yaşınadək enir.

Qabarır, çəkilir, coşur. O, illərdir  dağları, ənginləri yırtır və bütün kainata daşır.

Şərqin ab-havasının təsvirinə həsr olunmuş əsərləri ilə yanaşı, Şərq poeziyası, xalq-aşıq şeiri ilə bağlı olan bir çox bədii elementlərə yaradıcılığında yer verən Hüseyn Cavid öz yaradıcılığında Avropa xalqlarının yaradıcılıqlarından gələn bir sıra ənənələrə də yer verir. Bu ənənələrə meylin təməli İstanbul mühitində başlayır, Avropa ölkələrinə səyahətlə dərinləşir… Ancaq Cavid hər zaman özü olaraq qalır. Özünü, təməlini, mahiyyətini qoruyur. Bu səbəbdən bu günədək təkrarsızdır. Fərqlidir. Cavid oxuyur, öyrənir, yaradır. O, arada təsirlənir də. Cavidin gücü ondadır ki, o, zamanla deyil, gələcəklə ayaqlaşır. Bu xalqa, millətə nə lazımdır yaxşı bilir. Onu  kəşf edir, oxuyur, bizə təqdim edir. Tofiq Fikrət yaradıcılığında rast gəldiyimiz portret-şeir tərzinə Caviddə də rast gəlirik. Tofiq Fikrətin “Rəsminin qarşısında” adlı şeiri ilə Cavidin “Bir rəsm qarşısında” şeiri bir-birinə oxşarlıq baxımından maraqlıdır. Lakin burada hər şairin özünəməxsus yanaşmaları da vardır:

Həzin bir çöhrə, bayğın bir nəzər,

            suzişli bir mənzər,

Geniş bir cəbhə, ülvi bir zəka,

            düşküncə bir sima.

Əvət, düşküncə bir sima

             fəqət pək nazlı, pək dilbər…

Bənim ən sevdiyim bir levhə,

            bir təsviri-pürməna.

O dalğın gözlərə baqdıqca

            ruhum eylər istela,

O gözlər hər baqışda

            fikrə yüz bin rəmz edər ima.

Fikrətin bu şeirlərindən biri, “Rəsminin qarşısında”dır:

Sen daima önümde o taştan sükunete

Yaslanmış intibah-ı samutunla hilkate

Bir şeyler anlatır gibi Durdukça,

ben biraz gücenir raz-ı fıtrate.

Cavidin bütün əsərlərilə bağlı müxtəlif zamanlarda fikir bildirsəm də, məni janr etibarilə liro-epik poema olan “Azər” xüsusilə düşündürür. Bu əsər Cavidin Şərqə və Qərbə baxışlarını özündə əks etdirir. O, Almaniyada olarkən yazmağa başladığı  poemada öz fikirləri ilə yanaşı, şahidi olduğu hadisələri də Şərq-Qərb müstəvisində təhlil edir. Ağsaçlı bir professor, parisli bir lisancı

“Tısbağalar belə bizdə musiqidən zevq alır.

Sizdə nasıl, bu sınaqlar varmıdır?”.

Azər gülüb “Xayır!” dedi:

“Bizdə deyil tısbağa, İnsan belə görməz bu zevqi əsla!

Hüseyn Cavid Şərqdə nə görmək istəyirdi? İntellektuallıq, anlayış, inteqrasiya gücü, arzusu, özünə sayqı… “Məsəla ingilizləri alalım: onların ötədən bəri, cihangiranə bir əməl arqasınca qoşmaları, hər yerdə nüfuz qazanıb da hər ölkədə rol oynamaları, siyasi qüvvətlərə mədyun olduğu kibi, fəlsəfi, ədəbi təsirlərdən də varəstə deyildir. İngilizlər məğrurdur, soyuqqanlıdır, düşüncəli və durbindir. Əlbəttə, bunlar, bu sifətlər, mühitə, milli ruha, milli tərbiyəyə race sifətlərdir. Lakin Şekspir kibi dahilərin əməlpərvər, aləmşümul əsərləri, Herbert Spenser kibi böyük filosofların nüfuzlu, mətin, sarsılmaz və kəskin fəlsəfələri, şübhəsiz ki, hər ingilizdə, bütün xalq ruhunda böyük və səmimi bir təsirə malikdir. Fransanın da Jan Jak Russo kibi həssas və məriz bir ruha malik olan filosofları, bir taqım xəyalpərəst, hoppa şairləri bə’zi əxlaqsız, modaçı romançıları, şübhəsiz ki, fransız həyatına, fransız mühitinə tə’sir etməmiş deyildir. İtaliyaya gəlincə, əski italyanlarla işimiz yoq”…

Hüseyn Cavid eyni zamanda aşağıdakı misralarla Avropanın ziddiyyətli mühitini də göz önünə sərərək, Avropanın öldürücü təsirini ideallaşdırmırdı. O, sanki hər mühitdə olan müsbət tərəfləri qavramaq lazım olduğunu bildirir. Hüseyn Cavid bu mühitlərdə olan müsbət keyfiyyətləri mənimsəmənin yollarını göstərir. Cavid Qərbin Şərqi sürüklədiyi fəlakətlərdən bəhs etməyi də unutmurdu:

O məhsullu Şərqin halı pək səfil…

Öylə yoqsul var ki, ot yeyib yaşar.

Fəqət burda yalnız insanlar deyil,

Tısbağalar belə eşqindən coşar.

Çoq düşündüm bunu dəmindən bəri,

Hər zevqi bir acı bəslər, düşünsən!

İştə Qərbin azğın səadətləri

Alır qida Şərqin fəlakətindən…

Eşsiz bənzətmələri ilə Cavid bu gün də aktualdır, bu gün də bizi həyəcanlandırmağı, hayqırtmağı və susdurmağı bacarır. Bu gün də duyduğumuz təəssüfü

Get, gülüm, get, gözəlim!

Başqa bir aşiq ara, bul!

Duydum artıq sənin eşqindəki məna nə imiş!

deyərək bağıra bilirik…

Bu gün də

Həzz etmədim firqədən, cəmiyyətdən,

Zevq alamam hərbdən, siyasətdən,

Bir şey duymam fəlsəfədən, hikmətdən,

Mənim ruhum gözəllikdir, sevgidir

– deyərək arxamızı dönüb gedə, təkrar qayıdıb sevə bilirik… qansız yağıya

Yurdumuzu çignəyən

Sayqısız hər kim olsa.

İnan ki, çoq sürmədən,

Diz çökəcək qarşıda.

Bizdə dəmir biləklər,

Çəlik qollar az deyil;

Saldırıcı, hünərvər

Mərd oğullar az deyil

– misraları hayqıra bilirik….

Bu gün də biz əslində Cavid dili ilə danışırıq. Cavid şeir, dram, ədəbiyyat fəlsəfə yox, öz dilini yaradıb. Bizlər, hansı ki, bu yolun gerçək yolçuları – Azərlər, Afətlər, Ariflər, Elxanlar, Şəmsalar, Sənanlar, İsmətlər, Cavidanə sevir, Cavidanə yaşayır, Cavidanə susuruq…

Mənbə: https://edebiyyatqazeti.az/

Yeniyetməydik, gənc idik, biləndə ki, filankəsin  40, ya 50 yaşı var, sanki qədim, hansısa uzaq dünyadan əks-səda eşitmiş kimi birtəhər olurduq. İndi Arif Buzovnalının 50 yaşı tamam olur. “Necə keçdi bu illər?” – cavab almaq üçün vermirəm sualı. “Necə tez keçdi bu illər?” – bu sual da təəssüf və cavab üçün deyil. Eləcə Arifi düşünə-düşünə özümlə danışıram.

Buzovna sözü (bəlkə də daha çox səslənişi) mənimçün yeganə yer adı və sözdür ki, şeirlə bağlıdır, çox sevdiyim şeirin bir parçasıdır, lap dəqiq desəm, uşaqkən unudulmaz Mikayıl Müşfiqin “Yenə o bağ olaydı” şeirini eşidəndə (!) bu sözün yer adı olduğunu bilmirdim; sonradan biləndə isə yenə ilk səsləniş və ilk təəssürat ötüb-keçmədi. Odur ki, 50 yaşını qeyd etdiyimiz dostumun adı, təxəllüsü onu şəxsən tanımayanda belə şeir parçası olub mənim üçün və şairliyi məndə həmişə təbii hadisə təəssüratı yaradıb.

***

Arif Buzovnalı oxunmaq, yadda qalmaq kimi “klassik nigarançılığı olmayan” çağdaş şeirimizin görkəmli təmsilçisidir. Mənə görə klassik ədəbi ənənələrin təkrarsız davamçısı, o böyük şairlərimizin, qəzəlxanlarımızın yadigarıdır.

Arifa, bilməsə də özgəsi, dostlar biləcək,

Qədrini bir necə beytə sığışan arzuların.

Arifindir. O Arifin ki, öyrəndiyi ustadlar kimi yaxşı bilir:

Hər hərfin öz ahəngi olur sözdə, unutma

Hər kəlmədə vardır çəki, bihudə danışma…

Arif Buzovnalı indi təkcə ustad qəzəlxan deyil. O, indi klassik ədəbi irsin təfsirçisi, yorulmaz təbliğçisi, şeirşünasdır. Azərbaycan Yazıçılar Birliyi Xəzər bölməsinin sədridir və bu məqamında onlarca gənc şairin, əruz aşiqlərinin, qəzəl müəlliflərinin müəllimidir. Hər həftə, hər ay təşkil olunan, özü də təşkil olunmaq xətrinə təşkil olunmayan, təblə, çoşqun şeir havasıyla dolu şeir məclislərinin mərkəz nöqtəsi, ilhamvericisi, aparıcısıdır.

Arif Buzovnalı, adı çəkiləndə ehtiram edilən, haqqında ciddiyyətlə söz edilən bir ədibdir – bunu mən dəfələrlə Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin rəhbərliyi ilə söhbətlərdə də, həmkarlarımızın iştirakıyla fərqli şeir məclislərində və dostanə yığıncaqlarda da sezmişəm.

Yol-yoldaşı olmuşuq. Dəfələrlə geniş, əhatəli söhbətimiz olub. Klassik, milli ədəbiyyatdan da, dünya, xüsusən rus ədəbiyyatından, şeirindən də, elə dünyanın özündən, “gərdişi-dövrani kəcrəftar”dan da danışmışıq… dindən, irfandan və daha nələrdən. Arif Buzovnalı yaxşı, layiqli tərəf müqabilidir.

***

Şuşadakı ikinci günümüzdü. “Qarabağ” ötelinin qarşısındakı parkda II Vaqif Poeziya Günləri çərçivəsində təşkil olunan ilk tədbir, rəsmi kitab təqdimatları bitmişdi. Kiçik bir fasilə elan olunmuşdu deyə, hərə bir tərəfə dağılmış, Arif də öz otağına qalxmışdı. Parkdakı kitab köşklərinin birinin qarşısında musiqi çalınır, muğam-təsnif səsi gəlirdi. Gülyanaq xanımdı oxuyan. Həmkarlardan biri terrasdan Arifə zəng elədi, dedi ki, aşağı düşsün, bir az gəzişək. Az sonra Arif düşdü: – Mürgü aparmışdı məni, səs eşidirdim, elə bilirdim radiodur oxuyan, pəncərə açıqdı, sonra başa düşdüm ki, Gülyanaq xanımdı… Gedim təşəkkür edim… – dedi. Təvazö göstərib oxunan qəzəlin ona aid olduğunu söyləməsə də, biz bunu bilirdik.

Sonradan məlum oldu ki, Arif ora yaxınlaşar-yaxınlaşmaz  Gülyaz xanım bacısı Gülyanaq xanıma: – Bax, səhərdən qəzəlini ifa etdiyin şairdir, Arif Buzovnalı, – deyibmiş Arifi təqdim eləyərək. Yoxsa, ifaçı onu  tanımayacaqmış… Maraqlı, gözəl hadisədir: səni şeirinlə tanıyırlar.  Sağkən belə bir hadisəyə şahidlik eləmək hamının nəsibi olmaz. Ümumiyyətlə isə şairin taleyi yox, şeirin taleyidir ədəbiyyat və ədəbiyyat tarixi. Eləcə də Arif Buzovnalının şeirlərinin.

Çox yaşa, dostum!

Mənbə: https://edebiyyatqazeti.az/

2014-2022-ci illərdə tərcümə işinin vəziyyəti: Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin nəşrləri əsasında

Əvvəli burada

Gerçəkləşdirilən layihələr çərçivəsində (Rusiya Yazıçılar Birliyi ilə imzalanan “Əməkdaşlıq Memorandumu” və Monteneqro yazıçıları ilə razılaşma əsasında) Mərkəz “Ədəbiyyat qəzeti” və “Ulduz” jurnalında “Rusiya” “Moldoca” və “Monteneqro” xüsusi buraxılışlarını hazırlayıb. Azərbaycan – Monteneqro Mədəni və İqtisadi Mərkəzinin iştirakı, tövsiyyələri ilə hazırlanan “Monteneqro” buraxılışında (“Ulduz” jurnalı) “poeziya” bölməsində Slobodan Vukanoviç, Miraş Martinoviç, Boris Yovanoviç, Bojidar Proroçiç, Lena Rut Stefanoviç və Tanya Bakiçin şeirləri, “nəsr bölməsində” isə Borislav Çimeşa, Faiz Softiç, Boqiç Rakoviç, Nataşa Rakoçeviç Juriç və Blaqoye Vuyusiçin hekayələri (tərcüməçilər Səlim Babullaoğlu, Elxan Zal, Fərid Hüseyn, Qismət Rüstəmov, Məqsəd Nur, Alpay Azər, Dürdanə İbrahimova və Nəcibə Bağırzadədir) yer alıb.

“Ədəbiyyat qəzeti”ndə yer alan “Çağdaş rus ədəbiyyatı” xüsusi buraxılışında isə on rus müəllifinin – N.İvanov, S.Qlovyuk, S.Makarova, V.Kiryuşin, Y.Kozlov, İ.Kovalyova, V.Latınin, A. Vitakov, A.Yexalov və A.Trapeznikovun şeir və hekayələri dərc edilib.

Bu yerdə “Ədəbiyyat qəzet”i və “Ulduz” jurnalına Mərkəzlə mütəmadi əməkdaşlığına görə təşəkkür etmək istərdim.

Öz növbəsində “Dni literaturı” qəzeti “Çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatı” xüsusi buraxılışı nəşr edib və Rusiya Yazıçılar İttifaqı İdarə Heyətinin sədri Nikolay İvanovun “ön sözü” ilə açılan nəşrdə, “esse” bölümündə Anar və Azər Turanın məqalələri, “nəsr” bölümündə Kamal Abdulla, Çingiz Abdullayev, Əjdər Ol, Məqsəd Nur, Novruz Nəcəfoğlu və Ülviyyə Tahirin hekayələri, “poeziya” bölümündə Firuzə Məmmədli, Leyla Əliyeva, Qismət, Fərid Hüseyn, Alik Əlioğlu, Səxavət Sahilin şeirləri, “ədəbiyyatşünaslıq” bölümündə isə akademik İsa Həbibbəyli və filologiya elmləri doktoru Elnarə Akimovanın tənqidi məqalələri yer alıb.

İkinci istiqamət üzrə də AYB Bədii Tərcümə və Ədəbi Əlaqələr Mərkəzi məruzə dövründə bəzi işləri görməyə çalışıb, coxsaylı təşəbbüslər edib, bir çox layihələri həyata keçirib ki, elə indicə haqqında danışdığım “Dni literaturı” qəzetinin “Çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatı” xüsusi buraxılışı məhz bu yöndəki işlərə aiddi. Amma daha başqa layihələr barədə danışmaq istərdik.

Əvvəla, mərkəz Ukrayna (“Vsesvit” jurnalı), Rusiya (Yazıçılar İttifaqı), Serbiya (Yazıçılar Birliyi), Moldova (Yazıçılar Birliyi), Oman ( Mədəniyyət Klubu) və İranın (Mədəniyyət Mərkəzi), habelə müxtəlif ədəbiyyat qurumları – yazıçılar təşkilatları, mədəniyyət-sənət assosiasiyaları, jurnallarla “əməkdaşlıq sənədi” imzalayıb. Ölkəmizin Rusiya, Ukrayna, Moldova və Serbiyadakı səfirlikləri, adıçəkilən ölkələrin ölkəmizdəki səfirlikləri və mədəniyyət müəssisələri, Azərbaycan-Monteneqro İqtisadi və Mədəni Mərkəzi, Moldova Azərbaycanlıları Konqresi, Azərbaycan-Rusiya Mədəniyyət və Həmrəylik Mərkəzi, Bakı Yunus Əmrə İnstitutu, Ukrayna Azərbaycanlıları Birləşmiş Diasporu ilə əməkdaşlıq edib. Azərbaycan Mədəniyyət Nazirliyi, Milli Məclisin Mədəniyyət Komitəsi, Beynəlxalq Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondu, AMEA Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutu, Diasporaya Dəstək Fondu ilə fəaliyyətini əlaqələndirib. Milli ədəbiyyatın təbliği istiqamətində bu qurumlarda əksər hallarda tövsiyyə səciyyəli, bəzən isə təşkilati dəstək alıb.

Bu səbəbdəndir ki, məruzə dövründə Ukraynanın məşhur “Vsesvit” tərcümə jurnalı özünün bir sayını (özü də özünün yubiley sayını) bütünlüklə Azərbaycan ədəbiyyatına həsr edib, həmin sayda 62 azərbaycanlı yazıçı və şairin əsərinə yer verib və bu xüsusi sayı 2015-ci ildə Ukrayna Xarici İşlər Nazirliyində azərbaycanlı ədiblərin iştirakı ilə təqdimatını gerçəkləşdirib.

Yaxud, Moldovada 30-dan artıq nasiri əhatə edən “Azərbaycan nəsri antologiyası” çap olunub, 2018-ci ildə “Moldovada Azərbaycan Ədəbiyyatı Günləri” çərçivəsində digər nəşrlərlə yanaşı həmin kitabın təqdimatı gerçəkləşdirilib.

Bədii Tərcümə və Ədəbi Əlaqələr Mərkəzinin iştirakı və adı yuxarıda keçən strukturların dəstəyi ilə Bakıda Ukrayna, Moldova, İran ədəbiyyatı günləri təşkil edilib, 8 ölkədən 12 ədəbiyyatçının iştirakı ilə “I Bakı Beynəlxalq Poeziya Festivalı” keçirilib.

Onlarla ədibimizin kitabları və əsərləri Polşa, Ukrayna, Rusiya, Türkiyə, Moldova, Gürcüstanda nəşr edilib, onların sırasından bir çoxunun müxtəlif formatlı beynəlxalq ədəbiyyat tədbirlərində iştirakı təmin edilib.

“Nəsimi ili” çərçivəsində dahi şairimizin qəzəl və rübailəri ilk dəfə olaraq rumın dilinə tərcümə edilərək Moldovada nəşr edilib və nəşrin təqdimatı Kişineuda gerçəkləşib.

“Azərbaycan qadın şeiri antologiyası” ingilis və italyan dillərində nəşr edilib ki, mərkəz bu nəşrin hazırlanmasında iştirak edib.

Yaxud 2020-ci ildə, pandemiyanın tüğyan etdiyi bir vaxtda “Evdə qal” kampaniyası çərçivısində 20 ölkədən 24 şairin iştırakı ilə onlayn poeziya festivalı gerçəkləşdirib və tanımış şairlər videoformatda öz şeirlərini oxuyublar ; layihə Azərbaycan Dövlət Televiziyası və Real TV ilə birgə gerçəkləşidirilib.

Azərbaycan ədəbiyyatının və ədiblərinin xaricdə tanıdılması, təbliği işləri çərçivəsində Mərkəzin gerçəkləşdirdiyi xüsusi bir layihənin üzərində dayanmaq istərdik. Bu da qardaş Tükiyə ədəbi mühitinin özünəməxsus dəsti-xətti ilə seçilən tanınmış “Təmrin” dərgisi ilə Mərkəzin ortaq nəşrləridir. Belə ki, “Təmrin” dərgisi son 2 ildə görkəmli Azərbaycan ədibləri və maarifçilərinə həsr edilmiş xüsusi buraxılışlarını hazırlayıb. Bu sırada Mirzə Fətəli Axundov, Mirzə Ələkbər Sabir, Mikayıl Müşfiq, Rəsul Rza, Bəxtiyar Vahabzadə, Anar, Şirməmməd Hüseynov, Nurəngiz Gün və Çingiz Abdullayev və başqa həm klassik, həm də çağdaş ədib və aydınlarımızın adı var. Hər bir sayı müəlliflərimizi Türkiyə ədəbi mühitində tanıtmaq üçün xüsusi əhəmiyyətə malik ciddi mənbə olan bu buraxılışlar millət vəkili Cavanşir Feyziyevin dəstəyi, tərcüməçilər Ömər Küçükməhmədoğlu və Abdulqədir Özqanın zəhməti, naşir və ədəbiyyatımızın dostu Şərəf Yılmazın sayəsində, Bəxtiyar Səlimovun iştirakı ilə hazırlanıb.

Məruzə dövrü Azərbaycan tarixinin şanlı səhifəsi olan 44 günlük Zəfər savaşına təsadüf elədi və biz az əvvəl “Dünya ədəbiyyatı” dərgisinin nəşriyyat planlarından bəhs edərkən biz bu barədə danışdıq. Amma Zəfər tariximizlə bağlı Mərkəzin bilavasitə iştırakı ilə hazırlanan və xaricdə nəşr edilən daha iki nəşr barədə də danışmaq istərdik. İlk nəşr Ukrayanada, Dmitro Buraqo Nəşriyyat Evində gerçəkləşdi. Ukraynadakı səfirliyimiz, səfir və Xalq yazıçısı Elmira Axundovanın təşəbbüsü, eləcə də Azərbaycan Respublikasının Xarkovdakı fəxri konsulu Əfqan Salmanovun dəstəyi ilə yazıçılarımızın Qarabağ mövzusuna həsr edilmiş roman, povest və hekayələrin toplandığı “Bayraqdar” antologiyası işıq üzü gördü.

Antologiyada Xalq yazıçısı Elçinin, Məmməd Orucun, Azər Abdullanın, Elçin Hüseynbəylinin, Günel Anarqızının, Vaqif Sultanlının, Kamran Nəzirlinin, Samirə Əşrəfin və Mirmehdi Ağaoğlunun əsərləri yer alıb. Elmira Axundovanın geniş və məzmunlu “ön söz”ü ilə açılan antologiya Bədii Tərcümə və Ədəbi Əlaqələr Mərkəzində tərtib edilib. 2020-ci ilin son günlərində işıq üzü görən kitabın bir neçə ay sonra Kiyevdə təqdimat mərasimi də baş tutub.

Daha bir kitab isə lap bu günlərdə işıq üzü görüb və cari ilin may ayının 28-də Monteneqroda, Podqoritsa şəhərində təqdim edilib. Mərkəzin iştirakı və tövsiyyələri ilə tərtib edilən “Qarabağ: Tale hekayələri” adı ilə Monteneqro dilində nəşr olunan topluya Xalq yazıçısı Elçin, Azər Abdulla, Vaqif Sultanlı, Elçin Hüseynbəyli, Kamran Nəzirli, Günel Anarqızı, Şərif Ağayar, Ataqam, Mirmehdi Ağaoğlu və Xəyyam Rəfilinin hekayələri daxil edilib. Kitab Podqoritsa şəhərində fəaliyyət göstərən Azərbaycan – Monteneqro Mədəni və İqtisadi Mərkəzinin iştirakı və Azərbaycan Diasporuna Dəstək Fondunun köməyi ilə ərsəyə gəlib. Dragana Pantoviçin tərcümə etdiyi toplunun tərtibçisi və “ön söz”ün müəllifi Səlim Babullaoğlu, məsləhətçiləri Azərbaycan – Monteneqro Mədəni və İqtisadi Mərkəzinin direktoru Seyran Mirzəzadə, tərcüməçi və şair Bojidar Proroçiçdi.

Yeri gəlmişkən, son olaraq Mərkəzin bir neçə işini də qeyd etmək lazımdır. Onlardan biri yenə də Azərbaycan – Monteneqro Mədəni və İqtisadi Mərkəzinin iştirakı və dəstəyi ilə hazırlanan “Müasir Azərbaycan ədəbiyyatı” antologiyasıdır ki, “nəsr” bölümünə Anar, Çingiz Abdullayev, Əyyub Qiyas, Məqsəd Nur, İlqar Fəhmi və Müşfiq Xanın hekayələri, “poeziya” bölümünə isə Nurəngiz Gün, Vaqif Səmədoğlu, Elxan Zal Qaraxanlı, Rəşad Məcid, Qulu Ağsəs, Nigar Həsənzadə, Leyla Əliyeva, Qismət Rüstəmov, Fərid Hüseyn və Şəhriyar Del Geraninin şeirləri daxil edilib.

Mərkəzin rusiyalı və ukraynalı tərəfdaşları ilə lap bu günlərdə gerçəkləşdirdiyi son iki layihə barədə də danışaq. Birinci, Moskvada nəşr olunan “Müstəqillik illəri Azərbaycan nəsri” antologiyasıdır. Akademik İsa Həbibbəylinin “giriş sözü” ilə açılan antologiyaya Anar, Elçin, Kamal Abdulla, Çingiz Abdullayev, Afaq Məsud, Seyran Səxavət, Əjdər Ol, Elçin Hüseynbəyli, Rəşad Məcid, Meyxoş Abdulla, Məqsəd Nur, İlqar Fəhmi, Varis, Alpay Azər, Şərif Ağayar və Mirmehdi Ağaoğlunun hekayələri daxil edilib.

İkincisi isə Ukraynanın daha öncə adını xatırlatdığım “Vsesvit” tərcümə jurnalının bir neçə gün əvvəl işıq üzü görmüş (müharibə səbəbindən jurnal nəşr olunmurdu) sayında Rəsul Rza, Vaqif Səmədoğlu, Nurəngiz Gün və Qulu Ağsəsin şeirlərinin dərc olunmasıdır ki, bu işdə də ədəbiyyatımızın dostu, daimi tərəfdaşımız, tanınmış ukraynalı ədəbiyyatşünas və tərcüməçi Dmitro Drozdovskinin əməyi var.

Əziz dostlar, dəyərli həmkarlar!

Məruzə sona yaxınlaşır və bir vaxtlar yazaçı, jurnalist Sərdar Aminlə söhbətimizin bir fraqmentini xatırlayıram. Ünvalanan suallardan biri belə idi : “Ədəbiyyat mübadiləsi, ədəbi əlaqələr zamanı yəqin ki, bəzi reallıqlar sizə aydın olur. Hansı ölkədə Azərbaycan ədəbiyyatına marağın, gözləntinin daha artıq olduğunu müşahidə etmisiniz?” Cavabı azacıq redaktə ilə yenidən sizin üçün səsləndiririk: “Dünyada “İngilis ədəbiyyatı” adlı bir kateqoriya mövcuddur. Məsələn, Rusiyada onminlərlə oxucu bu ədəbiyyatın çağdaş bədii nümunələrinin rus dilinə tərcüməsini gözləyir…Amma Azərbaycan ədəbiyyatını gözləyən hansısa ölkə oxucusu, toplumun olduğunu güman etmirəm. Yox, bu qətiyyən o demək deyil ki, bizdə yazılan bədii mətnlərin səviyyəsi aşağıdır. Məşhur bir düstur var: “Sənətin, sənətkarın taleyini çox vaxt dilin taleyi həll edir”. Təbii ki, yaranan mətnlərin də. Deyirlər Tolstoyu rus imperiyası həm də süngülərinin ucunda aparıb dünyaya. Və eyni zamanda biz özündən müştəbehliyi, ölkəmizin, dilimizin mövqeyindən, taleyindən hər hansı şikayəti də istisna eləmək istərdik. Amma bilməliyik ki, böyük dövlətlər həm iqtisadiyyatlarını, həm də sənətlərini bir kateqoriya halına gətirməyi bacarıblar. Böyük dövlətlər bu sahədə çox irəlidədir. Biz hələ ki, bunu bacarmamışıq. Bəli, biz həm də Azərbaycan avtomobilini də yarada bilməmişik ki, hansısa ölkədə bizim avtomobilmizi gözləyən insanlar olsun. Bununla yanaşı, biz Ukraynada və digər MDB ölkələrində zövqünə inandığımız insanlar tərəfindən Azərbaycan ədəbiyyatının, şeirinin, kinosunun təqdirlə qarşılandığını görmüşük. Hətta bəzilərinin “bizdə bu cür filmlər çəkilmir”, “bizdə təəssüf ki, belə şeirlər yazılmır”, – dediklərini də şəxsən mən eşitmişəm. Hətta mən fərdi və kollektiv fəaliyyətimiz çərçivəsində dəfələrlə həm klassik, həm də çağdaş yazıçılarımızın, şairlərimizin mətnlərini yolladığım xarici ünvanlardan müsbət rəylər almışam. Amma ölkə ədəbiyyatının dünyaya çıxması çox ağır mexanizmdir və ağır məsələdir. Bu, bir az da siyasi məsələdir…”

Bu fikirlərə hər hansı xüsusi əlavə etmədən bir şeyi bildirmək istəyirik ki, AYB Bədii Tərcümə və Ədəbi Əlaqələr Mərkəzi milli ədəbiyyatımızı təbliğ işində dünya ədəbiyyatları tarixində sınanmış daha bir üsuldan da istifadə edib bu dövrdə. Belə ki, mövcud praktikalarda çağdaş milli ədəbiyyatların istedadlı və görkəmli nümayandələrinin adına beynəlxalq ədəbiyyat mükafatları və müsabiqələri təsis etmək, dünya yazarlarını bu prosesə cəlb etmək, sonradan isə həmin ədiblər vasitəsilə ən azı həmin ədibin yaradıcılığını tərcümə və təbliğ edə bilməkdir.Təbii ki, söhbət ünvanların və adına mükafat təsis edilən milli ədiblərin ciddiliyi halında mümkündür. Elə bu məqsədlə biz Həsən bəy Zərdabi İrs Mərkəzi ilə bərabər “Nurəngiz Gün Beynəlxalq Şeir Ödülü” təsis etdik və mükafatı 2020-ci ildə, sentyabırn 21-ində, XX əsrin II yarısı Azərbaycan şeirinin ən güclü poetik səslərindən olan unudulmaz Nurəngiz Günün doğum günündə “Poetik uğurlarına və ədəbi prosesə töhfələrinə görə” formulu ilə İtaliyadan Laura Qaravaglia, Türkiyədən Gülsüm Cengiz, Özbəkistandan Xasiyyət Rüstəmova, Moldovadan Nikolae Spetaru, Monteneqrodan Bojidar Proroçiç kimi tanınmış, ciddi ədəbiyyatçılara təqdim elədik. Həmin ədiblər də öz növbəsində həm Nurəngiz Günün yaradıcılığına, həm də bütövlükdə çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatına diqqət ayırdılar, şairənin mətnlərini və haqqında yazılanları beş dilə – türk, italyan, monteneqro, rumın və özbək dillərinə çevirərək Türkiyədə “İnsancıl” dərgisində, İtaliyada Komo Beynəlxalq Poeziya Evinin saytında, Kişineuda “Revista Literaru” qəzetində, Monteneqronun www.montenegrino.net, www.skalaradio.net və başqa məşhur saytlarda, Özbəkistanda nəşr olunan “Kitab dünyası” qəzetində çap etdirdilər. Eyni zamanda biz adıçəkilən şairlərin poetik mətnlərini şairənin öz şeirləri açılan “Nurəgiz Gün Beynəlxalq Poeziya Ödülü”nün ilk antologiyasına daxil etdik.

Mükafatlardan söz düşmüşkən, 2019-cu ildə Prezident İlham Əliyevin sərəncamı ilə görkəmli ictimai xadim, siyasətçi, jurnalist, pedaqoq, yazıçı, türkoloq Əhməd bəy Ağaoğlunun 150 illik yubileyi qeyd olundu. Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin rəhbərliyi Bədii Tərcümə Mərkəzinin təşəbbüsü ilə Azərbaycan ədəbiyyatının xaricdə təbliği ilə məşğul olan, eləcə də dünya ədəbi nümunələrini dilimizə çevirmiş, həmçinin ədəbi əlaqələr sahəsində mühüm işlər görmüş bir qrup tərcüməçi, naşir və ədibə XX əsr Azərbaycan siyasi fikrində dərin iz qoymuş mütəfəkkir Əhməd bəy Ağaoğlunun adını daşıyan diplom və pul mükafatı təqdim elədi. Mükafatçılar sırasında filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Məsiağa Məhəmmədi, prof. Cavanşir Yusifli, ədəbiyyatşünas, tərcüməçi Seyfəddin Hüseynli, Azərbaycan ədəbiyyatı nümunələrinin polyak dilinə tərcüməsinə görə tərcüməçi İlahə Kərimova və Azərbaycan ədəbiyyatı nümunələrinin İranda təbliği və nəşri işinə görə naşir Səid Muğanlı da vardı.

“Son söz yerinə”

Bəzən haqlı-haqsız, yerli-yersiz “tərcümə ədəbiyyatı”nın vacibliyi dartışılır, xeyli, yalnışlığı səbəbiylə cavabı olmayan “bu lazımdırmı?”, “nəyə lazımdır?” kimi suallar verilir. İndi əlbəttə bu sualların cavab axtarışına çıxmaq vaxtı deyil. Amma bir informasiyanı diqqətinizə çatdırmaq istəyirik. Rusiyanın İndividuum nəşriyyatı ingilis iqtisadçısı Deniel Sasskindin süni intellekt dövründə əməyin avtomatlaşdırılması ilə bağlı 350 səhifəlik əsərini insan iştirakı olmadan, Yandex/Perevodchik alqoritminin köməyi ilə 40 saniyəyə çevirib. Kitabın adı belədir “İşsiz gələcək” (“Buduhee bez rabotı”). Düzdür, sonradan kitab üzərində redaktor da çalışıb. Biz “süni intellekt”in insanı sürətlə sıxışdırdığı bir dövrə qədəm qoymuşuq. Hərçənd düşünürük ki, bu süni intellekt bədii mətnlərə də baş vuracaqsa, fikrimizcə ən uğurlu bədii tərcümələr və yazılar “orta səviyyəli bədii stilizasiyadan”, təqliddən o yana keçməyəcək. Doğrudur, deyə bilərsiz ki, təqlid və stilizasiya onsuz da var, qaçılmazdır və biz də razıyıq, həm də bu məsələyə “cərəyan və “izm”lərin səthi anlaşılması və milli ədəbi mühitə idxalı”ndan danışarkən ötəri də olsa toxunduq.

Amma bədii ədəbiyyat, bütün formal tərəfləri öz yerində, ilk növbədə əllə toxunulması mümkün olmayan insan ruhunun və ağlının inikasıdır. Məhz bu ruh və ağıl həm yazmağa, həm yazılanları çevirməklə anlamağa, daha başlıcası yazılanların arasından doğrunu və lazım olanı seçməyə bizə imkan verən yeganə vasitədir. Mətn həmişə keçmişdədir, gözəl keçmişdə və tərcümə işi bizə o gözəl keçmişə gələcək naminə düzgün baxmağa imkan verən işdir. Əks təqdirdə nə yazmağın, nə də tərcümə işinin bir mənası olardı. Adi arifmetik hesablamaya görə ən uzunömrlü insan belə, həyatı boyu 45 mindən artıq kitab oxuya bilməz, dünyada isə – google-un hesablamalarına görə – hər il 130 milyon adda kitab nəşr edirlir; düşünürük ki, bu rəqəm ən azı 5 dəfə çoxdur, çünki mövcud hesablamalar İSBN-i olan və beynəlxalq şəbəkələrdə qeydiyyata düşən kitablar əsasında aparılıb.

Qarşıda duran mühüm vəzifələrdən birincisi də “düzgün kitabları” müəyyənləşdirməkdir.

Biz bu məruzəni hazırlayarkən bir qrup tanınmış ədib və tərcüməçilərimizə hansı müəlliflərin əsərlərini əsaslı tərcümə etməli olduğumuzla bağlı sorğu göndərdik. Sağ olsunlar, Əsəd Cahangir, Seyfəddin Hüseynli, Qismət, Nadir Qocabəyli, Rasim Qaraca, Etimad Başkecid, Əyyub Qiyas və Aqşin Yenisey sorğumuzu cavablandırdılar və sorğumuza cavabları əsasında belə bir siyahı tərtib elədik: ” Rene Genon, Yulius Evola, Daniil Andreyev, Frityof Şuon, Delez Qvattari, Zizek Slavoj, Marsel Prust (çevrilməmiş əsərləri) , Edvard Taylor, Andre Jid, Tomas Bernhard, Otto Veyninger, Mişel Fuko, Rolan Bart, Jak Derrida (çevrilməmiş əsərləri), İtalo Kalvino və Milan Kunderanın (çevrilməmiş əksər romanları, esseləri), Cozef Konrad, Henri Ceyms, Robert Müzil, Ford Medoks Ford, Jorj Perek, Cefri Yevgenides, Conatan Safran Foyer, Mark Danielevski, Ezra Paund, Derek Uolkott, Ted Hyuz, Oktavio Pas, Filip Larkin, İosif Brodski, Çeslav Miloş, Rene Jirar, Harold Blum, Teodor Adorno, Ziqmunt Bauman, Susan Sontaq, Terri Eaqlton, Henri Miller, Ulyam Preskot, Osvald Şpenqler, Con Milton…”

Biz siyahını tam şəkildə vermirik. Hələ 2004-cü ildə tərcümə ilə bağlı ilk dəfə məruzə edəndə bu yuxarıda sadalanan müəlliflərin bir çoxunun adını eyni siyahıda çəkmiş və belə bir fikir səsləndirmişdik: “…Amma “Uliss” (Ceyms Coys) dilimizə hələ də çevrilməyib. Bir az keçsə biz romanın romanın dilimizə tərcümə olunmamasının 100 illiyini də qeyd edə bilərik…”. Həmin o “bir az”, 18 il keçib artıq və biz 101 illiyi böyük təntənə ilə qeyd etməyə hazırlaşmalıyıq.

22 iyun, 2022-ci il

Mənbə: https://edebiyyatqazeti.az/

Layihənin istiqaməti: Azərbaycanın dövlətçilik tarixinin, milli adət-ənənələrinin, elm və mədəniyyətinin təbliği
Murad Kövrək (Murad Əli oğlu Sarıyev) 1952-ci il iyulun 7-də Borçalıda – Bolnisi rayonunun Dəllər (Muşevani) kəndində anadan olub. Burada orta məktəbi bitirib. Ustad aşıq Hüseyn Saraçlının sonuncu şəyirdidir. Bu gün dədə-baba aşıqlarını xatırlayanda ilk növbədə yada düşənlərdən biri də Kövrək Muraddır. XX əsr Azərbaycan aşıq sənətinin çox böyük simalarından olan Hüseyn Saraçlı kimi bir aşıqdan dərs alan sənətkar ustadından öyrəndiklərini bu gün də sinəsində yaşadır. O qədər şirin, kolorotli danışır ki, saatlarla qulaq assan da, söhbətindən doymaq olmur. Ustadı ilə el şənliklərində çıxış edən, ağır məclislər yola salan Murad Kövrək bu gün həm də tanınmış sazbəndlərdəndir. Hazırda Bakıda yaşayır və sazbənd kimi fəaliyyətini uğurla davam etdirir.Bu sənətə gəlişini və Hüseyn Saraçlı kimi bir sənətkara qulluq eləməsini belə xatırlayır Kövrək Murad: “Ustad bizim kəndə toya gəlmişdi, ustaddan xahiş etdilər ki, icazə ver, bu uşaq da bir hava oxusun. Mən də saz çalmağı kəndçimiz aşıq Əhədin yanında öyrənmişdim. Ustad icazə verəndən sonra mən çox çəkinə-çəkinə sazımı götürdüm. Bunu görən Hüseyn Saraçlı – “ziyan yoxdu, sən hələ cavansan, aşıq deyilsən”, – dedi. Bir hava çaldım, xoşuna gəldi. Dedim, məni şəyird götürərsinizmi? “Niyə götürmürəm, səndən yaxşı durnaboğaz aşıq olar”, – dedi. Elə həmin ilin, yəni 1964-cü ilin payızında onun yanına şəyird getdim”.Bu gün təkcə Borçalıda yox, həm də Azərbaycanda və onun hüdudlarından kənarlarda – sazın səsi gələn hər yerdə həm də məşhur bir sazbənd kimi tanınan Muradın atası Əli kişi dülgər olub, əsasən kənd yerində lazım olan araba, boyunduruq və s. kimi alətlər düzəldib. Uşaqlıqdan saza böyük marağı olduğundan 3-4-cü siniflərdə oxuyarkən atasının alətlərindən istifadə edərək cır ar-mud ağaclarının içini yonub özünə saz düzəldib. Bəzən alətlərini korladığına görə atasının ona əsəbiləşdiyi vaxtlar da olub. Amma Murad fikrindən dönməyib. Elə bu həvəs də onu aşıqlıqla yanaşı, həm də sazbəndliyə gətirib çıxarıb. Xoşbəxtlikdən ustadı Hüseyn Saraçlı həm də sazbənd idi. Doğrudur, bu işlə mütəmadi məşğul olmurdu, amma dosttanışının, yaxın adamlarının sazını gətirib evində düzəldirdi, sim salırdı, kökləyirdi və Murada həm də sazbəndliyin sirlərini öyrədib.Aşıqlıqda olduğu kimi, sazbəndlikdə də ilk xeyir-duanı Hüseyn Saraçlıdan alıb: “Şəyird olan vaxt Hüseyn Saraçlının yanına getməkdə bir həftə gecikmişdim. Dedi niyə gec gəldin? Balaca bir cürə göstərdim, bunu düzəldirdim, Hüseyn əmi, – dedim. Cürəni bəyəndi. Səndən yaxşı sazbənd çıxar, bu sənəti də buraxma, dedi. Ondan sonra mənlə məşğul olmağa başladı, gördü ki, sazbəndliyi də bacarıram. Yavaş-yavaş sənətin sirlərini öyrətdi, ustalaşdırdı”.Murad Kövrək deyir ki, ustad aşığa saz bağlamaq hər sazbən-din işi deyil: “Aşıqlar hər ustaya saz bağlatmırlar, ancaq kamil ustalara müraciət edirlər. Aşıqlar üçün ən əsası sazın səsidir, gözəlliyidir”.O, həm də qədim sazları da bərpa edib: “Çox qədim sazları bərpa etmişəm. Məsələn, Hüseyn Saraçlının ustadının – Quşçu İbrahimin sazını gətirmişdilər yanıma. Yeni üz saldım, bərpa elədim. Aşıq Musa Qaraçöplünün sazını bərpa etmişəm, bəlkə də o sazın yüzdən çox yaşı vardı”.Son illərdə sazbəndliyə marağın artdığını vurğulayan ustad deyir ki, bu gün Borçalıda məşhur sazbənd kimi tanınan Bafəli və onun qardaşı Qəribə, özünün qardaşı İmdata və digərlərinə də öyrədib sazbəndliyin sirlərini. Bundan sonra da maraq göstərənlərə bu sənətin sirlərini böyük həvəslə öyrətmək istədiyini deyir: “İndi hamı əsasən yaxınlarını öyrədir. Mən yanıma gələn gənclərə təklif edirəm, şagirdə ehtiyacım var, yaşımın bu vaxtımda sənətimi öyrətməliyəm ki, məndən sonra kimsə qalsın”.Bu gün həm aşıq, həm də sazbənd kimi tanınan Murad Kövrəkdən bu iki sənətdən hansına daha çox üstünlük verirsiniz deyə soruşduqda deyir ki, mənim üçün hər ikisi eynidir, çox xoşdur ki, bir-birinə bağlı olan bu iki sənətlə qoşa məşğul oluram: “Hal-hazırda gücümü daha çox sazbəndliyə verirəm, çünki müraciət edənlər çoxdur. Məndən İrandan, Türkiyədən də saz istəyənlər çoxdu. Yeri gələndə aşıq kimi də fəaliyyət göstərirəm, televiziya verilişlərinə, məclislərə dəvət olunuram”.Murad Kövrək bu gün sözün əsl mənasında ustad görmüş, ustada qulluq etmiş tək-tək aşıqlarımızdandır. Hüseyn Saraçlı kimi nəhəng bir ustada qulluq etmək hər aşığa qismət olmayan bir xoşbəxtlik olmaqla yanaşı, həm də bir məsuliyyətdir. Təsadüfi deyil ki, bu haqda danışanda Aşıq Murad deyir ki, şəyird gərək hər şeydən əvvəl öz ustadından ədəb-ərkanı öyrənsin. Ustadının öyüd-nəsihətini isə heç zaman unutmur: “Aşıqlıq çox incə sənətdir. Rəhmətlik Hüseyn Saraçlı deyərdi ki, sən bir nəfərsən, məclis əhli 200-300 nəfərdir, hamısının nəzəri bir nəfərdə, aşıqda olar. Ona görə ədəb-ərkanın kamil olmalıdır”.Ustadından danışanda onsuz da kövrək olan Kövrək Murad bir qədər də kövrəlir: “Həmişə o yadıma düşəndə gözlərim dolur. Çox gözəl ustad, geniş dünyagörüşlü bir şəxsiyyət idi.O, aşıq de-yil, hər hansı peşənin sahibi də olsa, yenə tanınmış bir şəxsiyyət olardı. Çox kamil insan idi, aşıqlıqla yanaşı bütün sənətlərdən başı çıxırdı. Hər şeyin yerini bilən adam idi. Beş il evində şəyirdlik etdim, Saraçlı camaatının hamısı bunu bilir, hamısı məni tanıyır. Ailə qurandan sonra onun xeyir-duası ilə sərbəst aşıqlığa başladım. Ömrünün sonuna kimi də onunla əlaqəmi kəsmədim, həmişə ondan nəsə öyrənməyə çalışdım. Onunla bərabər el şənliklərində və digər tədbirlərdə çıxışlarım həyatımın ən unudulmaz analrı kimi yazılıb yaddaşıma. Allah ustada rəhmət eləsin”.Hazırda Bakıda yaşayıb fəaliyyət göstərən Murad Kövrək kamil sənətkar kimi Borçalı aşıq ənənələrinin yaşadılması üçün əlindən gələni edir, həm aşıq, həm də sazbənd kimi bildiklərini ona mürqaciət edənlərə böyük həvəslə öyrədir.

Mənbə: https://adalet.az

Şakir Nadiroğlunu çoxdan tanıyıram. Tanışlığımızın kökündə xalqımızın özü qədər qədim tarixə malik olan SAZ durur. Uzun illərdir ki, İctimai televiziyada çalışır, aşıq sənəti ilə bağlı radio və televiziya verilişlərinin hazırlanmasında böyük xidmətləri var. Təbii ki, bizi bir-birimizə bağlayan saza, aşıq sənətinə və bütövlükdə folklorumuza olan münasibətimizlə yanaşı, həm də hər ikimizin Borçalıdan olmağımızdır. Hər görüşümüzdə nə qədər sazdan-sözdən danışsaq da, sonda söhbətimiz mütləq fırlanıb Borçalının üzərinə gəlir. Bu qədim Türk yurdunun dünəni ilə nə qədər öyünsək də, bu günkü durmuna biganə qalmır, sabahını daha parlaq görmək arzumuzu ifadə edirik.

Şakir dağlar oğludur. Başkeçidin ucqar Lök-Candar kəndində dünyaya gəlib. Orta təhsilini doğma yurdda başa vurduqdan sonra çoxlarımız kimi, o da Bakıya gəlib, burada ali təhsil alıb, bir müddət pedaqoji fəaliyyətlə məşğul olub. Hazırda isə, yuxarıda da qeyd etdiyim kimi, İctimai televiziyada çalışır. Onunla kiçik bir söhbət belə kifayətdir ki, xalqımızın adət-ənənəsinə, aşıq sənətinə və bütövlükdə zəngin folklorumuza nə qədər dərindən bələd olduğunun şahidi olasan. 

Şakir Nadiroğlu olduqca təvazökar və səmimidir. Hay-küydən uzaqdır, yeri gəldi-gəlmədi etdiyini gözə soxmağa çalışanlardan deyil. Özünün varlığını əməlləri ilə təsdiq edən ziyalıdır. 

Şakir Nadiroğlu özünün və sözünün yerini bilən, düşündüyü hər şeyi danışan yox, danışdığı hər şeyi əvvəlcə düşünəndir. 

Şakir Nadiroğlu həm də şairdir! Sözü hər şeydən uca tutan və urvatdan salmayan şair. Sonradan şairlik həvəsinə düşənlərdən yox, şair doğulanlardandır. Yazdığının mürəkkəbi qurumamış nəşriyyat və redaksiyaların qapısını yağır etməyən, özünün və sözünün abırını qoruyan, şəxsiyyəti ilə yaradıcılığı bir-birini tamamlayan şair! 

Professor Nizaməddin Şəmsizadənin çox haqlı olaraq qeyd etdiyi kimi,  “şair üçün birinci və dəyişməz şərt istedadın ifadəsi sayılan ilhamın olmasıdır” ki, bunlar da Şakir Nadiroğlunda var. O, “öz şəxsiyyətindən doğulan, qəlbindən pərvazlanan lal duyğunu hər yetən sözə təslim” etmir,  sözün ona yaraşanını seçməyi bacarır.                         

Tez-tez kitab nəşr etdirməyə meyilli olmayan (buna həm də maddi imkanı olmayan) və indiyədək cəmisi bir neçə kitabı işıq üzü görən Şakir Nadiroğlu bəziləri kimi bu kitablara təmtəraqlı təqdimatlar da keçirməyib. Düşünüb ki, yazdıqları oxucunun zövqünü oxşayıb, qəlbinə yol tapacaqsa, bundan böyük təqdimat olmaz. Qənaətində yanılmayıb da. Şeirləri nəinki oxucuların, eyni zamanda respublikamızın dəyərli elm adamlarının, görkəmli ədəbiyyatşünas alimlərin də diqqətini çəkib. Əməkdar elm xadimi, professor Qəzənfər Paşayev, filologiya elmləri doktoru, professor Nizaməddin Şəmsizadə və digər elm adamları onun yaradıcılığı haqqında qiymətli fikirlər söyləyib, kitablarına ön söz yazıblar.

Şakir Nadiroğlunun yaradıcılığında diqqəti daha çox çəkən bu gün poeziyada o qədər də rastlaşmadığımız alliterasiyaların mühüm yer tutmasıdır. Onun şeirlərində alliterasiya mətnə daha həssas və ifadəli güc verməklə yanaşı, eyni zamanda bu səslilik elementi nitqi bəzəyir və biz burada dinamizm, özünəməxsusluq və yeni yaradıcılıq keyfiyyətlərini görürük. Müəllifin bir hərf üstündə (bir şeirdə işlənən bütün sözlərin eyni hərflə başlaması) yaratdığı gəraylıları, dodaqdəyməzləri var. Təcniz yazmağın – yaratmağın şairdən böyük ustalıq, zəngin söz ehtiyatı və dilin incəliklərini mükəmməl bilmək tələb etdiyini bilməyən yoxdur. Üstəlik bu janrda yeni söz demək ikiqat məsuliyyət tələb edir. Şakir Nadiroğlu  bu janrda da qələmini sınayır və gözəl poetik nümunələr yarada bilir. Görünür, burada onun aşıq sənətinin incəliklərinə dərindən bələd olması da mühüm rol oynayır. Və onun özəlliyi bir də odur ki, bir hərf üstə də təcnislər – dodaqdəyməz təcnislə yanaşı, ilk dəfə olaraq dodaqbüzən-dodaqdəyməz təcnislər də yaradıb:

Gözəl gözlər gözəllikdi güləndə,

Görən görür: gül gözəldi güləndə…

Gözəllikdə gül gəzən də, gülən də,

Gördülər güllükdə gözəl də güldü.

Bu barədə Dövlət mükafatı laureatı, filologiya elmləri doktoru, professor Nizaməddin Şəmsizadə belə yazır: “Təcnis lirik növün, heca şeirinin, aşıq poeziyasının əsas janrlarından biridir. Bu janrda söz oynatmaq, yeni ifadə tərzləri tapmaq sayəsində cığalı təcnis, ayaqlı təcnis, dodaqdəyməz təcnis şeirimizdə mövcud idi. 

Bir hərf üstə dodaqdəyməz təcnisi Şakir Nadiroğlu yaradıb. Onun bu janrda gətirdiyi daha bir yenilik var: dodaqbüzən-dodaqdəyməz təcnis!”

Bütün söz adamları kimi, Şakir Nadiroğlu da “Həyat nədir?” sualına cavab axtarır və bu qənaətə gəlir ki, “bu fani dünyaya uymağa dəyməz”, həyat “olumnan ölümə qədərdi”, bu dünyaya bir gün gələn bir gün də köçəcək:

Şakir, bu dünyada olsan da xaqan,

Uyma var-dövlətə, qəflətdən oyan.

Üryan gələn üryan gedər dünyadan,

Bir anlıq sevincdi, kədərdi dünya. 

Pul qazananlardan yox, “pulun qazandığı” adamlardan, sözü üzə deyən dostdan yox, üzə gülüb, ayaq altı qazanlardan qorxmağa çağırır.

Şakir Nadiroğlunun yaradıcılığında bütöv Azərbaycan və Türk dünyası mövzusu mühüm yer tutur. Əsrlər boyu tarix yaradan Türkün fitnəyə, böhtana qəbir qazaraq düşmənlərin hiyləsini pozub, yenidən tarix yazacağına inanır:

Bugünkü fidanlar böyüyəcəklər,

Qardaşlar əl-ələ yürüyəcəklər,

Düşməni Turandan kürüyəcəklər,

Axacaq selimiz Turana doğru!

Azərbaycanın hər guşəsini vəsf etməkdən doymayan Şakir Nadiroğlunun Borçalı və  “dilimin ən şirin sözü Başkeçid” dediyi doğulub boya-başa çatdığı Başkeçidin əsrarəngiz təbiət gözəlliklərinə, bu yerlərdə insanların mərdliyinin, qonaqpərvərliyinin tərənnümünə həsr olunmuş şeirləri xüsusilə diqqəti çəkir. “Borçalı xəritəsi” şeirində ayağı Sınıq Körpü, başı Başkeçid – bütün Borçalını, Qarayazını, Qaraçöp ellərini tərənnüm etməklə, gözlərimiz önündə bu qədim türk yurdunun xəritəsini sözlə yaradır:

“Sınıq Körpü” yurdun giriş qapısı,

Tarixin tərpənməz sirri Borçalı.

Kürüstü kəndləri cənnət qapısı,

O səkkiz cənnətin biri Borçalı.

Özünün də dediyi kimi, onun şeirlərindən kənd iyi gəlir. Dağların, çəmənlərin, suyu diş göynədən bulaqların iyi gəlir, motal pendirinin, sac çörəyinin iyi gəlir. Misralarının “biri qulançar, biri quzqulaq, biri dağ çayıdır, biri buz bulaq, biri kərəntidi, biri də oraq”. Çünki “o kənddi Şakirin çörəyi, duzu”: 

Sözüm nəmər alan at belindədi,

Bulaqdan süzülən dağ gölündədi,

Yazdığım kəlmələr el dilindədi,

Mənim şeirimdən kənd iyi gəlir.

Şəhərdə yaşasa da, könlü daim kənddədir. Onu kəndə bağlayan isə təkcə təbiət gözəlliyinin əsiri olması deyil, həm də kənd adamlarının sədaqəti, qədim adət-ənənənin qorunub yaşadılması, mərifətə, təriqətə, həqiqətə olan inam və hər kəsdə gördüyü kəramətdir. 

Bəs, dostundan istədiyi nədir – Əyriqarın xar qarı, quzqulaq, kəkotu, cincilim kətəsi, turşəng, qazayağı, əvəlik, təzə pendir, nəhrə yağı:  

Dostum, mənə dağ sovqatı

Əyqiqardan xar qar ola.

Quzqulaqla kəklikotu,

Buzbulaqdan lilpar ola.  

Ana təbiəti, böyüyüb boya-başa çatdığı doğma Başkeçidin az qala hər dağını, hər daşını, dərəsini, bəndini, bərəsini, gül-çiçəyini vəsf etməkdən doymur və bu mövzuda çox yazmasının səbəbini isə belə izah edir ki, yamacında yatmayanlar, dağda şehə batmayanlar, yağışında islanmayan, Günəşdən tez oyanmayan, quzqulaq, baldırğan, qantəpər yığmayanlar və nəhrə yağ yeməyənlər  dağ həsrəti çəkə bilməz.

Bəli, Şakir Nadiroğlu şairdir. Özü də şeirlərini tanıtmağa (oxutmağa) çalışan şair yox, şeirləri ilə tanınan şair. Və mən inanıram ki, bu şeirlər bundan sonra onu daha çox tanıdacaq, ona şöhrət qazandırcaq. 

Şakir Naidroğlunun şəxsiyyəti və yaradıcılığı ilə bağlı təəssüratlarımı hələlik burada bitirir və sözlərimi “Kəlilə və Dimnə”dən bu qiymətli kəlamlarla tamamlayıram: “İstedadlı və bacarıqlı adamın vəzifəsi kiçik, nüfuzu az, düşməni çox olsa da, o, əql və kəlamı sayəsində özünü büruzə verər, şöhrət tapar. Belə adamlar çıraq kimidirlər, fikir verməmisinizmi ki, çırağı söndürmək istərkən, o, yüksəyə qalxmağa meyil göstərir”.

Mənbə: https://adalet.az

Elçin İsgəndərzadənin yaradıcılığında elmi dəqiqliklə bədii ehtimal bir-birini təkzib etmir. Texniki elmlərdə dillərdən düşməyən, humanitar elmlərin isə yadına düşməyən elə sözləri poeziyaya gətirir ki, ortaq məxrəclə razılaşmalı olursan. Məsələn, Xudu Məmmədovdan bəhs edən “Bu qala bizim qala” simfonik poemasında işlətdiyi “kristal” sözü kimi. Bu söz bədiilikdən uzaq, məcazlıqdan qaçaq sözdür. Lakin adı çəkilən poemada məhz bu sözü açar söz kimi qəbul etmək olar. Şair məhz kristal sözü ilə Xudu Məmmədovun həyat və fəaliyyətini, hətta xarakterini təqdim edə bilmişdir.“Turan savaşçısının nəğmələri” poemasında isə Çingiz və Elçin sözlərinin “Çin” hissəciyi bir sözün ilk hecasında digər sözün son hecasında işlədilərək ad bənzərliyi yaradır: el-ÇİN-giz.Anladım ki, Çingiz ağa,Mənim atım sənin atına qardaş.Bu dünyada mənim adımSənin adına qardaşElçin İsgəndərzadənin bir şeirində, bəzən bir şeirin bir bəndində böyük bir həyat həqiqəti əksini tapır.Tanrı iyirmi yaşlı qazilərinalnına zəfər müjdəsi yazır – iyirmi yaşlı qazilər əlil arabalarıylason döyüşə, son savaşa girməyə hazır!!! və yaQırx beş yaşımdaeşidirəm o Aynalı tüfənginbabamın səsinə oxşar səsini.Qarabağdakı evimizdəkiAynalı tüfəngin qundağındakı yazıdanÖyrəndim nəslimin şəcərəsini…- nümunələrdə sanki irihəcmli bir əsərin sözçülükdən uzaq özəti verilmişdir. Bu xüsusiyyətləri onun çoxsaylı şeirlərində müşahidə etmək mümkündür. Bunlarla yanaşı, Elçin İsgəndərzadə poeziyasının mərkəzində millilik və türkçülük məsələləri dayanır. İstər şeirlərində, istərsə də poemalarında türk nəfəsi açıq-aydın duyulur. Türkçülük qızıl xətt kimi keçir: Qılıncımız belimizdə Qopuzumuz əlimizdə, Ya hu, ya hu – dilimizdə, Türkük, türkü oxuyuruq” – bəndində türkə məxsus döyüş ruhu da, kult kimi qəbul edilən qopuz da, dilimizin duası da bir araya gətirilib. Eyni motiv başqa bir şeirində də özünü göstərir:Babalarım ağ atlardakeçib getdi bu yerlərdən,bu gün yenə ağ atlıbir türk əsgəriyəm mən.Mehtər marşları çaldıq,Alınmaz qalalar aldıq…Göy üzündə hilalımız,Dünya haqdan halalımız! Bu nümunədə “ağ atlı oğlan”ın bütün gəlmişi-getmişi sərgilənir. Türk atının ayaq izləri olan yerlərdə mehtər marşları ilahi ədalətin bərqərar olması üçün çalınar. Nümunədə bu inam “dünya halal haqqımız” olması qənaəti ilə reallaşıb. “Göy üzündə hilalımız” misrası isə sadəcə qafiyə xatirinə işlənməyib. Bəllidir ki, göy rəng türkün rəngi, türkün simvolu kimi qəbul edilib. Tarixdə bir çox türk dövlətlərinin adları da göy sözü ilə bağlı olub. Göyün üzündəki hilal-aypara əksər türk dövlətlərinin bayrağını bəzəyir. Hilal-ay gecələr bəşəriyyəti zil qaranlığın xofundan xilas etdiyi kimi, türkün dünyadakı halal haqqı sovunmağı da bəşəriyyəti müxtəlif bəlalardan xilas etməsi deməkdir. Şair dünyanın hər yerində ədalətə vətən yaradan türkün öz coğrafiyasına da söz qoşur. Bu coğrafiyanın türkə məxsusluğu isə onun torpağının qanla suvarılıb qorunması ilə fərqlənir:Qarşı yatan qara dağlar ötəsitorpağını, daşını qanımızla suvardığımız məmləkətdir, məmləkət!Savaş günü atları yəhərləyibqibləsinə vardığımız məmləkətdir, məmləkət! Bu, məmləkət sözü ilə ehtiva olunan məkan böyük Turandan tutmuş, konkret Azərbaycan sərhədlərinə qədər olan ərazini əhatə edir. Şair ümumtürk taleyindən yazdığı kimi, konkret öz ölkəsindən də yazır. Onun başına gətirilən haqsız fəlakətlərdən söz açır:İyirmi birinci əsrə keçdik. Şair,iyirmi birinci əsr iyirmi yanvardankeçib gəldi bu şəhərə – şəhər qan içində çıxdı səhərə. Bu nümunə birbaşa Azərbaycan gerçəkliyini təcəssüm etdirir. Sovet ordusu tərəfindən Bakıda həyata keçirilmiş 20 Yanvar qırğınına işarə və etiraz edilir. Şair sadəcə həmin faciənin acılarından gileylənməklə kifayətlənmir, erməni işğalçılarının Azərbaycan torpaqlarını haqsızcasına zəbt etməsinə üsyankarlıqla cavab verir. Bu üsyankarlığın təməlində öz dədə-baba torpaqlarından zorla çıxarılmış bir müəllifin gerçəklikləri əks olunur. “Oğul odu Qarabağlı ola, özü də qərib şair, sinəsi dağlı ola…” – sətirlərindən də hiss olunduğu kimi şair torpaqlarımızın otuz ilə yaxın erməni qəsbkarlarının işğalında qalması ilə heç cür barışmır. İçində qələbəyə olan inam sönməyərək daim keçmiş günlərin xatirəsini ehtiramla yad edir:Səhər bazarda gördüyüm,bizim yerlərdə bitənmərəçöyüd qoxusuhuşumu başımdan alıb.Şükür hələ damağımdaAna yurdun dadı qalıb. Şair şükür etməyində haqlı çıxdı və onun doğma torpaqları müzəffər Azərbaycan ordusu tərəfindən işğaldan azad olundu. Bütöv qələbənin ən böyük zəmanəti isə Şuşanın azadlığı oldu. Şuşaya sadiqlik, məhz Şuşanın həyati əhəmiyyətli dəyərini anlamaq şairi həmişə həmin mövzuya çəkib. Nə qədər ki, Şuşa azadlığının yolunu gözləyirdi, şair onun çəkdiyi bütün acıları hiss edərək, şeirlərində dilə gətirirdi. “Parisdə Yenisey meydanından keçirəm – Şuşada dolaşır Xarıbülbül sevdalı xəyalım Ulduzlara göz vurmağa yox halım” – sətirlərində məkanlar arasındakı manevrlər diqqətdən yayınmır. Şair cismani olaraq Parisdədir, lakin ruhən öz doğma Şuşasındadır. Və ya “Şam şəhərində itirdiyim fotoaparatın yaddaşında Fələstin qaçqınları… Və mənim içimdə Qarabağ uçqunları…” Paralellik və kəsişən nöqtələri qabartmaq, anındaca müxtəlif zamanlarda müxtəlif məkanlarda baş vermiş hadisələrin oxşar tərəflərinə diqqəti cəlb etmə bacarığı gözdən yayınmır.Elçin İsgəndərzadənin şeirlərində vətənpərvərliyin ifadəsindən çox danışmaq olar, lakin onun mövzularını bununla məhdudlaşdırmaq olmaz. O, təbiətin rənglərinə rəng qatmağı, səsinə səs verməyi, sözündən söz çıxarmağı çox ustalıqla bacarır. Məsələn:Gör nələrə könül verdim,bu dünyada yalan, gerçək.Qar altında yalın ayaq,qar üstündə qanlı çiçək…- misralarında qarın altı ilə üstü arasında yaradılmış təzad çox orijinaldır. Hələ bu təzadda insan əli (nümunədə insan ayağı) varsa. Bir anlıq qarlı havada ayaqyalın çöldə qalmağın gerçəkliklərini düşünək. Ağla gələn ilk səbəb ehtiyacdan, çarəsizlikdən, daha konkret isə evsizlikdən, ayaqqabının olmamasından belə bir mənzərənin yaranması olacaq. Qar təbiətindir, yalın ayaq isə insanın. Qar da, çiçək də təbiətindir, amma əvvəl çiçəyə sonra isə çiçəklə birgə qara bulaşan qan isə insana məxsusdur. Bir sözlə, qış fəslinin tənqidi tərənnümü gözəl alınıb. Başqa bir şeirdə isə qar cinayətkar deyil, əriyib özünü fəda etməklə ilk baharın mühasirəsinə düşür:Tverskoy bulvarındanazlı-nazlı əriyir Moskvada qar.Moskva şəhərini yaşıl barmaqlarıyla mühasirəyə alıb ilkbahar. Təbiət mövzulu misallardan keçək şəxsi hisslərin ifadə olunduğu nümunələrə. “İşıqları uzaqdan gözəl olur qürbətin Nikotin kimi ciyərlərimə hopur həsrətin” – misraları həm qürbət, həm də sadiq aşiq obrazının tamam yeni təqdimidir. “Aramızda sevgi fərqimiz var, yapon gözəli, Tokio ilə Bakı arasındakı saat fərqi qədər…” – sətirlərində isə bənzətmə obeyktləri çox maraqlı tapıntıdır. Müqayisəsi aparılan məkanlar həm də fərqli zamanlara mənsubdur. Bu gerçəklik çox böyük ustalıqla insan sevgisi ilə müqayisə olunur. Gülnar Səma

        Süleyman Rəhimov Azərbaycan epopiyasının yaranması və inkişafında xüsusi mövqeyi olan qüdrətli söz ustalarındandır. Xalq şairi Səməd Vurğun yazıçını Azərbaycan nəsrinin yaddaşlarda qalan “uzaqgörən topu” hesab edərək demişdir: S.Rəhimov geniş müşahidə qabiliyyətinə, zəngin təcrübəyə, epik yazı manerasına malik olan böyük sənətkarın əsərlərində kənd həyatının təsviri əsas mövzulardan biri kimi geniş yer tutur. Onun əsərlərində iki cür kənd görürük, birincisi miskin görünüşə malik, haqsızlıqlarla dolu köhnə kənd, ikincisi isə inkişaf etmiş mədəni görkəmə iqtisadiyyata, yüksək ideyalar uğrunda  mübarizə aparan insanlara, güclü texnikaya malik olan gur işıqlı kolxoz kəndini təsəvvürümüzdə canlandırırıq. Süleyman Rəhimov realist bir yazıçı kimi kənddə gedən sinfi mübarizəni, azadlıq mübarizəsini inandırıcı şəkildə təsvir etmişdir. Zülm və işgəncədən cana doymuş, mənlikləri alçaldılmış, təhqir edilmiş yoxsullar əl-ələ verərək işğalçılara qarşı mübarizə etmişlər. Köhnə kəndin təsvirində “Şamo”,  “Ata və oğul”, “Aynalı” əsərlərində, “Ötən günlər dəftərindən” adlı hekayələr kitabında geniş şəkildə qələmə almışdır. “Şamo” dakı Şehli kəndinin təsvirində varlılarla kasıblar arasında ziddiyət aydın görürünür. Bu kənddə yaşayan varlılar dəbdəbəli  həyat sürürlər, onlar ehtiyyacın nə olduğunu bilmədən yaşayırlar. Başqa bir tərəfdə isə yoxsulların qaranlıq daxmaları öz varlığından utanırmış kimi dərələrin küncünə, təpələrin yamacına sığınır. Bu yastı-yapalaq daxmalarda yaşayan insanlar bir parça çörəyə möhtac olurlar, onlar etiraz səslərini ucaltdıqda, söyülür, döyülür, təhqir edilirlər. Bu baxımdan müəllifin “Üzsüz qonaq”, “Muzdur əhvalatı”, “Mozalan kəndi”, “Xoruzlu dəsmal”, “Su ərizəsi” kimi hekayələri daha qabarıq şəkildə qələmə alınmışdır.

      Yazıçı “Saçlı” romanında bu mübarizənin davamını,  köhnə ictimai quruluşun tör-töküntüləri olan Zülmət və onun bandit dəstəsi, rayon icraiyyə komitəsi sədri kimi yüksək vəzifə tutan sinfi düşmən Qəşəm Sübhanverdizadə kimi ünsürlər azad kənd uğrunda mübarizəyə qarşı çıxırlar.Yeni qüvvələrin birgə səyi mübarizəsi nəticəsində Zülmət və Qəşəm kimiləri məhv edərək azad və mədəni kənd uğrunda apardıqları mübarizəyə nail olurlar. Uğrunda mübarizə apardıqları yeni kəndin gözəl və firavan həyatı inqilabdan əvvəlki kənddən fərqləndiyi kimi, onun insanları da hüquqsuz kəndlilərdən fərqlənirlər. Onlar cəmiyyət üçün insanların rifahı naminə xeyirxah işlərlə məşğul olurlar. Bu baxımdan ədibin “Yanan buludlar” adlı hekayə-oçerki xüsusilə diqqəti cəlb edir. Əsərdə Sovet hakimiyyəti illərində xalqımızın daim artan mədəni tələblərindən bəhs olunur. Hekayənin qəhrəmanı Nəbi kişi inkişafı düzgün başa düşən bir surət kimi verilmişdir. Nəbi kişi böyük bir kolxoza başçılıq edirdi. Onun  sədr olduğu kolxoz zəngin həyatın canlı bir nümunəsidir. O, istəyir ki, insanlar daha çox işlərə qadir olsun, məhsul bolluğu yaratmaq uğrunda mübarizənin ön sırasında getsinlər. Müasir kənd mövzusunda yazılmış “Ağbulaq dağlarında” romanında yeni həyat, yeni ictimai münasibətlər xüsusi yer tutur. Əsərin qəhrəmanı Şiraslan Böyük Vətən müharibəsi cəbhələrində həlak olmuş atası kimi xeyirxah işlər görmək, xalqa xidmət etmək arzusu ilə yaşayır. “Qardaş qəbri”, “Mehman”, “Ana abidəsi” və bu kimi başqa əsərlərində Süleyman Rəhimov kənd həyatından sonuz bir məhəbbətlə söhbət açır. Süleyman Rəhimovun xalq həyatı ilə yaxından  bağlılığı və yaratdığı obrazlar sözün həqiqi mənasında onun kənd həyatı ilə bağlılığından irəli gəlir.     Geniş xalq həyatını, Azərbaycan zəhmətkeşlərinin xoşbəxt həyat uğrunda mübarizəsini inqilab illərində və quruculuq dövründə keçdiyi həyat yolunu göstərən bədii əsərlərimiz çoxluq təşkil edir. Ancaq xalq həyatının vüsəti, əzəməti və inkişafı haqqında danışanda Süleyman Rəhimovun əsərləri ön sırada gəlir. Onun əsərlərində xalq həyatını dərindən, istedadla, böyük yaradıcılıq əzmi ilə qələmə aldığını müşahidə edirik. Süleyman Rəhimov öz yaradıcılıq işini həmişə geniş ictimai fəaliyyətlə əlaqələndirmiş, bir yazıçı və vətəndaş kimi xalqımızın və partiyamızın qarşıya qoyduğu vəzifələri, sədaqətlə yerinə yetirmişdir. O, belə hesab etmişdir ki, “yazıçı harada, hansı şəraitdə olursa-olsun onun ürəyi yaradıcı sənətkar ürəyi olaraq çırpınmalıdır. Bu çırpıntı olaraq qalmamalı, ötüb keçməməlidir. O, əməklə, qələmlə, kağızla birləşməli, yüksək bədii məhsulunu verməlidir”! Yaradıcılıq işini ictimai fəaliyyətdən ayrı təsəvvür etməyən sənətkarın zəhməti qəlb çırpıntıları öz bəhrəsini vermişdir. Sosialist Əməyi Qəhrəmanı adı Süleyman Rəhimovun və bütünlükdə Azərbaycan sovet ədəbiyyatının bədii nailiyyətlərinin yüksək qiymətləndirilməsi, yaradıcı zəhmətin şöhrətidir. Onun bir sənətkar kimi qələmi həmişə nurlu olmuşdur.

      Yazıçı sənətin və sənətkarın yaradıcısı olan xalqı tanımaq, xalqın qüdrətini, ləyaqətini dərk etməyi, ona arxalanmağı əsərlərində, sadə insanların təsvirində müvəffəq olmuşdur. Ədib xalqa onun qatı düşmənlərini tanıtdırmaqda, müxtəlif əks-inqilabçı qüvvələrin cəhalətin, meşşanların, məsləksizlərin iç üzünü açmaqda bir inqilabçı yazıçı kimi xalq arasında tanınmışdır. Süleyman Rəhimovun əsərlərində əks olunan böyük həyat həqiqətlərindən biri də sovet xalqları arasındakı sarsılmaz beynəlmiləl birliyinin tarixi kökləri və bu qardaşlığın böyük həyatı gücü ilə yeni məzmun kəsb etməsidir. Humanizim, xalqalar dostluğu ideyası tarix boyu ədəbiyyatda, incəsənətdə bəşəri bir arzu kimi təbliğ edilmişdir. Bu həqiqət S.Rəhimovun yaratdığı obrazlarda müxtəlif millətlərdən olan inqilabçı qəhrəmanlarda, onların məslək, əqidə birliyində çoxmənalı ifadəsini tapmışdır.

       Müasir ədəbiyyatımızın şöhrətlənməsində, müxtəlif millətlərdən geniş oxucu kütləsi cəlb etməsində onun əsərlərinin təsiri çox güclü olmuşdur. Xalqımızın gözəl mənəvi keyfiyyətlərini, qəhrəmanlıq ənənələrini igid babaların ağ günlər üçün fədakarlığını söz sənətində yaşatdığına, əbədiləşdirdiyinə görə Süleyman Rəhimov sevilərək oxunan yazıçılardan olmuşdur.

      Məhşur ədib E.Heminquey  həqiqi yazıçını məmbəyi çox dərinliklərdə olan sərin sulu kəhrizə bənzədir. Əgər bu kəhriz mənşəyini başı qarlı uca dağların yeraltı laylarından alırsa, heç zaman bitib tükənmir, dayanmır, qurumur, daim axır, ana yurdun göllərinə, çəmənlərinə, ucsuz-bucaqsız tarlalarına gözəllik və bərəkət çiləyir. Süleyman Rəhimov bitib tükənməyən kəhriz kimi milyonlarla insanların ürəklərinə əsərləri vasitəsiilə sərin su çiləyir. Bu ilham bulağı inqilabi keçmişimizə üz tutaraq  xalqın yeni ideyalarla silahlanıb hakimiyyəti ələ alması onun əsərlərində təkraredilməz lövhələrlə verimişdir. Yazıçı müharibədən əvvəlki yeni həyatın necə çətin və mürəkkəb şəraitdə qurulmasından, Böyük Vətən müharibəsində xalqımızın nailiyyətlərindən bəhs edən üçcildlik “Saçlı”, romanı yaradıcı ziyalılarımızın zəhmətindən danışan “Ana abidəsi”, təbii sərvətlərin insan səadətinə tabe olmasından bəhs edən “Ağbulaq dağlarında” əsərləri xalqımızın tarixinə şərəfli və ləyaqətli səhifələr yazan qəhrəman Həcər və Nəbinin əfsanəvi igidliyindən danışan “Qafqaz qartalı”, müasir dövrümüzün mənəvi-əxlaqi keyfiyyətlərindən bəhs edən “Qoşqar qızı”, C.Məmmədquluzadəyə həsr olunmuş “Uğundu” romanlarını yaratmışdır. Bu ilham bulağından məkdəbdən, maarifdən bəhs edən “Ata və oğul”, hüquq işçilərinin həyatından canlı lövhələr yaradan “Mehman” əsəri onun səmərəli yaradıcılıq axtarışlarının nəticəsi idi. Bu görkəmli realist sənətkarın əsərlərində xalqın tərəqqisinə maneçilik törədən qüvvələr, mənfi tiplər çox böyük ustalıqla qələmə alınmışdır. Ədib bədii yaradıcılığa başladığı ilk vaxtlardan bu məsələyə xüsusi əhəmiyyət vermiş, qabaqcıl cəmiyyətdə mütərəqqi qüvvələrin mənafeyinə xidmət edənlərlə daha çox maraqlanmışdır. Cəsarətlə demək olar ki, əsərdən-əsərə onun müsbət qəhrəmanları qüvvətlənmiş, canlılıq və gerçəklik kəsb etmişdir. Görkəmli alim Məmməd Arif müasirlik probleminə toxunaraq yazırdı: “Müasir mövzu dediyimiz zaman bəziləri bunu sadəcə bugünkü gündən yazmaq mənasında başa düşürdülər. Lakin unutmamalıdırlar ki, sovet yazıçısı üçün müasir mövzu, sovet həyatının həqiqi simasını, onun əsas nailiyyət və çətinliklərini, insanlarının yaradıcılığını, mənəvi aləmini, sevinc və kədərini təsvir etmək deməkdir. Müasir mövzu deyərkən həyatımızın səciyyəvi adamlarını və hadisələrini, fikrini və ruhunu nəzərdə tutmalıyıq. Bu, hər zaman belə olub, bizdə də belə olmalıdır”.

     Böyük Vətən müharibəsinin qızğın günlərində otuzuncu illərin hadisələrinə müraciət edən ədib bu məqsədlə, ədəbiyyatımıza “Mehman” povesti kimi qiymətli bir əsər ərsəyə gətirmişdir. Vətən müharibəsinin ağır illərindən insanlarımızın qəhrəmanlıqlarından, dostluqlarından, vətənpərvərliklərindən bəhs edən “Medalyon”, “Qardaş qəbri”, “Torpağın səsi”, insanların saflığından söhbət açan “Gəlin qayası”, mənəvi sərvətimiz olan durna gözlü göllərimizdən söhbət açan “Gəlin qayası”, “Güzgü göl”, qəzəbli ata məhəbbəti ilə damğalanan “Kəsilməyən kişnərti”, həqiqət və azadlıq uğrunda düşünən insanların ürək döyüntüsünü tərənnüm edən, şöhrət və mülkiyyət əsiri olan adamları damğalayan “Məhtaban”, məhəbbətin əbədiliyindən bəhs edən “Bəhram və Zərəfşan” və s. kimi mənalı, gözəl povestlər, həmçinin “Pəri çınqılı”, “Gülən balıq”, “Gülsabah”, “Su ərizəsi”, “Minnətsiz çörək” kimi qiymətli hekayələr də böyük sənətkarın ilham çeşməsinin məhsuludur. Heç də tam olmayan bu siyahıdan aydın görünür ki, yazıçının mövzu dairəsi son dərəcə geniş və rəngarəngdir. Xalqımızın bir əsrdən artıq dövrünü əhatə edən Süleyman Rəhimov sözün həqiqi mənasında qüdrətli qələm sahibi, unudulmaz xarakterlər yaratmaq, xalq dilinə, ruhuna hakim olmaq, onun keçmişində işıqlı cəhətləri müasir baxışla süzgəcdən keçirib bugünün oxucusuna çatdıran böyük sənətkardır. Yazıçını həmişə ön cəbhədə olan, sarsılmayan, mərd, vüqarlı bir əsgərə bənzətmək olar. Azərbaycan sovet ədəbiyyatının beşiyi başında ayıq-sayıq dayanan bu mərd ürəkli, fəhlə hünərli əsgərin dizləri heç zaman qatlanmamışdır. O, xalqa sıx ideyalarla bağlanmışdır. Ədibin özü  demişdir: “Mən hər dəfə əlimə qələm alanda elə bil silah götürüb səngərə girirəm. Ədəbiyyat ən böyük səngərdir. Əlbəttə burada atəş açılmır, toplar, tanklar, təyyarələr vuruşmur, hisslər, fikirlər, düşüncələr vuruşur, dünya görüşləri çarpışır. Yazıçı öz əsərləri vasitəsiilə oxucularının qəlbinin dərinliklərinə nüfuz edir. Onun öz sözləri ilə desək, həqiqi yazıçı bu mənada əlinə qələm alan gündən son nəfəsinə qədər səfərbər olmalıdır”.

     S.Rəhimov Azərbaycan sovet Yazıçılar İttifaqına başçılıq edəndə də özünü müsəlləh əsgər kimi səngərdə hiss etmiş, qələmini “süngüsünü” döyüşlərdən şərəflə çıxarmışdır.

      Süleyman Rəhimovun yaratdığı surətlərin çoxu onunla bir cəmiyyətdə yaşayan, müxtəlif sahələrdə fəaliyyət göstərən insanlar olmuşdur. Yazıçının istedadını yüksək qiymətləndirən Səməd Vurğun yazmışdır: “Süleyman nadir simalardandır. O, çox cürətli adamdır. Məhz buna görə də mən ona bağlıyam. O, Azərbaycan ədəbiyyatının ağır artileriyasıdır. Hər hansı bir sözü Rəhimov istədiyi şəkilə salmaq gücünə malikdir. Lakin onun qələmi nə qədər müti vəziyyətə düşsə də, əsas bir məqsədə, surətin daxili aləmini, psixologiyasını, ictimai-siyasi baxışlarını açmağa xidmət edir. Maraqlıdır ki, onun yaratdığı yüzlərlə surət danışıq tərzi, xarakteri, cəmiyyətdəki yeri, mövqeyi ilə seçilir, yadda qalır. Yazıçı bu müxtəlif xarakterli, müxtəlif səviyyəli surətləri bacarıqla bir sırada birləşdirir. Onun üslubunu surətlərin sayından və xarakterindən asılı olaraq çox səsli musiqi alətinə bənzətmək olar. Bu kimi məziyyətlər onu xalq ruhunun incəliklərinə, adət-ənənəsinə, dilinə bələd olan bir sənətkar kimi tanımaq imkanı verir. Yazıçının yaradıcılığında sağlam və sərt realizm, xalq müdrikliyi və yumoru üzvi surətdə birləşir, eyni zamanda bu birləşmədə xalq həyatının və insanların münasibətlərindəki təsvirin həyatiliyi dərin ictimai-tarixi ümumiləşdirmə yolu ilə göstərilir. Həmçinin xalq arasındakı satirik nağılların süjet və surətlərin ədib tərəfindən məhəbbətlə işlənməsi yazıçının üslubunda və xarakterində öz əksini tapır”.

      Süleyman Rəhimov əlli ildən artıq həvəs və məhəbbətlə, enerjisini əsirgəmədən yazıb-yaratmış, zəhməti sayəsində necə möcüzələrə qadir olduğunu yazdığı əsərləri vasitəsilə sübut etmişdir. O, özünü Azərbaycan xalqının və ədəbiyyatının “əli qələm tutan fəhləsi” adlandırır və bununla fəxr edir. O zamankı Partiya və hökumətimiz onun əməyini qiymətləndirmiş, Sosialist Əməyi Qəhrəmanı  kimi fəxri ad vermişdir.

     Sənətdə müasirlik geniş anlayışdır. Onu acaq günün hadisələrindən yazmaq mənasında başa düşmək birtərəfli olardı. Müasirlik ruhu mövzudan daha artıq, müəllifin qələmə aldığı hadisələrə münasibətindən, mövqeyindən asılıdır. Yazıçı orijinal istedad, daima axtaran böyük  sənətkardır. Ədib haqqında yazan Azərbaycan və rus  tənqidçiləri onun qüdrətli söz ustası olduğunu dəfələrlə qeyd etmişdilər. Görkəmli sənətkarın kitablarında respublikamızın təxminən bir əsrlik tarixinin bədii salnaməsi yaradılmışdır. Onun roman və povestlərində, hekayə və xatirələrində XIX əsrin ikinci yarısından başlayaraq, xalqımızın azadlıq və sosializm uğrunda mübarizəsinin parlaq səhifələri, kəskin sinfi toqquşmaların geniş lövhəsi, adamların dünyabaxışı və əxlaqında baş vermiş mühüm  dəyişikliklər öz əksini tapmışdır.

     Xalq yazıçısı Süleyman Rəhimov böyük ictimai-siyasi və maarifçilik fəaliyyəti ilə ədəbi yaradıcılıq işini ustalıqla əlaqələndirib, onlarca dəyərli romanlar, povestlər, hekayələrlə yanaşı elmi və publisistik məqalələr də yazmışdır. Azərbaycan sovet nəsrinin və pedoqoji fikrinin inkişafında mühüm mərhələ təşkil edən zəngin irsdə Azərbaycan xalqının həyat yolu, inqilabi mübarizəsi, keçmişi və gələcəyi  ilə bağlı vacib məsələlər, digər tərəfdən gənc nəslin təlim-tərbiyə məsələləri son dərəcə parlaq və inandırıcı şəkildə təsvir olunmuşdur.  Hələ gənc yaşlarında xeyli müddət müəllim işləmiş bu böyük sənətkarın elə bir əsəri tapılmaz ki, orada xalq maarifinə, məktəbə, müəllimə bir sözlə  mühüm pedaqoji məsələlərə öz dəyərli fikirlərini çatdırmamış olsun.  Müəllimlik müqəddəs sənətdir. Körpə balalara təlim-tərbiyə vermək, onları yetişdirib boya-başa çatdırmaq, gələcək üçün faydalı vətəndaşlar hazırlamaq vacib və gərəklidir. Bütün bu deyilənlərlə yanaşı S.Rəhimov öz məqalələrinin birində yazmışdır: “Sənətkar üçün daha mən zirvəyə çatdım” demək ən qorxulu və dəhşətli xəstəlikdir. Sənətkar özünə qarşı daima tələbkar olmalıdır.

     Süleyman Rəhimovun gücü nədədir? Nə üçün görkəmli, tələbkar ədəbiyyatşünaslar onu bu dərəcədə yüksək qiymətləndirmişlər?

      Ədibin əsərləri haqqında yazmış müəlliflərin siyahısı çox genişdir. Onların arasında  akademik Məmməd Arif, Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyasının müxbir  üzvü M.Cəfər, filologiya elmlər doktoru professor Cəfər Xəndan, Ağamusa Axundov, Qulu Xəlilov, Məsud Əlioğlu, Pənah Xəlilov, Musa Adilov kimi tanınmış alimlər vardır. Səməd Vurğun, Mehdi Hüseyn, Mirzə İbrahimov, Mir Cəlal, Əli Vəliyev kimi görkəmli söz ustaları öz qələm yoldaşları haqqında yüksək fikir söyləmişlər. Rus yazıçı və ədəbiyyatşünaslarından Y.Libedinski, K.Simoniv, K.Zelinski, Z.Kedrina, A.Adalis, Q.Lomidze, N.Vorobeyeva, S.Xitarova və başqaları ədibin yaradıcılığı ilə maraqlanmış, əhəmiyyətli mülahizələr irəli sürmüşlər.

      Yuxarıda adları çəkilən tənqidçi və ədəbiyyatşünaslar Süleyman Rəhimovun yaradıcılığını, sənətkarlıq xüsusiyyətlərini yüksək qiymətləndirmişlər!

                          Köksündə min əsər yaşadır hər gün,

                         Günəşdən od alır hər bir əsərin.

                         Sənətlə ölçülür sənətkar ömrün,

                        Sənə haqqımız var sənətkar deyək.

                                                                 ***

Fatehlər susdurub sənətkar səsi,

Qartal qanadlısan zirvələrdə gəz!

Öz eli ucalda bilməyən kəsi,

Bəşər də yığılsa ucalda bilməz.

***

                             Sənin ömrün bu həyata bənzəyir,

                             Muganı da mil düzü də var onun.

                        Ömrü yolun kainata bənzəyir,

                             Qartal qanadlısan zirvələrdə gəz!

        ***

Bədii yaradıcılıq qocalmaq bilməyən sənətdir. Yazıçı həyat həqiqəti ilə bədii həqiqətin uyğunluğuna daha ciddi diqqət verir. Əsərlərində yüz illik həyatı yaşadan, ədəbiyyatımızı zənginləşdirən belə sənətkarlara ehtiyyacımız daha çoxdur. Süleyman Rəhimovun yaradıcılığından, onun mənalı həyatından  söz açmaq, yarım əsrdən artıq mürəkkəb bir dövrün mübarizələrlə dolu səhifələrini varaqlamaq deməkdir. Mənalı və məhsuldar həyatının ən yüksək zirvələrinə çatmış, sənətkarımızın keçdiyi həyat yolu ədəbi gəncliyimiz üçün vətənə sədaqət nümunəsidir.

      Əminik ki, ədibin sevə-sevə yaratdığı əsərləri heç vaxt öz qiymətini itirməyəcək, nəsillər dəyişdikcə onun əsərləri sevilərək oxunacaq.    

AMEA Nizami Gəncəvi adına ədəbiyyat insitutunun əməkdaşı

Ədalət Rəsulova

     Əhməd Cavad Məhəmmədəli oğlu Axundzadə 1892-ci ildə may ayının 5-də Şəmkirin Seyfəli kəndində gəlmişdir. Babaları Cənubi Azərbaycandan olmuşdur. Atası molla Məhəmmədəli dövrünün zəngin bilikli ziyalılarından biri kimi tanınmışdır. O, 1898-ci ildə vəfat etmişdir. Hələ çox kiçik olan Əhməd zehinli, uşaq kimi hamının rəğbətini qazanmışdır. İlk təhsilini doğma kəndindəki mollaxanada almış, sonra isə Gəncədə ruhani seminariyasında oxumuşdur. Onun müəllimləri arasında görkəmli Azərbaycan ziyalılarından şair-dramaturq Hüseyn Cavid, jurnalist tənqidçi Abdulla Şur, Şeyxülislam Pişnamazzadənin olması həmin məktəbin nüfuzu və səviyyəsi haqqında dərin təsəvvür yaradır. Qələm təcrübəsinə hələ seminarist ikən başlayan Əhməd ilk şeirləri ilə müəllimlərinin rəğbətini qazana bilmişdir. Abdulla Tofiq (Şur) vaxtıilə dostu Abdulla Şaiqə yazdığı bir məktubunda Ə.Cavadın bir gənc şair kimi onda böyük ümidlər oyatdığından bəhs etmişdir.

      1912-ci ildə Əhməd Cavad seminariyanı bitirərək müəllimlik şəhadətnaməsi almışdır. Birinci Dünya müharibəsi illərində şair rus imperializminə və onun havadarlıq etdiyi erməni daşnaqlarına qarşı türk vilayətlərindəki mübarizədə yaxından iştirak etmişdir. Xeyriyyə cəmiyyətinin üzvlərindən biri kimi Ərzurum, Qars və Batumda geniş fəaliyyət göstərmişdir. Ə.Cavad müharibədən ən çox zərər çəkmiş Batumda küçə-küçə gəzib siyahılar tərtib etmiş, yoxsulları, əlilləri qeydə almışdır. O, təmsil etdiyi cəmiyyətin imkanlarından istifadə edərək qaçqınlara, davada həlak olmuş əsgərlərin ailələrinə hər cür maddi və mənəvi köməklik etmişdir.  Bu mürəkkəb şəraitdə xeyriyyə işlərindən imkan düşdükcə məqalə və şeirlər yazaraq orduya əlindən gələn mənəvi köməyi etmiş, həm də öz xalqını oyatmağa çalışmışdır.

     Batumda olarkən (1916-cı ildə) Ə.Cavad gələcək həyat yoldaşı Şükriyyə xanıma rast gəlmiş, bir qədər sonra onunla ailə qurmuşdur.

      1917-ci ildə Rusiyada bəşər tarixində ictimai-siyasi hadisə ilə müqayisə oluna bilməyən Oktyabr çevrilişi baş verir. İmperiyada amansız  zülmə məruz qalan xalqlara öz müqəddəratını həll etmək hüququ verirdi. Bir çox xalqlar kimi Azərbaycanın da vətənpərvər övladları yaranmış fürsətdən istifadə edərək Tiflisdə toplanıb maddi və mənəvi mərhumiyyətlər hesabına olsa da,  1918-ci ilin 28 Mayında  Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yarandığını elan edirlər. Yaranmış Cümhuriyyətin ilk paytaxtı Gəncə şəhəri elan olunur. Lakin az sonra Cümhuriyyət Bakı şəhərinə köçürülmüşdür.  Qabaqcıl, vətənpərvər, ziyalılar tərəfindən yeni müstəqil dövlət böyük ruh yüksəkliyi ilə qarşılanır.  Əhməd Cavadın yazdığı şeirlər müstəqil dövləti tərənnüm etməklə yanaşı, azadlıq, vətənpərvərlik ideyalarının vüsətini əks etdirmişdir. Həmin dövrdə yazdığı şeirlərdən biri Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin himni kimi məhşurlaşır.

Azərbaycan! Azərbaycan!
Ey qəhrəman övladın şanlı Vətəni!
Səndən ötrü can verməyə cümlə hazırız!
Səndən ötrü qan tökməyə cümlə qadiriz!
Üçrəngli bayrağınla məsud yaşa!

Minlərlə can qurban oldu!
Sinən hərbə meydan oldu!
Hüququndan keçən əsgər,
Hərə bir qəhrəman oldu!

Sən olasan gülüstan,
Sənə hər an can qurban!
Sənə min bir məhəbbət,
Sinəmdə tutmuş məkan!

Namusunu hifz etməyə,
Bayrağını yüksəltməyə,
Cümlə gənclər müştaqdır!
Şanlı Vətən! Şanlı Vətən!
Azərbaycan! Azərbaycan!
Azərbaycan! Azərbaycan!

      1920-ci ilin aprel ayının sonlarında tərkibi əsasən rus bolşeviklərindən və erməni daşnaqlarından ibarət olan  XI Qızıl Ordu Azərbaycan ərazisinə yeridildi, müstəqil dövlətimizin fəaliyyətinə son qoyuldu. Cümhuriyyətin süqutundan bir neçə ay sonra Ə.Cavad təyinatla Qusar rayonuna  müəllim göndərilmiş, ailəsi ilə birlikdə          Qusarın  Xulud kəndinə köçərək burada əvvəl müəllim, az sonra isə həmin məktəbin direktoru kimi fəaliyyət göstərmişdir.

     1922-ci ildə Ə.Cavad Ali Pedaqoji İnstituta daxil olur. Bir il sonra o görkəmli azadlıq mücahidi M.Ə.Rəsulzadənin silahdaşlarından Mirzəbala Məmmədzadənin Türkiyəyə getməsini təşkil etməkdə ittiham edilərək həbs edilmiş, lakin ittiham sübuta yetmədiyi üçün azad olunmuşdur. O, 1924-cü ildə “Maarif və mədəniyyət” jurnalına məsul katib təyin olunur. İşləyə-işləyə  təhsil aldığı Ali Pedaqoji İnstitutu 1926-cı ildə bitirmiş, sonra Azərbaycan Politexnik İnstitutunda müəllimlik etmiş, eyni zamanda Azərbaycan Kənd Təsərrüfatı İnstitutunda dosent, dilçilik kafedrasının müdiri, rus dili üzrə ilk professorlardan biri olmuşdur.

      Əhməd Cavadın yaradıcılığının birinci mərhələsi, bədii axtarışlarının məzmunu haqqında aydın təsəvvür yaradır. Bu baxımdan onun “Qoşma” (1916) və “Dalğa” (1919) kitabları çox qiymətli əsərlər hesab olunur. Bu mərhələnin səciyyəvi və maraqlı nümunələrindən biri şairin öz qələminə, istedadına müraciətlə yazdığı “Şeirimə” (1913) əsəridir. Bu şeirdə müəllif bir qədər keçmişə qayıdaraq, bir şair kimi yaradıcılığa başladığı günləri yada salır, ilk uğurlarından necə sevindiyini xatırladır. Lakin bu şeiri qələmə alarkən Əhməd Cavad böhranlı fikir və duyğulardan sıxılaraq şair olduğu üçün peşimançılıq çəkir. “Yaralı quş” şeiri də şairin bu mərhələdəki əhval-ruhiyyəsinin əks olunduğu əsərlərdən biridir:

Yaralıdı könlüm quşu, yaralı,

Yaralandı yazıq şair olalı!

     Əhməd Cvadın 1910-cu ilin əvvəlindəki axtarışları zamanı yaradana müraciətlə yazılmış “Münacat” adlı şeirində bütün ümidini, iradəsini tanrıya bağlayır, vətənin, xalqın xilası naminə ondan imdad diləyir:

Ey mərdliyi ilhaq edən böyük haqq,

Buyruq sənin, qullarına nə sorma?

Pək dərdliyik, bir ərzimiz var ancaq:

Cəbrayıldan göndər bizə bir sancaq!..,

Yarəb, vətən sənin, iman sənindir!

Mömini dindirən  Quran sənindir!

      “Sən”, “Bir gül əkdim”, “Ümidimə”, “Görünməz yollardan” kimi şeirlərdə lirik qəhrəmanın ümüdsizliyi son həddə çatmışdır. Ən ağır böhranlı vaxtlarda belə Əhməd Cavad özünü  ovundurmaq üçün fövqəladə bir qüvvə tapmışdır.

      Əhməd Cavadın “Nədən yarandın” (1914) şeiri onun yaradıcılıq dünyasını yaxından tanımağa  imkan verir.

Sən qüdrətin açıb-coşan vaxtında,

Mələklərin gülüşündən yarandın.

Sehir dilli bir fırçanın əliilə,

Ahuların duruşundan yarandın…

Qaranlıqda boğularkən ümidim

Dan ulduzu yürüşündən yarandın…

Gözəllikçin təbiətlə qüdrətin

Yavaşca bir coşqusundan yarandın.

Qələm əldə ilhamımı dinlərkən

Sən qəlbimin duruşundan yarandın.

    “Dalğa” şeirində şairin vətənpərvərlik duyğuları, geniş həyat hadisələri sənətkarlıq baxımından daha təsirli vasitələrlə əks etdirilir. “Qoşma” və “Dalğa” arasında keçən müddətdə Azərbaycanda, bütünlükdə Yaxın Şərqdə böyük miqyaslı, mürəkkəb ictimai-siyasi hadisələr baş verməkdə idi.

     Əhməd Cavad  ilk Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətini bolşevik-daşnaq əsarətindən xilas etmək üçün gəlmiş türk ordusunu öz əsərlərində dərin səmimiyyətlə qarşılayır, onun təkcə azərbaycanlılar qarşısında deyil, bütün türklər və tərəqqipərvər dünya qarşısında tarixi xidmətlərini tərənnüm edirdi. “Türk ordusuna” şeirində qardaş ölkənin xilaskar ordusu Turandan rus işğalçılarını qovduqları üçün alqışlanırdı. Viran edilmiş Xan sarayı da xalqın müsibətləri üçün qan ağlayan Araz da, Kür də, Qara dəniz də vüqarlı Qars qalası, uca Dağıstan dağları da türk ordusunun insanpərvərlik missiyası sayəsində şeirdə yeni həyata qovuşurlar:

Ey şanlı ölkənin şanlı ordusu,

Unutmam Qafqaza girdiyin günü!

Gəlirkən qovmağa Turandan Rusu,

Ayağını Qara dəniz öpdümü?!

      Əhməd Cavadı, onun təmsil etdiyi azadlıqsevər Azərbaycan ziyalılarını milli istiqlal uğrunda mübarizə cəbhəsinə gətirən səbəbləri açıqlamaq baxımından “Kuropatkinə” (1917) şeiri xüsusiilə əhəmiyyətlidir. Kuropatkin Rusiya imperiyasının milli əyalətlərdə, müsəlmanların yaşadıqları regionlarda hökmranlıq edən canişinlərinin ümumiləşdirilmiş surətini vermişdir. İmperiyanın sadiq nökərləri əllərindəki hüdudsuz hakimiyyətdən sui-istifadə edirdilər. Şairin nəzərində öz amansızlığı ilə dünyada bədnam olmuş rus çarizmi, yaxud onun yerində imperiya iddiaları ilə əyalətləri qorxuya salan “Qızıl ordu” Azərbaycanın müstəqillik yoluna qədəm qoymasını, milli dövlətini qurub, əsrin tələblərinə uyğun yeni inkişaf yoluna düşməsi Rusiya bolşeviklərini bərk narahat edirdi. Onlar əvvəlcə Yaxın Şərqdə, sonra isə dünya inqilabının qələbəsi üçün Azərbaycandan bir vasitə kimi istifadə etmək, müstəqil Azərbaycan hökumətini yıxmaq, ölkənin strateji sərvətlərini, o  cümlədən neftini talamaq haqqında planlar hazırlayırdılar. Bu acı həqiqətləri görən Əhməd Cavad tez-tez bütün xalqın adından öz etiraz səsini ucaldırdı:

Bu dağlar mənimdir, yeni gün gördü,

Boğar səni ahım, ey duman, gəlmə!

İnanma fələyə, dönükdür üzü,

Bir üzə gülməyir, hər zaman, gəlmə!

Sən ey gözlərimə batan quruntu,

Sağlam bir imana səndən nə qorxu?

Bəslərsə vicdanlar pək böyük duyğu,

Yenilməz bir qələ hər vicdan, gəlmə!

       1920-ci il aprel ayının son günlərində Bakını işğal edən XI Qızıl Ordu Azərbaycan Demokratik Respublikasının mövcudluğuna son qoyulması, şairin yaradıcılığında yeni ideya-bədii meyillərin təzahürü ilə müşahidə olundu. Onun dərin sarsıntılarla kədər ifadə edən şeirləri, eləcə də “Göy-göl” şeiri qələmə alındığı illərdə Azərbaycan poeziyası ictimai-siyasi səbəblər üzündən böhran keçirirdi. Lirika acınacaqlı bir vəziyyətə düşmüşdür. Bolşevik əsarətinin mənəvi sıxıntıları nəticəsində  H.Cavid,  A.Şaiq və Ə.Cavad əvvəlki kimi yaradıcılıq fəallığı göstərə bilmirdilər. Belə bir vaxtda lirikamızın parlaq incilərindən olan “Göy-göl” şeiri  Azərbaycan poeziyasına yeni bir yaradıcılıq havası gətirdi. Bu nadir təbiət hadisəsini şair doğma Gəncənin, Azərbaycanın rəmzi kimi tərənnüm etmiş, onun şair təxəyyülündə əbədi bir yer tutmuşdur. “Pərizadə”, “Unudulmuş sevda”, “Sən ağlama”, “Nə yazım?”, “Gözəl qadın”, “Aya”, “Madonnaya” kimi şeirləri də bu qəbildəndir.

Eşqimin nə imiş bilməm günahı,

Yıxıldı kölnümün istinadgahı.

Nəsibim olsa da, dünyanın ahı,

Bu gün göz yaşımı siləcəyəm mən.

Yaxında didarım nəsib olmazsa,

Ümidsizlik məni salıb atəşə.

Alaraq əlimə dəmirdən əsa,

Bir gün hüzuruna gələcəyəm mən.

       Əhməd Cvadın iyirminci illərin əvvəllərinə aid əsərlərinin müəyyən bir qismi onun Quba qəzasında Qusarın Xuluq kəndində müəllimlik etdiyi zamanın məhsuludur. Yaşadığı yerdə kənd müəlliminin məişət qayğılarından, yazmaqla yanaşı, şair ucqar bir Azərbaycan kəndindən imkan taparaq dünyada baş verən hadisələrə münasibətini bildirirdi. Onun qəlbi Xuluqdan çox-çox uzaqlarda türk övladlarının başına gələn faciələrdən bəhs edən “Volqa aslanlarına”, “Vətəndaş”, “Nə üçündür?” kimi şeirlər də yazmışdır.

        1920-ci illərin sonu, 1930-cu illərin ortalarında müxtəlif səviyyəli yığıncaqların xitabət kürsülərindən siyasətbaz cızmaqaraçılar köhnə müsavatçı Əhməd Cvadı gözümçıxdıya salır, onun keçmiş fəaliyyəti haqqında dəhşətli nəticələr verə biləcək böhtanlar irəli sürürdülər. Belə əməllərə son qoymaq məqsədilə Ə.Cavad “İşçi!”, “Bir may bayramı”, “Moskva”, “Qızıl əskər nəğməsi”, “Pambıq dastanı” kimi əsərlərində yeni sosial mühitin tələblərinə cavab verməyə çalışmışdır.

       Şairin yaradıcılığı təkcə lirik əsərlərdən ibarət deyil, o eyni zamanda epik janr sahəsində də qiymətli yaradıcılıq uğurları əldə etmişdir. Buna misal olaraq onun “Səsli qız”, “Kür”  və “Pambıq dastanı” nı misal göstərmək olar.

       Xalqın istiqlaliyyəti uğrunda mübarizəsi Ə.Cavadı bütün ömrü boyu düşündürən, uğrunda həyatını qurban verdiyi bir həyat yolu olmuşdur. “Səsli qız” poemasının ideya-məzmununda bu amal qabarıq surətdə verilmişdir. Əsərin süjet xətti onun baş qəhrəmanının şərəfinə mədhiyyə kimi düşünülmüşdür. Bu qızın səsi şairin nəzərində dünyadakı səslərin ən gözəli kimi verilmişdir. Bir qədər sonra gərgin, böhranlı vəziyyətinə çatanda məlahətli səs sahibi el yolunda canından keçməyə hazır olan bir qəhrəman kimi ucalır. Şair qədimdə amansız bir hökmdarın qonşuluqda yerləşən , ərazisi kiçik olan bir ölkəyə hücum edərək orada törətdiyi vəhşiliklərdən söz açmışdır. Düşmənin altı aylıq müharibədən, təxribat və qırğın əməliyyatlarından sonra  başsız qalmış minlərlə ailə qaçqın və didərgin düşmüşdür.  Poemanın qəhrəmanı müğənni Sara qalib şahın xoşuna gələn sözləri yox, öz qəlbinin dərinliklərindən süzülüb gələn vətən deyimlərindən ibarət mahnısını oxuyur, el-obanın düşdüyü müsibətlərdən nalə çəkir:

Mən ki səndən doymamışdım,

Quş qonmağa qoymamışdım.

Bir almanı soymamışdım,

Kim sənə kəc baxdı, dağlar?!

Dalğınam mən belə baxta,

Ürəyim qan, laxta-laxta.

Bax ki, kimlər çıxtı taxta,

Küstü kimin baxtı, dağlar?!

Çıxmamış gün, batmamış dan,

Qanlı bir toz qalxdı yoldan.

Qoç igidlər oldu qoldan,

Qanlı kəfən taxtı dağlar!

      Bu mahnıdan sonra mövcud qaydaya görə xaqana mey təqdim edən Sara rəqqasələrin işə başladığı məqamdan istifadə edərək iti bir hərəkətlə badəyə zəhər tökür. Xaqan öz cəzasına çatır. Poema Saranın – “Səsli qızın” şərəfinə qoşulmuş oynaq, şən mahnı ilə bitir. Şairin ilhamının əsas işığı Saranın üzərinə yönəldilmişdir. Proloqdan epiloqa qədər poemada əsas yer tutan Sara bütün hadisələrin mərkəzində durmuşdur.

     “Pambıq dastanı” ilə  “Kür dastanı” poemaları arasında bəzi ümumi cəhətlər vardır. Onların ikisinin də kökündə şairin lirik duyğuları təsvir və tərənnüm edilir. Birinci əsərdə pambığın mədəni bitki kimi vətənə və digər ölkələrə yayılması tarixçəsi, ikinci əsərdə isə Kürün mənşəyindən başlamış Xəzərə tökülənə qədər davam edən yola nəzər salınır. Bu yol üstündəki ellər-obalar, təbiət mənzərələri təsvir olunur. Kürün lirik obrazını yaradan Ə.Cavad Kür sahillərində dolaşan  Yunan, Ərəb, Rus ordularını görmüş, onların Kürdən su içən atlarının kişnərtisini eşitmiş kimi olur. Şair əsərdə Kür çayını Azərbaycanın timsalına çevirir. Dönə-dönə hücumlara məruz qaldığına, əyalətlərinin işğal edildiyinə baxmayaraq, Azərbaycan xalqının dözümü, dəyanəti, özündə qüvvət tapıb odlar-alovlar içindən çıxması, milli mənliyini qoruması ideyasını şair bir daha təsdiq edir.

      Əhməd Cavad Azərbaycan Türk dili ilə yanaşı, Fars, Ərəb, Rus, Gürcü, Ləzgi dillərini də mükəmməl bilirdi. O, xalqlar arasında dostluğun, qarşılıqlı ədəbi-mədəni əlaqələrin inkişafında bədii tərcümənin roluna böyük əhəmiyyət vermişdir. İ.Turgenev, A.Puşkin və M.Qorkidən tərcümələri bunu deməyə əsas verir ki, Ə.Cavad  rus dilini yüksək səviyyədə mənimsəmişdir.

      Şair Nobel mükafatı laureatı Knut Hamsunun (Norveç ədibi) məhşur əsərlərindən olan “Aclıq” (Azərbaycan dilində, 1930), Maksim Qorkinin  “Cocuqluq” (Azərbaycan dilində, 1929) romanlarının və bir sıra başqa yazıçılarının klassik nəsr əsərlərinin Ə.Cavad tərəfindən tərcümələri oxucular tərəfindən səmimi qarşılanmışdır.

      Şair Şekspirin “Romeo və Cülyetta”sını qərbin “Leyli və Məcnun” u səviyyəsində Azərbaycan oxucusuna sevdirmişdir. Məhəbbət və qısqanclığın faciəsi olan “Otello” orijinalda olduğu kimi şair tərəfindən tərcümə edilmişdir. O, əsərlərin bədii səviyyəsinin qorunub saxlanlmasına ciddi əhəmiyyət verişdir.

      Əhməd Cavadın dilimizə çevirdiyi əsərlər arasında böyük gürcü şairi Şota Rustavelinin “Pələng dərisi geyinmiş pəhləvan” poeması xüsusi yer tutur. Qonşu gürcü xalqının mənəvi sərvəti olan bu əsər üzərində işləyərkən gürcü dilini səlist bilən Əhməd Cavad aylarla Gürcüstanda qalmış, əsər ətrafında araşdırmalar aparmışdır. Nəticədə layiqli bir bədii tərcümə yaratmışdır.

      Əhməd Cavad milli istiqlal şairi kimi Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində mühüm yer tutur.

AMEA Nizami adına Ədəbiyyat İnsititutunun əməkdaşı

Ədalət Rəsulova

Türk dünyasının önəmli dövlətlərindən biri olan Özbəkistan ədəbiyyatının Azərbaycanda tədqiq və təbliğ tarixinə nəzər salarkən bu iki ölkə arasında ədəbi-mədəni əlaqələrin qədimliyini unutmaq olmaz. İstər orta əsrlərdə və sovet dövründə, istərsə də müstəqillik illərində hər iki ölkənin ədəbi əlaqələrinin qarşılıqlı inkişaf dinamikasını Almaz Ülvinin “Azərbaycan-özbək (çağatay) ədəbi əlaqələri” kitabından izləmək oldu.

Hər iki dövlətin müstəqillik qazanmasından sonra bir sıra qurumlarının, xüsusilə Elmlər Akademiyalarının, Yazıçılar Birliklərinin əməkdaşlığı davam edib. Bu istiqamətdə AMEA Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunun, Dünya Gənc Türk Yazarlar Birliyinin, Daşkənddə “Azərbaycan evi”nin, Özbəkistanda Heydər Əliyev adına Azərbaycan Mədəniyyət Mərkəzinin, Beynəlxalq Türk Akademiyasının fəaliyyətini ayrıca diqqətə çatdırmaq lazımdır. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının bu sahədə xidmətləri sovet dövründən gündəmdə olub. Belə ki, Xalid Səid Xocayevin çevirdiyi Mahmud Kaşğarlının “Divani lüğət-it-türk” əsərinin tərcüməsinin əlyazma nüsxəsi AMEA    Dilçilik İnstitutunun elmi arxivində saxlanılır. 1985-ci ildə isə AMEA Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun “Ədəbi əlaqələr” seriyasından nəşr etdirdiyi “Azərbaycan-özbək ədəbi əlaqələrindən səhifələr” elmi məqalələr toplusunda 16 elmi tədqiqat məqaləsi yer almışdı.

Müstəqillik dövründə Azərbaycanda özbək əsərlərinə aid tərcümə, tərtib, araşdırma, nəşr və digər bu kimi işlərin aparılmasında Ramiz Əskərin, Kamil Vəliyevin, Almaz Ülvinin, Akif Bağırovun, Yaşar Qasımbəylinin, Vaqif Arzumanlının, Ənvər Cabbarlının, Rəsmiyyə Sabirin, Əkbər Qoşalının, Səlim Babullaoğlunun, İlqar İlkinin, Şahlar Dağlaroğlunun, Əjdər Olun, Samir Abbasovun, Qulu Kəngərlinin, Ədalət Əsgəroğlunun rolu danılmazdır.

Ramiz Əskər 1994-cü ildə Yusif Balasağunlunun “Qutadğu Bilig”ini (Kamil Vəli Nərimanoğlu ilə), 2006-cı ildə Mahmud Kaşğarinin “Divanü lüğat-it-türk”ünü (dörd cilddə), 2009-cu ildə “XX əsr özbək şeiri antologiyası”nı, 2011-ci ildə Zəhirəddin Məhəmməd Baburun “Seçilmiş əsərləri”ni və “Baburnamə”ni, Sultan Hüseyn Bayqaranın “Divan”ını, 2018-2019-cu illərdə Əlişir Nəvainin “Xəmsə”sini Azərbaycan dilinə çevirib. Alim xidmətlərinə görə Özbəkistanın “Babur” mükafatına layiq görülüb. 2003-cü ildə “Qutadğu bilik”, 2008-ci ildə “Mahmud Kaşğari və onun “Divanü-lüğat-it-türk”, 2020-ci ildə “Əlişir Nəvai və onun “Xəmsə”si” adlı elmi-tədqiqat kitabları nəşr olunub.

Müstəqillik dönəmində işıq üzü görmüş kitablardan Xalq yazıçısı Anarın hazırladığı 1993-cü ildə “Yazıçı” nəşriyyatında çap olunmuş “Türkün 101 şairi” kitabını göstərə bilərik. Həmin kitabda özbək yazarlarından Rauf Pərfinin “Duyumlar” əsəri A.Bağırovun, Məhəmməd Salihin “Əgər bu sinəmə”, “Gecə”, “Ona ağı deyib” əsərləri V.Cəbrayılzadənin çevirməsində yer almışdı. 1992 və 2005-ci illərdə “Turan çələngi”, 2000-ci ildə “Türkün dastanı” toplularının çap olunmasının özünəməxsus əhəmiyyəti vardır. Özbək folklorçusu Məmmədqul Curayevin toplayıb tərtib etdiyi “Əlişir Nəvai haqqında rəvayətlər” 1994-cü ildə Füzuli Bayat tərəfindən Azərbaycan dilində nəşr edilmişdi. 2000-ci ildə Azərbaycan-özbək ədəbi-publisistik əlaqələrinin körpüsünü yaradan yazıçı-publisist Ağəddin Mansurzadənin “Özbəkistanda nəyim qaldı” adlı sanballı kitabı çap olunmuşdu.

Müstəqillik illərində xüsusi çəkisi olan layihələrdən biri kimi 2005-ci ildə “UGART cəhdləri” (Özbəkistan, Gürcüstan, Azərbaycan: yaradıcılıq – tərcümə cəhdləri) adlı konfransı qeyd edə bilərik. Həmin konfransda “Çağdaş özbək ədəbiyyatından seçmələr” bölməsində Akif Azalp “Şərqlə Qərbin yol ayrıcında (Çağdaş özbək şeirinə bir baxış”) adlı icmal məqaləsində Tutubikə, Möhtərəm Uluğova, Fərağət Kamalqızı, Aygün Suyundukova, Fəriqə Əfruz, Xasiyyət Rüstəmova kimi müəlliflərin əsərlərinə münasibət bildirmişdi. “Dünya ədəbiyyatı”nın xüsusi buraxılışında çağdaş özbək poeziyasından Abdulla Arifin (S. Babullaoğlu), Osman Əzimin (A. Azalp), Bəhram Ruziməhəmmədin (G. Mövlud), Eşkabil Şükürün (G. Mövlud), İqbal Mirzənin (A. Azalp), Mirpolad Mirzənin (G. Mövlud), Əziz Səidin (S. Babullaoğlu), Osman Qoşqarın (A. Azalp), Qoşqar Narqabilin (A. Azalp), Siracəddin Səyyidin (G. Mövlud), Xasiyyət Rüstəmovanın (A. Azalp), Xurşud Dövranın (S. Babullaoğlu) şeirləri və Xeyrəddin Sultanovun “Ya cəmşid!” (M. Nur), Əbdülhəmid İsmayılın “İki qocanın tarixçəsi” (P. Yusif) adlı hekayələri toplanmışdı.Əlaqələrin davamı olaraq 2006-cı ildə “Turan çələngi” kitabının təqdimat mərasimi, 2007-ci ildə Əlişir Nəvainin “Mizan ul-ovzan” əsərinin tərcüməsinə və “Şərq təranələri”nə həsr edilmiş gecə təşkil olunmuşdu. 2007-ci ildə Akif Azalp “Turan havası” kitabını, 2009-cu ildə Dünya Gənc Türk Yazarlar Birliyi və “Vektor” Uluslararası Elm Mərkəzi Rəsmiyyə Sabirin tərcüməsində Xasiyyət Rüstəmin “Qorxunc” seçmə şeirlər kitabını nəşr etdi. 2010-cu ildə Ağacəfər Həsənlinin tərtib və redaktorluğu ilə islam ölkələri şairlərinin şeirlərindən ibarət “Sevgi fəsli” kitabı çap olundu, kitaba Azərbaycan şairlərinin tərcüməsində özbək ədəbiyyatından seçmələr də daxil edildi.2019-cu ildə Şahista Kamranlının tərcümə etdiyi Qoşqar Narqabilin “Xoşbəxtliyin bazarı varmı, yaxud beş dul və bir rəis” pyesi Almaz Ülvinin ön sözü və Əkbər Qoşalının rəyi ilə çap olunub. Xasiyyət Rüstəmin 2020-ci ildə Bakıda çap olunan “Leyli ağaclar” kitabındakı şeirləri Afaq Şıxlı, “Gündəlik” bölümünü Eluca Atalı və Şermurad Sübhan özbəkcədən dilimizə uyğunlaşdırıblar. Onun redaktorluğu ilə yayımlanan “Kitab dünyası” qəzeti də mədəni əlaqələrin inkişafında xüsusi rola malikdir.Bunlarla yanaşı, Azərbaycan ədəbiyyatının Özbəkistanda nəşri də gündəmdən düşməyib. İlk dəfə 2014-cü ildə Məhsəti Gəncəvi, Heyran Xanım, Xurşudbanu Natəvan şeirlərindən ibarət “Eşq içində pərvanələr” kitabı Aydın Hacıyevin tərcüməsində özbək oxucularına təqdim olunmuşdur. Kitabın məsul katibi professor Həmdulla Baltabayev, tərtibçiləri isə Almaz Ülvi və Yaşar Qasımbəylidir. Həmçinin 2014-cü ildə çap olunmuş “Ömürdən uzun gecə” ədəbi-bədii kitabında Azərbaycan yazarlarının əsərləri də yer alıb. 2016-cı ildə isə Daşkənddə “Özbək ədəbiyyatı və Azərbaycan (tədqiqatlar, ədəbi portretlər, söhbətlər)” kitabı çap edilmişdir.Özbəkistandakı Heydər Əliyev adına Azərbaycan Mədəniyyət Mərkəzi tərəfindən 2018-ci ildə “Cümhuriyyət ili” münasibəti ilə başladılmış nəşr layihəsində “Ozarbayjon Demokratik Respublikası va mustaqıllık davrı Ozarbayjon adabıyotı” adlı kitab özbək dilində çap olunmuşdur. Nəşr Alxan Bayramoğlunun “Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə ədəbiyyat” adlı əsəri və Ramiz Əskərin “Müstəqillik dövrü Azərbaycan ədəbiyyatı” kitabları əsasında hazırlanmışdır. Bu kitab Azərbaycan Mədəniyyət Mərkəzinin sifarişi ilə Özbəkistanın Termez Dövlət Universitetinin Filologiya fakultəsinin dekanı, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, “Termez Universiteti” qəzetinin baş redaktoru, AMEA-nın Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunun doktorantı, tərcüməçi Obidjon Şofiyev tərəfindən özbək dilinə uyğunlaşdırılıb.

2018-ci ildə Azərbaycan və özbək dillərində Daşkənddə çap olunan “Özbək şeir çələngi”nin tərtibçisi və uyğunlaşdıranı Şahməmməd Dağlaroğlu və Şəhla Qasımovadır. Həmin nəşrə məsul Əkbər Qoşalı, redaktor Fərid Hüseyndir. “Özbək şeir çələngi”nin məsləhətçiləri Qənirə Paşayeva və Samir Abbasov, rəyçiləri akademik Nizami Cəfərov və professor Almaz Ülvidir.

2019-cu ildə özbək şairlərinin Nəsimi haqqında yazdığı şeirlərdən ibarət “Məndə sığar iki cahan” kitabı da işıq üzü görüb. Həmçinin Cəlil Məmmədquluzadənin hekayələri Osman Quçkarın tərcüməsində akademik İsa Həbibbəylinin ön sözü ilə 2019-cu ildə “Poçt qutusu” adı ilə Daşkənddə “Mümtaz” nəşriyyatında çap olunub.

Vurğuladığımız kimi, AMEA Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunun bu istiqamətdə apardığı işlər də danılmazdır. 2019-cu ildə İnstitutda “Azərbaycanca-özbəkcə, özbəkcə-Azərbaycanca lüğət” kitabının (iki dildə) təqdimat mərasimi keçirilib. Eyni zamanda Akademik İsa Həbibbəylinin 70 illiyi münasibətilə Özbəkistanda yayımlanan “Ustoz” dərgisinin xüsusi buraxılışını Almaz Ülvi və Yaşar Qasımbəyli nəşrə hazırlayıb çap etdirmişdir. Xüsusi buraxılışın məsul katibi professor Həmdulla Baltabayev, tərcüməçisi Obidjon Shofiyevdir.

2019-cu ildə Maqsud Şeyxzadənin 110 illiyi Azərbaycanda və Özbəkistanda qeyd edilib,  həmin il “İki xalqın oğlu Maqsud Şeyxzadə” kitabı ədibin 110 illiyi münasibətilə AMEA Ədəbiyyat İnstitutunun Elmi şurasının qərarına əsasən akademik İsa Həbibbəylinin elmi redaktorluğu və ön sözü ilə çap olundu.

2020-ci ildə AMEA Ədəbiyyat İnstitutunun Elmi şurasının qərarına əsasən akademik İsa Həbibbəylinin elmi redaktorluğu ilə Əlişir Nəvainin “Hikmətli sözlər” əsəri Azərbaycan və özbək dillərində çap olunub. Əsəri Almaz Ülvi, Yaşar Qasımbəyli, Akif Azalp tərcümə ediblər. 2020-ci ildə İnstitutda Özbəkistan Respublikasının Azərbaycandakı səfirliyi və Əlişir Nəvai adına Daşkənd Dövlət Özbək dili və ədəbiyyatı Universiteti ilə birlikdə Əlişir Nəvainin anadan olmasının 579 illiyinə həsr olunmuş “Əlişir Nəvai ədəbi və elmi irsinin öyrənilməsi” adlı Beynəlxalq elmi konfrans keçirilib.

Bu iki ölkənin ədəbi əlaqələrini müstəqillik işığında gözdən keçirərkən belə bir təəssürat yaranır ki, sovet dövrünün beynəlmiləlçilik təbliğatının əksinə olaraq Azərbaycan-özbək ədəbi əlaqələri türk kökəninə əsaslanaraq inkişaf edib. Müstəqillik illərində həyata keçirilən sanballı işlər möhkəm özül daşlarına söykənir. Belə ki, hələ sovet dövründən əsərlərin tərcümə və nəşr işlərində kifayət qədər irəliləyiş vardı.

Gözəlliklər yurdu Şəkidən bir günlük təəssüratlarım

Azərbaycanımız dünyanın ən qədim yaşayış məskənlərindən biri olmaqla bərabər, həm də coğrafi şəraiti, iqlimi və göz oxşayan təbiəti ilə seçilir. Qədim gözəlliklər yurdu olan vətənimizin tarixdə iz qoyan və bu gün də sayılıb-seçilən oğul və qızları ilə çağdaş tarixə imza atan bölgələrindən biri də  Şəkidir.  Bura şərq ədəbiyyatının qibləsi sayılan Mirzə Fətəli Axundovun, Turan məfkurəsinin  zirvəsini yaradanlardan biri olan ölməz şairimiz Bəxtiyar Vahabzadənin, məşhur dilçi alim Əbdüləzəl Dəmirçizadənin, Şərqdə ilk opera yazan bəstəkar qadın Şəfiqə Axundovanın, general Ziya Yusifzadənin, tanınmış alim, professor Şirməmməd Hüseynovun, məşhur incəsənət xadimi, bəstəkar Cövdət Hacıyevin və digər onlarla ünlü şəxsiyyətlərin doğulub boya-başa çatdığı məkandır. Bu rayon öz məktəblərinin məzunları ilə gerçəkdən  qürur duya bilər. Rayonda fəaliyyət göstərən məktəblərin bir çoxu ilə bağlı ürəkaçan sözlər demək mümkündür. Lakin bu yazıda Şəki şəhərində yerləşən 18 saylı məktəbdən və bu məktəbdə  yaxın günlərdə gerçəkləşən məzuniyyət törənindən söz açacam.  

Şəhərin 18 saylı tam orta məktəbində  sözün həqiqi mənasında gələcəyinə sonsuz inam olan işıqlı  şagirdlər – gələcəyin layiqli vətəndaşları yetişdirilir. 18 saylı orta məktəb zaman-zaman yurdumuza savadı, zəkası, tərbiyəsi və cəmiyyətə faydalılığı  ilə seçilən  insanlar bəxş etmişdir.  Bu qocaman məktəbin  işinə məsuliyyətlə yanaşan, yüksək intellektli və səmimi kollektivi var.  Məktəbin direktoru Məmməd Mahmudov belə bir kollektiv formalaşdırdığına və məktəbdə yüksək səviyyədə təlim-tərbiyə işi qura bildiyinə görə valideynlər və rayon ictimaiyyəti tərəfindən sevilir və hər yerdə rəğbətlə qarşılanır. Hər il olduğu kimi bu il də ənənəyə uyğun  olaraq bu məktəbdə “Son zəng“  törəni oldu. Tədbiri məktəbin XI a sinif şagirdi Aysu Yusifli açdı.  Tədbirdən öncə müəllimləri mənə məlumat verdilər ki, Aysu oxuduğu illər ərzində məktəbin ən çalışqan,  ictimai işlərdə öz fəallığı ilə seçilən şagirdlərindən biri olub. Dəfələrlə  “Fəxri fərman” və “Təşəkkürnamə”lərlə təltif edilmişdir.  Son zəngdə həm müəllim kollektivi, həm məzunlar, həm də valideynlər kifayət qədər fəal şəkildə iştirak edirdilər. Məktəbin direktoru Məmməd Mahmudov, müəllimlərdən 11-cilərin sinif rəhbəri Səba müəllimə,  Yeganə müəllimə və Sevinc müəllimə, ürək sözləri olan valideynlər və şagirdlər çıxış etdilər.  Bütün çıxışların bir ana xətti vardı; hamı məzunlara davamlı uğurlar, millətimiz və dövlətimiz üçün layiqli vətəndaş olmağı arzu edirdilər və onların gələcəkdə cəmiyyətdə nüfuz sahibi olan insanlardan biri kimi görmələrini diləyirdilər.

Doğrusu, bu məktəbin məzun törəni və müəllim kollektivinin gözəlliyi məndə dərin təəssürat yaratdı. Özəlliklə öz üslubu, valideynlərə və şagirdlərə yanaşma tərzi ilə seçilən, intellekti və yüksək qabiliyyəti ilə çoxlarından fərqlənən Səba müəllimə qəlbimdə daha dərin iz buraxdı. Səba müəllimə bu il məzun olan 11-cilərin sinif rəhbəri olub. İcazənizlə onu sizə daha yaxından tanıdım, əziz oxucu! Rəsulova Səba Qüdrət qızı 1969-cu ildə Şəki şəhərində doğulub. 1987-ci ildə M.F.Axundov adına Rus dili və ədəbiyyatı İnstitutuna daxil olmuşdur. 1992-ci ildən Şəki şəhəri 18 saylı tam orta məktəbdə işləyir. 2022-ci ildə müəllim kimi fəaliyyətinin 30 illiyini qeyd edib. İşlədiyi müddət ərzində özünü həm şagirdlər, həm də valideynlər arasında sevdirə bilib. Onu sevdirən isə sənətinə bağlılığı, işinə məsuliyyətlə yanaşması, intellekti, geniş dünyagörüşü və zəhmətkeşliyi olub. O, daim öz üzərində çalışan ən fəal müəllimlərimizdən biridir. Tədbirin sonunda yenidən şagirdlərin qarşısına çıxan 18 saylı məktəbin direktoru  Məmməd Mahmudov və sinif rəhbəri Səba Rəsulova məzunlara öz dəyərli tövsiyələrini verdilər, onlara gələcək fəaliyyətlərində bol-bol uğurlar arzuladılar. Biz də Səba müəlliməni 30 illik peşə fəaliyyəti münasibəti ilə səmimi qəlbdən təbrik edir, bu şərəfli işində uğurlar və şanslar arzulayırıq. 11-cilərdən öz fəallığı ilə seçilən  Aysuya və onunla bərabər məzun olan bütün uşaqlara  tezliklə istədikləri ali təhsil ocaqlarına qəbul olunmasını və tələbə adını qazanmalarını arzu edirik.

Nübar İftixarqızı

Mənbə: https://manevr.az/

Dəyanət Osmanlının lirikasını ədəbiyyatşünaslığın ümumi meyarları ilə təhlil etmək çətin olsa da, şairin şeirlərini formal olaraq mövzu əhatəsinə görə sistemləşdirmək mümkündür. Belə ki, türkçülük, turançılıq məfkurəsi onun poeziyasında əsas motivlərdən biridir: ƏtraflıTürk olmaq çox çəkilməz bir dərddiTanrı dərdi türkə görə yaratmış. Və şah tacından şərəflidiTürk adını savunmaq… Bu misraların sözünə qüvvət olaraq əlavə edə bilərik ki, “Türkdən qorxurlar çünki zəfər alın yazısıdı türklərin”. Şair bu hökmündə özünə arxayındır. Yəni türkün zəfər çalması sadəcə alın yazısı olduğuna görə həyata keçmir, ortada min illərin faktları, sübutları vardır. Gerçəklikləri bilən şair özünə inamda daha qətiyyətli olur: “Çarəsizliyin başı üstə qosqoca türk bayrağı, surətini görüncə adamın sözü dilində, dili ağzında titrər al-qumaş kimi”. Bu misralara sondan önə doğru şərh vermək daha məqbul olar. “Al-qumaş kimi” təşbehi əslində al, yəni qırmızı rəngdə olan türk bayrağının qumaşdan olmasına işarədir. Və rənglərin paralelliyi: dilin və bayrağın al rəngdə olması. Eyni zamanda titrəmək felinin hər iki tərəfi özünə bağlaması gözdən yayınmır. Titrəmək felindən əvvəl dil və söz, sonra isə al-qumaş sözünün işlədilməsi, bir sözlə iki anlayışın arasında qurulmuş məntiqi bağdır. Bütün bunlardan sonra hadisənin baş vermə anı yada düşür. Yəni dilində sözünün, ağzında dilinin titrəməsi türk bayrağının surətini gördüyün zaman baş verər. Misraların ümumi əlaqəsindən belə başa düşmək olur ki, titrətməyə düşən başqalarına qarşı haqsızlıq etmiş tərəfdir. Bu haqsızlıq o qədər irəli yeriyib ki, məzlumun çarəsizliyi ilə nəticələnib. Ən əsası odur ki, çarəsizliyin çarəsi türk bayrağının özünü yetirməsindədir. Qosqoca türk bayrağı çarəsizliyə yardım əli uzadırsa, o zaman bu çarəsizliyi yaradanların aqibəti dili ağzında titrəməkdən başqa heç nə ola bilməz. Bənzər fikirlərə şairin başqa şeirlərində də rast gəlirik: Qiyamətin döşündən basıb,Tanrı dağlarına çıxan mələk səstürkün ən qoca nəğməsi,vətən haqqında azadlıq duası.Ən qanlı savaşı türkün məzar daşıymış. Bu misralarda sanki türk tarixinin bir ümumiləşdirilməsi nəzərə çarpır: – türkün səsinin Tanrı dağlarından gəlməsi- vətən haqqında azadlıq duasının türkün ən qoca nəğməsi olması- türkün ən qanlı savaşının onun məzar daşı olması Tanrı dağları ilə bağlılıq türkün ən qədim tarixinə aiddir. Vətənin azadlıq nəğməsini oxuyaraq böyük türk imperiyalarının qurulması dövrü orta əsrləri əhatə edir. Savaşa başladısa, məzar daşına çevrilməyi gözə alaraq vətənini xilas etməsi isə müasir türk tarixində olmuş hadisələrdir. Belə ki, XX əsrin əvvəllərində Çanaqqala zəfərindən keçərək özünə Cümhuriyyət qurmuş Türkiyə ilə yanaşı, XXI əsrin əvvəllərində öz torpaqlarını qəsbkar düşməndən azad etmiş Azərbaycanın gerçəklikləri buna misaldır.Türkçülük mövzusundan əlavə diqqəti çəkən əsas cəhətlərdən biri də Dəyanət Osmanlının yaratdığı obrazlardır. Məsələn, Dəyanət Osmanlının şeirlərində gecənin öz aləmi var. Şairin yaradıcılığından gecə özünəməxsus keçir. Biz gecəni gah şairin üşüdüyü günün fotosundan, gah da saçlarının qoxusu hopmuş sözlərindən keçərkən görürük. “Külək isə bütün canlıların ahıdır”. Özü cansız kimi qəbul olunmuş küləyin canlıların ahı olaraq obrazlaşdırılması təkrarsızdır. Yaxud da şairin ittiham etdiyi başqa obyektlərə baxaq: arılar və quşlar obrazlarına: Arılar baharı daşıdı çiçəklərdən,göyümüzün havasını quşlar apardı.Arılarla quşlar adamlardan öncəyaşayıb tükətdi sevgiləri. Öncə arıların çiçəklərdən baharı daşıması, sonra isə quşların göyün havasını aparması şikayət təsiri bağışlayır. Lakin məlum olanda ki, onların bu hərəkətləri məhz sevgidən imiş o zaman ittihamçı mövqeyindən geri çəkilirsən. Onların sevgini tükətməkdə ittiham olunmasının əsl səbəbini sevgilərinə tamamilə sahib çıxmaları ilə əlaqələndirirsən. Bütöv sevgi daşıyıcıları olduğu üçün haqq verirsən və əslində adamların

Türk dünyasının bəşəriyyətə bəxş etdiyi fenomenal şəxsiyyətlərdən olan Heydər Əliyevə ithaf olunmuş əsərlərdən biri də Sabir Mustafanın “Qayıdış” poemasıdır. Poema proloq, “Qayıdış”  və epiloq hissələrindən ibarət olub, əvvəldən axıra kimi heca vəznində qələmə alınmışdır. İlk baxışdan üçlük şeir şəklinə bənzəyən (aba, cdc qafiyələnməsi) əsər əslində dördlük şəklində (abab) yazılmışdır.

Şair proloqda hər əsərini bir zəfəri hesab edərək tərcümələrini və türk sonetlərini xatırladır. Klassiklərdən Nizaminin fars dilinə bal qataraq İskəndərə ehtiram göstərərək özünə heykəl qoyduğundan söz açır. Daha sonra böyük şəxsiyyətdən əsər yazmağın məsuliyyətinə vicdanla yanaşdığını və bir gün Heydər parkında dolanarkən onun nurlu gözlərindən xeyir-dua aldığını qeyd edir.

“Qayıdış” adlanan əsas hissə yazarın qara bulud kimi dolmasını bildirməsi ilə başlayır. Səbəb olaraq Göyçə, İrəvan  kimi yurd yerlərimizi itirməyimizə dünyanın göz yumması göstərilir. Bununla birgə, Dərbənd, Borçalı kimi dərdlərimizə Xudafərin dərdinin də əlavə olunmasına yanğı, Qarabağı itirmək qorxusundan doğan həyəcanlar əsərin vətənpərvərlik ruhunu yüksəldir. Bütün bunların kökündə ermənilərə yazığımız gəlməsilə yanaşı, cütbaşlı qartala ümid bağladığımızın dayandığını qeyd edən müəllif təlaş içindədir. Şairin etiraz etdiyi əsas məqamlardan biri də milyonlarla qaçqınımızın didərgin düşməsini Avropanın heç düşünməməyidir. Müəllif işğal olunmuş rayonlarımızın adlarını çəkməklə onların acınacaqlı vəziyyətinə dünyanın biganə qaldığına etiraz edir. Bənzətmə ilə göstərir ki, “Sam dayı pozmadı halını belə, Qan içən yağıya arxa dayandı”.

Belə bir anda meydana çıxan cəhbəçilərin fəaliyyəti şairi qane etmir. Astarı üzə çıxan koministlərin isə 20 Yanvar qırğınını törətdiyi yada salınır. Bütün bunlar azmış kimi Qarabağda “Erməni qan içib sərxoş olmuşdu”. Şair Azərbaycanı “mən” obrazı ilə təqdim edir. “Ürək parçalanır ana vətəntək” misrasında qəbirə bir təşbehlə nigaranlığını əks etdirir. İkiyə bölünməni, parçalanmanı müqayisə etmək üçün Azərbaycan təşbehin bənzədilən elementi olur. Vətənin güneyilə quzeyinin bir-birindən ayrı düşməsini, torpaqlarının əlindən alınmasını bir bədənin– yəni özünün paramparça edilməsi kimi mənalandırır.

Ölkədaxili çatışmazlıqlara da münasib epitetlərlə münasibət bildirən yazar belə bir durumda tarixi qəhrəmanlarımız olan Cavanşirə, Babəkə, Koroğluya üz tutur. Onlar da ermənilərin  arxadan zərbə vuran xain gürzə olduqlarını tarixi faktlarla xatırladırlar. Müəllif onu da xüsusi olaraq vurğulayır ki, biz həmişə vuruşmalarda ruslara sadiq olmuşuq, amma əvəzində indi ruslar bizim ermənilər tərəfindən məhv edilməyimizə şərait yaradırlar. Bundan məharətlə istifadə edən düşmənlərin əsl siması cizgilənir:

Erməni belədir, məqamı duyur,

Zəifsə, dost bilib durur xidmətdə,

Güclüsə cəlladtək dərini soyur.

Şair Şah İsmayıl Səfəvini xatırlamaqla onun çağdaş dövrümüzdəki davamçısı Heydər Əliyevə xalqın üz tutmağını doğru qərar hesab edir. Qarbaçovun dövründə hakim bir dövlətin Azərbaycanda artıq can verdiyi vaxtlarda ulu öndərin xalqın haqq səsinə səs verməsi, Moskvadan Naxçıvana qayıtması “Heydər-millətimin düşünən başı” kimi sətirlərə yansıyır.

Birinci dəfə olaraq üçrəngli bayrağımızın Şərqə pəncərə olan Naxçıvanda dalğalanması, Heydər Əliyevin qayıdışından sonra hər şeyin öz yerini tapmağa başlaması belə ifadə olunur: “Başın baş işi var. Ayağın ayaq. Ayaq can atmadı fikrə dalmağa”. Heydər Əliyevin qayıdışından sonra ölkədə başın baş, ayağın da ayaq işi görməsi rəmzi şəkildə ifadə edilsə də, gerçəklikdən xəbər verir. Qeyd edilir ki, onun Naxçıvanda yaratdığı bu qayda-qanunlar ermənilərin oranı da ələ keçirmək planlarını darmadağın etdi. Amma onlar öz vəhşiliklərindən əl çəkmədilər: “Vahimə yaratdı göz çıxartmaqla Burundan, qulaqdan şələ bağladı”. Türkün bu cür məhv olunmasına seyrçi nəzərlərlə baxan Avropanın laqeydliyinə “Qoşqarın başından zirvə sürüşdü” kimi sətirlərlə münasibət bildirilir. Şair avropanın erməniləri dəstəkləməsinin nə qədər əsassız olduğunu xəyalən Sena çayına verdiyi sualın cavabında görür. O, Sena çayından erməni soyqırımı haqqında soruşanda çaydakı bütün balıqlar qəşş edib uğunur.

Gerçəklik odur ki, ermənilər tarixi Azərbaycan torpaqlarında türksüz Ermənistan qurmağı bacarmışlar. Belə bir zamanda xalq öz inandığı oğlunu rəhbərliyə çağırır:

Heydər mərd deməkdir, aslan deməkdir,

Xalqın taleyini yazan deməkdir-

 fikirləri ilə ona olan inam ifadə olunur. Onun hələ yetmişinci illərdəki quruculuq işlərinə nəzər salınır. Kəndlərdə qamış daxmaların əvəzinə daş evlər ucaldılması, arabaların maşınlara uğur diləməsi kimi əməli işlər poetik sözün gücü ilə keçmişə güzgü tutur.

“Qayıdış” bölümündə Heydər Əliyevin doxsan üçüncü ildən sonra rəhbərliyə qayıdışı və həmin zamanlar ölkəmizin durumuna da müəllif xüsusi yer ayırır. Qanunların kağız üstündə yatdığı, rüşvətin qanunlara möhür olduğu belə bir dönəmdə onun gəlişinin xilaskarlıq missiyasını daşıdığı vurğulanır. Heydər Əliyevin 15 iyun tarixində yenidən hakimiyyətə qayıdışı cütbaşlı qartalın da məğlubiyyət günü hesab edilir. Onun üçrəngli bayrağı öpüb and içdiyi gün bütün türk dünyasına yeni nəfəs gətirən tarix kimi dəyərləndirilir. Əsərdə gül yarpağına bənzədilən Qarabağın üstündəki riyakar böcəklərin də türkün birliyi sayəsində məhv ediləcəyinə böyük inam ifadə olunmuşdur. Ağlın xərçəngi hesab edilən müharibələrin ədalətlə bitəcəyinə də müəllif inamı vardır.

Həmin dövrün təfərrüatlarını canlandırmağa çalışan şair, rəhbərin ölkənin bölgələrini gəzərək səmimi görüşlər keçirdiyini də unutmur. Azərbaycanın azadlığına Təbrizin müjdələr verməsi, Bəzz qalasının, Ərdəbil düzünün üzünün gülməsi bir gün bütövləşəcəyimizə olan inamı göstərir. “Tarixdə tarixə döndü bu zəfər, Qayıdış qaytardı Azərbaycanı” – hökümüylə müəllif xalqın verdiyi doğru qərarı alqışlayır.

Epiloqun əsas məğzi isə “Qayıdış əbədi qurtuluş oldu” kimi sətirlərdə üzə çıxır. Ulu haqqın bəxtinə qurtuluş yazmış olduğu bir öndərə salnamə yazmaq arzusunun gerçəkləşməsi şairi sevindirir. “Mənim şah əsərim bu yeni nəğməm, Onun şah əsəri Azərbaycandır!” kimi misralarla əsər yekunlaşır.

Mənbə: https://vetenim-azerbaycandir.az

“Mənim ömrüm bir Füzuli qəzəlinin ardıymış, həyata bəhanəymiş elə-belə” – misraları Fərid Hüseynin “Təkrarın tənhalığı” kitabındandır. Füzulinin qəzəlləri nəinki Azərbaycan, hətta dünya ədəbiyyatının qəzəl zirvəsidir. Deməli, müəllifin söylədiyi “…həyata bəhanəymiş elə-belə” sətirləri sadəcə gözdən pərdə asmaq üçünmüş. Qısacası, bənzətmə çox müdrikcəsinə seçilib. Fərid Hüseyn ömrü Füzuli qəzəlləri kimi bütün ölçü-biçimləri yerində olan ömürdür… ƏtraflıAd – 00:37

Bu ömrün müəyyən epizodlarına da şeirlərində yer ayrılıb. “Anam xörəklər kimi ömrünü də ədalətlə bölüşür”, “mən “rəhmətliyin oğlu” və “bacım “rəhmətliyin qızı”dı” – sətirlərində ata adı çəkilmir, lakin ilk baxışdan ana, qardaş, bacı üçbucağı təsiri bağışlayan bu cümlənin məntiqi vurğusu ata sözünün üzərinə düşür. Və müxtəlif misralarda müxtəlif üsullarla özünütəqdimin cizgilərini görürük: “İnsanı öz taleyi qədər heç nə təəccübləndirmir, bu xəbərsizlikdən doğur min dona girmiş arzular”, “yaşadıqca insan ömür sarvanından günah karvanının dəvəsinə çevrilir”, “Özümdən böyük qablarla su daşıyıram, bədənimin bütün xəritəsindən tər axır”, “Sən paklığına qovuşacağını düşünürsən, ancaq insanlar inanmır sənin dəyişəcəyinə”.

“Ürəyim yaralar muzeyidi”, “ayaqlarım gəzdiyimiz yerlərdən izlərini gəmirir” – Ürək Azərbaycan dilində sinonimi olan bədən üzvüdür. Ayaq isə əllə əl-ələ verib mürəkkəb söz yaradır, ancaq ona yaraşan antonim başdır. Doğrudan da, bəzi sözlərin gizli sövdələşməsi çox başayaq olur. Fərid isə ürək və ayaq sözlərindən həm təzad, həm də doğmalıq yaradıb. Öncə yaralar muzeyi olan ürək, sonralar “qəfəsə bülbülün xatirəsini danışır ürəyim” – misraları ilə başqa bir görəvdə xidmətini davam etdirir. Ürək işləri sevgisiz alınmır.

Fəridin sevgili misraları da bənzərsizdir. “Qəhrəmanları sevməyən qadınlar qəhrəmandı, sağ ol, sən də məni sevdin” – unutmaq olmaz ki, bu eşqin qəhrəmanı da sən özünsən. Lirik qəhrəman həm də öz sevdiyinin qəhrəmanlığını vəsf edir. Başqa seçimi yox, “gözümün görməyə alışmadığı qədər gözəlsən” – etirafında gözlər gözəllik görməyə alışdırılır. “Mən səni ərəb çöllərində təs quruyanacan sevdim, ancaq dəniz buxarlananacan unuda bilmərəm” – misraları isə zaman məhfumuna münasibətdə ədalətli olmağa çalışır, sevməyin zaman kəsiyi ilə unutmağın zaman kəsiyi arasındakı təzad mübarizə aparır. Unutmaq feili öz hərəkətlərinə belə haqq qazandırır: “Onlu günlərin təqvimini düzəldəndən sonra bilir illərdə nə az gün varmış”. Yəni hər yaşadım dediyimiz gün ömürdən sayılmaz. Günlərimizi ömrümüzə hesablayanı isə qiymətləndirməyi bacarmalıyıq:

Sənsiz sevinclərim də

ələmimdir, yasımdır.

Tapdım sevgi yolumu – 

Gözlərin kompasımdır.

– bəndi sevdiyini heca vəznində də mükəmməl etiraf etməyin sübutudur. Bu sevginin bəhrəsi olaraq “Səniz qaldı məndən sonra səni bütün sevənlər”.  Sonra qoşması cümləyə bir neçə məna verə bilər; Səni məndən sonra sevənləri sənsiz qoydum və ya mən bütün sevənlərindən qabağa düşdüm.

Sevməyin gözəl tərəfləri kimi gözəlliyə qənim tərəfləri də var: “İlahi, çox ağırdı, bir ayrı cür zülmdü sevdiyin insanları günahından tanımaq”. Zülmün qələbəsinin bu cür ifadəsi ağlasığmazdır. “Tribuna kimi bezmisən məndən, həqiqəti içinə qısıb, səsini yayıram” sətirləri isə lirika ilə ictimai problemlərin sintezini görüntüləyir. Oxşar ictimai mahiyyətli nümunələrə yetərincə rast gəlmək olur: “gecə öz kəfən pulunu qaranlığın döş cibində gizlədib, istəmir əcəl ayağında ondan ötəri kimsə səhərin qapısına minnətçi düşsün”, “qəbirqazanın rəhimsiz təpiyindən içi çevrilən torpaq kimiyəm – bir üzümdə həyata, bir üzümdə ölümə yer verirəm”, “doğru sözləri höccələmə, səni rahat başa düşürlər – axı əzəldən yalan dilində danışırsan”. 

Fəridin şeirlərində tarixlə çağımız arasındakı bağlantıları da müşahidə edirik. “İndi qızıllarla bəzədilmiş saraylarda, ötən əsrlərin laylasının şirinliyindən yeni əsrin vicdanı məst olur” və ya “Üzüm gəlmədi, Topqapıda qılınclardan qanları soruşum, İstanbul” sətirləri ədəbiyyatda məskunlaşmış mövzulardandır. Fikrin ifadə tərzini isə özünüz görürsünüz. Həm də ötənlərə ötkəm qiymət: “Görünür, keçmişin vəzifəsi həm də olanları gözümüzdə kiçiltməkdi…” Keçmiş hər zaman qalib gələ bilmir. Bəzən elə fəlakətlər olur ki, günü-gündən yenilənir. Onu keçmiş insanlar icad etsə də, keçmişə gömmək olmur. Tarix tarixliyində qalmır, bu günümüzə pərçimlənir. Olanlar gözümüzdə kiçilməsin deyə onu özümüzlə bərabər müasirləşdiririk. Bəs söhbət nədən gedir?! “Müharibədir: Əsgər ağzında evlərindəki çörəyin xəyalını çeynəyir” – bəli, müharibənin bu daşlaşmış qanunu eradan əvvəlki kimi günümüzə də keçərlidir. “Ayağını itirmiş əlillərin addım səsləri duyulurdu dünən – o səslərdən bildim ki, sevgi itmir” – tarixin sıradan çıxara bilmədiyi, heç müharibənin də yenə bilmədiyi sevgi. Qədim yunan əsatirlərində çox zaman müharibələrin sevgi üstündə başladığını da oxumuşuq. Buna baxmayaraq hələ də, sevginin müharibəyə qalib gələcəyi günə pənah gətiririk. Əslində tarixə gömülməli olan və insan adına ləkə gətirən şey müharibədir. “İnsanları gerçəklər yox, xəyallar yaşadır, odur ki, ilk insan qatilini ustufca unutmuşuq” və günümüzün muzdlu qatilləri də vaxt gələcək heç nə olmamış (əslində heç nə etməmiş) kimi unudulacaq. Çünki “İndi yaşadığım anlar səbəblərə gözünün ucuyla da baxmır…” İndi indidir. Onun mühakimə obyektləri özünəgörədir. Səbəb nəticənin keçmişidir: “Bülbül kababı yeyənə gül alıram, mənə bu da azdır hələ”.

Mənbə: https://525.az/

Rüstəmi itirdik. Bu sözləri yazmaq çox ağırdır. Altmış il ərzində Rüstəm mənim ən etibarlı dostlarımdan idi. Yaxın dostlar arasında da hərdən-birdən xırda-para incikliklər, narazılıqlar olur. Bütün bu illər ərzində Rüstəmlə aramızda zərrə qədər də anlaşılmazlıq olmadı. Həyatının ən böyük yanlışı qısa bir müddətdə siyasətlə uğraşmasıydı. Mən bunu onun özünə deyirdim və mənimlə razılaşırdı.

Bilmirəm, uzun ömür xoşbəxtlikdir, ya əzabdır?! Əlbəttə, yaşamağın özü taleyin lütfüdür, amma həyatın boyu yaxınlarını və dostlarını itirmək də dözülməz ağrıdır. Doğrusu, onu da bilmirəm ki, çoxlu dostun olmaq xoşbəxtlikdir, ya bədbəxtlik.

Təbii ki, parlaq, maraqlı insanlarla ünsiyyət səadətdir, amma bir-birinin ardınca onları itirmək də – məşəqqətdir.

Dostlarımın bir qismini ölüm apardı, bir qismini həyat. Rüstəmi məndən ölüm aldı. Eləcə də Yusif və Vaqif Səmədoğluları, Araz Dadaşzadəni, Emin Sabitoğlunu, Fikrət Qocanı, Maqsud İbrahimbəyovu, Toğrul Nərimanbəyovu, Elçin Aslanovu, Fuad Seyidzadəni, Rasim Əliyevi, Həsən Turabovu, Vasif Adıgözəlovu, Arif Babayevi, Rasim Ocaqovu, Eldar Quliyevi, Vaqif İbrahimoğlunu, Rafiq Hüseynovu… Mən hələ ancaq sənət adamlarının adlarını çəkdim: İşıqlı insanların qəmli siyahısı…

Məni Rüstəmin tək işgüzarlığı, aşıb-daşan enerjisi yox, respublikanın həyatında hər şeydən xəbərdar olması da mat qoyurdu. Yolum Moskvaya düşəndə hökmən görüşürdük və hər dəfə soruşurdum: “Rüstəm, Azərbaycanda nə var, nə yox?”

Bir də məni heyrətləndirən o idi ki, nə qədər məşğul, başı qarışıq olsa da, heç bir dost məclisindən boyun qaçırmırdı, ən müxtəlif səpgili dost-tanışlarıyla ünsiyyətdən vaz keçməzdi. Rusiyanın və xarici ölkələrin məşhur kino ulduzlarıyla, görkəmli yazıçılar, teatr xadimləri, rəssamlar, bəstəkarlar, jurnalistlər, alimlər, siyasət xadimləriylə dost-aşnaydı, amma heç vaxt uşaqlıq dostlarını, ən sadə peşə sahiblərini də unutmurdu, onlarla oturub-durmaqdan çəkinmirdi.

Rüstəm hər cəhətdən çağdaş dövrün sənəkarı idi, XX və XXI əsrin övladıydı. Amma mənə elə gəlirdi ki, o həm də orta əsrlərdən bizim zamanəyə gəlib çıxmış cəngavərdi – hər məqamda ləyaqətli davranışına görə, mərdanəliyinə görə, qeyrət, namus anlayışlarına görə.

İctimai həyatımın çətin məqamında o məni tərəddüdsüz dəstəkləmişdi. Mən də Rüstəm sağdan-soldan ləyaqətsiz hücumlara məruz qalanda onu müdafiə edən yazı yazdım, onun rəhbərlik etdiyi İttifaqda qalacağımı bildirdim.

Hələ SSRİ vaxtı o dövrün sital tənqidçiləri Rüstəmi sovet həyatını qara boyalarla əks etdirdiyinə görə kəskin tənqid edirdilər. O zaman Rüstəmi Ulu öndər Heydər Əliyev müdafiə etdi, sonrakı yaradıcılıq uğurlarını da yüksək qiymətləndirdi.

Müstəqillik dövründə isə bir zaman yüksək vəzifələr tutan, indi adları belə unudulmuş məmurlar Rüstəmi ədəbiyyat və kino tarixindən silməyə çalışdılar. Bu dəfə onu qoruyan Prezident İlham Əliyev və Birinci vitse-prezident Mehriban xanım oldu.

Rüstəmin öz xalqı, öz vətəni üçün etdiklərinin zərrə qədərini etməmiş adamlar onu millətə xəyanətdə suçlayırdılar. Özü də kimi? Azərbaycanın Xalq yazıçısını, öz şöhrətiylə millətini şöhrətləndirən sənətkarı, dünyada tanınmış kino xadimini, öz teatrını yaratmış dramaturqu, ən nüfuzlu beynəlxalq mükafatlar qazanmış sənətkarı, Moskvada, SSRİ Xalq deputatlarının əksəriyyəti bizim əleyhimizə olan qurultayında, ermənipərəst Fransada, Paris televiziya kanallarında xalqımızın haqq səsini ucaldan böyük vətənpərvəri…

Nə yaxşı ki, vaxt hər şeyi yerbəyer edir. Kimin kim olduğu gec-tez məlum olur.

Ölüm hər kəsin nəsibidir, amma ölümsüz əsərləri xalqına yadigar qoyub gedən sənətkar həmişə diridir.

Rüstəm İbrahimbəyov da Qara Qarayev, Tahir Salahov, Müslüm Maqomayev kimi uzun müddət Vətənindən uzaqlarda, Moskvada yaşayıb-yaratdı. Amma hamısı sonda əbədi olaraq doğma torpaqlarına qayıtdı.

Əlvida Rüstəm, dostum, qardaşım.

ANAR

13 mart 2022

Mənbə: http://ayb.az/

“Ulu öndərimiz, xalqımızın ölməz oğlu, millətimizin şərəfi Heydər Əliyevin müqəddəs ruhuna bağışladığım “Böyük ömrün dastanı” poeması isti-isti, birnəfəsə yazılmış acılı-şirinli bir xatirədir, elegiyadır”. Bu xatirə-elegiyanın ilk cümləsindəki səmimiyyət əsərin bütün ruhuna hakim kəsilib. Söhbət Zəlimxan Yaqubun “Əbədiyyət dastanı” poemasından gedir. Əsərin qəhrəmanının müəllif tərəfindən təqdimatına baxaq: “… bu insan tarixdə tarix yaratmağa qadir olan, son min ilin yetirdiyi ən böyük Vətənoğlu, millət qəhrəmanı, xalq fədaisidir”.

Belə bir xalq fədaisinin ömür-gün yolundan bəhs edən  “Əbədiyyət dastanı” poeması “Böyük ömrün dastanı” və “Böyük ömrün davamı” adlanan iki kitabdan ibarətdir. Birinci kitab 2003-cü ilin 15-30 dekabrında, ikinci kitab 2007-ci ilin 5 yanvarından 23 dekabrına qədər yazılmışdır. Birinci kitab əsərin yazılma səbəblərini açıqlayan nəsrlə yazılmış girişlə başlayır. Hər iki kitab adlanan hissədə ənənəvi poemalar kimi proloqlar verilib. Birinci kitabda 28 başlıqdan istifadə olunub. Proloq dördlük şeir şəklində yazılıb:

Eşqə qadağa yox, sevgiyə sərhəd,

Xatirən canlıdır, şöhrətin diri.

“Ömrünün mənası millətə xidmət,

 Adının mənası Allahın şiri” –

– Əsərin ilk bəndi olan bu misralardan poemada əsas mətləbin rəhbər və xalq sevgisi üzərində qurulduğu görünür. Xalqın böyük sevgisinə sahiblənən Heydər Əliyevin ölümü böyük faciə kimi sözün ən təsirli təqdimatını üzə çıxarır:

Döydü qapıları qara bir xəbər,

Hərə öz içinə qısılı qaldı.

Təyyarə torpağa enənə qədər,

Baxışlar göylərdən asılı qaldı.

 Şair bu faciənin gücünü qabartmaq üçün xeyli sayda bayatı-ağı, yaralı qoşmalardan istifadə etmişdir. Poemanın əvvəli lirik notlar üzərində qurulub. Heç bir süjet və ya əhvalatların təsviri hiss olunmur. “O həyatı sevirdi” bölümündə onun həyat sevgisi, yaradıcı insanlara hamiliyi sözün ən poetik çalarları ilə vəsfə tuş gəlib:

Memar ilə danışır

Kərpiclə daş dilində.

Heykəl ilə danışır

Heykəltəraş dilində.

Bu bölümdən sonra hadisələrin sujet ətrafına cəm olunması nəzərə çarpır. Heydər Əliveyin 1923-cü ilin mayında Naxçıvanda doğulması və sonrakı həyatı haqqında məlumatlar verilir. Uşaqlığından qeyri-adi insan olduğu təsvir edilir. Gəncliyindəki fəaliyyətindən “Gizli bir təşkilatda aydın bir rəhbər oldu, Öz milləti yolunda hər gün səfərbər oldu” – misralarından məlumat alırıq. Onun şəxsi həyatının da millət üçün töhfə olduğu vurğulanır: “Gələn nəsillərə dərs olasıdı Zərifə sevgisi, Heydər sevinci”. İzzət ananın öz gəlini Zərifə xanıma “Heydərim amanatı!” vəsiyyəti isə milli nümunə örnəyi kimi mənalandırılır.

Heydər Əliyevin ilk dəfə hakimiyyətə gəlməsi “Gəlişinlə sən gətirdin bu torpağa qurtuluşu, 14 iyul – on dörd illik rəhbərliyin özül daşı” kimi misralarla vəsf olunur. Sonra “Türk oğlu türk Kremildə rəhbər oldu!” sətirləriylə onun Moskvadakı işi və ona qarşı törədilən təxribatlar bədiiləşdirilir.

Qırmızı imperiyanın onu gözdən salmağa cəhd etdiyi bir dönəmdə doğulduğu Naxçıvanın öz doğma balasına qucaq açması millət və rəhbər sevgisinin vəhdəti kimi verilir. Qarabağın kənd-kənd talanıb getdiyi, “Ləzgistan”, “Talış-Muğan” kimi separatçı qüvvələrin meydana gəldiyi, Gəncənin od içində boğulduğu bir dönəmdə bu böyük şəxsiyyətin öz xalqının yanında olmağı gerçəkliklərin ifadəsi kimi əksini tapır.

“Heydər “Xalq!” deyəndə xalq “Heydər!” dedi” bölümündə qarşılıqlı sevginin bütün incəlikləri nəzmə çəkilir. Ümummilli liderin qara nefti ağ yanağına çəkməsi, millətini səfalətin girdabından xilas etməsi, dünyanın marağını ölkəmizə yönləndirməsi poemada peşəkarlıqla ifadə olunub. “Dünyanı gətirib qədəmlərinə, Qaldırdı milləti Tanrı dağına” – kimi misralarda bir dövlət başçısının siyasi qələbəsi etiraf edilir. “Ata Heydər – Atatürk” bölümündə hər iki dahinin tale bənzərliyi ilə yanaşı, bir sıra oxşar cəhətləri sadalanır. Bildirilir ki, onların hər ikisi dünyaya mayda gəlib, gözlərinin rəngi eynidir, ikisinin də atasının adı Əlirzadır və s. Bölümün yekununda şairin inamı ən yüksək həddə çatır:

Yüz əlləşsin, yüz vuruşsun,

tapa bilməz xata türkü,

Onu min il qoruyacaq

Azərbaycan torpağının

Heydər adlı Atatürkü!!!

Əsərin bu hissəsindən sonra lirizm güclənir. “Son görüş, son ayrılıq” bölümündə bəzi epik təsvirlər nəzərə çarpır. Respublika Sarayında aprelin 21-də Ali Hərbi Məktəbin otuz illik bayram tədbiri keçirilən gün Heydər Əliyevin çıxış edərkən səhhətinin pisləşməsi, çıxışını yarımçıq kəsməyə məcbur olmağı və yenidən əhvalı düzələrkən səhnəyə qayıdaraq sözünə qaldığı yerdən davam etməsi sınmayan bir şəxsiyyətin simvolu kimi xarakterizə edilir. Onun Ali Baş Komandan olaraq son görüşünün hərbçilərlə olması simvolik şəkildə yozumlanır. “O – general, o – komandan, o – əsgər, Bu, son görüş, son ayrılıq günüydü” – misraları bir komandanın yeri gələndə bir general, yeri gələndə sıravi bir əsgər kimi öz görəvini layiqincə yerinə yetirməsinin tərənnümüdür. Heydər Əliyevin səhnədən əl eyləyib getməsinin son gediş olduğunu şair böyük ağrı ilə qələmə alır. “Bugünkü kədərimiz Ucadır Heydər qədər, Başın sağ olsun, Vətən!” misraları itkinin necə böyük olduğunun yaşantılarıdır.

“Səndən sonra” adlı bölümdə “Ulu ustad, ulu öndər, İlhamından lap rahat ol!” misralarında şair onun layiqli davamçısı, Prezidentimiz İlham Əliyevə olan xalq inamından bəhs edir. Poemanın birinci kitabı “Minnətdarlıq” adlı parçayla bitir.

         “Böyük ömrün davamı” adlanan ikinci kitab da proloqla başalyır. Proloqda müdrik bir qocanın bu əsərin yazılmasına xeyir-dua verməsindən bəhs edilir. İkinci kitabda 19 yarımbaşlıqdan istifadə olunub. Doqquzuncu bölümədək olan hissələr lirik düşüncələr toplusudur. Əsas fikirlər “Yenə mən səninkiyəm, yenə mən səninləyəm” və ya “Tayfa dönüb xalq olur, xalq millətə çevrilir Sənin adın gələndə!” tipli misralarda cəmləşib.

“Davam edir bu tarix” bölümündən sonra şairin yeni düşüncələri ilə qarşılaşırıq. Ulu öndərin yoluyla inamla addımlayan Prezidentimizin ölkədə apardığı quruculuq və abadlıq işlərindən söz açılır: “İllərlə yol görməyən Zirvələrin qoynuna cığır açır, yol çəkir”. Bakı adlı gözəlin belini qucaqlayan körpülərdən gələcək nəsillərin keçəcəkləri obrazlı şəkildə mənalandırılır. Bundan sonrakı bölümlər “Anam Azərbaycanın canlı xəritəsidir üzündəki cizgilər” fikirlərinin lirik tərənnümü fonunda davam etdirilir. Heydər Əliyevin yaradıcı insanlara olan diqqətindən, tariximizə, soy-kökümüzə dərin bələdçiliyindən söz açılır.

Hər iki hissə, demək olar ki, tərənnüm üslubunda yazılıb. “Dövlət adlı bir sarayı Kərpic-kərpic ucaltmışdı, divar-divar hörmüşdü o!” – qətiyyəti müəllif inamının həqiqətə əsaslandığının göstəricisidir. Poemanın sonlarına yaxın şair etiraf edir ki, “Bu əsəri kimlərəsə xoş gəlməkçün yazmadım, Sözün canı nədədirsə, mən o canı yazmışam”. Poema “Göylərdən göndərdi yaradan səni” parçasıyla tamamlanır.

Poema dastan adlansa da, digər bu tipli əsərlər kimi, nəsr və nəzm hissələrdən ibarət deyil. Şeirlərin böyük əksəriyyəti heca vəznindədir. Əsərin heç bir hissəsində nəzərə çarpacaq süjet yoxdur. Eyni ideya və mövzu ətrafında birləşən ayrı-ayrı şeirlərin hibridi vardır. Zəlimxan Yaqub bu əsərində dastan tipində dastan yaradan kimi yox, dastançılıq ənənəsinin mahir bilicisi, dastançılıq ruhunun daşıyıcısı olaraq sözünü deyir. Ümumiyyətlə, əsərin özəyini türk millətinin qəhrəman oğulları sayəsində əbədi yaşarlılığı ideyasına inam təşkil edir:

Gülnar Səma

Yaşadığı ömrünün hər anını milli dirçəlişin və bəşəri dəyərlərin inkişafına həsr edən ümummilli lider Heydər Əliyev bu işdə həm ziyalıları müdafiə edir, həm də onların dəstəyinə arxalanırdı. Bunu ikinci dəfə ölkə rəhbərliyinə gəldikdən sonra 1993-cü il sentyabrın 21-də AMEA-da ziyalılarla görüş keçirməsi də təsdiq edir. Bütün hakimiyyəti boyu ziyalıların himayədarı olan dahi rəhbər Heydər Əliyev ədəbiyyat insanlarını da həmişə diqqətində saxlayırdı. İstər yazarların, istərsə də ədəbiyyatşünasların əsas dayağı olan Ulu Öndər həm ədəbiyyata bələd olub, həm də ona bu bələdçilikdən irəli gələn sevgi ilə yanaşıb. Bunu Ümummilli Liderin hələ sovet dönəmində yazıçıların V, VI, VII, IX qurultaylarında iştirak etməsi də sübut edir. Dahi şəxsiyyət Heydər Əliyevin söz adamlarına diqqəti və qayğısı bununla bitmirdi. Ulu Öndər Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin müasir dövrdə mühafizəkarına çevrilirdi, ölkənin bütün hüdudlarını əhatə edən ayrı-ayrı bölgələrdə yerli şəraitin tələblərinə uyğun milli mədəniyyət ocaqlarının və abidələrinin yaradılmasına xüsusi əhəmiyyət verirdi. Bu, həm müasir inkişafa, həm də tarixin qorunaraq gələcəyə ötürülməsinə zəmin yaradırdı.Bu fikirlər AMEA Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunun Mətbuat tarixi və publisistika şöbəsinin elmi işçisi Gülnar Səmanın “Ziyalıların himayədarı olan ulu öndər Heydər Əliyev yazıçı və ədəbiyyatşünasları da həmişə diqqətdə saxlayırdı” sərlövhəli məqaləsində yer alıb. AZƏRTAC məqaləni təqdim edir.Hakimiyyətə gəldiyi ilk illərdə Ulu Öndərin Qazaxda Molla Pənah Vaqifin ev-muzeyinin yaradılması qərarını verməsi öz dövrü üçün böyük ədəbi hadisə olmaqla yanaşı, milli hadisə idi. 1978-ci ildə isə Şamaxıda Ədəbiyyat Muzeyi yaratmaq haqqında qərar qəbul edilməsi həmin bölgənin tarixi şöhrətini daha da artırdı. Bu, qədim Şamaxı torpağının hələ orta əsrlərdən söz-sənət yuvası olduğuna bələdçilik və ona qayğının təzahürü demək idi. Tarixə nəzər saldıqda görürük ki, müdrik rəhbər Heydər Əliyev ötən əsrin 60-70-ci illərində olduğu kimi, 80-ci illərdə də ədəbiyyatın keşiyində xüsusi inamla dayanmışdır. 1980-ci il dekabrın 11-də Naxçıvan şəhərində Hüseyn Cavid kimi bir şəxsiyyətin ev-muzeyinin yaradılması qərarına imza atmaq həmin zaman kəsiyi üçün əvəzolunmaz böyüklük idi. Bunu Hüseyn Cavidin faciəvi həyat tarixçəsinə əsaslanaraq söyləmək daha inandırıcı olar. Bir imperiyanın məhv etdiyi bir dahini hələ o imperiyanın mövcud olduğu bir zamanda, məhvindən yarım əsr keçməmiş öz vətəninə təmtəraqlı surətdə təhvil vermək tarixi ədalətsizlik üzərində milli qələbə idi. Heydər Əliyev 1982-ci il yanvarın 15-də Şuşada M.P.Vaqifin məqbərəsinin açılışında iştirak edir. Bu hadisənin tarixi əhəmiyyətini həmin tədbirin iştirakçısı və şahidi olmuş şairlərimiz sonralar əsərlərində xüsusi qeyd ediblər. Bütün bunlarla yanaşı, onun hakimiyyətinin birinci mərhələsində istər müasir, istərsə də klassik şair və yazıçıların yubileylərinə xüsusi qayğıkeşliklə yanaşmasını unutmaq olmaz. 1969-cu ildə ölkə rəhbəri təyin edilən Heydər Əliyev 1970-ci ildə Rəsul Rzanın 60 illik yubileyinin dövlət səviyyəsində qeyd olunmasına nail olur. Bu, o dövr üçün yazarlara böyük etimadın göstəricisi idi. Bu göstərici hər il daha da artır, daha geniş arenanı əhatə edirdi. Belə ki, 1973-cü ildə həm Nigar Rəfibəylinin 60, həm də Nəbi Xəzrinin 50 illik yubileyləri böyük təntənə ilə gerçəkləşdirilir. Həmin dövrdə klassiklərə olan diqqətdən danışarkən ilbəil keçirilən yubiley tədbirlərini xatırlamaq lazımdır. 1972-ci ildə Nəriman Nərimanovun 100 illik yubileyi qeyd edilməklə bərabər, heykəlinin ucaldılması ədəbiyyat tariximiz üçün önəmli hadisə idi. Həmçinin 1973-cü il sentyabrın 13-də İmadəddin Nəsiminin 600 illik yubileyinin Bakı ilə yanaşı, Moskvada da keçirilməsi bütün imperiyanı Azərbaycana diqqət ayırmağa sövq etmək demək idi. Nəticədə 1980-ci ildə Bakıda Nəsiminin abidəsi qoyuldu. Qarşıdan bəşəri şair Nizami Gəncəvinin yubileyləri gəlirdi. Bu münasibətlə 1979-cu ildə “Azərbaycanın böyük şairi və mütəfəkkiri Nizami Gəncəvinin irsinin öyrənilməsini, nəşrini və təbliğini daha da yaxşılaşdırmaq tədbirləri haqqında” qərar qəbul edilir. Dövrün bütün ziddiyyətlərinə baxmayaraq, qərarda Nizami Gəncəvinin məhz Azərbaycan şairi olmasının qabarıq vurğulanması siyasətin ədəbiyyatda qələbəsi idi. Bu, o demək idi ki, böyük bir imperiya Nizami Gəncəvini Azərbaycan şairi olaraq öyrənir və təbliğ edirdi. Qərarın icrasından irəli gələrək 1981-ci ildə şairin 840, 1991-ci ildə isə 850 illiyi dövlət səviyyəsində keçirildi.Ulu öndər Heydər Əliyev 1980-ci il oktyabrın 27-31-də Bakıda “Ədəbiyyatların dostluğu-xalqların dostluğudur” ümumittifaq konfransını təşkil edərək dünya yazıçılarını bir araya yığmağı bacarmışdı. Bu hadisədən cəmi bir il sonra yazıçıların VII qurultayında Heydər Əliyev birbaşa Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatı məsələlərinə toxunur. Bunun təfərrüatlarını Vilayət Quliyevin tərtib etdiyi “Ədəbiyyatın yüksək borcu və amalı” kitabında görmək olur. Sovet dövründə cərəyan edən bu hadisələr müstəqillik illərində anbaan reallaşdırılmaqda davam edirdi. Çünki Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatı həmişə Ulu Öndərin diqqətində olan məsələlərdən olub. Bunun nəticəsi olaraq 1997-ci il oktyabrın 29-da “Məhəmmədhüseyn Şəhriyarın anadan olmasının 90 illik yubileyinin keçirilməsi haqqında” Sərəncam imzalandı.1990-cı illərdə ölkəmizin düçar edildiyi ədalətsiz müharibənin fəsadlarına baxmayaraq, Heydər Əliyev yenə də ədəbiyyat sahəsinə öz diqqət və qayğısını azaltmırdı. 1994-cü ildə satirik qələm ustası Cəlil Məmmədquluzadənin 125 illik yubileyinin keçirilməsi həmin çətinliklər dövründə böyük hadisə idi. Həmçinin Azərbaycanın azadlıq mücadiləsində fərqlənən şairlərin dövlət tərəfindən mükafatlandırılması milli müstəqilliyə xidmət edirdi. 1995-ci ildə ilk dəfə ulu öndər Heydər Əliyev tərəfindən Bəxtiyar Vahabzadəyə verilən “İstiqlal” ordeninə sonralar Məmməd Araz və Xəlil Rza Ulutürk də layiq görüldülər.Ümummilli lider Heydər Əliyev sovet hakimiyyəti illərində olduğu kimi, müstəqillik illərində də yazıçıların qurultayında iştirak edib. 1997-ci ilin oktyabrında Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin X qurultayında iştirakı yazarlar üçün böyük etimad idi. Həmin qurultayın səmərəli nəticəsi olaraq Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin mətbu orqanları olan “Azərbaycan”, “Ulduz”, “Qobustan”, “Literaturnıy Azerbaydjan” jurnalları və “Ədəbiyyat qəzeti” dövlət tərəfindən maliyyələşdirilərək nəşr edilməyə başlandı. Müdrik rəhbərin ədəbiyyat sahəsində xidmətlərindən söz düşəndə onun folklora və folklor nümunələrinə biganə olmadığını da söyləmək lazımdır. 1997-2000-ci illərdə “Dədə Qorqud” dastanının Bakı ilə yanaşı, Drezden və UNESCO-da yubileyinin təşkili fikirlərimizi əsaslandırır. 2000-ci ildə “Kitabı-Dədə Qorqud” eposunun 1300 illiyi münasibətilə həyata keçirilən kütləvi silsilə tədbirlər nəinki folklorşünaslığa, o cümlədən ədəbiyyatşünaslığa böyük təkan verdi. Bu ənənəni davam etdirən Prezident İlham Əliyev 2013-cü il dekabrın 28-də “Dədə Qorqud” dastanları əsasında çoxseriyalı bədii televiziya filminin çəkilməsi haqqında” və 2015-ci il fevralın 20-də “Kitabi-Dədə Qorqud”un alman dilinə ilk tərcüməsi və nəşrinin 200 illiyinin qeyd edilməsi haqqında” Sərəncam imzaladı. “Dədə Qorqud” eposuna verilən dövlət dəyəri milli kimliyə verilən əvəzolunmaz dəyər idi. Ulu Öndərin bu tipli xidmətlərini nəzərə alan beynəlxalq qurumlar onun fədakarlıqlarını dəyərləndirməyi unutmadılar. 1986-cı ildən təsis edilən Beynəlxalq Atatürk Sülh Mükafatının 1999-cu ildə Heydər Əliyevə verilməsi də həmin dəyərin bir parçasıdır.Göründüyü kimi, ulu öndər Heydər Əliyev hər bir ədəbiyyat insanına xüsusi qayğı göstərmiş, yeri gəldikcə onların layiqli dəyərlərini almaqlarına birbaşa vəsilə olmuşdur. Bunlarla yanaşı, onun özəl olaraq sevdiyi sənətkarların və əsərlərin də olduğu heç kəsə sirr deyil. Həmin sıraya C.Məmmədquluzadənin “Ölülər”, S.Vurğunun “Azərbaycan”, M.Şəhriyarın “Heydərbabaya salam”, Ü.Hacıbəylinin “Koroğlu”, H.Cavidin “İblis” əsərləri və “Molla Nəsrəddin” jurnalı daxildir. O, bu sevginin qarşılığını daim öz xalqı tərəfindən hiss edib və bundan ilham alıb.

Müasir ədəbiyyatımızın öncül imzalarından olan Xalq şairi Fikrət Qocanın “Sönən deyil bu ocaq” kitabında müstəqillik illərində yazdığı bir sıra poemaları toplanıb.

Bu poemalar istər mövzu və problematikasına, istərsə də bədii dilin orijinallığına görə diqqəti cəlb edir. Həmin əsərlərin bədii xüsusiyyətlərinə nəzər salmaqla fikirlərimizi təsdiqləyə bilərik.

Altı parçadan ibarət olan “Cənnətdən qovulanlar” poeması “Ol”- dedin kainat oldu”- sətirləri ilə başlayır. Göstərilir ki, Adəmlə Həvvanın tanrının sözündən çıxaraq cənnətdən qovulmasının cəzası bu günə qədər davam edir. Hələ də insanlar süni cənnətlər yaratmağa can atırlar. Əsərdə bir ideya diqqəti çəkir. Allah bir insan yaratdısa, sonralar bu çoxmillətlilik necə meydana çıxdı?! “Dünyanın hər yerində eynidi it, at, donuz! Amma insan türkdü, rusdu, farsdı” sətirləri ilə bu müxtəlifliyə işarə edilir. Poemanın məğzi ondan ibarətdir ki, böyük dövlətlər kiçik dövlətləri, böyük xalqlar kiçik xalqları yer üzündə cənnət qurmaq adıyla məhv edir. Şairin də amalı bunları müasir insana çatdırmaqdır.

Əsərdə tanrı və onun insan həyatında rolu məsələsi də qoyulub. Müəllifin fikrincə, insan özü bir dara düşməyincə yadına düşmür ki, tanrı da təkdir. Bəzən yazarın ziddiyyətli mövqeyi ortaya çıxır. Həm tanrının yazdığı yazıya, taleyə inam var, həm də “Hər kəsin şərəfi, şöhrəti Özünün ağlı qədərdi…” qənaətinə gəlinir. Sonra xalq olaraq düşdüyümüz mənəvi böhranların kökləri axtarılır, başqa millətlərlə müqayisələr aparmaqdansa, vahid Azərbaycan olmaq istəyənlərin olmamasından gileylənir. Şair qonşu dövlətlərin yardımını dəstəkləsə də, el məsəlini xatırladır ki, “qonşu işığına umud olan qaranlıqda qalar”. Özün əkib-becərməsən başında turp əkəcəklər deyə xəbərdarlıq edir. Müəllif “millət” və bu sözün tərkibindəki “illət” sözünə də açıqlama gətirir. Hər iki sözün izahı fonunda inkişaf və məhvə yuvarlanmaq anlayışlarını izah edir. İllət o zaman başlayır ki, min il əvvəl olmuş İmam Hüseyn müsibətinə başına, döşünə qara bağlayıb yas saxlayan xalq öz Qarabağ dərdinə, əsirlikdə olan qızlara, gəlinlərə, körpələrə yas saxlamır. Mükəmməl bir təzadla əsl mətləbini çatdıra bilir: “Fatimeyi-Zəhra bu günümüzü görsəydi, balalarını unudub dərdimizə şaxsey deyərdi”. Bizsə, öz fəlakətlərimizin fərqində deyilmişik kimi, özümüzü xoşbəxt göstərməyə, başqalarına təsəlli verməyə meyl edirik. Bu yerdə müəllif milli düşüncədən irəli gələn bir deyimi xatırladır: “Türklər gözünüzdə yaş qalıbsa, öz halınıza ağlayın- deyərdi”. Şairə təsir edən odur ki, indi biz bəşəriyyətin diqqətini özümüzə yönəldib, bizim problemlərin həllinə çağırmaqdansa, elə hey başqalarının fikrini çəkirik. Sona yaxın müəllif vətənimizin ikiyə parçalanmasına da toxunur. Əsər boyu ilk insanın cənnətdən qovulmasından sonra törədə biləcəyi cinayətlər Azərbaycanın timsalında göstərilir. Yəni cənnətdən məhrum edilmiş insanlar Azərbaycan kimi bir məmləkəti də cənnət olmaq şansından məhrum edirlər. Şair sonda belə qənaətə gəlir ki, “Cənnətdən qovulmaqdı, bəlkə, insanın uğuru”.Ola bilsin ki, bu uğur sözünün  alt qatlarında müəllif ironiyası dayanır.

Onun 2011-ci ildə qələmə aldığı “Bakı-Quba yolu” poeması müstəqilliyimizin bərpasının iyirmi illiyinə həsr edilmişdir. Əsər nikbin əhval-ruhiyyə ilə lirik notlar üzərində yazlıb. Bakıdan Qubaya yol alan şairi yollarınyol alan şairi yolların təmiri çaşdıracaq dərəcədə sevindirir. Bölgələrdəki quruculuq və abadlıq işləri onu heyran qoyur, “Təzə Heydər muzeyi yeni bir Tacmahaldı” fikirləri ilə heyranlığını ifadə edir. Xınalığın abadlaşıb göz oxşaması bir vətəndaş olaraq şairi fərəhləndirir. Müəllif həmin yolların bərpasına belə bədii məna verir: “Yol keçmişdən gələndi, Gələcəyə gedəndi”. Şair xüsusi olaraq xatırladır ki,keçmişdən gələn yol XX əsrin əvvəllərində ermənilərin Qubada törətdikləri qırğınlarla kəsişir. Həmin vəhşiliyin başında duran Lalayanın əməllərinə lənət yağdırılır. Bütün bu zülmlərə rəğmən Azərbaycanın dünyada özünü təsdiqləyə bilməsi güclü vətəndaşlıq pafosu ilə çatdırılır. Müəllif Lalayan oğlu Balayana üz tutur ki, “Gəl Milli parkı dolan, Öz içində alış, yan”. Azərbaycanın göz önündə olan inkişafını gör və böhtan dolu yazdıqlarından utan. Əsərin yekunu da nikbin sonluqla bitir, Zəfər yürüşünə hər an hazır olduğumuza əminlik ifadə olunur.

Müəllifin 2010-cu ildə yazılmış “Qəbələ” poeması da kiçik parçaların bir mövzu ətrafında cəm olunması yolu ilə qələmə alınıb. Əsərin ilk başlanğıcında məlum olur ki, şair yayın istisindən baş götürüb Qəbələyə qaçır. Lap uşaqlıq yaddaşında qalan Dürca, Qəmərvan yaylağını xatırlayır. Lakin Qəbələyə bu yaşında verilən qondarma adı olan Qutqaşın xoşuna gəlmir. Bölgəyə sonrakı gəlişi şairi sözün yaxşı mənasında təəccübləndirir. Onun palçıqlı və keçilməz kimi tanıdığı yollar indi tamamilə abadlaşıb. Həmin yolların baxımsız vaxtlarında şair də gənc idi. Lakin indi qocalığını soyadı ilə boynuna alan şair ömrünün bu çağlarını Qəbələdən uzaqda, Bakıda 13-cü mərtəbədə yaşamasına sanki təəssüflənir. Qəbələdə keçirilən Beynəlxalq Musiqi Festivalı belə xarakterizə edilir: “Musiqi ulduzları bütün dünyadan gəlib Qəbələdə sayrışır”. Nəvəsi ilə rayonun müasirliyinə heyran qalan şair etiraf edir ki, “burda eyni zamanda dörd fəsil yaşayırdı”. Son bölüm olan “Bizim eradan əvvəl” adlı hissədə Qəbələnin qədim tarixindən söz açılır. “Torpağın arxivindən durub ayağa qalxır ən qədim – yeni şəhər” sətirləri ilə Azərbaycanın qədim şəhərlərinin müasir sivilizasiya ilə uyğunlaşa bilməsinə sevinir.Poema gənc ölkəmizin səadətinə yazılmış himn təsiri bağışlayır.

Şairin “Dörd addım” poeması 2008-ci ildə yazılmışdır. Əsər təhnalığın şikayətləri ilə başlanır. Dörd addım sanki yalnızlığın ölçü vahididir. Sonra isə ümumi yaşamdan gileylər hiss olunur. Yaxın dost-tanışdan narazılıq edilir. Ehtiyacı olan anlarda yanında olmadıqları üçün onları qınayır da. Birdən əsərin axarında dəyişiklik yaranır. Lirik qəhrəmanın tanrıya şükranlığı başlayır. Özü-özünə etiraflar edir: “Hikkəm zindan olubdu mənim yazıq ağlıma”. Hətta hansısa qeyri-müəyyən ölümdən söz açılır. Qatil olduğunu da etiraf edir. Məlum olur ki, dörd divar elə zindanın rəmzi simvolu imiş. Bəzən ora qanunu və ədaləti qorumaq üçün addım atanda da düşmək olur. Bu poemanın lirik qəhrəmanı da polis işləyərkən bir harın biznes adamını öldürdüyü üçün həbsxana divarları arasında düşüncələrə dalmağa məhkum edilmişdir; “Bu dörd divar daş deyil, Daşa dönmüş səbirdi” misraları ilə əsər tamamlanır. Bu sətirlərdə itirilmiş azadlığın susmağa məhkum olunmasının faciəsi nümayiş olunub.

Fikrət Qocanın “Gərək bu günləri görəydin özün” poeması ulu öndər Heydər Əliyevin səksən beş illiyinə ithaf edilib. Şair poemanın əvvəlində zaman haqqında fəlsəfi düşüncələrini bəyan edir. Nəhayət, bəlli olur ki, “hər min ilin sonunda Allahımız əzəldən bu millətin səhvini, Qamətini düzəldən bir xilaskar göndərir”.Təbii ki, Allah bu millət üçün həmişə dəyərli insanlar göndərib, amma “Min-min gələn insandan Birisi Heydər olub”. Şair qəhrəmanının uşaqlıq illərini, Naxçıvanda doğulmasını və qeyri-adi bir insan kimi həyata atılmasını böyük coşğu ilə oxucusuna çatdırır. Heydər Əliyevin “Kommunist imperiyasının olimpinə ucaldı”ğını ən böyük insani uğur hesab edir. Onun bir müsəlman, bir türk olması ruslar üçün bir göz dağı, bir görk olduğu da vurğulanır. Qeyd edilir ki, Heydər Əliyevin bu ucalığını biri bacarığa, biri bəxtə yozur. Yolunu kəsmək üçün hər cür hiyləyə əl atırlar, bu da mane olmayanda canına da qəsd etməyə hazır olublar. Lakin o, mümkünsüz işləri görməyə adət eləmişdi. İmperiya çökən zaman ailəsini qorumağı da bacarır. Bir səhər çağı Naxçıvana qayıdır və xalqının imdadına çatır. Azərbaycanı stabil inkişaf yoluna çıxarır. Şair poemaya epiloq kimi on il əvvəl yazdığı “Ata” şeirini əlavə edib.

Onun “Şəhidlər Xiyabanı” poeması yeddi yarımbaşlıqdan ibarətdir. Poema bütövlükdə Milli Qəhrəman Çingiz Mustafayevə həsr olunub. Elə əsərin əvvəlindən qəhrəmanının müxalif olduğu anti-insanlıq təsvir edilir. Fikrət Qoca Çingizin əzəmətli obrazını canlandırmaq üçün onun şəxsiyyət bütövlüyünü təqdim edir: “Kürsü əvəzinə dırmaşıb öz hövsələsinə çıxmışdı”. Şair o cəsur insanın cəsarətini qabartmaq üçün bu misraları yazır: “Altdan kəfən geyinmişdi, üstdən əzik-üzük paltara bənzər bir şey”. Ç.Mustafayevin vətənin dar günündə olan çağırışına Nübar xala da qoşulmuşdu, lakin oğullar buna razı olmamışdılar. O, Nübar xalanın çağırışına tənə edərək həmin qadını “saçı uzun, ağlı gödək” hesab edən deputatların tənəli cavablarını da vermişdi. O da qeyd edilir ki, Çingiz başında başından bahalı papaq gəzdirənlərə Qarabağ lazım olmadığını sübut edir. Çünki Çingiz rəsmən peşə sadiqliyinə and içən jurnalistlərdən deyildi. Onun şərait tələb edəndə bu yolu könüllü seçməsi alqışla təqdim olunur. Müəllif onun hönkürə-hönkürə Xocalı soyqırımında başı soyulmuş, gözü oyulmuş meyitləri, goreşən kimi eşilib pis günə qoyulmuş körpələri lentə almasını həm də ermənilərin amansızlıqlarını tarix unutmasın deyə xatırladır. Tarixin səhvləri də göstərilir ki, o cür qətliama baxmayaraq rəsmi Bakı radioda iki nəfərin öldüyünü xəbər vermişdi. Sonra şair onun Laçında apardığı çəkilişlərdən bəhs edir. Çingiz döyüş meydanını tərk edib qaçanları geri çağıranda balaca dəstənin böyük komandiri onu ələ salır. O isə cavabında bildirir ki, mən də Nübar xala kimi qadınları ön cəbhədə aslan ürəkli oğullarımız olduğuna əmin eləmişəm. Əvəzində isə sizin kimi qorxub qaçanları görürəm. Əsərin ən dramatik məqamlarından biri də odur ki, ona bir xalqın döyüş tarixini bu cür biabırçılıqla lentin yaddaşına köçürmək ağır gəlir. Poemanın sonluğu çox təsirli bitir, həmişə özündən qabaqda olub döyüşü çəkən kamerası, indi vurulmuş Çingizi çəkirdi. Əsər belə yekunlaşır ki, “Çingiz kimi vətəni candan artıq sevməkdi qəhrəmanlıq”. Bu qəhrəmanlığın fövqündə çağdaş insanın vətəndaşlıq mövqeyi nümayiş olunur.

Göründüyü kimi, Fikrət Qocanın da poemalarının əsas mövzusu müasir Azərbaycanın gerçəklikləridir. Bu gerçəkliklər çağdaş əsərlərin çağdaş qəhrəmanlarının simasında özünü göstərir.

Gülnar SƏMA

Mənbə: https://525.az/

Ötən ilin sentyabrında Azərbaycan aşıq sənətinin sonuncu nəhənglərindən olan Ədalət Nəsibovu itirdik. Onun ardınca Xanmusa Musayev və İsfəndiyar Rüstəmov kimi ustad sənətkarlarımız dünyasını dəyişdi. Bunlar azmış kimi, sənətdə öz dəst-xətləri ilə seçilən, hələ bundan sonra da uzun illər sənətə, mədəniyyətimizə xidmət etməli olan Vüqar Mahmudoğlu və Azər Xanlaroğlu da əbədiyyətə qovuşdular. Cəmisi bir neçə ay ərzində aşıq sənəti böyük itkilərlə üzləşdi. Sazın-sözün böyük cəfakeşi, özü də bu dünyadan vaxtsız getmiş Xalq şairi Zəlimxan Yaqubun sözləri ilə desək, bu sənətkarların varlığından “nə qazandı, sazın ömrü qazandı, nə itirdi, Azərbaycan itirdi!”Bu sənətkarların hər birinin dünyalarını dəyişməsi sənət üçün, bütövlükdə mədəniyyətimiz üçün böyük itkidir. Azər Xanlaroğlunun vaxtsız ölümü isə doğmaları, yaxınları ilə yanaşı, bütün sənətsevərlərin qəlbini ikiqat göynətdi. Həmin gün təkcə Azəri yox, Xanlar Məhərrəmovu da yenidən itirdik sanki… O Xanları ki, şirin ləhcəsi, xoş avazı ilə zili bəmə, bəmi zilə bağlayıb könüllər ovsunlayardı. Yaxın dostu və sənətinin vurğunu, vurduğu xalların, güllərin heyranı olan Zəlimxan Yaqub da nahaqdan demirdi ki, “ya saz öldürəcək, ya Xanlar məni”. Həmin gün bir ailə ikinci böyük itkisi ilə üzləşir, sənət mülkü son iyirmi ildə bir ailədən çıxmış ikinci böyük sənətkarla vidalaşırdı.Amansız ölüm “havacatdan zəri, saz adlı səngəri, dağ kimi ləngəri” olan Xanları da vaxtsız almışdı əlimizdən. Amma heç olmasa onda bir təsəllimiz – Aşıq Xanlar ocağının və sənətinin davamçısı Azər vardı. Elə o vaxtlar Zəlimxan Yaqub da Azərin gələcəyinə böyük ümid bəsləyərək yazırdı: “Bu gün mənim üçün ən böyük təsəlli odur ki, Xanların ocağı sönmədi. Onun bağrının parası, gözünün nuru, böyük istedad sahibi Azər Xanlaroğlu onun yolunu, sənətini bir kişi qeyrəti ilə, çox ləyaqətlə davam etdirir. Hər dəfə Azərə qulaq asanda gözümün yaşını saxlaya bilmirəm. Xanlar gəlir durur gözlərimin qabağında. Boyu-buxunu da, çalğısı-havacatı da, ləngəri-təmkini də Aşıq Xanlardı ki, Aşıq Xanlardı”. Və Zəlimxan Yaqub bunu bir ata üçün, sənətkar üçün böyük xoşbəxtlik sayır, Aşıq Xanları da sözün əsl mənasında xoşbəxt taleli sənətkar adlandırırdı. Aşıq Xanlar bir ata və sənətkar ömrünü övladının – Azərin ömründə yaşayırdı.Azər sənətdə çox erkən parlamış, bənəzərsiz ifası ilə sənətsevərlərin könlünə yol tapmış və hamıya məlum həqiqəti bir daha sübut etmişdi ki, doğrudan da, ustad oğlu şəyird olmaz. Qısa müddətdə istedadlı solo-saz ifaçısı kimi Azərbaycanda məşhurlaşmış, sorağı ölkəmizin hüdudlarını aşmışdı. Gənc aşıqlar arasında özünəmxsus bənzərsiz ifası ilə fərqlənir, təkcə Azərbaycanda yox, həm də Türkiyədə, İranda, Gürcüstanda və digər türkdilli ölkələrdə də tanınıb sevilirdi.Respublikamızda keçirilən bir çox müsabiqələrin qalibi və laureatı olan Azər Xanlaroğlu son onillikdə ölkəmizdə keçirilən aşıq festivalları və digər rəsmi tədbirlərdəki uğurlu çıxışları ilə geniş tamaşaçı və dinləyici kütləsinin rəğbətini qazanıb, dəfələrlə Azərbaycan aşıq sənətini xarici ölkələrdə, o cümlədən UNESCO səviyyəsində keçirilən tədbirlərdə layiqincə təmsil etmişdi. Azər Xanlaroğlu 2008-ci ildən eyni zamanda Azərbaycan Aşıqlar Birliyi İdarə heyətinin üzvü idi və Birliyin həyata keçirdiyi bütün tədbirlərdə yaxından iştirak edirdi.Azəri sevdirən istedadı, sənətdə özünəməxsusluğu – könüllərə od vuran sazı, hər havada vurduğu zərif xallar və incə döndərmələrlə yanaşı, həm də onun səmimiliyi, təvazökarlığı, böyük-kiçik yerini bilməsi, dünya malında gözü olmaması idi. Özünün və sözünün yerini bilən idi, heç vaxt sənəti ucuz tutmazdı. Son illərdə səhhətində problemlər olsa da, mümkün qədər öz ağrılarını başqalarına yük etməməyə çalışırdı. Həmişə şən, pozitiv əhval-ruhiyyədə görsənirdi. Amma xəstəlik öz işini görməkdəydi. Gördü də… 2018-ci il may ayının 12-də Azərsevərlər üçün səhər qara xəbərlə açıldı. O gün sənət bağçasının güllərini şaxta vurdu, şirin avazı ilə könüllər oxşayan bir bülbülün ötən səsi, sazımızın şah pərdəsi qırıldı, tellər, simlər “Azər bu dünyadan köçdü” deyib, haray çəkdi. Amma Azər sadəcə dünyasını dəyişdi, ölmədi, ölümsüzlüyə qovuşdu.Çünki onun ömrü ölməz olan bir sənətin ömrüdür, gündən-günə çeşmələnən, çaylanan bir danılmaz həqiqətin ömrüdür! Həqiqət isə heç zaman ölmür. Sənətin Azər Xanlaroğlu həqiqəti də zaman-zaman yaşaycaq.

Musa NƏBİOĞLU

Azərbaycan AşıqlarBirliyinin katibi,Əməkdar Mədəniyyət İşçisi

Mənbə: https://adalet.az/

Sovet təhlükəsizlik orqanlarının təqibindən qurtulmaq üçün Azərbaycandan didərgin düşən, özünün və ailəsinin başına faciələr gələn, dəfələrlə ölümlə pəncələşən, vətən həsrəti ilə çırpınan Almas İldırımın həyat və yaradıcılıq yolu Azərbaycan ədəbiyyatı poeziyasında  özünəməxsus  yeri  olmuşdur.

     Almas İldırım 1907-ci ildə Bakının Çəmbərəkənd deyilən dağlıq hissəsində doğulmuşdur. Atası Əbdülməhəmməd və anası Nisə xanım əslən Abşeronun Qala kəndindəndir. A.İldırım ibtidai təhsilini Bakıda, “İttihad” məktəbində almışdır. 1925-ci ildə şəhər gimnaziyasını bitirmiş, 1927-ci ildə Bakı Dövlət Universitetinin Şərq fakültəsinə daxil olmuşdur. Bir neçə aydan sonra isə onu “tacir oğlu” adı ilə damğalayıb universitetdən xaric etmişlər. Bu dövrdə artıq mətbuatda ilk şeirləri ilə çıxış edən A.İldırım Azərbaycan Proletar Yazıçılar cəmiyyətinin yığıncaqlarında fəal iştirak edirdi. Bir qədər sərbəst ruhda yazılmış bəzi əsərləri üstündə ilk zərbələrə də elə o vaxtdan məruz qalmışdır:

Zirvədə oynayan rüzgarlar acı.

İllərlə görünməz başının tacı.

Anlat ki, dərdinin nədir əlacı,

Nədir bu dumandan tüllər, a dağlar?!

      Poeziyamızın ənənəvi mövzularından birinə həsr edilmiş bu şeirdə dağları Azərbaycanın rəmzi kimi, “acı rüzgarlar”, “dumandan tüllər” təşbehləri isə 20-ci illərdə xalqımızın düçar olduğu ictimai faciələrə işarə kimi mənalandıran o zamankı siyasi baş idarə A.İldırımı Dağıstana sürgün edir. O dövrün bir sıra Azərbaycan ziyalıları kimi A.İldırım Dağıstanda bir müddət pedaqoji işlə məşğul olur. Azərbaycanın və Dağıstanın ecazkar təbiətini tərənnüm edən şeirlər yazır. Bakıda çapa hazırlanan ilk kitabını  isə təbii ki, kommunizmə zidd fikirlər aşılayan bir kitab kimi yasaq edirlər. Kitabın tirajı müsadirə olunur. A.İldırım yenidən Dağıstandan Türkmənistana sürgün olunur. Özünün sonralar etiraf etdiyi kimi şair, Dağıstanda olduğu kimi Türkmənistanda da eyni hissləri yaşayır.

     A.İldırımın Aşqabadda milli ruhlu şeirləri əldən-ələ dolaşır, şair qısa bir müddətdə vətənpərvər ziyalıların, açıq fikirli tələbələrin sevimlisinə çevrilir. Lakin o, burada özünü  və təzəcə qurduğu ailəsini gözləyən təhlükəni də aydın görür. Buna görə də 1933-cü ilin iyun ayında həyat yoldaşı Zivər xanımı və üç aylıq körpəsi Azəri götürüb İrana  getməyə məcbur olur. Sərhəd gözətçilərinin və gömrük məmurlarının gözünə görünməmək üçün sıldırım qayalar və uca dağlar arasından keçir, çətin cığırlarla günlərlə yol getdikdən sonra nəhayət İran torpağına çatırlar. Ancaq İranda A.İldırımı dərhal həbs edirlər. Onu bolşevik cəsusu hesab edərək işgəncə verir, istədikləri məlumatı qoparmaq üçün sinəsinə qədər soyuq suyun içərisində saxlayırlar. Bu işgəncə A.İldırımın səhhətində dərin izlər qoyur. 25 gündən sonra, nəhayət, azad edilib. Məşhəd şəhərinə göndərilir. Burada iş yeri tapa bilməyən A.İldırım uzun müddət yoxsul, acınacaqlı həyat sürür. A.İldırım İranda çox qala bilməyib tezliklə Türkiyəyə gedir. və Türkiyənin Elazığ adlanan məkanında yaşamağa başlayır.

        Şairin İranı tərk etməsinin əsas səbəbi orada şahlıq rejiminin amansızlığı idi. 30-cu illərin ortalarında Türkiyə respublikası təkcə türk elləri arasında yox, Yaxın Şərqin islam regionunda yeganə ölkə idi ki, Atatürk inqlabından sonra həqiqi mənada insanların azadlığı və ölkənin istiqlaliyyəti üçün müəyyən imkanlar yaradılmışdı. A.İldırım Türkiyədə katibliklə, kargüzarlıqla məşğul olur, ibtidai məktəbdə dərs deyir. Ömrünün təqribən 12 ilini isə yaradıcılığını davam etdirməklə yanaşı müxtəlif  bölgələrdə “bucaq müdirliyində” (qəsəbə bələdiyyəsində), Malatyanın Qala qəsəbəsində bələdiyyə idarəsində işləmişdir.

      A.İldırımın Türkiyə mətbuatında xeyli şeirləri dərc olunmuş, bir sıra əsərləri “Boğulmayan bir səs” (1936) kitabında toplanmışdır. 1990-cı ildə Bakıda buraxılmış ilk kitabı isə “Azərbaycanın didərgin övladı şair Almas İldırım şeirlərilə” adlanır. Bu kitabda şairin 18 əsəri dərc olunmuşdur. Lakin Azərbaycanın da Türkiyənin də şeirsevənləri A.İldırımın irsi arasında ən mötəbər körpünü şairin 1990-cı ildə Ankarada çap olunmuş, 61 əsərini əhatə edən “İgidlərə səsləniş” və 1994-cü ildə Bakıda buraxılmış, yüzə yaxın əsərini əhatə edən “Qara dastan” kitabları birləşdirir.

     1934-cü ildə A.İldırım Türkiyə vətəndaşlığına qəbul edilir. O, artıq əvvəlki illərlə müqayisə edilməyəcək bir səadətə qovuşur. Şair burada özü üçün ikinci vətən, iş yeri, həmdərdlər tapır. Amma yenə də qəlbi Azərbaycanın həsrətilə yanır. Onun qürbətdəki lirikasının qiymətli nümunələri təbii ki, bu illərə təsadüf etmişdir. Zorla düçar edildiyi didərginliyin ağır yükünü həyatının sonunadək daşıyan  A.İldırımın əsərlərində qəriblik bütün təfərrüatı, ən incə məqamları ilə öz əksini tapmışdır. Bu mənada A.İldırımın yaradıcılığı Azərbaycan poeziyasında qürbət lirikasının ən zəngin nümunələrindən biri kimi qiymətləndirilmişdir.  Bu mövzuya tez-tez müraciət edən şair bir şeirinin adını “Qürbətdə” qoymuş, başqa bir əsərini “Qürbət məktubları” adlandırmış, üçüncüsünü “Qərib quşuma” başlığı ilə qələmə almışdır. Son əsərində deyil, bir sıra şeirlərində də onun dönə-dönə müraciət etdiyi yaralı quş obrazı həmişə qürbətdə təsvir edilir:

Of! Bakı, bu ayrılıq mənə ölümdən ağır,

Aləmə bahar gəldi, sənə yağmur, qar yağar…

     Şair hələ vətənində ikən doğma yurdunu bürümüş haqsızlıqlardan, ölkədə baş verən faciələrdən cana gəlib vətən içində qəribsəməyə başlamışdı: “Arazla dərdləşmə”, “Qafqaz dağlarına”, “A dağlar”, “Neçin şair doğuldum?”, “Ömrüm xarab oldu, hey”, “Əlvida Bakı” və s. şeirlərini qələmə almışdır.

Bax, nə deyir yenə bu coşğun Xəzər,

Qoynunda şimaldan gələn yad gəzər.

Bu bir dərd ki, məni ömrümcə əzər,

Salır məni haldan-hala, əlvida!…

      A.İldırımın qürbət lirikasını canlandıran yaşadığı illərin Azərbaycan gerçəkliyi, xalqın tarixi keçmişi, təbii gözəllikləri, zəngin yeraltı sərvətləri, qədim tarixi abidələr, zəngin mədəniyyət, şeir-sənət ölkəsi olan Vətən torpağı idi. Lakin  A.İldırım bu əsərləri yazan dövrdə  Azərbaycanın  zəhmətkeş  və  qeyrətli  xalqı  olmazın əzablara, sıxıntılara məruz  qalmışdı.

     Şairin “Gözəlim”, “A dağlar”, “Ölsəm” qoşmaları, bir sıra şeirləri məhz bu məzmunda başa düşülür. Onların adi təbiət hadisələrindən daha çox vətəndə baş alıb gedən ictimai ədalətsizliklərə həsr olunduğu aydın görünür:

Çiçəkli qoynunda bir baxça tikdim,

Suvara-suvara gözyaşı tökdüm.

Gecə-gündüz əməyini mən çəkdim,

Yoldu meyvəsini yellər, a dağlar!

     Vətən həsrəti A.İldırımın demək olar ki, bütün əsərlərinin aparıcı xəttini təşkil edir. “Əsir Azərbaycanım” şeiri də bu qəbildəndir.

Hanı məni gül qoynunda doğuran.

Xamırımı göz yaşıyla yoğuran,

Beşiyimdə “layla balam” çağıran,

Azərbaycan, mənim bəxtsiz anam oy!

Neçə ildir həsrətində yannam oy!

…Könlümə tək Kəbə tapdım səni mən,

Sənsiz neynim qürbət eldə günü mən.

Sənsiz neynim Allahı mən dini mən,

Azərbaycan mənim tacım, taxtım oy!…

Oyanmazmı kor olası baxtım oy!

     Göründüyü kimi, bu şeirin yığcam bir ideya-bədii kompozisiyası var. Onun hər bəndində ardıcıl surətdə mövzunun şərhinə aparan həyati bir məzmun açılır. Birinci bənddə lirik qəhrəmanın körpəlik çağları  xatırladılmış, onunla vətəni arasındakı ana-övlad münasibətləri öz əksini tapmışdır.

     Bu şeir həm də 20-ci illərdən üzü bəri Azərbaycanın başına gələn tarixi faciələr üçün onun qərib şair övladının  ürəyindən qopan həzin bir mərsiyə səciyyəsi daşıyır. “Azərbaycan, mənim bəxtsiz anam oy!” misrası və hər bəndin sonundakı “oy” təkriri isə milli folklor motivlərindən irəli gəlir.

     Əslən bakılı olan A.İldırımın şeirlərində öz doğma şəhərinin obrazı ümumiləşdirilir. Şair  vaxtilə dəfələrlə dolaşdığı doğma küçə və meydanlara, Xəzər sahilinə, Səbayel dolaylarına şeirlərində dönə-dönə müraciət edir. “Bakı” şeirində isə 20-ci illərin əvvəllərində baş vermiş hadisələrlə bağlı şəhərin düşdüyü  vəziyyətin bədii təsviri verilir. Şairə görə qədim yunan əfsanələrinin qəhrəmanı Prometey, qadağalara baxmayaraq odu insanlara vermək üçün bilavasitə Abşerona, “dünyanın atəş dolu sinəsi” olan Bakının yanar qayalarına  üz tutmuşdur. Şeirdə təsvir olunan Bakı faciəsi A.İldırımın lirik qəhrəmanının əsas mənəvi-psixoloji aləmini səciyyələndirir:

Bir zamanlar adına eşq oxudum illərlə,

İndi artıq qəlbimin içində inlə, Bakı!

Uğrunda çırpınanlar qolları bağlı getdi.

Mən yanaraq kül oldum, sənin dərdinlə Bakı!

     Şair yaradıcılığı boyu dönə-dönə müraciət etdiyi türk  xalqlarının taleyi məsələsi ilə əlaqədar fikir və duyğularını özünün məşhur  “Qara dastan” şeirində ümumiləşdirmişdir. Əsərdən alınan ümumi təəssürat keçmiş Sovet imperiyasının ardıcıl surətdə yeritdiyi antitürk, antimüsəlman siyasətində Azərbaycan, Qazax, Qırğız, Türkmən, Özbək, Başqırd türkləri, Kırım, Qazan tatarları və başqa xalqlar ölçüyəgəlməz dərəcədə böyük maddi və mənəvi zərər çəkmişlər. On illər boyu imperiyanın rəhbər tutduğu “Parçala, hökm sür!” ehkamı bu xalqları bir-birindən ayırmaq, bir-birinə yadlaşdırmaq məqsədi güdmüşdür. Əsərdə əks etdirildiyi kimi, türkün on minlərlə ən yaxşı oğul və qızları, Sibirin “buzlu cəhənnəm” inə sürülmüş, heç bir günahı olmayan milyonlarla ailənin ocağı söndürülmüşdür.  Çox güman ki, dastanlara sığmayacaq bu faciələri hərtərəfli əks etdirmək üçün A.İldırım xüsusi bir silsilə yaxud ayrıca poema, dastan yazmağı düşünmüş, “Qara dastanı” isə onun ilk nümunəsi proloqu kimi qələmə almışdır. Sərlövhədə birinci kəlmə “qara” sözü təbiətdə, məişətdə rast gəldiyimiz adi bir rəng əlamətini bildirən mənasından  fərqli olaraq “qara gün”, “qara bəxt”, “qara kağız”, “qara bayram” söz birləşmələrinə uyğun bir məna ifadə edir. Şairin həbsxana və sürgünlərdə, kütləvi qırğınlarda həlak olan soydaşlarının xatirəsinə həsr etdiyi misraların qara  rəngidir. Beləliklə, “Qara dastan” dünyada  “xalqlar həbsxanası” kimi tanınan keçmiş Sovet İttifaqında ağır milli, ictimai zülmə məruz qalan xalqların o qara günlərini çox dəqiq ifadə etmişdir.

       Əəsərin ən təsirli bəndlərindən biri xüsusi olaraq Azərbaycana həsr edilmişdir:

Azərbaycan dərd içində doğulmuş,

Sevənləri diyar-diyar qovulmuş.

Ağla şair, ağla yurdun dağılmış,

Harda qopuz, harda qırıq kaman hey?

Harda böyük vətən, harda Turan hey?

      Məlumdur ki, türk ellərinin başına gətirilən faciələrin ən dəhşətlisi məhz Azərbaycanda icra olunurdu. Almas İldırımın özü, ailəsi dəhşətli təqiblərdən, sıxıntılardan başına hava gəlib həlak olmuş bacısı; ikisi bir gündə ölmüş körpə oğlanları da həmin faciələrin qurbanları idi.

      “Ağla şair, ağla, yurdun dağılmış!” misrasında şairin dərdi ümumi xalqın dərdi ilə qaynayıb-qarışmışdır. Bu faciənin ən həzin, kədərli notları isə şeirin bir çox bəndlərində təkrar olunan  “Qoca türkün düşdüyü dərd yaman hey!” misrasında cəmləşir.

      Bir sənətkar kimi A.İldırımın bədii ifadə vasitələri çoxcəhətlidir. Əsərlərinin çoxu vətənpərvərlik, didərgənlik, hicran, qürbət mövzuları ətrafında toplandığına baxmayaraq, o, hər dəfə yeni formalar, təsvir və ifadə vasitələri tapıb işlətmişdir. Hələ Dağıstanda sürgündə ikən anasına məktub şəklində yazdığı “Boğulmayan bir səs” şeiri bu baxımdan diqqəti cəlb edir. Didərgin oğlunun həsrətilə yanan bir ananın təlaş və həyəcanları, ağlamaqdan  nuru getmiş gözləri, Allahın dərgahına yalvarışları təsvir olunur:

Bəzən kipriyində iki damla yaş,

Çıxırsan o tozlu yollar üstünə.

Qəlbində çırpınır gizli bir təlaş,

Derlər ki, bir dua oxursan mənə.

Titrək dodaqlarla məni anırsan.

Yanırsan, yanırsan, ana, yanırsan!

     Burda dərdi başından aşan, daimi övlad  həsrətindən giley edən gözü yaşlı ananın canlı portretinin yaradıldığı  diqqəti cəlb edir. Bu vəzn, ölçü və ahəng ananın ahəstə yalvarınışını, həzin görkəmini, titrək dodaqlarındakı dua pıçıltılarını, bir sözlə, onun qəlb aləmini əks etdirmişdir.

Lakin mənim düşdüyüm fırtınalar, boranlar,

Mehrabları əks edən dualardan nə anlar?!

… Mən yanlız iman etdim qollarımın zoruna,

Bu zor məni qurtarıb çıxaracaq yarına.

Mən atmışam o köhnə, əski kürkümü, ana.

Dinləsənə uzaqdan coşan türkümü, ana!

     Aydınca görünür ki, əvvəlki bəndlərdə ana obrazının təqdimindəki ahəstə, yalvarış ruhu şeirin ahəngindəki gərgin əhval-ruhiyyəni, çağırış ruhunu əks etdirmək üşün artıq kifayət etmir.  O, öz daxilindəki kəskin etiraz duyğusunu, lirik qəhrəmanın coşğun qəzəbini ifadə edir.

     A.İldırım yaradıcılığının yalnız dərd-qəmdən, hüzn və kədərdən ibarət olduğunu düşünmək yalnış olardı. Əlbəttdə vətəndən didərgin olub, doğmalarından ayrı qalması, yurd-yuvasına hökm edən əcaib qanunların təzyiqi şair kəlamının nəinki məzmununa, ruhuna, hətta şəkil və ahənginə də öz möhrünü vurmaya bilməzdi. Lakin nəzərə almaq lazımdır ki, A.İldırımın yaradıcılıq irsi hələ tam əldə edilməsə də, əldə olan nümunələrin özündə və sənətinin ümumi axarı, səciyyəvi istiqamətilə yanaşı, onun şeirlərində gələcəyə inam duyğusunun əlamətlərini görmək çətin deyil.

     Məsələn, “Müqəddəs ixtilal” şeirində aydın sabahlara ümid hisi, gələcəyə inam duyğusu şairin öz məsləkdaşlarına şağırış sədası ilə həmahəngdir;

Qaranlıqda gözlərim dikilmiş üfüqlərə,

Bir fırtına səsi var, buludlar göydə dal-dal.

Açmış doğu bağrını sökəcək şəfəqlərə.

Qop ey dəli fırtına, rişəni könlümə sal,

İxtilal istəyirəm, müqəddəs bir ixtilal!

      Bir sıra şeirlərində A.İldırım öz lirik qəhrəmanını  “içimdəki bülbül” obrazı ilə canlandırır və onu inandırmağa çalışır ki, “bu qara gün keçicidir, bir gün bitər, inləmə: bağçamızda sarı bülbül yenə ötər inləmə” deyir…

      Lakin şairin böyük məhəbbətlə obrazını yaratdığı “içindəki bülbül” susmadı. Qoynunda əbədi sığınacaq tapdığı Türkiyədə sayğılarla, qayğılarla nəşr olunmuş əsərlərinin səhifələrindən qanadlanan bu bülbül uçdu, nəhayət, şairin elinə, obasına  yol tapdı. Bir gözü ağlayan, bir gözü gülən bu bülbülün gah həzn, gah da şaqraq cəhcəhləri daima eşidiləcək.

     Qürbətdə yaşamağa məcbur olan Almas İldırım 1952-ci ilin 14 yanvarında böyrək xəstəliyindən Türkiyədə vəfat etmişdir.

AMEA Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunun əməkdaşı

Ədalət Rəsulova

Telefonuma zəng gəldi. Nömrə tanış olmasa da, zəng edənin səsinin şirinliyi və doğmalığı diqqətimi çəkdi. Amma etiraf edim ki, əvvəlcə tanıya bilmədim. Vəziyyəti duyubmuş kimi, xəttin o başındakı adam – tanımadınmı? – deyə soruşdu və məni çox da intizarda qoymadan əlavə etdi ki,  Ələddin müəllimdir, Ələddin Borçalı!  Sizi tanımamaq olarmı, – dedim, – Ələddin müəllim! 

…Sonuncu görüşümüzdən iyirmi il keçir. Bu iyirmi ildə çox şeylər dəyişib – həm ölkəmizin həyatında, həm də şəxsi həyatımızda. Yaşımızın üstə yaş gəlib. Amma Ələddin müəllimin səsindəki əvvəlki şirinlik də yerindədir, həlimlik və mehribanlıq da.  

Borçalıdan pərvazlanmış xalis türk kişisi kimi həmişə böyük hörmət bəslədiyim Ələddin müəllimin bu zəngi məni hədsiz sevindirmişdi. Bir-birimizlə hal-əhval tutub, qərarlaşdıq ki, ən yaxın günlərdə görüşək. 

…Və görüşdük. Yaş səksəni haqlasa da, zahirən çox da dəyişməyib. Əvvəlki əzəmət də yerindədir, əvvəlki mərdanə duruş da. Bir az da bəyazlaşmış saçları isə Borçalının başıqarlı dağlarını xatırlatdı mənə. İyirmi ildən sonrakı ilk görüşümüz o qədər səmimi, o qədər isti keçdi ki, vaxtın necə ötdüyünü də bilmədik. Bizi bir-birimizə bağlayan o qədər müqəddəs dəyərlər var ki, günlərlə danışsaq da, qurtarmaz. Bununla belə, nədən danışsaq da, istər-istəməz söhbətmiz fırlanıb Borçalı mövzusuna gəlirdi. Borçalının hər səhifəsi qürur mənbəyi olan tarixi keçmişindən, bu qədim Türk yurdunun bu gün səsi-sorağı dünyaya yayılmış görkəmli ictimai-siyasi xadimlərindən, dövlət, elm və mədəniyyət adamlarından, eləcə də, qəhrəmanlıq tariximizdən – Qarapapaq Borçalı igidlərindən tutmuş ən son İkinci Qarabağ müharibəsində böyük şücaətlə döyüşmüş gənclərimizdən söhbət açdıq. Ələddin müəllimin bu qədər şirin və səmimi söhbəti mənə filosoflardan birinin sözlərini xatırlatdı: «Сян даныш, сянин неъя адам олдуьуну дейим». 

Doğrudan da, sanki Ələddin müəllimi özüm üçün yenidən kəşf etmişdim. Onun simasında Borçalının ağırtaxtalı kişiləri yenidən gözlərim önündə canlandı. O kişilər ki, bir kəlməsi küsülülər barışdırar, qan düşmənçiliyini aradan qaldırar, öyüd-nəsihət dolu hər məsləhəti gənclərin yoluna işıq saçar. O kişilər ki, sifətinin nuru bir məclisi işıqlandırar, bir elin daim yanar çırağına çevrilər. Və o kişilər ki, bizim onlara hər zaman böyük ehtiyacımız var. Təəssüf ki, sıraları getdikcə seyrəlir.

Bu el ağsaqqalını əlavə təqdimata ehtiyac olmasa da, xatırladım ki, bu gün hamının daha çox Ələddin Borçalı kimi tanıdığı Ələddin Məhərrəm oğlu Həsənov 1942-ci il yanvar ayının 6-da Gürcüstanda – o zamankı Borçalı (indiki Marneuli) rayonunun Yuxarı Saral kəndində anadan olub. Uşaqlığı ikinci dünya müharibəsinin ağrılı-acılı illərinə təsadüf etdiyindən ailədə dördüncü uşaq olan Ələddin yaşıdlarının çoxundan fərqli olaraq maddi çətinlik ucbatından orta təhsilini də vaxtında ala bilməyib – 12 yaşında birinci sinfə gedib. Doğma kəndində ibtidai təhsil alıb, sonra qonşu Aşağı Saral kəndindəki məktəbdə oxuyub. Qasımlı kənd orta məktəbini bitirdikdən sonra isə təhsilini Azərbaycan Dövlət Pedaqoji İnstitutunun (indiki ADPU) fizika fakültəsinin axşam şöbəsində davam etdirib. Ömrünü pedaqoji işə həsr edib – gənclik illərindən başlayaraq təqaüdə çıxana kimi Bakıdakı Mədəni-maarif texnikumunda (indiki Bakı Humanitar kollecində) çalışaraq müəllim adını şərəflə daşıyıb. 

Bəzən rüzgarın sərt əsən yelləri də onu dəyişə bilməyib. Haqqın yolundan və dürüstlüyündən heç zaman dönməyib, sözün yaxşı mənasında inadkar, haqsızlığa qarşı barışmaz olub, kimsəyə quyu qazmayıb, vədinə əməl edib, əhdini pozmayıb, bir dərdli görəndə qəminə şərik olub, sevinci bölüşüb.

Bir müəllim kimi yetirmələrinə daim örnək olan Ələddin Borçalı həm də nümunəvi ailə başçısı kimi tanınıb – özü kimi pedaqoji fəaliyyətlə məşğul olan həyat yoldaşı Müşrəvan İslam qızı ilə bərabər Səbinə, Samirə, Mehriban, Sevda və Elxan kimi ləyaqətli övladlar böyüdüb. Qəşəm, Ərsan, Nərgiz, Aysel, Hüseyn, Şəhrizad, Bəhmən, Müşrəvan və Mehin kimi gülüzlü nəvələrin sevimli babasıdır.

Ələddin müəllim görüşə əliboş gəlməmişdi. İki şeirlər kitabını təqdim etdi mənə: 2012-ci ildə işıq üzü görmüş “Külli nemətlərdən yüksəkdir Vətən” və 2022-ci ilin əvvəlində nəşr olunmuş “Qanana rəhmətdir qalan”. 

Sazlı-sözlü Borçalıda dünyaya göz açıb, həyatda ilk addımlarını da burda atasan və şeirə-sənətə biganə olasan – heç ağlabatan deyil. Əslində Ələddin müəllimin şeir yazdığını bilirdim. Amma onu da bilirdim ki, bəziləri kimi, yazdıqlarının mürəkkəbi qurumamış redaksiya və nəşriyyatların qapısını yağır edənlərdən deyil. Yazmaq xətrinə yazanlardan da deyil. Şeirlərində həyata baxışını ifadə edir, düşündüklərini və onu düşündürənləri sözün poetik qüdrətinə güvənərək qələmə alır, oxucusunun ürəyinə yol tapmağı, onu düşündürməyi bacarır. Kitablarının on illik faislə ilə (2012 və 2022-ci illərdə – anadan olmasının 70 və 80 illik yubileyləri ərəfəsində) işıq üzü görməsi də  Ələddin müəllimin sözə qarşı məsuliyyətindən xəbər verir və hər iki kitabı onun həm də uğurlu yaradıcılıq hesabatı saymaq olar. Onun üçün əsas olan çox yazmaq, tez-tez nəşr olunmaq deyil, nə yazmaq, indiki yazarlar və kitab bolluğunda oxucuya necə kkitab təqdim etməkdir. Xalq şairi Zəlimxan Yaqubun təbirincə demiş olsaq, istəyi odur ki, kitabları qalın yox, qalandan olsun. 

Ələddin müəllimin şəxsiyyəti ilə yaradıcılığı bir-birini tamamlayır. Gündəlik həyatda necədirsə, gənclərə hansı öyüd-nəsihəti verir, hansı yolu göstərirsə, onun şeirlərində də biz bunun şahidi oluruq. İnsanları bir-birinə qarğış etməməyə, kişi kimi söhbət aparmağa, arxasıza kömək olmağa çağırır. “Yüz fikir bir borcu ödəyə bilməz” kimi məşhur atalar sözünə söykənib “qaşınmayan yerdən qan çıxarma”, “ara qarışdırıb, evləri yıxma”, “kiminsə varına həsədlə baxma” kimi ağsaqqal məsləhəti verir:

Ələddin göstərdi yolu-ərkanı,

Səbr etsən, hər şeyin gələr zamanı.

Sən özünlə bitmiş bilmə dövranı,

Qoru məsləkini, qandırar səni.

Böyük türk şairi N.F.Qısakürək yazırdı: “Cəmiyyət öz daxili dünyasında yatır, amma yuxusunu şairlər görür, yozur”. Bu mənada, Ələddin Borçalı da “yarandığı gündən hey çalxanan” dünyada bu gün baş verənlərə bir şair kimi biganə qala bilmir, dünyanı “kainat mülkündə bir möcüzə” adlandırır. 

Yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi, bu il Ələddin müəllimin 80 yaşı tamam olub. Ömrünün müdriklik çağlarını yaşayır, yazıb-yaradır. Doğrudur, şeirlərinin birində sağlıq durumu ilə bağlı giley-güzar da eləyir, arada “əcəl cəhd etdi ki, tutsun yaxamdan”, – deyir. Amma şükürlər olsun ki, artıq bu problem arxada qalıb. Özünün də dediyi kimi, qarşıda hələ diyar-diyar gəzməyi, bir el ağsaqqalı kimi elin xeyirində-şərində iştirak etməyi, məclislərdə xeyir-dua verməyi var. Bunu özü bədii dillə daha yaxşı ifadə edir:

Nə yerdən, nə göydən doymamışam mən,

Dünyanın sehrini çözməyim qalıb.

Mən də söhbətindən doymadığım dəyərli ağsaqqalımız Ələddin müəllimə bundan sonra da sağlıqlı və uzun ömür arzulayır və deyirəm, qarşıda hələ çox görüşlərimiz, çox söhbətlərimiz var, təki sağlıq olsun, Ələddin müəllim!

Musa NƏBİOĞLU

Əməkdar mədəniyyət işçisi

10.03.2022 11:47 | 1638 dəfə oxunub AA+A-Digər

AMEA Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunun “Ədəbi proses” məruzələri sırasında bölgələrdəki ədəbiyyatın sistemli şəkildə öyrənilməsinə 2015-ci ildən başlanılıb. 2015 və 2016-cı illərdə “Bölgələrdə ədəbi həyat”ı Vaqif Yusifli tədqiq edib. Sonra iki il Nizami Hüseynov “Bölgələrdə ədəbi həyatın daha bir davamı” (2017) və “Bölgələrdə ədəbi həyat – 2018” məqalələri ilə mövzunu gündəmdə saxlayıb. 2019-cu ildə Azərbaycanın bölgələrində yaranan ədəbiyyatı mən incələmişəm.

2020 və 2021-ci ilin əsas mövzularının ortaq olmasını, Vətən müharibəsində qazanılan zəfərin tərənnümünə daha çox yer verilməsini nəzərə alaraq bu iki ili birlikdə araşdırmaq daha məqsədəuyğundur. 2020-ci ilin ən mühüm hadisələri Tovuz döyüşləri, Vətən Müharibəsi və pandemiyadır. Bölgələrdə yaşayan yazarlar da həmin mövzulara biganə qalmamışlar. Rüfət Axundlunun “Amalı Zəfər olanım” şeiri Tovuz döyüşlərinə, “Zəfər Bizimdir” şeiri Vətən müharibəsinə həsr olunub. Bölgələrdə yaşayan gənc yazarlardan da Vətən müharibəsində vuruşanlar oldu. Bunlara misal olaraq Oğuz Alpaslan, Həsən Kür, Toğrul Kərimli, Eyvaz Eyyub, Emin Piri, Səbuhi Qurbanov, Elvin İntiqamoğlu və başqalarını göstərə bilərik. Qəbələdə yaşayan Cəlil Komradlının oğlu Xeyirbəy Səfərçinov şəhidlik mərtəbəsini fəth etdi. Aygün Sadiq “Vətənə çevrilən dost” şeirini şəhid olmuş dostu, baş leytenant Ülvi Məhərrəmovun xatirəsinə ithaf edib. Vüsal Hicran və Sara Selcan şəhid şagirdlərinə şeir yazıblar. Elvin İntiqamoğlu öz tağım komandiri, şəhid baş leytenant Emil Əsədova şeir ithaf edib.

Qələbənin əsas təminatı Şuşanın azad olunması oldu. Bu münasibətlə yazılmış Aygün Sadiqin “Azad yurdum, can Şuşa!” şeiri xüsusilə şeçilir. Eləcə də, Nargisin “Sən Xarıbülbülsən!” əsəri də Şuşanın əsas rəmzlərindən birinə aiddir.

İqbal Nəhmətin “Biz qələbə qazandıq” marşı isə müharibənin zəfərlə nəticələnən sonluğu haqqındadır.

Naxçıvanın 2020-ci ildəki ədəbi həyatı haqqında Elxan Yurdoğlunun “2020-ci ildə poeziya: axtarışlar, tendensiyalar” məqaləsi ətraflı təəssürat yaradır. Bölgənin ədəbi prosesinin formalaşmasında Naxçıvan Yazıçılar Birliyinin sədri, şair Asim Yadigarın, Həsənəli Eyvazlının, Adil Qasımovun, Əbülfəz Ülvinin, Gülay Tahirlinin, Gülsadə İbrahimlinin və başqalarının rolu böyükdür. Naxçıvanda işləyən Şükür Qafarın “Savaş zəfərlə bitdi” (2021) romanı “Savaş hələ bitməyib” romanının davamıdır, əsər Vətən müharibəsi mövzusundadır. Naxçıvanlı şair İsa Həsənoğlunun “Könül dəryası” 2012-ci ilin, “Söhbətcil duyğular” kitabı 2016-cı ilin nəşridir.

Naxçıvanda fəaliyyət göstərən Nargisin 2020-ci ildə iki monoqrafiyası, “Beklenen dolunay” romanı, “Metakədər” kitabı və “Sehrli fırça” nağıllar kitabı, üç tərcümə kitabı yayımlanıb. Nargisin “Xocalıdakı körpə” əsərində düşmənin amansızlığına etiraz güclüdür. Şeir yaradıcılığı ilə birgə, Nargis “Dünyada tüğyan edən koronavirus pandemiyası bütün nəzərləri 1947-ci ildə Alber Kamünün yazdığı “Taun” (“Vəba”) əsərinə yönəltdi” – fikirləri yer alan məqaləsi ilə 2020-ci ilin aktual mövzusuna tarixdən boylanmışdır.

Ölkəmizin əsas mədəniyyət ocaqlarından olan Sumqayıtın ədəbi inkişafında Namiq Mənanın, Ehtiram İlhamın, Nisə Qədirlinin, Rafiq Yusifoğlunun, Zirəddin Qafarlının, Əyyub Qiyasın, Ədalət Nicatın, Nazilə Gültacın, Gülnarə Cəmaləddinin, Əli Nəcəfxanlının, Namiq Dəlidağlının, Süleyman Hüseynovun, Xatirə Fərəclinin, Əvəz Mahmud Lələdağın, Nazir Rüstəmin, Almaz Bəyazidin, İlhamə Məhəmmədqızının, Emin Pirinin, Günel Eyvazlının, Çinarə Ömrayın və digərlərinin payı var. Sumqayıtda fəaliyyət göstərən Əli Kərim adına Poeziya Evinin müdiri İbrahim İlyaslının 2020-ci il üçün göndərdiyi hesabatdan məlum olur ki, aprel ayının 26-dan başlayaraq Poeziya Evi “Hər gün bir yeni nəğmə, Hər gün bir yeni ilham” adlı onlayn layihəyə start vermişdir. 9 iyun tarixində X Beynəlxalq şairlər günü İbrahim İlyaslının moderatorluğu ilə baş tutmuşdur. Emin Pirinin “Müharibə gündəli”yi isə döyüşdə iştirakının nəticəsi olaraq yazılmışdır.

Sumqayıt ədəbi mühitini təmsil edən Əşrəf Veysəllinin də 2020-ci ildəki yaradıcılığı məhsuldarlığı ilə seçilir. “Vətən, təbrik edirəm, təbrik edirəm səni Qəlbindəki duyğunun, hissin qələbəsidir” və ya “Əngin səmalarında bayrağımız yellənən Ərgünəşin, Murovun, Kirsin qələbəsidir” sətirləri olan şeirdə vətəndaş şairin ürək çırpıntıları dilə gətirilir.

Vətən Müharibəsi iştirakçısı olan, Sumqayıtda yaşayan Elvin İntiqamoğlu 1996-cı ildə Yardımlı rayonunun Horonu kəndində müəllim ailəsində anadan olmuşdur. Prezidentin müvafiq Sərəncamı ilə “Füzulinin azad olunmasına görə” medalına layiq görülüb. Elvinin “İkinci Qarabağ” şeirlər silsiləsində “Müharibə xatirələri” də vardır. “Mühasirə” şeiri ilə müharibə mövzusunda yazılmış şeirlərə yeni mövzu daxil edir.

Elvin Əlizadə Zəngilandan olsa da, Sumqayıtda məskunlaşıb. 2018-ci ildən AYB-nin üzvüdür, 2020-ci ildə gənc yazar kimi Prezident təqaüdünə, həmçinin Gənclər və İdman Nazirliyinin “İlin gənci” mükafatına layiq görülüb. Polad Həşimovun əziz xatirəsinə həsr etdiyi şeirində ölməz generalımızı tərənnüm edir.

Sumqayıtlı yazarların içərisində 2021-ci ildə daha məhsuldarlığı ilə seçilən müəlliflərdən biri Rafiq Yusifoğludur. 2021-ci ildə onun “Xiffət” və “Zəfər dastanı” kitabları çap olunmuşdur. “Xiffət” 14 fəsildən ibarət olan nəsr əsəridir və müəllifin ilk romanıdır. “Zəfər dastanı” kitabında isə əksəriyyəti 2019-2021-ci illərdə yazılmış lirik şeirləri cəmlənmişdir.

Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin Qazax bölməsinə Qazax, Ağstafa, Tovuz, Gədəbəy rayonları daxildir. Filialın sədri Barat Vüsaldır. Həmin filialda Məzahir Alıyev, Telman Axıncı, Ramiz Çıraqlı, Məhəmməd Astanbəyli, Mustafa Rasimoğlu, Səhlədar Hidayətoğlu, Mübariz Qaragözlü, Məzahir Yaqub, Bilal Qoca, Tamella Poladlı kimi yazarlar cəmləşib. Uzun illər Qazaxda yaşayıb fəaliyyət göstərən gənc yazar Nuranə Təbrizin “Salam, Vətən” şeiri qalibiyyət himni təsiri bağışlayır. Qazaxın Kəmərli kəndində yaşayan Hürzad Əhmədlinin “O gün gələcək” (2021) kitabında bir neçə hekayə, poema və şeirləri yer almışdır.

Ağstafalı şairlərdən Saqif Qaratorpağın, yazıçılardan Əli Cəfəroğlunun adını çəkə bilərik. Ağstafada yaşayan Rüfət Axundlu Tovuz döyüşlərinə həsr etdiyi şeirində yazır: “İgidlik ruhun, canında, Namus, qeyrət var qanında. Zəfər, hünər meydanında, Biri, on nəfər olanım”.

Tovuzun 2020-ci ildəki ədəbi fəaliyyətindən söz açarkən sovet dövründən bəri fəaliyyətdə olan “Varislər” ədəbi məclisini xüsusi vurğulamalıyıq. Tovuzun istedadlı şairlərinə misal olaraq İsa Cavadoğlu, Qədir Hümbət, Çingiz Qəribli, Marif Həsənoğlu, Novruz Mizani Hafiz, Brilyant Atəş, Məhəmməd Mehdixanlı, Mehman Rasimoğlu, Nəbi Hüseyni kimi şairlərini göstərə bilərik.

Tovuzdan olan, Vətən müharibəsinin döyüşçülərindən biri Toğrul Kərimlinin 2012-ci ildə “Gəlməyən dostlar”, 2013-cü ildə “Ədalət sorağında” kitabı işıq üzü görüb. Onun “Belə bacarırsan deyim yerimi, Qırpıb gözlərini vur öldür məni” misraları bir şair kimi də mükəmməl olduğunu təsdiq edir.

Şəmkirli ədəbiyyat nümayəndələrinə misal olaraq Məzahir Hüseynzadə, Məhəmməd Turan, Tural Turan, Mətanət Qüdsi və başqa şairlərin adını çəkə bilərik. Şəmkirdən olan Tural Turanın 2017-ci ildə işıq üzü görmüş “Tanrı qağaya ismarış” kitabında “Qarabağ”, “Tanrıya istinadla”, “Erməni kitabçı əli ilə xoş-beş”, “On min voltluq sevgi” kimi nəsr əsəri ilə birgə şeirləri də toplanıb.

AYB-nin Gəncə bölməsi Xəzangül xanımın sədrliyi ilə 2020-2021-ci illərdə də öz fəaliyyətini davam etdirmişdir. Gəncədə yaşayan şairlərdən Bahadur Fərman, Çiçək Mahmudqızı, Gülnarə Sadiq, Şəfa Vəli, Fərrux Rəhimli və digərləri fərqli yaradıcılıq üslublarına görə fərqlənirlər. İnqilab İsaqın “Savaş sevdası” (2020) kitabında istənilən qədər poetik nümunələr tapmaq mümkündür.

Seymur Sönməz Paşayev Samuxda yaşayır. Onun 2016-cı ildə “Mənim mənli günlərim” və 2020-ci ildə “Bir addım həsrətim qalıb” kitabları işıq üzü görüb.

Ölkəmizin şimal bölgəsində yaşayan yazarlara misal olaraq Ramiz Qusarçaylı, Aybəniz Əliyar və b. göstərə bilərik. Qubada yaşayan Zakir Məmmədin “Dedim sözü” (2007), “Haqqın calalı” (2009), “Bağışla” (2012), “Üç hekayət” (2016), “Vətənə aid” (2018), Mövlud Ağammədin “Sən ömrümün bənövşəsi” (2018), Səbuhi Hacıxanlının “Geriyə boylanan yollar” (2015), “Mən qərib deyiləm” (2008) Murad Muradovun “Bal köpüyü” (2018) kitabı işıq üzü görüb.

AYB-nin Şabran bölməsinə Aydın Tağıyev rəhbərlik edir, onun “Alma oğurlayan divlər”, “Buz heykəllər əriyir”, “Dan üzü ölən adam” hekayələri, “Yuxuda qətl” povesti, “İspan çəkməsi” romanı orijinal əsərlərdir. Vüsal Hicranoğlu Xızı, Agah Xaçmazlı, Habil Rza Nur, Vüsal Yurdoğlu Xaçmaz ədəbi mühitinin təmsilçiləridir. Sara Selcan isə Hacıqabulda yaşayıb-yaradan şairlərdəndir.

AYB-nin Şəki bölməsinə daxil olan müəlliflərə Tural Adışirin, Zaur İlhamoğlu, Aygün Sadiq kimi gəncləri göstərə bilərik. Balakəndən olan Aygün Sadiq 2019-cu ilin yekunlarına görə “Yazarlar” jurnalı tərəfindən “Natəvan” mükafatına layiq görülüb.

AYB-nin Oğuz filialının rəhbəri Vüsal Oğuzdur. Həmin bölgəyə aid yazarlardan Nargilə Rəhman (Qafarova) “Xoşbəxtliyin ətri” (2019) kitabının müəllifidir. Filialı təmsil edən yazıçılardan Pərviz Əlyaroğlunun (Cəbrayılzadə) “50+1” hekayəsində Elmi Araşdırmalar Mərkəzinin professoru, bütün ömrünü insan beyninin anatomiyasını öyrənməyə həsr etmiş, əllini çoxdan haqlamış alim olan Robertin təcrübəsindən danışılır. Pərvizin Şuşa döyüşləri mövzusunda yazılmış “Mən Qarabağam!” hekayəsi Şuşa döyüşlərinə ithaf olunub. Onun “Tanrının əli” hekayəsində isə virus səbəbindən insanların məhkum edildiyi acımasızlıqlara etiraz edilir.

Qəbələdə yaşayan şairlərdən Qərib Hüseynov, Qismət Məsimov və Qoşqar Qaraçaylı imzaları seçilən imzalardandır. Qəbələli şairimiz Cəlil Komradlının “Ana dilim” kitabı 2019-cu ildə çap olunub. Cəlil Komradlı oğlu Vətən müharibəsində şəhid olduqdan sonra övladının adını özünə təxəllüs götürüb. 2021-ci ildə çap olunan “Vətən sağ olsun” kitabı da Cəlil Xeyirbəy imzası ilə işıq üzü görüb.

Qəbələnin Qəmərvan kəndindən olan Hüseynov Qərib Arifşah oğlunun “O bir əfsanə idi” (2020) kitabı Milli Qəhrəmanımız, Tovuz döyüşlərinin şəhidi, general Polad Həşimova həsr edilib. Kitab eyniadlı bir poemadan ibarətdir.

Şamaxıdan olan gənc yazrlardan Yusif Nazim Ərəbsoyun, Saatlıdan isə Allahşükür Ağanın adlarını çəkə bilərik. Salyanlı şair Ümid Sadə çox gənc olmasına baxmayaraq istedadı ilə seçilir.

Salyan rayonundan olan Həsən Kür könüllü olaraq Vətən müharibəsində iştirak edib. 2019-cu ildə “Boyat dərdin üstündə” və “Tikanlı məftillər” adlı iki kitabı nəşr olunub. Cəbrayıl və Qubadlı rayonlarında vuruşaraq 3 yanvar 2021-ci ildə müharibədən qayıdıb. Salyandan olan Firuzə Orucun isə “Adını “Sən” qoy” kitabı 2018-ci ildə çap olunub.

Sabirabadda yaşayıb-yaradan Şahnaz Şahinin 2020-ci ildə “Xocalının Sərvəri” adlı sənədli povesti, 2021-ci ildə “Sabirabad Şəhidləri” və “Zəfər Nəğmələri” kitabları nəşr edilmişdir.

Elnur Uğur Neftçala rayonunda yaşayıb-yaradır. “Unuda bilməyəcəyəm” (2006), “Şəhid məzarı” (2008), “Yuxuna gəlim” (2016), “Təkcə sən bilirsən” 2018), “Yuvalar quşsuz olmasın” (2019) kitablarının müəllifidir.

Cənub bölgəsinə mənsub şairlərdən Ağamir Cavadın, Tərlan Əbilovun adlarını çəkə bilərik. İqbal Nəhmət isə Yardımlı rayonunun Urakəran kəndindəndir. “Götür məni o yerə ki…” (2003), “Külək, onu mənə gətir” (2015), “Sözdən sonrakı sabah” (2018) kitabları çap olunub.

Cəlilabadda yaşayan şairlərdən Bilal Alarlı, Ədalət Salman, Əlizadə Nuri, Xətat Kilimçi (Mir Bağır), Bəhruz Xəlil kimi yetkin imzaları qeyd edə bilərik. Cəlilabadlı Şakir Xanhüseynlinin 2000-ci ildə “Gündüzlər küncə atılır gecə yanan çıraqlar” kitabı nəşr olunub.

Kürdəmir Regional Mədəniyyət İdarəsinin Xocavənd rayonu üzrə baş məsləhətçisi, Prezident mükafatçısı və təqaüdçüsü, gənc şair Ramil Əhməd son illər işi ilə əlaqədar bölgədə fəaliyyətini aktivləşdirib. Kürdəmirdə yaşayan Tərlan Mazanovun “Zəfər Qoxusu” adlı antologiyada 5 şeiri çap olunub. Tərlan əsasən qəzəl, qoşma, gəraylı janrlarına müraciət edir.

Beyləqanda yaşayan Orxan Həsəni 2018-ci ildən etibarən dövri mətbuatda bədii və publisistik mətnlərlə çıxış edir. 2019-cu ildə isə “Metro terminalının sevgisi”, 2021-ci ildə isə Vətən müharibəsindən bəhs edən “Vətən sizə minnətdardır” və “Füzulinin dişi” hekayələr kitabı çap olunmuşdur.

Ağdaş rayonundan olan Zaur Məzahirin “Haqqın nişanəsi” (2021) kitabında 2020-ci ilə aid hadisələrə kifayət qədər yer verilib. “Gəncə terroru” şeirində “Qətliam üstünə gəldi qətliam, O vaxt Xocalıydı bu günsə Gəncə” söyləyərək 2020-ci ilin ən dəhşətli hadisəsinə münasibət bildirmişdir. Kitabda Zaur Məzahirin Ali Baş Komandana həsr etdiyi “Ağ atlı sərkərdənin dastanı” poeması və təmsilləri də cəm olunub.

AYB-nin Qarabağ bölməsinə daxil olan şairlər də istedadı ilə seçilir. Ağcabədidə yaşayan şairlərdən Gündüz Sevindik, Məhsəti Musa, Cahandar Aybər, bərdəli şairlərdən Dədə Telman, Şəhriyar Seyidoğlu və Ruslan Dostəlini göstərə bilərik. Bərdədən olan Şəhriyar Seyidoğlunun 2016-cı ildə “Mənim ürəyimdə gizlənən qadın” kitabı çap olunub. Tahirə İsaqızı isə Ağcabədi rayonunda yaşayır. Üç kitab müəllifidir. AYB-nin üzvüdür. “Tanrı cəzası” adlı detektiv ruhlu romanı var.

2020-ci ildən qaçqınlıq həyatına son qoyulan yazarlarımız hələ ki müvəqqəti olaraq müxtəlif bölgələrdə yaşamaqlarını davam etdirirlər. Kəlbəcərli şairlərə Savadsız Arzuman, Elməddin Nicat, Eyvaz Eyyub, Elşən Əzim, Vüsal Hicran, Məhəbbət Kəlbəcərli, Rəsul Murovdağlı kimi imzaları misal çəkmək olar. Əslən Kəlbəcərdən olan Elşən Əzimin “Pəncərə” hekayəsində “Sələmçi Şəfi” kimi tanınan insanın evində kirayə yaşayan Lalə müəllimin pandemiya dövründəki həyat tərzi bədiiləşdirilib. Kəlbəcərdən olsa da, Sumqayıtda məskunlaşan Namiq Dəlidağlının “Otel otağından reportaj” kitabı 2017-ci ildə çap olunub. Gəncədə məskunlaşan Vüsal Hicranın “Dünən şəhid oldu mənim tələbəm Mən də hamı kimi ağladım, yandım” misraları ilə başlayan şeiri “Bilməzdim Tarixdən 2 alanlar Özləri nə vaxtsa Tarix yazarmış…” misraları ilə tamamlanır.

Ötən il AYB-nin Aran bölməsinin sədri Sərvaz Hüseynoğlunun tərtib etdiyi “Bir ocaq başında – Aran ədəbi toplusu” çap edilmişdir və burada bölgədə yaşayıb-yaradan yazıçı və şairlərin əsərlərindən seçmələr toplanmışdır.

Füzulinin Seyidəhmədli kəndindən olan Elməddin Həbiboğlu “Geçikmiş arzular” (2012), “Vətənin daşına qoyun başımı” (2017) və “Təbəssüm” (2020) kitablarının müəllifidir. Əslən Füzulidən olan Səbuhi Qurbanov həm xüsusi təyinatlı, həm də xüsusi istedadlı qazilərimizdəndir. Ali Baş Komandanımız tərəfindən “Füzulinin azad olunmasına görə”, “Xocavəndin azad olunmasına görə” və “Cəsur döyüşçü” medallarına layiq görülən qazimiz həm də orijinal şeirlər müəllifidir.

Beləliklə, 2020-2021-ci illərin həm dünya, həm də Azərbaycan üçün keçməkeşli il olmasına baxmayaraq, hər ilin özünəməxsusluqları bölgələrdə yaranan ədəbiyyatda da təzahür etdi. Ümumilikdə isə Vətən müharibəsi bu illərin ən əsas mövzusu oldu.

Düz 30 il öncə, 26 fevral 1992-ci ildə ermənilər tərəfindən azərbaycanlılara qarşı amansız soyqırım törədildi. Tarixə Xocalı soyqırımı kimi düşmüş bu faciə demək olar ki, ədəbiyyatın əksər janrlarında təcəssümünü tapdı. Müstəqillik dövründə yazılmış Azərbaycan poemalarında isə xüsusilə qabardılıb. Ermənilərin məqsədli şəkildə türklərə qarşı həyata keçirdikləri həmin soyqırımın bədii əksi olan poema nümunələrinə Zəlimxan Yaqubun “O qızın göz yaşları”, Fəridə Hicranın “Xocalı sülh istəyir”, Elbariz Məmmədlinin “Mən savaşa çağırıram”, Ələkbər Salahzadənin “Xocalı xəcilləri”, Ədalət Əsgəroğlunun “Xocam, Xocalı”, Ələmdar Quluzadənin “Şəhid şəhər”, Nurəngiz Günün “Xocalı simfoniyası” və s. poemaları göstərə bilərik.

         Zəlimxan Yaqubun “O qızın göz yaşları” (2005) poemasında Xocalı uşağının timsalı olaraq Xəzangülün həyat tarixçəsi qələmə alınıb. Həqiqi tarixi hadisəyə istinad edilərək yazılan “O qızın göz yaşları” poemasında real Azərbaycan övladı olan Xəzangülün atası Təvəkkülün, anası Rayanın, bacısı Yeganənin amansızlıqla öldürülməsinin ifadəsi düşmənə nifrət hissini gücləndirir. On yeddi parçadan ibarət olan poemanın özəyini təşkil edən həqiqət barədə müəllif epiqrafda məlumat verib. İlk bölümləri müstəqil şeirlər təsiri bağışlayan poemada üçüncü şeirdən sonra əsas mövzu olan Xocalı soyqırımı haqqında söz açılıb. Əsərə düyün vuran “Qanlı” rədifli qoşmada tökülən qanından qayalara, dağların köksünə xına yaxan türk insanının faciəsindən bəhs edilib. Bir türk uşağının günahsızcasına axıdılan göz yaşları erməni cinayətkarlarının əsl kimliyini tanıtmağa yetib. O qızın göz yaşlarındakı həqiqətlərin içində ermənilərin əllərdən çıxardıqları dırnaqlar, damaqlardan çıxardıqları dişlər, sinələrə basdıqları dağlar da ifadəsini tapıb.

Poemanın “O qızın göz yaşları” bölümü o qədər həssaslıqla və ürək yanğısı ilə qələmə alınıb ki, oxuyan mütləq həmin misraların təsiri altına düşərək Xocalı faciəsinin dəhşətlərini bir daha yaşamalı olur. Axıdılan göz yaşlarına məxsus qisas hissinin bir gün mütləq hesabat istəyəcəyi poemada inandırıcı şəkildə çatdırılıb. O qız göz yaşları içində Metelərin, Bilgələrin türk ruhunu canında daşıyan övladlar dünyaya gətirəcəyini bəyan etməklə türkün sındırılmaz iradəsinə işarə edib. Xəzangülün əyilməzliyini nümayiş etdirdikdən sonra, müəllif müharibə dövrünün gerçəkliklərinin tablosunu yaradıb. Qızın atasının ağaca necə sarınıb balasının gözü qabağında diri-diri yandırılmağını qovrula-qovrula təsvir edib. Atasının işgəncələrinə dözməyən qızcığazın huşunu itirməsi, göz açanda atasından əsər-əlamət qalmadığını görməsi qorxunc səhnə kimi göz önündə canlandırılıb. Bu amansızlıqları görməyə məhkum edilən bir Azərbaycan qızı sınmır, düşmənə olan nifrətindən daha da güc alır. “Bu qədər inanılmaz əzabların içində Mərd durub sərt dayanmaq düşmənə son sözüydü” misralarını, atası üçün deyilsə də, qızına da şamil etmək olar. Poemanın son bölümü olan altı bəndlik “Xocalı” rədifli divanidə bu qırğının niyə və nə üçün törədilməsinin tarixi köklərinə toxunulub.

Həmin faciədən bəhs edən Nurəngiz Günün “Xocalı simfoniyası” rekviyemi ingilis və rus dillərinə tərcümə olunaraq 2006-cı ildə kitabça kimi çap olunmuşdur. Əsər müəllifin ritorik sualları şəklində publisistik tonda yazılıb. Poema qafiyəli şeirdən daha çox nəsr əsərini xatırladır. “İlahi! Sən Onlara rahatlıq ver…” çağırışı ilə başlayan əsər “İlahi! Sən Onları rahat et…” yalvarışları ilə tamamlanıb. Poemanın ilk parçaları Rüzgara müraciətlə başlayır. Ümumiyyətlə, bir sıra canlı və cansız varlıqlar obrazlaşdırılıb. Torpağın altındakı dipdiri ölülərin diksinməyini istəməyən müəllif günahsız qətlə yetirilənlərin “dünyadan axan səsləri” eşitmək istəmədiklərini Rüzgarın diqqətinə çatdırıb. Sivil dünyanın bir şey anlaması üçün indi “Böyük Hürkü”yə çevrilmiş həmin öldürülən insanlar “simvolik Marsilyoza vıyıltısı oxumaqla” qatillərinə cəza tələb edirlər. Müəllif ədalətsizliyə üsyanın simvolu kimi mənalandırdığı həmin xoru “Əsrin Simfoniyası – Ölülər himni” adlandırıb. Məlul Xocalı obrazında təqdim olunan şəhər Bəd Qonşu – Yazıq Erməni – Qırmızı Qospodin birliyi tərəfindən Xrosima dəhşətini, Xatın faciəsini çox-çox arxada qoyub, İnsanın ən pik vəhşilik həddini sübut edib. Əsərdə faciəni törədənlərin dini mənsubiyyətini diqqətə çatdırmaq üçün şair Məryəm Anaya, Mariyaya da suallar yağdırıb. Kilsə zənglərinin zorla müsəlman obasına soxulmağını məcazi mənada işlətsə də, əslində Kilsə və Müsəlman sözlərinin obraz kimi təqdim olunması diqqətdən yayınmır. Şair bu işarələrlə xristian birliyinin türklərə qarşı antiinsanlıq siyasəti yürütdüyünə nəzər cəlb edərək, Mariyadan- gözəl anadan etina gözləməyin faydasız olduğunu etiraf edib. Məryəmin diqqətinə çatdırıb ki;

Ancaq ki, ana məməsi istəyir

körpələr torpağın altında!

Heç bir şey anlamır İnqalar!..

İnqalar ana döşü əvəzinə

İndicə torpağı əməcəklər!..

Müəllif xristian birliyi tərəfindən türk körpələrinə qarşı törədilmiş amansızlığı məqsədyönlü işlərin tərkib hissəsi kimi təqdim edib. Ona görə uşaqlar məhv edilir ki, onlar böyüyüb türk soyunu davam etdirməsinlər. Şum edilmiş insanların Kütləvi Qırğınına səbəb budur. Bütün bunları şair “Nəhəng Ana – Ən Nəhəng Qüssə” adlandıraraq “Qlobal Ahın” şəklini çəkib Dünyaya nümayiş etdirmək, “Cahanın Canavar İştahlı Cümlə Adamyeyənlər Kolunun Cümlə Yırtıcılarını” əməllərinə görə cəzalandırılmasını istəyib. Erməni işğalı altındakı torpaqların kilsə səslərinə etiraz etdiklərini, azan səsləri istədiklərini dilə gətirib. Poemada körpələrlə yanaşı, onları itirməyin faciəsi ilə qovrulan anaların hıçqırıqları da obrazlaşdırılıb. Həmin səslər “Cahanşümul Şümürlərə, Cahan Goreşənlərinə, Alış-veriş Əmilərinə” cavabdehsiz! – deyə bağırır. İnsanlığını itirmiş “Bəşəri Zalımlara” “Üşüdürmü Sizləri hərdənbir xərək-xərək Ölülər?” – deyə suallar ünvanlayıb. Sona yaxın müəllif Dünya Kələkbazlarını düşünməyə səsləyərək, onları xəbərdar  edib ki, dünya yalnız sizin deyil!

         Ələkbər Salahzadənin “Xocalı xəcilləri” poeması xroniki torpaq xəstələrinin Xocalını Xrosimadan betər günə qoymaqlarına etiraz əlaməti olaraq yazılıb. Əsərin əvvəlində şair Xocalı qətliyamının dəhşətli səhnələrini  göz önündə canlandırıb:

… Qanqarışıq qarlı düzdə

Baş daş üstdə, daş baş üstdə,

qol bir yanda, qıç bir yanda,

lent bir yanda, saç bir yanda.

Axıb körpə dodağından

donub qalıb süd döş üstdə.

Hələ də yol çəkə-çəkə

necə düşüb göz qaş üstə?

Qoca nə vaxt qaxac olub nəvəsini qucan yerdə,

bu qarını kim gömüb kim, mərmi çuxur açan yerdə?

Buz bağlayan bacı-qardaş sanki Siam əkizləri,

qıpqırmızı çiçək açıb südtək bəyaz köksləri.

Ananın yarı, balanın yarı cəsədlərindən yaranmış məzarlığa qarğaların qar-qar səsləri ilə hücum etmələri, o boyda hay-küyün Avropada, Asiyada, Amerikada, Afrikada sükutla qarşılanması dünyanın “Sus”u yox “SOS”u kimi mənalandırılıb. Bu fəlakəti onlara hayqırmaq istəyən Çingiz Mustafayevin nəticəsiz qalan çabaları əsərin mərkəzi xəttini təşkil edir. Qan naxışlı buz yorğanlar altında susdurulan anasını çağırıb kiriyən balaların dəhşətli aqibətinə Çingizin hönkürə-hönkürə sarsılması əsərdə son dərəcə təsirlidir. Ayı utanıb gizlənən, ulduzları pörtən gecədə planetin Xocalı boyda yanıb sönməsini Çingizin kamera yaddaşına həkk etməsinin ağrı-acıları inandırıcı formada əksini tapıb. Poemada Xocalı- Çingiz Mustafayev- Səfir üçbucağı xüsusilə nəzərə çarpır. Xocalı vəhşi ədalətsizliyin qurbanı, Çingiz bu vəhşiliyi açıb göstərmək istəyən, Səfir isə ört-basdır etmək istəyən obraz kimi diqqəti çəkir. Şair 20 noyabrlara, 20 Yanvarlara, 26 fevrallara göz yumduqca gec-tez 11 sentyabrların yetişəcəyini Səfirin simasında ədalətsizliyə göz yumanlara bəyan edib. “Üzünə  çıxmaq çox ağır, özünə çıxın Qarabağın” misralarında qətilik və hökm əlamətləri hiss olunur. Müəllif BMT-nin dörd qətnaməsinin kif atıb, qat kəsməsinə qarşı çıxıb. Hətta həmişə türkün qanını tökən ermənilərin özlərini dünyaya haqsızlığa uğramış kimi göstərməklərinə münasibət bildirib. Poemanın daha təsirli məqamlarından biri başını bazarlar qatan, dədə-baba məzarları yuxularına girməyən soydaşlarının unutqanlığına münasibətdir. Poemanın sonunda şair yenidən Çingizin xidmətlərini xatırlayaraq, hətta onun kamerasının başına gələn müsibətləri, öz xilası bilənlərə tənə ilə yanaşıb: “Qırılan lentlərilə çoxlarını şad elədi kamera, yurd-yuvadan erkən qorxub qaçanları sanki azad elədi”. Əsər “XXI əsrin “X” ilinin xronikası” ilə tamamlanıb.

Ələmdar Quluzadənin “Şəhid şəhər” poeması 1992-1994-cü illərdə yazılsa da, ayrıca kitabça şəklində 1998-ci ildə işıq üzü görüb. Poemanın əvvəllərində Qərvənd, Tuğ, Meşəli, Cəmilli, Kərkicahan, Quşçular, Malıbəyli, Qaradağlı kimi yaşayış yerlərinin faciəvi aqibəti canlandırılıb. Zəngibasar, Xankəndi kimi yerlərdən Xocalıya pənah gətirənlərin başdan elənməsi, dərdlərinə çarə tapılmamağı Xocalı faciəsinin təməli kimi əks olunub. Faciənin baş verməsinə zəmin yaradan şəraitin təfərrüatları “Eşidilməyən haray” bölümündə verilib:

Evlər də veribdir kürək-kürəyə,

Ocaq küləklərdən odu borc alır.

Səsini bayraqtək qaldırıb göyə

Həyəcan təbili çalır Xocalı.

Poema ümumilikdə lirik səpkidə yazılsa da, bəzi epiklik əlamətləri nəzərə çarpır. Bu səhnələr daha çox Xocalıdan olan qızın Bakıya həyəcanla zəng edib yardım istəməsində, rəhbərliyi təmsil edənlərin “Lazım olsa, özüm də Şirin candan keçəcəm” kimi bəyanatlarında özünü göstərir. Poemanın bir bölümü “366…” yarımbaşlığı ilə verilib. Həmin rəqəmin mahiyyəti bu misralarla çatdırılıb: “366 – çörəyim ilə Boy atan alçaqdır, piy basan qarın”. Poemada bir məsələ yada salınır ki, həmin 366-nın belə məhvedicilik qüdrətinə malik olması özbaşına deyildi, bunun üçün ona “Vatikan oxuyub xeyir-duanı, Moskva vermişdi icazəsini”. Bu misralar Xocalı faciəsinin yalnız ermənilər tərəfindən deyil, həm də onların havadarları tərəfindən törədildiyini təsdiq edir. Şair eyni zamanda öz şəxsi faciəsini ictimailəşdirib: “Sən mənim atama əl qaldırmısan, Mən sənin atana borcluyam demək”. Bu sətirlər müəllifin atasının timsalında erməni vəhşiliyinin qocalara tutduğu divanı özündə ehtiva edir. Əsərin “Qançiçəyi” bölümündə faciənin real görüntüləri yaradılıb. Şəhidlərimizin qəhrəmanlıqla həlak olmaqları bədii boyalarla verilib. “Əsirlər, girovlar” bölümündə yazılmış “Dili ipə-sapa yatmayanların Ürəyi, böyrəyi xaricdə dollar…” və ya “Əsir düşənləri düşərgələr yox, Hardasa gözləyir qəssabxanalar” misralarında erməni fürsətcilliyinin daha amansız bir tərəfi nümayiş etdirilib. Onların türk insanının cismindən də gəlir əldə etmək üçün vəhşicəsinə istifadə etməyinə hiddətlə etiraz səsi yüksəldilib. Nə qədər ağrılı olsa da, faciənin həqiqətləri çılpaq boyalarla təqdim olunub: “Ananın sinəsi qan çeşməsidir, Körpənin dodağı döş gəzir hələ”. Xalqının başına gətirilmiş müsibətdən sarsılmış müəllif öz atasının da həmin gün erməni vandalizminin qurbanı olduğunu daxili iztirabla qələmə alıb: “88 ili halal yaşadı, Halal zəhmət idi imanı, dini, Allahverdi idi atamın adı, Bəlkə, Allah aldı öz verdiyini”. Erməni qansızlığının qurbanı olmuş qoca atasının cəsədini günlərlə dəfn etmək mümkün olmayıb. “Novruz bayramına bir gün qalanda Atamı torpağa tapşıra bildik” sətirləri 26 fevral və 21 mart tarixləri arasındakı zaman kəsiyinin hansı müsibətlərə şahidlik etdiyini göstərir. Poemanın “Çingiz Mustafayev”, “Təlatüm”, “Xatın-Xirosima-Xocalı yolu” bölümlərində düşmənin məkri və amansızlığı bütün çılpaqlığı ilə təsvir edilib. “Alver dünyası” başlıqlı son bölümdə Şuşa, Laçın, Kəlbəcər, Ağdam, Füzuli, Qubadlı, Cəbrayıl, Zəngilan rayonlarının işğalının səbəb və nəticələri göstərilib. Bu müsibətlərin sadəcə bir ölkə tərəfindən yox, Azərbaycanı istismar etmək istəyən müstəmləkəçilərin dəstəyi ilə törədilməsi bəyan edilib. Eyni zamanda həyata keçirdikləri soyqırımları ört-basdır etmək üçün özlərini yardımsevər kimi göstərmələrinə bu cür sətirlərdə kinayə ifadə olunub: “Gözü sərvətimdə olan ölkənin Balası balama paltar göndərir”. Digər tərəfdən Ermənistanla Azərbaycana qarşı olan münasibətdəki ayrıseçkilik poemada ifşa hədəfidir. “Qonşum yardım alır mərmini, topu, Mənə gələn yükdə yuxu dərmanı” – misraları həm həqiqi, həm də məcazi mənanı ifadə edib. Heca vəznində yazılmış əsərin dili son dərəcə poetikdir.

Bu mövzulu əsərlərdə Çingiz Mustafayevin obrazına ayrıca yer verilib, onun xidmətləri diqqətdən yayınmayıb. Digər tərəfdən ilk hərfləri eyni olan Xocalı-Xirosima-Xatın şəhərlərinin tale bənzərliyi əksər poemalarda müqayisə edilib. Faciənin baş vermə zamanına və məkanına görə Xocalı soyqırımı onlardan müsibətli qətliam kimi təqdim olunub.

Gülnar Səma

Qapıların açıldığı bütün otaqlar insanın özünə tikdiyi zindandır…  Bu qapıların üzbəüzündə pəncərələr varsa, zindan daha betər olur. “Qapısız-pəncərəsiz otaqmı olar?” – deməyin… Otaqları sevməyin… Ya da elə sevin ki, onun üzünə qapını, pəncərəni bağlamayın; qoyun içinə çəksin dünyanı… Yalnız o zaman o otaqlar sizin dünyanız olar… O dünyanızın içində də heç vaxt dilinizə “tənhayam” sözü gəlməz… 

İllər öncə bir hekayə yazmışdım – “Qütb adamı”… Hələ üzə çıxarmamışam onu. Bizim ətrafında fırlandığımızdı qütbümüz, ya sevgiylə, ya məcburən… Nə fərqi var ki?  Hamımızın içində bir fırlanma arzusu, hamımızın həyatında bir “qütb adamı” var. Mütləq var! Təkbaşına dizimizi qucaqlayıb oturduğumuz otaqda da o “qütb adamı” bizimlədir. “Yanımızda” olmaq üçün nəinki otağın, heç ömrümüzün də qapısını-pəncərəsini eyninə almır… 

…Bir də səadətimiz var… Ölçüsünü özümüz təyin etdiyimiz, lazım bildikdə, qıraq-bucağını yeyələyib hamarlamağa çalışdığımız, istədiyimiz donu geyindirdiyimiz, “Tanrı ərməğanı” desək də, özümüzün uydurduğumuz səadətimiz… Həmişə ovcumuzun içindədi o, istədiyimizdə yox saya bilirik, istədiyimizdə həyatımızın baş köşəsində qırmızıdan taxt düzəldib oturduruq… Amma “tənha” otaqlara heç vaxt onu özümüzlə “aparmırıq”, qoyuruq qapının eşiyində… Qapı məhz bunun üçün lazımdı bizə… 

Amma bu gün çərçivələdiyim səadətimdən yox, həyatıma əlvan bir bahar küləyilə daxil olmuş Səadətimdən danışmaq istəyirəm. Onunla bağlı bütün xatirələrimi büküb qoyuram bir tərəfə, bitmək bilməyən saatlarla dərdləşdiyimiz illəri də ötürürəm düşüncəmdən… Axtarıb tapıram şeirlərindən, oxuyuram… Oxuyuram… 

“Tanrı sevgisindən libas geymişəm” – deyir bir şeirində… Doğru deyir… O, bunu daxilində hiss edir, mən illərdi zahirdən müşahidə edirəm. 
Qışın bu çağında “Yaz nağılı”nı oxuyuram… “Günəş buludlarda alovlanardı” misrasına bükürəm qış hikkəmi… Bu gün qışa ögeyəm. Amma onu da bilirəm ki, yazın  əlvan nağılının fon rəngidi qışın bəyazlığı. Bilirəm, yenə qışdan küsürəm. Yenə yaza tələsirəm… 

Yolumu kəsən “kədərin udum-udum udmasıdır” məni… Bu da Səadət xanımın misrasıdır, əhvalımı anlatmaqçün “mənimsəyirəm”… Sonra da “xəyalın közərən umudlarıyla”  unudulmadığımı umuram.  Unudulduğumda “yaşıl xatirələrin” daha çox üzdüyünü də oxuyuram Səadətimin şeirində…  

İçimdə böyüyən “ah”ları yenə “yaz nağılı”na saxlayıram. Taleyin bir günü Səadət xanım üzü Xəzərə dayanıb “Yenə də dənizə tökülər ahım” dediyində, yanında olmaq, “ah”ımı “ah”ına qatmaq niyyətindəyəm… Qəfildən ağlıma gələn fikir də “ağıllı” sayılmaz; görəsən, bu niyyətim qışdan çıxacaqmı? Çiynimi çəkirəm ixtiyarsız… 

“Gülüm, könlümüzə doldu soyuqluq, Elə bil qar düşüb güllərin üstə” – desə də, Səadət xanım, bizim tərəflərdə qar hələ cilvələnməyib… Soyuqluqmu? Dolu nədi, daşır… Boz rəngi sevməyimə baxmayaraq, ruhumdakı bozluğu “soyunmaq” üçün yazıya cummazdım yoxsa.  Belə anlarımda Səadət xanımdan eşitdiyim bir söz vardı həmişə: “Dərdi də dərd etmə özünə, gülüm…”  Bu dəfə isə özü uzaqdadı, amma mənə xitabən yazılan bir misra tapmışam “Düşüncə” şeirində: “A gülüm, ağlama təbiət kimi…” 

…”Laləli sevgilərin Duyğusu yaman küskün” olur, bunu laləyə olan heyranlığımdan bilirəm. Amma “zümrüd gülüşü solğun  torpağın zamana küskünlüyü”nü daha dərindən anlamaq istəyirəm. Bunun üçün hansısa ilin hansısa ayında, qarışıq əhvallı bir gündə Səadətimlə üz-üzə oturub özümü sözə təslim etməliyəm… Sözə olan sevgimə xilaskar kimi sarılmaq şahmat oyununda “pat” olmaq kimidir. Bunu qulağıma pıçıldayan səs ürəyimim içindədimi, yoxsa başımın üstündə? Bilmirəm… Duyğularımı yollara salmaq istəmirəm. “Sevgi, sevgi!” bağıran iblislər yola çıxır” çünki…  Əbəs yerə “sevgini talenin bənövşə gülüşü” saymır Səadət xanım. Heç boynunu əyməyən, əzəmətli bənövşə görmüsünüz? Bir rüzgarlıq ömrünü məğlub olaraq yaşayır bənövşələr… Sonra da köçüb gedirlər… Səadət xanım demiş, “köçüb gedənlər Anlatmır ağ nağılı…”

…Telefonuma gələn zənglə bölünür düşüncələrim. Anamdı…

– Alo? Neynirsən? 

– Anam mənim… Yazı yazıram Səadət Ələkbərovadan.

– Hə… Sənin Səadətindən? 

– Hə… Mənim Səadətimdən.

– Qəzetdən oxuyaram… 

– … 
 

Mənbə: 525.az

                           Şəhid ömrü – örnək həyat

            Şəhidlik ən ali məqamdır. Şəhid bilərəkdən, şüurlu şəkildə özünü millətinə və vətəninə qurban edən şəxsdir. Qürur duyuruq ki, bizim də ölkəmizdə özünü vətənə qurban edən və hər an qurban olmağa hazır olan oğullar var. Şuşa, eləcə də 30 ilə yaxındır, erməni işğalı altında olan torpaqlarımız məhz bu oğulların sayəsində öz azadlığına qovuşdu.

          Azərbaycanın bütövlüyü uğrunda canlarından keçmiş şəhidlərimizin ömür yolu gənclərimizə və eləcə də yeniyetmələrə və şagirdlərimizə  bir  örnəkdir. Onların xatirəsini yaşatmaq, onları gəncliyə nümunə göstərmək hər kəsin, xüsusən də biz müəllimlərin vətəndaşlıq borcudur. Dövlətimizin gələcək  taleyini müəyyən edən bu günki uşaqlarda vətənpərvərlik hislərinin tərbiyəsi vacib və önəmlidir.  Əlbəttə vətənpərvərlik hissi, azərbaycançılıq ideyası ilk öncə ailədən başlamalıdır. Biz müəlimlərin başlıca vəzifəsi şagirdlərdə vətənpərvərlik hislərini doğru tərəfə yönəltmək və  daha da möhkəmləndirməkdir.  Çünki  vətənpərvərlik hissi olmayan insan nəinki vətənə, hətta öz ailəsinə belə heç bir halda faydalı ola bilməz. Hələ qədim zamanlardan yazıçıların, şairlərin əsərlərindən süzülüb gələn dövlətçilik ənənələrini, vətənpərvərlik hissini uşaqlara aşılamaq  özü qürurvericidir.  Salyan rayonunda doğulub-böyüyən və hazırda ölkəmizin ünlü şairlərindən olan Namiq Hacıheydərli  “Gərək” adlı şeirində yazır:

                  İnsan ömrü qasırğada, tufanlarda keçsin gərək,

                  Hər vətəndaş bu dünyadan şəhid kimi köçsün gərək.

      Şair bu misraları ilə şəhidliyin təkcə səngərdə olmadığını deyir və hər bir insanın bu dünyadan şəhid ucalığı ilə köçə biləcəyini aşılayır. Bundan ötrü hər kəs öz sahəsində vətəninə və millətinə ləyaqətlə xidmət etməlidir. Ömrünü halallıqla, yurdunun yüksəlişi uğrunda durmadan çalışmaqla başa vurmalıdır. Bu halda hər vətəndaş dünyadan şəhid kimi müqəddəs olaraq köç etmək şansı qazanır. Bu baxımdan bizim üçün ən yaxşı örnək vətənimiz uğrunda şəhid olan qəhrəmanlarımızın həyat yoludur.

     Bu hisləri şagirlərə ötürə bilmək üçün gərək müəllim özü də vətənpərvərlik duyğularına malik olsun. Məktəbdə keçirilən bütün fənlər elmi biliklər verməklə yanaşı həm də şagirdlərin vətənpərvərlik ruhunda böyüməsinə xidmət edir. Bu baxımdan Azərbaycan dili və ədəbiyyat müəllimi olaraq mənim üzərimə də böyük bir vəzifə düşdüyünü yaxşı anlayıram.  Şagirdlərə ədəbiyyatda  ulu keçmişimizi əks etdirən əsərləri, yaxud, Azərbaycan dili fənnindən dil qaydalarını başa salmaqla yanaşı həm də vətən,vətəndaşlıq anlayışları haqqında məlumat verirəm. Bu gün məktəbimizdə hər bir sinfə ayrı-ayrı  şəhidlərimizin adı verilib.  İndi şagirdlərimiz çox böyük qürur hissi ilə şəhidlərimizin adına layiq olmağa çalışırlar. Bu gün onların əksəriyyəti hərbçi olmaq, əsgər olmaq arzusu ilə yaşayır. Onlar çox xoşbəxtdir, çünki bu günki şagirdlər  müasir şanlı tarixin yalnız oxucusu deyil, həm də şahidləri və gərək olarsa, arxa cəbhənin kiçik qəhrəmanlarıdır.  Məktəbdə keçirilən tədbirlərdə onların hər biri şəhidlərimiz və onların qəhrəmanlıqları haqqında  şeir demək üçün can atırlar. Bəziləri hətta bu hissi qələmə alıb, özləri də  şeirlər  yazır. “Müəllim, mən şəhidlər haqqında şeir yazmışam, deyim?”, “Müəllim, mən şəhidlər haqqında inşa yazmışam, oxuyum?”- kimi şagirdlər tərəfindən bizə ünvanlanan suallarla tez-tez rastlaşırıq.  Hətta bəziləri şeiri deyərkən göz yaşlarına belə hakim ola bilmir. Bütün bunların şahidi olmaq, şagirdləri vətəninə, millətinə, şəhidlərimizə sevgi ruhunda böyüdüyünü görmək bizim üçün  izaholunmaz dərəcədə gözəl bir hissdir.

      Nə mutlu belə oğulları olan yurda!

      Nə mutlu belə oğulları böyüdən valideynə və tərbiyə edən müəllimə!

                                                           Arzu Çingizqızı

                                                 Salyan rayonu Pambıqkənd orta məktəbinin  

                                                 Ana dili və ədəbiyyat müəllimi

Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru,
Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü, “Kitab Evi” İctimai Birliyinin sədri

Dərgilərdən birinin “Özüylə söhbət” rubrikasına yazı vermək təklifi aldığımda ilk ağlıma gələn rubrikanın adının anlamı oldu. Və düşündüm ki, hər bir insan başqası ilə söhbət edə bilmək üçün öncə özü ilə söhbət etməyi bacarmalıdır.

Haradasa oxumuşdum ki, insan psixoloji baxımdan ikili şəxsiyyətdir. Bu fikrə əsaslanaraq deyə bilərik ki, özü ilə söhbət çox normaldır və hətta lazımdır (səssiz olduqda). Bu eyni zamanda əqli cəhətdən sağlamlığa işarədir.

Əlbəttə ki, işin bioloji təkamül tərəfi də var. Özü ilə danışmaq kamilləşmə, yenilənmə baxımından mükəmməl sağlam bir davranışdır. Bunu adətən uşaqlar və tək yaşayanlar daha çox edir. İnsanın danışıq qabiliyyətinin inkişaf etməsinin əsas səbəbi, onun sosial varlıq olaraq ünsiyyət sistemini təmin etməkdir.

Mən həyatımın axarını düşüncə gücümlə yönləndirə bilirəm. Amma təkcə düşünməklə deyil, düşündüklərimi həyata keçirməklə dəyişdirə bilirəm. Sıxıntılı zamanlarda yüksək səslə düşünürəm, çünki beynimdə düşündüklərim sıxıntıdan qurtarmağıma kömək etmir. Xüsusilə bu halım bir şeyə qərar verməyin çətin olduğu vaxtlarda daha çox baş verir. (bilmirəm, başqalarında necədir..)

Bir çox qələm adamları “gündəlik” yazırlar. Gündəlik yazmasam da, şeirlərimin bəzilərinin (evdə olan vaxtlarımda yazılanlar) əlyazması – qaralama şeir dəftərlərim var. Orada şeirlərdən başqa ara-sıra fərqli fikirlər, həmin anın dəyişik duyğuları da qeyd olunub ki, onlar bəzən şeirlərlə əkslik təşkil edir. Hərdən açıb baxıram, düşünürəm ki, heç bir gündəlik oxucu üçün yazılmır və yazılmamalıdır. Gündəliklər müəllifin bir növ özü ilə söhbətidir.

Qismət deyilən şey məncə ikiyə bölünür. Bir hissəsi insanın öz iradəsi ilə təyin olunursa da, digəri onun iradəsinə ziddir. Yəni həyat ssenari deyil, biz də rolumuzu oynamırıq. İradəmiz daxilində bütün seçimlərimizə cavabdehik. Məsələn, oxuduğumuz peşəni seçə bilərik, istədiyimiz dilləri öyrənərək bu yolda irəliləyə bilərik. Ancaq irq, boy və ailə kimi şeylər dəyişməz taleyin nümunələridir.

Son iki ildə pandemiya səbəbilə evlərə qapandıq. Özümüzlə danışmaq o qədər güclü bir ünsiyyət vasitəsinə çevrildi ki, öz daxili düşüncə proseslərimizi dinləməyə başladıq. Halbuki əvvəllər bunu daha az edirdik. Demək ki, insanlar özləri ilə tək qaldıqda, daha rasional qərarlar qəbul edə bilirlər və daha təsirli olma potensialına sahib olurlar. Doğrudur, bunlar mədəni və yaradıcı həyatımızda bizə fayda verən amillərdir, amma yenə də qismən də olsa azadlığımıza qoyulan məhdudiyyətlərin aradan qalxmasını və yenidən sosial həyata tamamilə qayıtmağımızı arzulayıram. Bir də tövsiyə edirəm ki, özümüzlə danışarkən özümüzə qarşı xeyirxah olmağı unutmayaq. Əlbəttə ki, bəzən özümüzə qəzəblənə bilərik, özümüzü tənbehləyə, hətta söyə də bilərik, bununla belə, özümüzü bağışlamamız, özümüzə çox ağır yanaşmamağımız daha sağlam qərarlar qəbul etməyimizə və lazımsız olaraq stresə düşməməyimizə kömək edə bilər. Özü ilə danışmağın ən böyük faydası budur: bu səs-küylü dünyada sizi dinləyən bir nəfərin olduğunu bilmək gözəldir.

Böyük Azərbaycan şairi Nizami Gəncəviyə həsr olunmuş Elmi Konfransda (6 iyun, 1947) iştirak etmək üçün Bakıya gələn məşhur Sovet alimi, Sovet türkologiya məktəbinin əsasını qoyan, ona rəhbərlik edən, Nizami epoxası, həyatı və yaradıcılığının tədqiqatçısı kimi tanınan akademik Yevgeni Eduardoviç Bertels (1890-1957) “Nizaminin poetikası” mövzusunda geniş elmi məruzə ilə çıxış etmiş və respublikanın elmi ictimaiyyəti onu layiqincə qarşılamışdı.

Akademik Nərgiz Paşayeva yazır: “…Mənim atam Bertelsi şəxsən tanıyırdı. Babam yazıçı Mir Cəlal Paşayev Bertelsi evində qonaq etmişdi”.

Böyük alimin böyük oğlu Akademik Arif Paşayev də evlərində, süfrə ətrafındakı həmin görüşü (1947-ci ildə Arif müəllimin on üç yaşı var idi – H.N.) belə xatırlayır: “…Nurani bir insan idi. Balaca saqqalı var idi, o da ona yaraşırdı”.

Bu zaman artıq görkəmli alim Sufizm və sufi ədəbiyyatı tarixi, eləcə də fars, tacik xalqları ədəbiyyatı sahəsində elmi tədqiqatların müəllifi kimi, Ümumittifaq miqyasda nüfuz sahibiydi.

Azərbaycan ədəbiyyatına, mədəniyyətinə sevgisini təkcə alimin maraq dairəsinin deyil, həm də dostlarına, həmkarlarına yazdığı məktublardan da görür və indi onun xatirəsinə hörmət hissilə oxuyuruq.

1943-cü illərdə Özbəkistanda yaşadığı vaxtlarda, akademik Heydər Hüseynova yazdığı məktublarda Nizami Gəncəvinin əsərlərilə yanaşı, otuz beş yaşlı yazıçı Mir Cəlalın da “Füzulinin sənətkarlığı” monoqrafiyasını göndərməsini xahiş edirdi.

Mir Cəlal hələ 1940-cı ildə “Füzulinin poetikası” mövzusunda dissertasiya müdafiə etmiş və onu sonralar ayrıca kitab halında buraxdırmışdı.

Yeri gəlmişkən deyim ki, uzunmüddətli elmi axtarışların yekunu olan bu əsər, o vaxt Azərbaycan klassiki Füzuli haqqında deyilən yeni söz, yeni fikir kimi qarşılanıb və ədəbi hadisə kimi qiymətlənibdi.

Füzuli kimi sənətkarlar hər əsrdə bizim müasirimiz olduğu üçün hər dəfə bu mənəvi proqresə “qayıdışın” özü də yeni elmi axtarışlara səbəb olur. Azərbaycan intibahından söhbət gedir.

Bertelsin 1962-ci ildə gərgin elmi araşdırmalarının məhsulu olan “Nizami və Füzuli” adlı ensiklopedik əsəri də yuxarıda dediyim fikrə, elə bilirəm, əsas verir.

Möhtərəm Prezident İlham Əliyevin Sərəncamı ilə 2021-ci ilin “Nizami Gəncəvi ili” elan edildiyi əlamətdar günlərdə bu dostluq və elmi-ədəbi yaradıcılıq əlaqələri daha dərin köklərə gedib çıxır, daha geniş məna kəsb etmiş olur.

Mənbə: https://edebiyyatqazeti.az/

Payız: gözəlliyin təntənəsi

Payızdır. Pessimist ovqata köklənməkdənsə son baharın gözəlliklərini görmək daha yaxşıdır. Təbiət bu gözəllikləri bir də düz bir ildən sonra bizə bəxş edəcək. Yaşıl, sarı, qırmızı, xınalı yarpaqlar al-əlvan çiçəklər qədər gözəldir. Hər fəslin öz gözəlliyi var, əlbəttə. Amma payızın gözəlliyi bir başqadır. İnsanın kədərli payız ovqatından sıyrılıb  tədricən rəngini dəyişən rəngbərəng yarpaqlardan, çisələyən yağmurdan zövq almasından gözəl nə ola bilər ki? Gözəlliyi görmək, ondan zövq almaq gərəkdir.

Böyük Hüseyn Cavid “Mənim Tanrım” şeirində deyirdi:

Hər qulun cahanda bir pənahı var,

Hər əhli-halın bir qibləgahı var,

Hər kəsin bir eşqi, bir Allahı var,

Mənim Tanrım gözəllikdir, sevgidir.

Gözəl sevimlidir cəllad olsa da,

Sevgi xoşdur sonu fəryad olsa da,

Uğrunda mənliyim bərbad olsa da,

Son dildarım gözəllikdir, sevgidir.

Gözəllik bir insan zindanə bənzər,

Sevgisiz bir başda əqrəblər gəzər,

Nə görsəm, hankı bəzmə etsəm güzər,

Həp duyduğum gözəllikdir, sevgidir.

Cəfər Cabbarlının da eyniadlı şeiri gözəllik anlayışının nə demək olduğunu göstərir:

Mən bir zaman öz-özümdən uzaxdım,

Dün bir işıq buldum, ruhuma taxdım.

Bütün əski tanrıları buraxdım,

İndi artıq bir Tanrım var – gözəllik!

Bütün əski tanrılara darıldım,

Həp məcazi sevgilərdən yoruldum.

Bir həqiqət buldum, ona vuruldum,

Dünyada bir şüarım var – gözəllik!

Oxşa məni, yeni Tanrım, sevindir!..

Artıq fikrim, ruhum, duyğum sənindir!

Çıx könlümdən, əski dünya, sonundur,

Çünki yeni bir yarım var – gözəllik!

Ürəkləri fəth edən gözəl – Afrodita

Göz qamaşdıran gözəlliyə sahib olan Afrodita gözəllik ilahəsidir. Əfsanəyə görə, Afrodita dalğaların köpüyündən yaranıb. Bir bahar sabahı, Kipr adası sahillərində sakit dalğalanan dəniz birdən-birə ağ köpüklü dalğa ilə hərəkətə gəlir, bu dalğa ilə birlikdə bir sədəf qabığı sahilə çırpılır. Sədəfin qapağı açıldığı zaman içindən gözəllər gözəli Afrodita çıxır. Onun yanında eşq Tanrısı olan oğlu Eros da vardı. Afrodita qumsalda yeridikcə ayaqlarının dəydiyi yerlərdə al-əlvan, gözəl qoxulu çiçəklər açırdı…

Zaman tanrıları olan heralar onları qarşıladılar və əvvəl Afroditanı yaxşıca yuyub vücudundakı duzlu dəniz suyunu təmizlədilər. Uzun saçlarını hörüb başını qızıl bir tacla bəzədilər, əyninə tüldən bəzəkli paltarlar geyindirib, boynuna göz qamaşdıran boyunbağı taxdılar. Daha sonra onu və oğlunu götürüb Olimp dağına qaldırdılar. Olimp dağındakı tanrılar bu gözəli görüncə heyranlıqlarını gizlədə bilmədilər.

O gündən sonra Afrodita gözəllik və eşq ilahəsi olaraq Olimpdə digər tanrılarla birlikdə yaşamağa başladı.

Afrodita gözəlliyi ilə sadəcə tanrıların deyil, insanların da ürəyini fəth etmişdi. İnsanların qəlbinə sevgi və eşq toxumları səpir, onlara nəşə və sevinc bəxş edirdi. Digər tərəfdən, çox vaxt bu nəşə və sevinc  eşq acısına da dönə bilirdi.  Gözəllik ilahəsi gücünü sadəcə insanlar və tanrılar üzərində göstərməzdi. Onun sözü bütün təbiətə keçirdi. Bir baxışıyla quduz dalğaları sakitləşdirir, nəfəsi ilə dəli kimi əsən küləkləri susdururdu. O, yer üzündə hər şeyi dirildir, ona həyat verirdi. Qurumuş çiçəkləri təkrar canlandırır, dünyanı bəzəyir, gözəlləşdirirdi.

Dünya estetiklərinin əksəriyyəti deyir ki, gözəllik estetikanın ən ümumi və universal kateqoriyası, estetik qiymətləndirmənin ən mühüm amilidir. O, insanın həyatında əvəzsiz rol oynayır, təbiət və cəmiyyət hadisələrini, incəsənət, əmək, ictimai münasibətlər və digər sahələri əhatə edir. O, insanlara müsbət enerji, pozitivlik, sevinc bəxş edir, fərəh gətirir, həzz, yaşamaq üçün stimul verir, onlarda həyat eşqi yaradır. Elə bu səbəbdən bütün dövrlərin dahiləri heç vaxt gözəlliyə biganə qalmayıb. Gözəllikdən ilham alan dahi şəxsiyyətlər onu təbliğ edib və onun şərəfinə təriflər söyləyiblər. Ümumiyyətlə, şair və yazıçılar həmişə gözəlliyi yaradıcılıqları üçün prioritet mövzu hesab ediblər və etməkdədirlər. Gözəlliyi sabit, metafizik bir ideya kimi qiymətləndirən Yunanıstanın idealist filosofu Platonun sözlərinə qüvvət üçün deyək ki, dünya var olandan yüksək qiymətləndirilən gözəllik  bundan sonra da – əbədi olaraq göz oxşayacaq…  Platon gözəlliyin mənbəyini fani hesab etdiyi maddi aləmdə deyil, ideyalar aləmində, əbədiyyətdə görürdü. O, hesab edirdi ki, gözəllik hansı bir görkəmdə, hansı bir məxluqda, yaxud ancaq hansı bir predmetdə isə, görünə bilməz.

Gözəlliyi görmək

Yazıçı Ejen İonesko müsahibələrinin birində gözəlliyi görməkdən danışır: “Pessimist bir dostum bizə qonaq gəlmişdi. O vaxt Klod Terrasda birinci mərtəbədə yaşayırdım. Ondan bir az əvvəl qızım dünyaya gəlmişdi. Evimiz darısqal idi, uşağın əskilərini elə otaqdaca qurudurduq. Dostum gəldi və həyatın dəhşətlərindən, dünyanın rəzillik və miskinliklə, bitib-tükənməyən qəmlə, kədərlə dolu olmasından, evimizin darıxdırıcılığından və narahatlığından danışdı. Ona dedim: “Məncə, bura çox gözəldir, otağın ortasından asılmış əskilər belə göz oxşayır.” Dostum təəccüb və nifrətlə üzümə baxdı. Mənsə sözümə davam etdim: “Bəli, gözəldir. Baxmağı bacarsan görərsən ki, dünya başdan-başa möcüzədir, ilahi bir təntənədir.” O an doğrudan da mənə elə gəlirdi ki, zivədən asılmış paltarlar işıq saçır. Sanki dünyaya rəssam gözüylə baxmış və ən dəyərsiz əşyanın belə işıq saçdığını görmüşdüm. “Məsələn, üzbəüz binadakı üçkünc pərdəli, yöndəmsiz evi götürək. O evə məhəbbətlə və ya neqativ fikirləri beynindən çıxararaq baxsan, görərsən ki, necə şəfəq saçır. “Hər kəsin həyatında belə anlar olur. Məişət – əsl həyatın əsrarəngiz gözəlliyini öz arxasında gizlədən bomboz örtüyə bənzəyir. Gündəlik qayğı və vərdişlərin üzündən insanın görmə qabiliyyəti, diqqəti zəifləyib, heyrətlənmək hissi yoxa çıxıb, yaddaşı korşalıb.”

Çin filosofu və mütəfəkkiri Konfutsi deyirdi ki, hər şeydə bir gözəllik var. Lakin bunu hamı görmür. Dostoyevski gözəlliyin insanlıq üçün nə qədər önəmli olduğunu, vacib rol oynadığını göstərirdi: “Bilirsinizmi , siz bilirsinizmi ki, bəşəriyyət ingilissiz də yaşaya bilər, almansız da yaşaya bilər, russuz lap yaxşı yaşayar, elmsiz,  çörəksiz yaşayar. Yalnız gözəlliksiz yaşaya bilməz, çünki onda həyatda heç nə etməyə lüzum qalmaz! Bütün sirr bundadır!”

İtin dişləri

Azərbaycanın böyük şairi Nizami Gəncəvi “Sirlər xəzinəsi”ndə  İsa peyğəmbərlə bağlı hekayədə müdrik bir insan surəti yaradır. Bazarın başında bir  dəstə  adam  bir it cəmdəyini qarğa-quzğun kimi dövrəyə alıb onun üfunətindən, xəstəlik mənbəyi olmasından danışır, üzlərini turşudur, ağızlarını büzürlər. Növbə İsa peyğəmbərə çatanda o söyləyir ki, heç inci də bu itin dişləri qədər ağ ola bilməz. Bu sözlər cəmdəyin başına yığışan hər kəsi heyran edir, onlar pərt halda başlarını aşağı salıb gedir, düşündüklərinə, danışdıqlarına görə xəcalət çəkirlər.

“Dünyanı gözəllik xilas edəcək”

Böyük rus yazıçısı Dostoyevskinin  “Dünyanı gözəllik xilas edəcək” sözlərini bilməyən yoxdur. Müasir dövrün yeniliklərindən olan estetik müdaxilə gözəllik naminə atılmış uğurlu addım olsa da, bunu qəbul etməyənlər də var. Həkim qarşısına keçən, əməliyyat masasına əyləşən insan bunun nə qədər ağrılı, çətin olmasını bilsə də, gözəllik naminə bu əzaba qatlaşır. Sublimasiya baş verir və insan arzusuna çatır. Əvvəlki dövrlərdən fərqli olaraq müasir insan qocalmaqdan, yaşa dolmaqdan qorxmur. Bilir ki, bunun çarəsi var. Əlbəttə, bütün bunlar gözəllik, göz oxşamaq üçündür.

Özünü sevən entuziastlar eyni zamanda ətrafdakılar üçün də müsbət enerji mənbəyi olur. Gözlər gözəllik görür, həmin gözəlliyə heyranlıqla baxır. Daxili gözəlliyə önəm verənlərin yalnız çirkinlər olduğunu düşünənlər də var. Əsla belə deyil. İslam dünyasında peripatetik fəlsəfənin inkişafında böyük xidmətlər göstərmiş filosof Əbu Turxan deyirdi: “Zahiri və daxili gözəllik eyni vaxtda parlaya bilməz. Əvvəlcə birincinin parıltısından ikinci gözə görünmür, amma elə ki, göründü, onda birincini kölgədə qoyur”.

İncəsənət üçün dərin və mistik mövzuların qaynağı olan payız fəslidir. “Son bahar – təbiətin kədərli, hüznlü ayı” deyib keçməyək. Bu gözəllikləri doyunca seyr edək. Hərçənd doymayacağıq, amma yenə də gözəllikdən zövq almağa çalışaq.

Mənbə: https://edebiyyatqazeti.az/

NOVRUZ GƏNCƏLİ

XX əsrin 80-ci illərində yazıb-yaratmağa başlamış ziyalılardan biri də Novruz Gəncəli olmuşdur.

     Sadıqov Novruz İsmayıl oğlu 1921-ci il sentyabr ayının 12-də Bakının Maştağa kəndində anadan olmuşdur. Səkkiz yaşında olarkən atasını vaxtsız itirən Novruz  böyük qardaşı Qulamhüseynin himayəsində yaşayır. O, 1934-cü ildə H.Z. Tağıyev adına Toxuculuq fabrikinin  nəznində olan 63 saylı orta məktəbdə ibtidai təhsil alır. Toxuculuq fabrikində işləyən qardaşı Qulamhüseyn Sadıqovun təcrübəsi nəzərə alınaraq  Gəncədəki Toxuculuq fabrikinə işləməyə gönədrilir. O, orada baş mühəndis vəzifəsini icra edir. Beləliklə, Sadıqovlar ailəsi 1929-cu ildə Gəncəyə köçür. Novruz Gəncə şəhər 3 saylı beynəlmiləl orta məktəbində təhsilini davam etdirir.  Lakin 1938-ci ildə qardaşı Qulamhüseyn Sadıqov vəfat edir. Ailənin bütün qayğıları Novruzun üzərinə düşür. Bütün  bu çətinliklərə  baxmayaraq, o məktəbi bitirdikdən sonra 1939-cu ildə Bakı Dövlət Universitetinin Filologiya fakültəsinə daxil olur. Universitetin ikinci kursunda oxuyarkən o əyani şöbədən qiyabiyə keçirilərək ehtiyaca görə  Lerik rayonuna ezam olunaraq bir neçə orta məktəblərdə müəllimlik etmiş, hətta məktəb direktoru kimi pedaqoji fəaliyyət göstərmişdir.  

         Gənc Novruz  yazmış olduğu ilk şerini şair  Əhməd Cəmilə oxumuş,  bu şairin çox xoşuna gəlmişdir. Şairin ona  ilk sözü bu olmuşdur:- “Mən bundan sonra sənə Gəncəli təxəllüsü verirəm. Mütləq bu imza ilə yazıb-yaratmalısan”! demişdir. O zamandan ömrünün sonuna kimi  Novruz  Sadıqov  “Novruz Gəncəli” kimi fəaliyyət göstərmişdir. Onun “Odlu ürəklər” adlanan  ilk  kitabı “Gəncəli” təxəllüsü ilə 22 yaşında olarkən çap edilmişdir.                                                                                                                 

     Çoxşaxəli yaradıcılıq yolu keçmiş Novruz Gəncəli 1943–1946-cı illərdə Bakıda Dövlət Təhlükəsizliyi orqanlarında məsul vəzifələrdə çalışmışdır. 1946–1949-cu illərdə Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının “Natəvan” klubunda da çalışıb. 1950–1960-cı illərdə müxtəlif  vaxtlarda “Ədəbiyyat qəzeti” redaksiyasında tənqid şöbəsinin müdiri, “Azərbaycan gəncləri” qəzeti redaksiyasında ədəbi işçi, Azərbaycan Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin təbliğat və təşviqat şöbəsində isə təlimatçı kimi də fəaliyyət göstərib. Novruz Gəncəli həmçinin 1960–1976-cı illərdə “Azərbaycan” jurnalı redaksiyasında baş redaktorun müavini vəzifəsində çalışmışdır.

Novruz  Gəncəli həm də bir dramaturq olaraq Azərbaycan teatrına maraqlı və orjinal səpgili dövrünün aktual problemlərini özündə əks etdirən pyeslər yazıb. Ədibin komediyalardan ibarət kitabı Moskvada “Sovetski pisatel” nəşriyyatında rus dilində nəşr olunub. Müəllifin pyesləri rus dramaturqları tərəfindən tərcümə edilib.

      Şair öz qələmini tərcümə sahəsində də ustalıqla sınamış, C.Bayronun “Kavur”,  A.Makayenokun  “Tribunal”,  C.Patrikin “Qəribə Missis Sevinc”,  B.Brextin “Kuraj ana və onun uşaqları”  Hötedən,  Bayrondan, Puşkindən, Brextdən, Patrindən, Abayın əsərlərini doğma Azərbaycan dilimizə tərcümə etmişdir.

       Novruz  Gəncəlinin  qələmə aldığı pyeslər  Gəncə Dövlət Dram Teatrı, Azərbaycan  Musiqili  Komediya Teatrı, Gənc Tamaşaçılar Teatrı, Naxçıvan Musiqili Dram Teatrı,  Ağdam  Dövlət  Dram Teatrı  tərəfindən səhnələşdirilib. O, Azərbaycan dramaturgiyasında “Şəlalə” adlı ilk elmi fantastik pyes sayılan əsərin müəllifidir. Novruz  Gəncəli bir dramaturq olaraq  Azərbaycan  teatrına  maraqlı və orijinal səpkili, o dövrün aktual problemlərini özündə əks etdirən pyeslər də yazmışdır.  1950-1951-ci illərdə “Qızıl Dərviş”, 1951-1952-ci illərdə “Düşmənlər içində”, “Şəlalə”, “Yanmış planetin sərvətləri”, “El bizim sirr bizim”, “Niyə dirilmisən” kimi pyesləri tanınmış quruluşçu rejisorlar tərəfindən səhnələşdirilmişdir. 1969-cu ildə Sumqayıt Dövlət  Dram teatrının səhnəsində quruluşçu rejisor Arif Ağayevin qurluşunda A.Makayenokun “Tribunal” və C.Patrikin “Qəribə Missis Sevinc” pyeslərinə  müraciət olunaraq, maraqlı səhnə əsərləri uğurla nümayiş edilmişdir.

       Onun “Məhəbbət körpüsü”, “Ev bizim, sirr bizim”, “Səadət yağış deyil”,  “Unudulmaz günlər”,  “Şerlər”, “Dalğalar”,  “Mənim mahnılarım”, “Könüllər açılanda”,  “Unuda bilmirəm”, “Ədəbi dost” kimi kitabları nəşr olunmuşdur.   

      Novruz Gəncəli şerlərinin mövzusuna və xüsusiyyətlərinə görə seçilən, yadda qalan, sevilən şairlərdən idi. Ömrünün çox hissəsini Azərbaycan ədəbiyyatına sərf edən, yorulmadan yazıb-yaradan şairin “Anamın səsi”, şerinə bəstələnmiş mahnını  bütün dünya tanımışdır. Dövrünə görə XX əsrin 80-ci illəri sülh və əminamanlıq illəri kimi xatırlanırdı. Məhs bu illərdə sözləri  Novruz Gəncəliyə musiqisi Ələkbər Tağıyevə məxsus olan “Anamın səsi” zamanın ən aktual mahnılarından biri hesab edilirdi. Heç təsadüfi deyildir ki, SSRİ xalq artisti Zeynəb Xanlarova,  Respublika  xalq artisti  Rübabə Muradova  və  əməkdar artist  Fatma  Mehrəliyeva  o illərdə  bu mahnını dünya ictimaiətinə bir mesaj olaraq tez-tez oxuyurdular. Novruz Gəncəlinin qələmə aldığı “Ananın səsi” şeri bu gün də öz aktuallığını saxlayır.

Ana qəlbim odlanır,

Söz düşəndə davadan.

Bəs deyilmi ey insanlar,

Töküldü qan, axdı qan?

Bəs deyilmi, qara torpaq

Su içdi göz yaşından.

Yer üzündə dostun olsun,

Gərək insan insanın,

Qəlbimdəki bu arzular,

Arzusudur zamanın.

Mən anayam bu səsimdə

Yerin, göyün, dərdi var.

Sülhə gəlin, ey insanlar

Yoxsa dünya məhv olar!

     Milli-mənəvi sərvətimiz sayılan muğamlarımızı, yurdumuzun əvəzolunmaz sərvəti  hesab edərək düşüncələrində  Arazı,  Kürü  Azərbaycanın bir cüt qiymətli incisinə bənzətmiş şair arzu kimi səsləndirdiyi, qələmə aldığı aşağıdakı misralar onun qəlbində yurd salan vətənpərvərliyidən xəbər verirdi:

Oyanan Babəklər, Qoç Koroğlular,

Çəkər qılıncını Murovla Qoşqar,

Şahdağı hayqırar, Kəpəz hayqırar…

Gözündə qalmasın xoş arzuların,

Açılsın, Cənuba gedən yolların.

      Novruz Gəncəli 1971-ci ildə qələmə aldığı “Bizim sahildə” əsərinə film çəkilməsi üçün hazırladığı  ssenarisini rejisor Alla Axundovaya bildirir. Lakin bundan  xəbər tutan  kinorejissor  Hüseyn Seyidzadə  bu ssenariyə ikinci müəllif olaraq adının qeyd edilməsini Novruz Gəncəliyə təklif edir. Ancaq N.Gəncəli çox prinsipal adam olduğu üçün  Hüseyn  Seyidzadəyə  yox cavabını verir. Həmin vaxtdan əsər Kinostudianın arxivinə atılır. Bir müddət sonra əsər ondan xəbərsiz adı dəyişilərək  Alla Axundova və Hüseyn Seyidzadənin  iştirakı ilə “Var olun qızlar” adı altında film çəkilərək ekranlarda nümayiş etdirilir. Lakin film çox uğursuz alınır.  Bundan xəbər tutan Novruz Gəncəli 1973-1980-ci ilədək  bu məsələ ilə bağlı məhkəməyə müraciət edərək, müəlliflik hüququnu qorumağa çalışsa da heç bir nəticə əldə edə bilməyib. Ona edilən bu haqsızlıq yaradıcılığına mənfi təsir etmiş şair öz etirazını qələmə aldığı misralarda əks etdirmişdir.

Mən qovdum vətəndən qara kabusu,

Candan əziz tutdum arı namusu.

Sən ey, qəm bilməyən gələcək nəsil!

Üzümü görməyə eləsən arzu,

Bax üfüqdən qalxan al səhər mənəm,

Yurdumun istəyi o zəfər mənəm!

     Ona edilən haqsızlıqla barışmayan  şair  ömrünün  sonuna  kimi təkliyə qapanaraq həyatının son günlərini Bilgəh qəsəbəsindəki öz bağında keçirir. Şair Bilgəhdə olduğu zaman şerini misralara köçürərək sanki ömrünün son günlərini yaşadığını hiss edirmiş kimi, bu şeri qələmə alaraq oxucuları ilə vidalaşmışdır.

Bəlkə sən deyəsən müqəddəs pəri,

Tanrı məhv edərmi İblisi, şəri

Məhv etmək istəmir, ya gücü çatmır

Allah bəndəsiyəm, aç mənə sirri.

Şairim dan yeri qızarır diyən,

Xəstəsən, bu qədər düşünmək olmaz.

Səni oxşamaq üçün yaranmışam mən

Sualın könlümə gətirdi ayaz,

Onun cavabını bu dünyada bir

Allah özü bilir, ağır, çətindir.

Nə qədər yüksəlsə insanın elmi,

Alim ola bilməz tanrımız kimi.

Yəqin İblisin də yaranmasında,

Ali bir amalı düşünüb xuda

Bəlkə də mübariz etməkçin sizi,

Xaliqim yaratmış, bəzzad İblisi.

Uzaq ol bu dərin düşüncələrdən,

Allah amanında getməliyəm mən.

    Ömrünü, həyatını Azərbaycan ədəbiyyatına sərf edən, yorulmadan bənzərsiz sənət əsərləri yaradan Novruz Gəncəlinin Ədəbiyyat sahəsindəki xidmətləri o dövürdə nəzərə alınaraq Ali Sovetin (11.09.1981)-ci ildə fəxri fərmanları və SSRİ-nin müxtəlif medalları ilə təltif olunmuşdur.  Bu gün təssüf hissi ilə qeyd etmək lazımdır ki, sağlığında ona xalq şairi fəxri adı verilməyib. Ancaq Novruz Gəncəlinin yaradıcılığı bu fəxri ada layiq bir sənət nümunəsi olmuşdur.

   O, milyonlarla oxucusunun qəlbində özünə əbədi bir xalq şairi adını qazandıra bilmişdir.

       Şair dramaturq Novruz Gəncəli 1995-ci il oktyabrın 19-da Bakı şəhərində vəfat etmişdir. O, doğulduğu Maştağa qəsəbəsindəki Pirşəhid qəbirstanlığında dəfn olunmuşdur. Oxucuları bu gün də şairi rəhmətlə anırlar.

  Rəsulova Ədalət.

AMEA Nizami  Gəncəvi  adına  Ədəbiyyat  İnstitutunun əməkdaşı.

Əsgər Zeynalov-70

Filologiya elmləri doktoru, professor Əsgər Zeynalov artıq neçə on illərin məhsuldar araşdırmaları ilə təsdiq etmişdir ki, o, həmkarlarının çoxu üçün səciyyəvi sayıla biləcək məhdud bir sahənin tədqiqatçısı deyil. Və onun nəşr edilmiş kitablarının adları da bunu göstərir: “Fransız ədəbiyyatında Şərq” (1996), “İrəvan ziyalıları” (1999), “Şərq Volter yaradıcılığında” (2001), “Azərbaycan bayatıları Qafqaz regionunda” (2001), “Viktor Hüqo” (2001), “Altaydan-Altaya” (2002), “İllərin yol yoldaşı” (2004), “Hara gedir bu qatar?” (2006), “Orda, bir yurd var, uzaqda” (2006), “Fransız dili” (Ali məktəb üçün dərslik, 2010, şərikli), “İrəvan ziyalıları” (Bakı, 2011, ingilis dilində), “İrəvan məktəbləri” (2012), “Viktor Hüqo və Lui Araqon şeirlərinin Azərbaycan dilinə tərcüməsi” (2012), “Hüqo” (Bakı, 2014), “İrəvan xanlığı… gerçəkliyin aydınlığı” (2016) və s. Adlarını çəkdiyimiz bu əsərlər ədəbiyyatşünas alimin yalnız respublikamızda nəşr olunmuş kitablarıdır.

Ə.Zeynalovun “Fransız ədəbiyyatında Şərq” kitabına verdiyi rəydə dünya şöhrətli fransız şərqşünası, Osmanlı dövrünə qədər və Osmanlı dövrü üzrə Beynəlxalq Komitənin Prezidenti (Fransa-Paris) Jan Lui Bakke Qrammon vaxtilə yazmışdı: “Mən böyük maraqla cənab Əsgər Zeynalovun Bakıda azəri türkcəsində 1996-cı ildə nəşr olunmuş “Fransız ədəbiyyatında Şərq” əsərini oxudum. Lazımi şəraitin olmamasına baxmayaraq, heç vaxt Fransada olmayan fransızdilli bir müəllif belə dəyərli əsəri ərsəyə gətirə bilmişdir. 26 sentyabr, 1997-ci il”.

Fransanın ən nüfuzlu orqanlarından olan “LEst Republicain” qəzetinin 2007-ci il 11 avqust tarixli nömrəsində ədəbiyyatşünas alim haqqında məqalə dərc olunmuşdur. “Hüqonun azərbaycanlı mütəxəssisi Tətbiqi Dilçilik Mərkəzində” adlanan məqalə, əslində, Ə.Zeynalovdan Fransada götürülmüş müsahibə əsasında hazırlanmışdır. Məqalənin başlığının altında müəllif Daniel Bordür izahat xarakterli bir cümlə vermişdi: “Bakıda XVII, XVIII və XIX əsrlər fransız ədəbiyyatını tədris edən Əsgər Zeynalov bir aylıq Bözansondadır”. Məqalədə deyilir ki, Ə.Zeynalov doktorluq dissertasiyasını Şərq ədəbiyyatının Volter yaradıcılığına təsirindən müdafiə etsə də, onun sevimli yazıçısı dahi Hüqodur”.

Məqalədə tədqiqatçı alim haqqında deyilir: “Hüqo haqqında kitabın müəllifi onun poeziyasını tərcümə etmiş, “Səfillər”in Azərbaycan versiyasının ön sözünü yazmışdır. 15-ə qədər kitabın, 250 məqalənin (indi 40-a qədər kitabın, 400-dən artıq məqalənin – N.C.) müəllifi olan professor Zeynalov öz ölkəsinin Yazıçılar və Jurnalistlər Birliyinin üzvüdür. Onun fransız ədəbiyyatı ilə bağlı yazıları Moskvada və İranda nəşr olunmuşdur. O, Aleksandr Düma, Balzak, Jorj Sand, Qustav Flober, Gi de Mopassan yaradıcılığından söhbət edir, Ferney kəndində yaşamış Volterlə bağlı yumorlar danışır, ancaq həmişə Hüqonun üzərinə qayıdır, “Mən Bayronun, Hötenin, Şekspirin, yaradıcılığına yaxşı bələdəm, ancaq mənim üçün dünyada yalnız bir Hüqo var” deyir.

2014-cü il iyulun 24-də yenə də “LEst Republicain” qəzetində Ə.Zeynalov haqqında “Qoca Hüqo, bəşəri Hüqo” adlı yazı dərc olunmuşdur. Professor Çəmən Babaxanova hadisənin şahidi kimi “Azərbaycan alimi Fransa elmi və ədəbi-ictimai fikrində” adlı məqaləsində yazır ki, Əsgər müəllimdən, bəlkə də, 40 dəqiqədən artıq müsahibə götürülsə də, ancaq kiçik bir yazı verilmişdir. Səbəbi isə erməni lobbisinin canfəşanlığı olmuşdur.

Ədəbiyyatşünas alim haqqında 2013-cü il oktyabrın 6-da Parisdə fəaliyyət göstərən Viktor Hüqonun Dostları Cəmiyyətinin məcmuəsində geniş bir yazı təqdim olunmuşdur. Yazının müəllifi dünya şöhrətli hüqoşünas alim, eyni zamanda həmin cəmiyyətin prezidenti Arno Lasterdir. O, tədqiqatçı alim haqqında yazmışdı: “Azərbaycanın Universitet müəllimi Əsgər Zeynalov bizimlə ünsiyyət yartmışdır. Filologiya elmləri doktoru (doktorluğu Volter yaradıcılığı üzrədir), Azərbaycanın Yazıçılar və Jurnalistlər Birliyinin üzvü bir sıra kitab və məqalələrin müəllifidir. Onların bir çoxu Hüqoya həsr olunmuşdur”.

2011-ci ildə Ə.Zeynalovun Sankt-Peterburq şəhərinin “Branko” nəşriyyatında “İrəvan ziyalıları” kitabı işıq üzü gördü. Xüsusi vurğulamaq lazım gəlir ki, “İrəvan ziyalıları” kitabının Sankt-Peterburq nəşrinə dünya şöhrətli rus alimi Boris Anatolyeviç Starkovun tutarlı, son dərəcə cəsarətli ön sözü əsərin dəyər və əhəmiyyətini əsaslı surətdə təsdiq edir.           

B.R.Starkov ön sözdə yazır: “İlk baxışdan müasir rus oxucusu heç də elə düşünməsin ki, kitab Ermənistanın tarixindən bəhs edir. O, İrəvan və tarixinin müəyyən dövrlərində əhalinin əksəriyyətini təşkil etmiş azərbaycanlılara həsr olunmuşdur. Bundan başqa, müəllif praktiki olaraq kitabın hər səhifəsində qeyd edir ki, İrəvan qədim dövrlərdən azərbaycanlıların şəhəridir.

O öz fikirlərini əsaslandırmaq üçün Ermənistan Sovet Ensiklopediyasının 3-cü cildinin 571-ci səhifəsindən sitat gətirir ki, burada XIV əsrin sonlarından XIX əsrin sonlarına, hətta 1920-ci ilə qədər İrəvanın azərbaycanlıların şəhəri olduğu yazılmışdır”.

Tədqiqatçının 15 illik zəhmətinin bəhrəsi olan bu kitabla o, İrəvanda yetişmiş 180-200 illik ziyalı nəsilləri üzə çıxardı – İrəvanilər, Qazıyevlər, Muğanlinskilər, Mirbabayevlər, Topçubaşovlar, Erivanskilər və b.

Təkcə XX əsrdə bu şəhər Azərbaycan elminə, mədəniyyətinə akademiklər Mustafa bəy Topçubaşov, Heydər Hüseynov, Əhməd Rəcəbli, Faiq Bağırzadə, Hüseyn Həsənov, ictimai xadimlər Əziz Əliyev, Həsən Seyidov, Bağır Seyidzadə, bəstəkar Səid Rüstəmov, kinorejissor Hüseyn Seyidzadə, rəssam Kamil Əliyev, şair Əhməd Cəmil, ədəbiyyatşünaslar Cəfər Xəndan, Mirəli Seyidovu bəxş etmişdi.

2013-cü ildə Ə.Zeynalov “İrəvan ziyalıları” kitabını Moskvada nəşr etdirməyə nail oldu. Ön sözün müəllifi Rusiya Şərqşünaslıq İnstitutunun şöbə müdiri, professor R.İvanov kitabda təqdim olunan məscidlərin, məhəllələrin, bağların adlarını sadalayaraq belə bir ritorik sualla müraciət edir: “Şərhə ehtiyac varmı ki, bura azərbaycanlıların şəhəridir?”.

Ə.Zeynalov kitabın Moskva nəşrinə geniş ön söz yazdığına görə həmkarına minnətdarlığını bildirdikdə R.İvanov cavab məktubunda ona yazmışdır: “Əziz Əsgər! Siz təşəkkürsüz möhtəşəm kitab yazmısınız. Çox əhəmiyyətli kitabınıza görə sağ olun!”.

Ədəbiyyatşünas alim bir neçə il sonra “İrəvan ziyalıları” əsərini ABŞ-da ingilis dilində nəşr etdirməklə (2016) nə qədər vətənpərvər olduğunu, dünyaya göz açdığı torpağa nə qədər bağlı olduğunu bir daha təsdiq etdi. B.Starkov və R.İvanovun ön sözlərilə nəşr olunan bu sanballı əsər dünyanın bütün qitələrinə yayılmışdır.

Erməni lobbisinin dünyada tüğyan elədiyi bir vaxtda “İrəvan ziyalıları” kimi milli təəssübkeşliklə yazılmış bir kitabı xarici ölkələrdə nəşr etdirmək o qədər də asan deyildi. Araşdırıcı bu işi cəsarətlə həyata keçirmişdi.

Professor Ə.Zeynalovun “Hüqo – fransız ədəbiyyatının milyarderi” monoqrafiyası öncə Fransada fransız dilində (2015), sonra isə Almaniyada ingilis dilində (2016) nəşr olundu. “Hüqo” monoqrafiyası ABŞ-da (2016), “Hüqonun Şərq baxışı” monoqrafiyası Londonda (2016), “Volter və Hüqonun Şərq baxışı” (2016) Kanadada , “Şərq Volter yaradıcılığında” (2017) irihəcmli monoqrafiyası isə Hindistanda, İsveçdə (2018) ingilis dilində işıq üzü görmüşdür. Xatırlatmaq istərdik ki, Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında Volter və Hüqo haqqındakı ilk monoqrafiyalar bu məhsuldar alimin adı ilə bağlıdır.

Ə.Zeynalov Londonda nəşr etdirdiyi monoqrafiyada fransız qaynaqları əsasında sübut etməyə çalışmışdır ki, Hüqo islam dinini qəbul etmişdir. Tədqiqatçı fransız qaynağından əldə etdiyi bir faktı əsərdə belə təqdim edir: “Şairlərin ən parlağı” Hüqo müsəlman idi… Heç kəs bilmirdi ki, məşhur Hüqo müsəlman idi… Hüqo inam (cihad) yolunu təsdiq edərək bildirmişdir ki, “Allah təkdir, onun heç bir şəriki yoxdur. Məhəmməd onun elçisidir. 1881-ci il sentyabr ayının 6-da onun (şübhəsiz ki, Tanrı nəzərdə tutulur – Ə.Z.) göndərdiyi elçi Şeyx İbrahim dö Telemcen Əlcəzairli Parisdə onun otağında (Hüqonun otağında) olmuş və bunun nəticəsində fransız ədibi Əbu Bəkr Hüqo adını qəbul etmişdir. Şeyx İbrahim Parisə, Hüqonun yanına gələrkən ona bir canamaz (sayyada – Ə.Z.) gətirmişdi. O, bir müsəlman kimi dünyasını dəyişmişdi”.

Müəllif göstərir ki, Hüqo Məhəmməd peyğəmbər haqqında 156 misradan ibarət “Hicrinin 9 ili” poemasını, eləcə də islam dini ilə bağlı “Məhəmməd” və “Sidr” ağacı əsərlərini yazmışdı.

Nə qədər qəribə də olsa, 1902-ci ildə şairin anadan olmasının 100 illiyi tamam olarkən yuxarı dairələr bu əsərlərin bir əsr çap olunmaması barəsində əmr vermişdi.

Tədqiqatçı alimin əsərindən bəlli olur ki, Hüqonun vəfatının ertəsi günü – 1885-ci il may ayının 23-də fransız katolik partiyasının orqanı olan “Xaç” qəzeti yazmışdı: “Otuz ildən bəridir ki, o dəlidir”… Müəllifin fikrincə, otuz il əvvəl, təxminən “Hicrinin doqquz ili” poemasını yazdığı vaxta düşür. Və o da məlum olur ki, Hüqo ömrünün son vaxtlarında bir gündə dəfələrlə “Qurani-Kərim”in “Əl-Fatihə” surəsindən “İhdinas – siratəl-müstəqim – Tanrı, bizə doğru yol göstər” kəlamını deyib ağlayırmış.

Ə.Zeynalov “Hüqo islam dinini qəbul etmişdirmi?” yazısını Londonda nəşr olunan “Hüqonun Şərq baxışı”, Kanadanın Viktoriya şəhərində çap edilmiş “Volter və Hüqonun Şərq baxışı” və İsveçin Malmö şəhərində işıq üzü görmüş “Volter və Hüqonun Şərq dünyası” (2018) kitablarında oxuculara təqdim etmişdir.

Və maraqlıdır ki, Bosniya-Hersoqovinalı alim, akademik Enes Kariç 2017-ci il iyulun 1-də nəşr etdirdiyi “Viktor Hüqo Məhəmməd peyğəmbər haqqında” məqaləsində bir neçə dəfə Azərbaycan aliminin Londonda nəşr olunmuş “Hüqonun Şərq baxışı” kitabındakı “Hüqo İslam dinini qəbul etmişdirmi?” yazısına istinad etmişdir.

Ə.Zeynalovun beynəlxalq konfrans, qurultay və tədbirlərdəki iştirak və çıxışlarını ayrıca qeyd etmək lazım gəlir. Onun Rusiyada, İranda, Türkiyədə və Serbiyada ondan artıq məqaləsi işıq üzü görmüşdür.

Professor Əsgər Zeynalov bu günlərdə özünün elmi araşdırmalarında keçən mənalı ömrünün yetmiş illiyini qeyd edir. Və göründüyü kimi, bu araşdırmalar dünya meridianlarında Azərbaycan elminə nüfuz, azərbaycançılıq məfkurəsinə hörmət gətirir.

Mənbə: https://edebiyyatqazeti.az/

XX əsrin əvvəlləri Azərbaycan tarixinə sovet istilası dövrü kimi daxil olsa da, ədəbiyyat tariximiz üçün bu mərhələ böyük önəm kəsb etmiş, ədəbiyyatşünaslığımızın inkişafı istiqamətində əhəmiyyətli addımlar atılmışdır. Əsrin 20-ci illərindən başlayaraq Azərbaycan ədəbiyyatının klassik irsinin toplanması, tədqiqi, Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi və onun dövrləşdirilməsi ilə bağlı konsepsiyaların işlənməsi, müxtəlif nəzəri müddəaların irəli sürülməsi, çoxsaylı ədəbiyyatşünaslıq əsərlərinin ortaya çıxması, həm də bütün bu işlərin Qərb, Avropa, türk və rus ədəbi-nəzəri fikri ilə müqayisədə reallaşması prosesinə start verilmişdi. Əvvəla, bunun üçün münbit zəmin var idi. Çünki sovet quruculuğu marksizm-leninizm ideologiyasına söykənirdi. Bu ideologiyanın təməl prinsiplərindən biri  klassik irsə əsaslanmaq idi ki, bu da Sovetlər Birliyinə daxil olmuş respublikalarda yaşayan xalqların qarşısına klassik irsin toplanması və tədqiqi kimi bir tələb qoyurdu. Onun yerinə yetirilməsi prosesi rus elmi-nəzəri fikri və onun vasitəçiliyi ilə Avropa, Qərb ədəbi-nəzəri fikrinin qarşılıqlı təmasında baş verirdi. Digər tərəfdən, Azərbaycan ədəbiyyatı ilə bağlı araşdırmaların müəllifi olan türk alimləri Fuad Köprülüzadə və İsmayıl Hikmətin yaradıcılığının mövcud nəticələri, həmçinin Türkiyədə təhsil alaraq geri qayıtmış Əmin Abid, Bəkir Çobanzadə, Yusif Vəzir Çəmənzəminli və başqa alimlərimizin elmi-nəzəri fəaliyyəti ədəbiyyatşünaslığımıza məhz türk elmi-nəzəri fikri vasitəsilə maraqlı müddəaların, konsepsiyaların yol tapmasına və bu istiqamətdə qarşılıqlı təmasa şərait yaradırdı ki, elmi-nəzəri informasiya mübadiləsi öz bəhrəsini verməkdə idi.

Ötən əsrin əvvəllərindən başlayaraq bir çox tədqiqatçılar – Əmin Abid, Bəkir Çobanzadə, Salman Mümtaz, Əli Nazim, Mir Cəlal Paşayev və b. klassik irsin öyrənilməsi məqsədilə bir neçə istiqamətdə paralel fəaliyyət göstərməli olurdular. Onlar bir tərəfdən klassik irsi toplayır, dərc etdirir, mətnşünaslıqla məşğul olur, digər tərəfdən isə ədəbiyyat tarixinin yazılması, dövrləşdirilməsi, mənşəyinin dəqiqləşdirilməsi, müxtəlif ədəbiyyat konsepsiyalarının hazırlanması, fərqli elmi-nəzəri problemlərin tədqiqi ilə bağlı əhəmiyyətli işlər görürdülər. Yazılı Azərbaycan ədəbiyyatının mənşəyi, ədəbi-tarixi prosesin mərhələ təsnifi və klassik bədii irsə münasibət kimi üç əsas məsələ ətrafında tədqiqatlar aparan ədəbiyyatşünasların əməyinin nəticəsi idi ki, XX əsrin ikinci onilliyindən etibarən Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin və bununla bağlı olaraq ədəbiyyatşünaslığının bir elm kimi inkişaf və tərəqqi prosesi başladı. Ədəbiyyat tariximiz heç bir mərhələdə olmadığı kimi, bu illərdə böyük inkişaf yolu keçdi. Hətta o dövrdə mövcud olan vulqar sosiologizmin, marksizm-leninizm prinsiplərinin, sinfilik nəzəriyyəsinin, proletkultçuluğun bütün ədəbi mətnlərə tətbiqinin ümumən ədəbiyyata vurduğu ziyanlar belə, inkişaf prosesinin dəyərini və əhəmiyyətini azalda bilməz. Bu missiya indi daha aydın, XXI əsrin yeni mərhələyə adlamış humanitar düşüncə sferasının aynasında bütün tərkib və parametrləri ilə görünür.

***

Mir Cəlal Paşayev Azərbaycan klassik irsinin öyrənilməsi və dəyərləndirilməsi, Nizami, Füzuli, Cəlil Məmmədquluzadə, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev, Süleyman Sani Axundov, Mirzə Ələkbər Sabir və b. ədəbiyyat nümayəndələrimizin yaradıcılığının tədqiq edilməsi, ədəbiyyat tarixində yerlərinin və rollarının müəyyənləşdirilməsi sahəsində mühüm elmi nəticələrə imza atmış alimlərimizdən biridir. Onun Azərbaycan mətnşünaslığının inkişafında gördüyü işlər, Nizami Gəncəvinin “Yeddi gözəl” poemasını nəsrlə tərcümə etməsi, həmçinin füzulişünaslığın bir elmi sahə kimi yaranmasında və inkişafında oynadığı rol böyükdür və bu sahənin bütün tədqiqatçıları tərəfindən xüsusi dəyərləndirilir. Xüsusilə, “Füzulinin poetik xüsusiyyətləri” (1940) monoqrafiyası füzulişünaslıqda ilk addımlardan biri kimi elmi əhəmiyyət kəsb edir. Bir sıra əhəmiyyətli və fundamental problemlərin qaldırıldığı bu monoqrafiyada Mir Cəlal Füzuli yaradıcılığındakı məhəbbətin xarakteri, sözə, sənətə verilən dəyər, onun fəlsəfəsi, bədii dili, xalq dilindən yararlanması, əsərlərində istifadə etdiyi bədii təsvir və ifadə vasitələrinin orijinallığı, poetikasının özəllikləri, vəzni, qafiyə sistemi, rədifləri, klassik Şərq şeri üçün aktual olmayan daxili qafiyələnmədən istifadə edilməsi və s. xüsusiyyətləri dəqiq müəyyən edir, mübahisəli məqamlara aydınlıq gətirməyə çalışır, bu xüsusda mövcud olan iddiaları təhlil və mübahisə müstəvisinə çəkir. Füzulini “yalnız öz əsrinin deyil, bəşəriyyətin renessans dövrünün böyük oğlu” adlandıran Mir Cəlal şairin yaradıcılığının məziyyətlərini təhlil etməyin bir elmi nəslin işi olduğunu söyləməklə, həm apardığı tədqiqatın ağırlığını, həm də ona nə qədər əhəmiyyət verdiyini göstərmiş olur.

XX əsrin ədəbiyyatı, onun tarixi, elmi-nəzəri təhlili, poetik xüsusiyyətlərinin dəyərləndirilməsi Mir Cəlalın irsində əhəmiyyətli yer tutur. Onun Firidun Hüseynovla birlikdə yazdığı “XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı” dərsliyi elmi əhəmiyyətini çağımızadək qoruyan nəşrlərdən biridir. Həmçinin “Azərbaycanda ədəbi məktəblər (1905-1917)”, “Klassiklər və müasirlər”, “Cəlil Məmmədquluzadənin realizmi” kitablarında da Mir Cəlal istər XX əsrin bir dövr kimi dəyərləndirilməsi, istərsə də o dövrün mədəniyyəti, mətbuat tarixi, musiqi və incəsənəti ilə bağlı çox əhəmiyyətli qənaətlər söyləmiş, bu gün belə öz elmi dəyərini itirməyən nəticələr çıxarmışdır. O da qeyd olunmalıdır ki, bu fikirlər Mir Cəlalın bir ədəbiyyat tarixçisi kimi yerini və qiymətini vermək üçün böyük anlam ifadə edir.

XX əsrin əvvəlləri, xüsusilə otuzuncu illərə qədər olan mərhələsi Mir Cəlalın yaradıcılığında daha geniş formada təhlil edilib. Məlum olduğu kimi, əsrin əvvəllərində ədəbi proses müxtəlifliyi və ziddiyyətləri ilə fərqlənirdi. Milli dövlət quruculuğu, ədəbiyyatda milli ideologiyanın təbliği məsələləri öz yerini tam tuta bilməmiş dövlət çevrilişi baş verdi və yenicə qurulmuş sovet dövləti yeni inkişaf istiqamətləri axtarmağa başlayaraq bu axtarış prosesi və onun nəticələrinin ilk növbədə mədəniyyətdə və ədəbiyyatda təsvir olunmasını günün tələbinə çevirdi. Sovet hakimiyyətinin qələbəsinə, yəni ölkədə siyasi basqıya qədər Azərbaycan ədəbiyyatı öz qanunauyğun inkişaf prosesini, təbii dəyişiklik dövrünü yaşayırdı. Lakin akademik Nizami Cəfərovun qeyd etdiyi kimi, “sovet ideologiyası Azərbaycan ədəbiyyatının tarixən qazandığı xüsusiyyətlərin normal şəkildə idrakına imkan vermədi – 20-ci illərin sonu 30-cu illərin əvvəllərindən etibarən sovet ədəbiyyatında “proletar mövqeyi” daha aqressiv bir şəkildə gözlənilməyə başlandı…”

Bu illərdə yeni ədəbiyyat tipinin formalaşması az qala siyasi tələb səviyyəsində qoyulurdu. Ədəbiyyatdan mövzu baxımından “müasir insan”, “sovet vətəndaşının həyatı”, qurulan “yeni cəmiyyət”lə bağlı əsərlər tələb olunurdusa, digər tərəfdən Şərq və Qərb janr formaları çulğalaşması, yaradıcılıq metodlarının formalaşması, daxili mübarizəsi gedir, ədəbiyyata yeni formalar gətirilir, qarşıya yeni nəzəri tələblər qoyulurdu. Elmi-nəzəri irsi araşdırdıqda müəyyən etmək olur ki, XX əsr ədəbiyyatının dəyərləndirilməsi Mir Cəlalın yaradıcılığında bir neçə istiqamətdə reallaşdırılır: Bu istiqamətlər hansılardır?

– Mir Cəlal XX əsr ədəbiyyatını ədəbi məktəblər və onların formalaşması prosesinin izlənilməsi, həmçinin nümayəndələrinin yaradıcılıqları istiqamətində təhlil edib;

– Mir Cəlal XX əsr ədəbiyyatını metodoloji istiqamətdə təhlilə cəlb edib, realizm və romantizm yaradıcılıq metodları və onların tipləri əsas təhlil obyekti olub;

– Mir Cəlal XX əsr ədəbiyyatını onun  ayrı-ayrı nümayəndələrinin yaradıcılığı əsasında araşdırıb;

– Mir Cəlal XX əsr ədəbiyyatını ədəbi janrların təkamülü əsasında təhlil edib (məsələn, hekayə janrı);

– Mir Cəlal XX əsr ədəbiyyatını klassik irslə müqayisədə təhlil edib.

Bütün bu istiqamətlərdə XX əsr ədəbiyyatı haqqında fikir yürütmək, onu təhlil etmək üçün çox ətraflı elmi-nəzəri biliyə, məlumata, erudisiyaya, obyektiv təhlil bacarığına, həmçinin də düşüncə genişliyinə malik olmaq lazım idi. Elmi-nəzəri təhlillərin səviyyəsi, XX əsrin əvvəllərindən başlayaraq tam bir şəkildə – mədəniyyət, siyasət, ictimai həyat, teatr, musiqi və mətbuat həyatı da daxil olmaqla mühiti təsvir etməsi, qənaətlərinin dəqiqliyi və konkretliyi göstərir ki,  Mir Cəlalda bütün bu xüsusiyyətlər var idi.

XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda baş verən elə bir ictimai, mədəni hadisə yoxdur ki, Mir Cəlal onun ədəbi düşüncə tərzinə, yazıçı fikrinə təsirini, ədəbiyyat və mədəniyyət tariximizdəki rolunu diqqətdən kənar qoymuş olsun. “Nəcəf bəy Vəzirov, Cəlil Məmmədquluzadə, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev, Üzeyir Hacıbəyli kimi ədiblər səhnənin tələblərini ödəməyi vətəndaş borcu bilir, müstəsna bir ciddi-cəhd ilə yeni-yeni əsərlər yazırdılar. “Hacı Qara”, “Müsibəti-Fəxrəddin”, “Dağılan tifaq”, “Ağa Məhəmməd şah Qacar”, “Pəri cadu”, “Ölülər”, “Arşın mal alan”, “Məşədi İbad” teatrların repertuarından düşməyən əsərlər idi”, – yazan alimin kitablarında verdiyi bu tarixi əhəmiyyətli faktların sadalanması belə yetir ki, XX əsrin ədəbiyyat tariximizdə nə qədər əhəmiyyətli bir dövr kimi meydana çıxdığı müəyyənləşsin.

Qeyd etməliyik ki, Mir Cəlalın elmi-nəzəri irsində XX əsrin nəsri iki mərhələdə – 30-cu illərə qədər və 30-cu illərdən sonrakı mərhələdə tədqiq edilibdir. Bu iki mərhələdən birincisinin elmi-nəzəri sanbalı, əhatə genişliyi, əldə edilmiş elmi nəticələrin obyektivliyi və elmi dəyəri  daha çoxdur. İlk növbədə o səbəbdən ki, 30-cu illərə qədər yaranan nəsr nümunələri həm siyasi basqıdan, həm “ideoloji məcburiyyət” ağırlığından qismən azad idilər. Bu mərhələyə qədər yaranan nəsr öz qanunauyğun formalaşma prosesini keçirdi. İkinci mərhələdə – 30-cu illərdən sonra isə artıq “xəlqilik”, “partiyalılıq” kimi tələblər ədəbiyyatı da, ədəbi düşüncəni də tam şəkildə öz “hökmü altına” almışdı. Xalq içərisindən çıxan müsbət qəhrəmanlar, “yeni dünya quruculuğu”, “gözəl gələcək” planları, fəhlə və kəndli sinfinin həyat tərzi, mübarizəsi, idealları, düşmən sinif arayışları və s. ədəbiyyatın və yazıçının  qarşına tələb kimi qoyulmuşdu. Mir Cəlal və onun kimi bir sıra tədqiqatçılar üçün bu cür tələblər əsasında yazılan nümunələrin şərh edilməsi “söz demək imkanını” məhdudlaşdırırdı.

Bu baxımdan, ümumilikdə Azərbaycan nəsri və onun poetik axtarışlarından danışarkən Mir Cəlalın elmi-nəzəri yaradıcılığında 30-cu illərə qədər yaranmış nümunələr, C.Məmmədquluzadə, Ə.Haqverdiyev, N.Nərimanov, A.Şaiq, S.S.Axundov kimi yazıçıların irsi və bu irsin əsasında nəsrin meydana çıxan poetik xüsusiyyətləri daha obyektiv şəkildə təhlilə çəkilir. O, “Mirzə Cəlil qısa, mənalı, psixoloji hekayənin böyük ustasıdır”, – yazanda da, “Mirzə Cəlilin hekayələrində bir bitkinlik, müxtəsərlik, yığcamlıq vardır ki, bütün klassik nəsrimizdə davam və inkişaf etdirilməkdədir. Bu hekayələr bəzən böyük bir roman qədər mənalı, əhatəedici və güclüdür” – qənaətinə gələndə də, Mirzə Cəlilin bədii təsvirdə hadisə, fakt və insanları müqayisə üsulundan istifadə etməyini çox sevdiyini yazaraq “kontraslı lövhələr realizm üçün çox məqbul, münasib üsuldur. Rənglər, səslər, münasibət və görüşlər öz-özündən aşkara çıxır, aydınlaşır. …Bu yaradıcılıq üsulundan ədib bütün janrlarda (dram, nəsr, felyeton) istifadə etmişdir” – qənaətini səsləndirəndə də tək “Molla Nəsrəddin” məktəbinin yaradıcısının deyil, ümumilikdə nəsrimizin poetik axtarışlarını təhlilə çəkir, problemə məhz bir yaradıcılığın sferasından yanaşaraq ümumiləşdirmələr aparırdı.

Yaxud Mir Cəlal “Böyük ədib” məqaləsində Ə.Haqverdiyevin “Dağılan tifaq”, “Bəxtsiz cavan”, “Pəri cadu” kimi əsərlərini təhlil edərək, onları “istər mövzu, istər məqsəd və məfkurəvi istiqamət etibarilə bir-birinə bağlı, bir-birini tamamlayan, sənətkarın inkişafını təmin edən əsərlər” adlandırır, ədibin əsas üslubunun tənqidi realizm olduğunu vurğulayır və bu əsərlərin təhlili ilə yazıçının yaradıcılığında bədii-fəlsəfi düşüncənin, nəzəri-estetik qənaətin, siyasi-məfkurəvi yanaşmanın hərəkət trayektoriyasının əsas istiqamətlərini müəyyən edirdi.

Mir Cəlalın ədəbi fakta, ədəbi prosesə yanaşmasında çılğın və emosional siyasi dəyərləndirmə demək olar ki, müşahidə olunmur. Məsələn, o, Sabir haqqında yazırdı: “Bəzən tədqiqatçılar böyük şairin fəhlə həyatından müstəqim şəkildə yazmamasını guya onun “məhdudluğu”, guya “inqilabi demokratlar səviyyəsinə qalxa bilməməsi” kimi izah etmək istəyirlər. Tamamilə əsassız olan, vulqar sosiologiya cəbhəsindən gələn belə iddianın Sabir yaradıcılığına və eləcə də ədəbiyyat tariximizə yanlış və qeyri-elmi bir münasibətin nəticəsi olduğunu söyləməyə ehtiyac yoxdur”.

Böyük alimin ədəbiyyatımızın bütün klassik şair və yazıçıları haqqında səsləndirdiyi fikirlər ədəbi irsə sevgi və peşəkarlıqla yanaşmağın örnək nümunəsidir.  Bu yanaşmada  dürüst nəzəri-metodoloji prinsip, ədəbi-elmi qiymət, hər zaman nüfuzunu qoruyacaq dəyərlər sistemi ehtiva olunub: “Klassik ədəbiyyatın gücü ənənələrin düzgün inkişaf etdirilməsindədir. Füzuli nəinki öz dövrünə xidmət edir, həm də gələcəyə xidmət edir, Vaqifi yaradırdı. Vaqif nəinki öz dövrünə xidmət edir, həm də gələcəyə xidmət edir, Sabirin meydana gəlməsinə imkan açırdı. Bu ənənələr nə qədər canlanıb inkişaf edərsə, bizim ədəbiyyatımız da o qədər güclü olacaqdır”.

Professor Şirindil Alışanlı doğru qeyd edir ki, “Mir Cəlal müəllimin hər bir klassik haqqında dediyi elmi aforizmin müasir mənası haqqında tədqiqatlar yazmaq olar və yazılacaq da”. Burdan yola çıxaraq qeyd edək ki, Mir Cəlalın elmi yaradıcılığı özünün fərqli istiqamətləri – klassik irsin tədqiqi, müxtəlif elmi-nəzəri problemlərin araşdırılması, klassiklərin yaradıcılığının dəyərləndirilməsi ilə müasir ədəbiyyatşünaslığın tədqiqat obyektinə çevriləcəyi zamanı gözləyir. Klassik Şərq poeziyasını və poetikasını dərindən bilən, klassik ədəbiyyatın bütün mərhələlərindən xəbərdar olan alimin monoqrafiya və elmi məqalələrində əldə etdiyi elmi qənaətlər bu gün belə öz aktuallığını itirməyib və ədəbiyyatşünaslıq tariximiz üçün əhəmiyyətini qorumaqdadır. Xüsusilə, nəzərə alınsa ki, o üç cildlik Azərbaycan ədəbiyyat tarixinin hazırlanmasında yaxından iştirak edib, kitabdakı bir sıra məqalələrin, “XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı” və “Ədəbiyyatşünaslığın əsasları” kimi dərsliklərin həmmüəllifidir, bu elmi-nəzəri irsin öyrənilməsinin əhəmiyyəti daha önəmli səciyyə daşıyar. Bu səbəbdən də onun klassik irslə bağlı fəaliyyətinin, yaradıcılıq metodu, realizm və romantizm haqqında fikirlərinin, Nizami, Füzuli, C.Məmmədquluzadə, M.F.Axundzadə, Ə.Haqverdiyev və b. klassiklərin yaradıcılığı haqqında elmi-nəzəri qənaətlərinin tədqiqinə ehityac vardır.

Mənbə: https://edebiyyatqazeti.az/

Azərbaycan poeziyası özünün müxtəlif nəsillərdən olan nümayəndələrinin yaradıcılığı timsalında istər müstəqil Azərbaycan ərazisinin beşdən birinin keçən əsrin doxsanıncı illərinin əvvəllərində namərdcəsinə qəsb olunub əhalisinin qurbanlar verərək qaçqın-köçkün düşməsini, istər uzun illər ərzində xalqın keçirdiyi ağır iqtisadi, mənəvi-psixoloji sarsıntılarla yanaşı, göstərdiyi ardıcıl siyasi-ideoloji mübarizə əzmini, istərsə də dövlət başçımız İlham Əliyevin Ali Baş Komandanlığı ilə yenidən qurulan ordumuzun kifayət qədər qısa bir müddətdə ölkəmizin ərazi bütövlüyünü uğurla təmin etməsini nəinki ilbəil, bəlkə də, günbəgün, saatbasaat bütün təfsilatı (əgər belə demək mümkünsə, dastan təfərrüatı!) ilə əks etdirmişdir. Bu möhtəşəm dastanın (Zəfər Eposunun!) ərsəyə gəlməsində görkəmli hərbçi-şairimiz Ramiz Duyğunun xidmətləri ona görə müstəsnadır ki, o nə qədər istedadlı qələm sahibi olsa da, ilk növbədə, Azərbaycan əsgərinin əhval-ruhiyyəsini ifadə etməyə çalışmış, ən böhranlı anlarda da qələbəyə inamını itirməmiş, sözünü şair olduğu qədər də hərbçi-əsgər kimi demişdir. Və odur ki, Ramiz Duyğunun bu günlərdə çapdan çıxmış “Qalibiyyət dastanı” kitabı XX əsrin sonu, XXI əsrin əvvəllərində istəmədən cəlb edildiyimiz qanlı münaqişə- müharibələrdə yaşamağa məhkum olunduğumuz çoxspektrli (və heç zaman unudulmayıb tariximizin yaddaşında əbədi qalacaq!) həyəcanlarımızın ən obyektiv, ən səmimi izharlarından biridir.

Mən “Qalibiyyət dastanı”ndakı şeirlərin, poemaların məzmun-mündərəcəsinə varmazdan əvvəl onlardan bir neçəsinin sadəcə adlarını sadalamaq istəyirəm: Şuşa çağırır… Ürəyimdə Şuşa ağlar… Sənə and içirik, Şuşa qalası… Yaramı tez sarı… Oxuma “Qarabağ şikəstəsi”ni… Vətənin uğrunda ölməyə nə var… Qılıncımı qoymamışam qına mən… Biz o günü görəcəyik… Özünə arxalan, özünə güvən… Başını dik saxla… Qana qan… Bu torpaqda “xaç” bitməz… Qarabağ Azərbaycandır… Qaldır şəhid tabutunu… Oxuyaq “Qarabağ şikəstəsi”ni… “Kitabın içindəkilər”dən aldığım bu adların özləri də bütöv bir şeirin misraları kimi səslənir… Hər şeydən əvvəl ona görə ki, “Qalibiyyət dastanı”na daxil edilmiş əsər- yaşantılar hər nə qədər ilhamlı, vətənpərvər olsa da, yalnız bir qələm əhlinin deyil, bütöv bir xalqın oyanmış ruhunun tərcümanıdır. Və burada gəlişigözəllik, pərakəndəlik, hərdəmxəyallıq ola bilməz.

Ramiz Duyğun ərazi bütövlüyü uğrunda apardığımız mübarizənin tarixini həm də təcrübəli siyasətçi-publisist kimi təqdim edir ki, kitabın dörd bölməsinin hər birində həmin peşəkarlıq özünü aydın göstərməkdədir.

Birinci bölmə 80-ci illərin sonu, 90-cı illərin əvvəllərindəki “yuxulu” uğursuzluqlarımızdan, onların doğurduğu faciələrdən və nəhayət, ulu öndər Heydər Əliyevin yenidən hakimiyyətə qayıtması ilə Qarabağ uğrunda mübarizənin yeni mərhələyə keçməsindən bəhs edir. Və ümumən poeziyamıza xas olan bir məqam, tamamilə təbiidir ki, “Qalibiyyət dastanı” üçün də səciyyəvidir: baş qəhrəman Şuşadır!..

Düşmən təcavüzünə məruz qalmış Şuşanın birinci şeirini Ramiz Duyğun 1992-ci ildə yazmışdır:

Bu torpaq üstə gəzən! Nədir sənin soyadın?

Şuşayla tən durmasın, yerə girsin qoy adın.

Babəkimi oyadın, Qazan xanı oyadın,

                            Koroğlunu oyadın –

Şuşa məni çağırır, Şuşa səni çağırır.

Kişi öz torpağında yağıya baş əyərmi?

Görmürsənmi, korsanmı?

                         Daşın, qayan da mərmi!

Hayqır, Azərbaycanım!

Hayqır, Şuşadan sonra yaşamağa dəyərmi?

Şuşa məni çağırır, Şuşa səni çağırır.

Şuşa gedib… Dünyada qan, qırğın, tufan olub,

Ancaq ki, nə məhkəmə, nə də ki, divan olub.

Şuşa əli yaylıqlı… Xanım Natəvan olub…

Şuşa səni çağırır, Şuşa məni çağırır.

Bu da 2020-ci ilin noyabr ayının 8-də yazılmış “Şuşam mənim” şeirindən misralar… O misralar ki, həmin qələbə günündən sonra bu və ya digər şəkildə hər bir Azərbaycan vətəndaşının qəlbindəki duyğuları ifadə edir…

Başına, daşına biz dörd

Dolana-dolana gəldik.

Qanı axan ürəyimiz,

Əlimizdə xonça kimi,

Odlana-odlana gəldik.

Qaya-qayam, daş-daşım mənim,

Şuşam mənim, Şuşam mənim.

Uğurlu qəzan mübarək!

Yağıya cəzan mübarək!

Gövhər ağa məscidindən

Ucalan əzan mübarək!

Ay-ulduzlu paşam mənim!

Şuşam mənim,

Şuşam mənim!

Yetişdi vüsalın dəmi,

Soyun əynindəki qəmi.

Göy üzündə üzən gəmi,

Göylərlə baş-başam mənim!

Şuşam mənim, Şuşam mənim.

Qarabağ xanlığının (Azərbaycan İntibahının milli dövlətçilik obrazının!) paytaxtı olan Şuşanın bizim zəmanəmizdə belə bir status qazanması təsadüfi deyil. Heç ola bilməz ki, biz də ermənilər kimi Şuşaya istirahət, əyləncə yeri kimi baxaq. Və o da heç ola bilməzdi ki, ermənilər əlləri Bakıdan, Gəncədən üzüləndən sonra Şuşaya bu qədər yapışsınlar…

“Qalibiyyət dastanı”nın müəllifi erməni məkri, bu məkrin yüz illər boyu bizim xalqımıza yaşatdığı əzablarla bağlı nə qədər qəzəblə söhbət açsa da, bu qəzəb öz şəxsi mənafeyini güdən “daxili düşmənlər”ə münasibətdə daha amansızdır ki, belə bir münasibətin yaxın tariximizin hansı məsum gerçəkliklərindən qaynaqlandığını xatırlamaq çətin deyil:

Qolları qandallı gəldin,

Bu torpaq səni götürməz.

Dar alnı xaç nallı gəldin,

Bu torpaq səni götürməz.

Satdın dağımı, daşımı,

Göz üstündəki qaşımı –

Zirvələrdə xan Şuşamı…

Bu torpaq səni götürməz.

Qan nuş etdin… qəşş elədin,

Xalqı diri nəş… elədin.

Laçınlar yurdu Laçını

daşnaka peşkəş elədin –

Bu torpaq səni götürməz.

“Qalibiyyət dastanı”nın mövzusu nə qədər zəngindirsə, ona həsr olunmuş dastanın müəllifi də bu mövzunun dərki üçün o qədər zəngin material verməyə, vətənpərvər bir şair-hərbçi ürəyinə sığışacaq qədər zəngin hisslərini, duyğularını ifadə etməyə çalışmışdır.

Bilmirəm nə dərəcədə haqlıyam, ancaq mənə elə gəldi ki, “Qalibiyyət dastanı” Ramiz Duyğunun, Sabir Rüstəmxanlının sözü olmasın, ömür kitabıdır… Bu kitabda düşmən üzərində nəhayət ki, qalib gəlmiş bir hərbçi, bir publisist və bir şairin hissiyyatları elə bir rezonans yaradır ki, nəticədə o, tərəddüd etmədən özü-özünə (və mənsub olduğu xalqa) raport verir:

“Xoşbəxtəm ki, mən “Qalibiyyət dastanı” adlı şeirlər kitabımı böyük siyasətçi və dövlət xadimi, Silahlı Qüvvələrimizin Müzəffər Ali Baş Komandanı İlham Əliyevin şəxsində qəhrəman Azərbaycan Ordusunun şəxsi heyətinə həsr edirəm”.

Mənbə: https://edebiyyatqazeti.az/

Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü, Azərbaycan Respublikası Prezidenti Təqaüd Fondunun təqaüdçüsü, “Kredo” qəzetinin Baş redaktoru 

Babəkin bu günkü düşmənlərindən soruşmaq istərdim… … bəlkə kişiyana deyəsiniz : Babəkə görə sizə nə qədər pul boyun olublar… Bütün ərəb xilafəti və IX əsr Babəkə qalib gələ bilməyibsə… sən uşaq pulu təbliğatınla Babəkə qalib gələ bilməzsən… İnsafən sənin uşaq pulu izahın mənim xoşuma gəlmişdi… Sərdar Cəlaloğlu , incimə , nəvələrimə dedim ki, işdi şayəd , Sərdsr Cəlaloğlunun təklifi ilə uşaq pulu verilsə onu götürməyin…ç … və mənə indi aydın olur… niyə uşaq pulu verilmir… demək ağıllı bir adam , yəni milli ruhu öz sözündə təmsil edən birisi təklif versə çox asanlıqla iş həllini tapar… Gərək gözləyək ağıllı siyasi düşüncə adamlarının meydanını… … bilərəkdən sözü , mətni bir az… ” çətin ” yazdım… Nə qədər olmaya bir az qanan tapılar… Necə ola bilər ki, bir ölkənin içində oturub.. ölkənin milli ruhuna qarşı döyüşəsən… ….özü də asanlıqla… kimsədən çəkinmədən… hətta prezident sərəncamından və prezidentin şəxsi rəğbətindən çəkinmədən… … BABƏK MƏSƏLƏSİNDƏ FƏRQLİ MÖVQE MİLLİ MƏNAFEYƏ FƏRQLİ MÜNASİBƏTDİR…

Təranə Turan Rəhimlinin “Azərbaycan nəsri və tənqid” monoqrafiyası sovet epoxası daxilində xüsusi mərhələ təşkil edən 1960-1970-ci illər nəsrinin ədəbi tənqiddəki mənzərəsini görükdürmək, bütöv dövrə, dövrün ədəbiyyatında müəyyən təbəddülatlara məruz qalmış nəsrin inkişaf özəlliklərinə, həmçinin həm nəsrin, həm də ədəbi tənqidin keyfiyyət dəyişiminə verilən elmi-nəzəri baxışın aspektlərini meydana qoymaq baxımından əlamətdar işdir.

Əvvəlcə onu qeyd etmək lazımdır ki, bu son dərəcə qiymətli tədqiqat əsəri ədəbiyyatşünaslığımızda bəhs edilən dövrün nəsrinin və ədəbi tənqidin bütöv mənzərəsinin yaranmasına imkan verir. Üstəlik, nəinki 1960-70-ci illər, həmçinin sovet epoxasının ondan əvvəlki bir neçə onillik dövrünün nəsr təsərrüfatı da tədqiqat predmetinə çevrilmiş olur. Həmçinin müəllif bu illərdə yazılmış, şərh edilmiş nəsr əsərləri ilə bağlı müstəqillik illərində davam tapmış polemikalara, tənqidi məqalələrə diqqət yönəltməklə mövzunun əhatə spektrini daha da böyütməyə, problem rakursunu geniş çevrələrə daşımağa çalışır. Bu isə, eyni zamanda “1990-cı ildən etibarən totalitar rejimin ideoloji “buxov”undan azad olan ədəbi-estetik fikrin bir vaxt yazılanlara yenidən qayıtmaq ehtiyacı ilə yanaşı, sonunadək deyə bilmədiyi fikirləri tamamlamaq zərurəti”nə də imkan yaradır ki, bu amil nəticədə müstəqillik illəri ədəbi tənqidinin özünün də obrazını əyaniləşdirməyə xidmət edir. Bunu kitabın önəmli məziyyəti kimi qeyd etməliyik. Əslində, mövzu 60-70 ci illər nəsrinin ədəbi tənqiddə elmi-nəzəri dərkidirsə, problem yalnız dövrün ədəbi tənqidini deyil, həmçinin çağımızın ədəbi tənqid nümunələrini də çevrələməlidir. Niyə? Bunu müəllif monoqrafiyada ətraflı izah edir: “Əslində tənqid nəsrin bədii təsvir və təhlil prinsiplərinin dəyişdiyinin, həyata, hadisələrə dərin analitik müdaxilə, ciddi və düşündürücü konflikt, önə çıxan insan amili, mənəvi-əxlaqi problemlər, bədii zaman eksperimentləri, forma axtarışları kimi səciyyəvi xüsusiyyətlərin onu keyfiyyətcə nə dərəcədə yenilədiyinin fərqində idi. Lakin bunu dərhal izhar etməkdə çətinlik çəkirdi. Çünki tənqid dəyişən nəsrə dəyişməyən metodla, sosrealizm elmi-nəzəri prinsipləri mövqeyindən qiymət verməyə çalışır, buna görə də yeni ədəbi mərhələnin başlandığını müşahidə edib təsdiqlədiyi halda, onun spesifikasını açmaq cəhdləri baş tutmurdu. Tənqiddə “isti başla” yazılan məqalələrin obyektiv qiymətini verməkdə çətinlik çəkdiyi bu yeniləşmənin, bütövlükdə bu ədəbi mərhələnin daha aydın elmi-nəzəri dərki əsrin sonrakı onilliklərində gerçəkləşir”.

Nəzərə alsaq ki, hətta 80-ci illərin ədəbi tənqidi belə tam estetik qütbün tənqidi deyil, o zaman problemin müstəqillik illərinə də şaxələnməsi zərurəti labüdləşir ki, Təranə Rəhimli də bu mühüm məqamı gözardı etmir. Tədqiqat işində hər bir təhlil edilən nəsr nümunəsinin çağdaş dövr tənqidində elmi-nəzəri şərhi analoji şəkildə meydana qoyulur. Bu binar yanaşma tənqidin keçdiyi inkişaf qanunauyğunluğunu görməyə imkan yaratmaqla bərabər, nəsrin özünün dərk olunması baxımından hansı təkamül mərhələlərindən keçdiyinə işıq salır.

1960-1970-ci illər nəsrinin tənqidçi qələmində əyaniləşən obrazı… Zamanın, dövrün, ədəbiyyatın və tənqidçi düşüncələrinin inkişaf trayektoriyası… Kitabda bu düzümlərin hər birinin yeri aydın və çalarlıdır. Çoxsəsli ədəbiyyat dumanının içindən hər kəs öz sözü ilə obyektivə fokuslanır. Qos-qocaman tənqidçi-ədəbiyyatşünas pleyadası – M.Arif, M.Cəfər, M.Hüseyn, K.Talıbzadə, M.Cəlal, A.Zamanov, B.Nəbiyev, Ə.Mirəhmədov, K.Məmmədov, Y.Qarayev, G.Əlibəyova, Y.Seyidov, P.Xəlilov, Ə.Hüseynov, Q.Xəlilov, X.Əlimirzəyev, A.Əfəndiyev, A.Hüseynov, A.Məmmədov, Elçin, K.Abdulla, N.Cabbarov, M.Əlioğlu, N.Babayev, R.Əliyev, K.V.Nərimanoğlu, V.Yusifli tənqidi, üstəlik nəsrin inkişaf xəttini daim nəzərdə saxlayan, onu elmi-nəzəri tədqiqatların predmetinə çevirən – T.Əlişanoğlu, Ş.Alışanlı, E.Akimova, T.Salamoğlu, H.Ənvəroğlu, İ.Musayeva tənqidi və s. Əlbəttə könül istərdi ki, bu sıraya kitabda adı çəkilən əsərlərlə bağlı müxtəlif vaxtlarda fikir səsləndirən C.Yusifli, M.Osmanoğlu, R.Kamal, Ə.Cahangir, B.Əlibəyli, S.Ağabalayevanın da imzası əlavə olunaydı. Bu, hər iki dövrün tənqidçi yanaşmasını, mətnə münasibətdə ideya-estetik istiqaməti daha aydın şəkildə meydana qoyar, dinamizmi möhkəmləndirərdi.

Müəllifin hər bir ədəbi mərhələ haqqında fikirləri bitkin xarakter daşıyır. Məsələn, əsas tədqiqat predmeti 60-70-ci illər nəsridirsə, bu gün bəlkə də artıq aktuallığını itirən çoxtəmayüllü “60-cılar” ədəbi nəslinin yenilikləri ilə bağlı əsərdə səsləndirilən qənaət dəqiqdir: “Yeni nəsrin yaranmasında əhəmiyyətli xidmətləri olan, “yeni dalğa” ədəbi istilahnı elmi leksikona daxil edən “altmışıncılar” milli bədii fikrə möhtəşəm yeniliklər gətirdilər. Lakin 1960-70-ci illərdə nəsrin yenilənməsi hadisəsini təkcə “altmışıncılar”ın nailiyyətləri ilə izah etmək daha təcrübəli ədəbi nəsillərin xidmətlərinə kölgə salmağa gətirib çıxarır. Bu baxımdan dövrün nəsrini, onun fövqəladə yeniliklərini bir ədəbi nəslin deyil, bütövlükdə çağdaş milli ədəbiyyatımızın nailiyyətləri fonunda araşdırmaq ədəbi ədalətə riayət etməklə yanaşı, daha dəqiq nəticələrə gəlmək imkanı yaradır”.

Monoqrafiyada bu qənaət ona görə tutarlı ifadəsini tapır ki, Təranə xanım problemi “bütövlükdə çağdaş milli ədəbiyyatımızın nailiyyətləri fonunda” araşdırır. Və bu zaman həmin nəslə münasibətdə dövrün ədəbi tənqidinin yanaşmasındakı ideoloji münasibətin bütün çalarları üzə çıxır. İ.Əfəndiyevin “Körpüsalanlar”, “Valehlə Sarıköynəyin nağılı”, Anarın “Ağ liman” kimi əsərlərə tənqidin münasibəti bunu bəlli edir. Bu yerdə tənqidçi T.Əlişanoğlunun aşağıdakı fikirlərinə istinad edən müəllif ziddiyyətin dəqiq qütblərini nişan verir: “Ədəbi tənqid başlıca tendensiyalarında “yeni nəsr”i məhz “keyfiyyət dəyişməsi” kimi qeydə alırsa da, həmişə bunun təsbitinə nail ola bilmir; həm obyektiv olaraq: – yeni nəsrin mahiyyətinə varmaq, istər-istəməz, onu sosializm realizmi ədəbiyyatının hüdudlarından kənara çıxarırdı, rəsmi sosializm ideolojisinin hakim olduğu, bütün “sovet məkanı”nda vahid metodlu ədəbiyyatın mövcudluğu aksiom kimi təlqin edildiyi şəraitdə bunu etmək həqiqətən də çətin idi. Həm də subyektiv olaraq: – yəni yeni nəsrdən fərqli olaraq, Azərbaycan ədəbi tənqidi əsasən sosrealizm məcrasında düşünməkdə davam edir, “keyfiyyət dəyişməsi”! faktını da bu mövqedən, sadəcə “mərhələ dəyişməsi”, “artım”, “inkişaf və s. kateqoriyalara müncər edirdi”.

“Azərbaycan nəsri və tənqid” kitabında hər zaman müqayisələrə yol açan tənqidin yanaşma aspektləri ətraflı elmi şərhini tapır. Harda nəsrin hadisələrindən, proseslərindən söhbət gedirsə, tənqidin də bu dəyişimə uyğun təzahürü var: güclü, yaxud zəif, zamana adekvat, yaxud ardınca gələn, estetik, yaxud ideoloji. Bu, dövrün ədəbi mənzərəsidir. Bu dəfə irəli getmək və tənqidi ardınca aparmaq yükü nəsrin üzərinə düşüb: “Nəsrin dəyişən problematikası, ideya və mövzuları, bədii obrazlar sistemi, eləcə də struktur yenilikləri tənqidin təkcə fəal təhlil predmetinə çevrilməklə qalmadı, tənqiddə yeni estetik meyarın yaranmasını şərtləndirdi. Beləliklə, yeni ədəbi nəsil yaratdıqları dəyərli nəsr nümunələrilə tənqidin ədəbi prosesə son dərəcə fəal müdaxiləsini təmin etməklə tənqidin özünün də inkişafını yeni məcraya saldı”.

Təranə Turan Rəhimli 60-cılar ədəbi nəsrinin yaranmasındakı zaman amilinə xüsusi toxunur, nəsrin keyfiyyət dəyişimi qarşılığındakı tənqidin susması, yaxud yeniliklərdən kənarda qalması, mətnləri avanqard estetik fikrin prinsipləri baxımından şərh etməyə yubanmasını geniş müstəvidə araşdırır. Bu zaman seçdiyi ədəbi priyom da maraqlıdır: tənqidin tənqidi elə tənqidçilərin özləri – M.A.Dadaşzadə, K.Talıbzadə, Elçin, T.Əlişanoğlu, V.Yusifli və b. tərəfindən edilir.

Yaxud digər məsələ. Danmaq olmaz ki, 60-cılara nisbətən 70-ci illər nəsrinin ədəbi mərhələ kimi keyfiyyət özəllikləri ayrıca tədqiqat predmetinə çevrilməyib. Hər halda geniş salınan nəzərin işığında nəsrin qüsurlarına, irəli-geridönüm arasında olan gedişlərinə baxış sərgiləmək daha asan olardı. 60-cıla yönələn marağın sayəsində digər mərhələlər daha çox “uzaq, yaşıl ada” qismində, 60-cıların kölgəsi olaraq təqdim olunmuşlar: “Əksər hallarda ədəbiyyatın iyirmi illik nailiyyətləri yalnız “altmışıncılar”ın adı ilə bağlanır, bununla da əvvəlki təcrübəli ədəbi nəslin 60-70-ci illərdə yazdıqlarına bir ədəbi laqeydlik nümayiş etdirilirdi. Digər tərəfdən, tənqid əsas diqqəti obrazların yeniliyinə, poetik zənginlik və orijinallığa yönəltməklə, nəsrin mövcud qüsurlarına münasibət bildirməkdən yayınır, onun 70-ci illərin sonuna doğru kütləvi hal alan neqativ obrazlarının stereotipləşdiyini, “60-cı illərin ştampı” adlanan təhlükəni görə bilmirdi”.

Tədqiqatçı bu baxımdan, müxtəlif ədəbi mərhələlər arasında medium rolu oynayır. Hər ədəbi mərhələ öz hüdudları, nəsr imkanları, qoyulan suallar və ona verilən cavabların müxtəlifliyi ilə dəyərləndirilir. Nəsrdə millilik və tarixilik amili, bu anlayışlara sövet dövrü ədəbi tənqidində yanlış münasibət məsələsini müəllif əsasən epik panoram təsvirlərinin əhatəliyi ilə seçilən bir neçə əsərin – İ.Şıxlının “Dəli Kür”, F.Kərimzadənin “Qarlı aşırım, İ.Hüseynovun “Məhşər”, M.İbrahimovun “Pərvanə” romanlarının üzərində dayanmaqla aydınlaşdırır. Müasir mövzulu nəsrdə isə müəllifin təhlilə çəkdiyi əsərlər daha çox onunla fərqlənir ki, Cahandar ağa, Kərbəlayı İsmayıl obrazı ətrafında olduğu kimi, Dədə Bəhmən, Qılınc Qurban, Səriyyə, Təhminə, Zəlimxan və başqa obrazlarla bağlı polemika yaradıb, diskusiyalara yol açıblar: İ.Əfəndiyevin “Körpüsalanlar”, Əfqanın “Gülyanaq” və “Katib” romanları, İ.Hüseynovun “Teleqram”, “Tütək səsi”, “Saz”, B.Bayramovun “Sərinlik”, Anarın “Ağ liman”, Elçinin “Bir görüşün tarixçəsi”, M.Süleymanlının “Dəyirman”, Ç.Hüseynovun “Mənim bacım”, İ.Məlikzadənin “Quyu”, “Evin kişisi”, S.Əhmədlinin “Yamacda nişanə”, “Qanköçürmə stansiyası” povestləri və s.

Bu əsərdə geniş işlənmək zərurəti doğuran bir mövzu var: həmin illərin hekayə janrı. Çünki 1960-1970-ci illərdə yazılan o qədər maraqlı hekayələr var ki, onlar haqqında ayrıca və geniş tədqiqat oxumaq istəyi yaranır. Təranə Turan onların əksəriyyəti üzərində dayansa da, təəssüf ki, geniş təhlillərə varmır, bu mövzu ağırlıq mərkəzinə gətirilmir. Buna onun roman və povest janrında müraciət etdiyi əsərlərin kifayət qədər çəkili olması və özü ilə bağlı geniş polemik rakurs yaratma səbəbi mane olur. Dövr çətin və mürəkkəbdir, yazılan əsərlər də yenilik ruhu ilə aşılanıb. Üstəgəl məsələyə bir də ədəbi tənqidin münasibəti prizmasından baxmaq, ədəbi-estetik düşüncədə həlli məsələsinin dərkini vermək lazımdır. Düzdür, müəllif 70-ci illər nəsrindəki “hekayə axını” məsələsini qaldırır və bu zəmində Elçin, X.Əlimirzəyev, B.Nəbiyevin problemlə bağlı fikirlərinə münasibət bildirir, polemikalara gedir, Anar, Elçin, İ.Məlikzadə, S.Əhmədli hekayələrinin sənətkarlıq xüsusiyyətləri üzərində geniş dayanır. Amma ümumilikdə, tədqiqatçı roman və povest janrının nəzəri təhlili üzərinə daha çox fokuslanır ki, bu da qeyd etdiyim kimi, həcm, tutum amilinə və əsərlərlə bağlı mübahisə-müzakirə mətnlərinin genişliyinə bağlı məsələdir.

“Azərbaycan nəsri və tənqid” monoqrafiyası əhatəliyi və faktoloji tutumu ilə qənaətbəxş təsir bağışlayır. Müəllif bədii təcrübə baxımından milli və xarici ədəbiyyatşünaslığın tanınmış imzalarına, onların nəsrlə bağlı səsləndirdikləri fikirlərə istinad edir. Bununla bərabər, kitabda diqqətimi cəlb edən iki məsələ ilə bağlı iradımı bildirmək istərdim:

1. Tədqiqat işində dövrün demək olar bütün dəyərli nəsr nümunələrinin təhlili, onların ədəbi tənqiddə nəzəri şərhi üzərində geniş dayanan müəllifin bu gün adı az çəkilən, hətta heç xatırlanmayan bir çox yazıçıların da layiqli, zamanında nəsr faktı kimi qəbul olunan əsərlərinə müraciəti razılıq doğurur. Məsələn, yazıçı Əfqanın “Güləndam”, Bayram Bayramovun “Sərinlik” əsəri bu qəbildəndir. Amma ədəbi tənqidə münasibətdə belə bir dərin həssaslığa şahid olmuruq. Nəyə görəsə, 60-70-ci illər nəsrinin əksər nümunələri haqqında silsilə məqalələr yazan İmamverdi Əbilovun yazılarına istinad olunmur. Heç bir yerdə tənqidçi kimi adı çəkilmir. Halbuki kitabda əsərləri geniş təhlil edilən Sabir Əhmədlinin hekayələri haqqında ilk yazını yazan elə İmamverdi Əbilov olmuşdur (bax: İmamverdi Əbilov. Beş hekayə haqqında. “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzeti, 1962, 12 may). Yaxud İmamverdi Əbilovun həyat və yaradıcılıq yolunun əyaniləşdiyi, ön sözünün müəllifi və elmi redaktoru olduğum “Elmin və ömrün romantikası” kitabına əsasən əminliklə deyə bilərəm ki, yuxarıda adını çəkdiyim yazıçı Əfqanın əsərləri haqqında dövrün “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzetində ən azı üç məqaləni elə İ.Əbilov yazıb (bax: Mənəvi gözəllik müqəddəsdir. Əfqanın “Dünya gözəlliyindir” əsəri barədə. “Ədəbiyyat və incəsənət qəzeti”, 1969, 2 may; Əfsanəvi həqiqətlər. Əfqanın “Qartal əfsanəsi” haqqında. “Ədəbiyyat və incəsənət qəzeti”, 1970, 21 mart; Müasir kəndimiz haqqında roman. Əfqan Əsgərovun “Gülyanaq” romanı barədə. “Ədəbiyyat və incəsənət qəzeti”, 1970, 19 dekabr;).

2. Təranə Turan Rəhimli Sabir Əhmədlinin əsərlərini təhlil edərkən nədənsə belə bir mülahizə səsləndirir: “Sabir Əhmədli yaradıclığı hələ də sistemli şəkildə, bütün parametrləri, yaradıcılıq problemləri ilə birlikdə araşdırılmamış, bu qiymətli bədii irsin mahiyyəti yetərincə üzə çıxarılmamışdır. Görkəmli nəsr ustası ümummilli proseslərin fəal təbliğatçısı, ədəbiyyatımızın önəmli bir inkişaf mərhələsinin aparıcı simalarından biri olmasına baxmayaraq, müasir dövrdə onun haqqında yazılanlar yazıçının yaradıcılığının “haqqını verə bilmir”. Sabir Əhmədli irsinin ədəbi tənqiddəki obrazı çox sönük görünür”.

Bu fikirlə razılaşmaq çətindir. Ona görə ki, yazıçının əsərləri müstəqillik illərində heç də nəzərdən kənarda qalmamış, bir çox tənqidi məqalə və esselərdə layiqli qiymətini almışdır. Hər halda, müəllifin kitabda istinad etdiyi bəzi imzalara mən diqqətdən kənardan qalmış bu adları da əlavə edib “diqqətsizlik” hökmünü bir qədər tənqidin xeyrinə dəyişərdim: Südabə Ağabalayeva “Bu ömür deyilən bir kiçik möhnət” (1999), Tehran Əlişanoğlu “Sabir Əhmədlinin Qarabağ trilogiyası” (2008), Əsəd Cahangir “Kitabi – Dədə Sabir” (2010), Azad Qaradərəli “Qürub dövrünün cəngavər ədibi” (2019), Ramilə Qurbanlı “Sovet İttifaqı Qəhrəmanının qardaşı… Qarabağ şəhidinin atası… Xalq yazıçısı…” (2018), Ruhiyyə Nağıyeva “Müasir Azərbaycan nəsrində qəhrəman və mühit problemi (Sabir Əhmədovun yaradıcılığı əsasında)” (2014), Elnarə Akimova “Ağrılarına sığınıb yaşayan yazıçı” (2020) və s.

Əlbəttə, adını çəkdiyim bu məqalələrlə yazıçının yaradıcılığının “haqqının verildiyini” iddia etmirəm. Amma “tənqiddəki obrazı çox sönük görünür” fikrinə qarşı ədalətli mövqe sərgiləməyi özümə borc hesab edirəm. 

***

Təranə Turan Rəhimlinin “Azərbaycan nəsri və tənqid” monoqrafiyasını ədəbi tənqid tariximizlə bağlı meydanda olan bir qism kitablarla eyni sırada almaq olar. Azərbaycan ədəbi tənqid tarixinin, eləcə də nəsrin keçdiyi yolun sistemli şəkildə öyrənilməsi bu cür əsərlərdəki elmi-nəzəri yanaşmanın və elmi-filoloji bazanın təməli üzərində mümkündür.

Mənbə: https://edebiyyatqazeti.az/

Zirvələri göy üzünü qucaqlayan dağların arasında dolanbaclı yollarla üzü Allaha ən yaxın şəhərə, Şuşaya qalxırıq. Bizi Azərbaycanın mədəniyyət paytaxtına aparan Zəfər yolunu qürurla, fərəhlə qət edirik. Yolda əslən şuşalı olan həmkarım bizə Zəfər yolunu gedən ilk heyət olduğumuzu bildirir. Bu yol Füzulidən birbaşa Şuşaya çəkilən ən qısa yoldur. Səmasında müqəddəs ruhların dolaşdığı, yer üzünün cənnətinə yaxınlaşdıqca həyəcan bürüyür bədənimizi. Enli-ensiz tarix qoxan küçələrlə, məbədlərlə, savaş nişanələri ilə əhatələnmiş məmləkətə ilk addımlarımı atıram. Min illik tarixin səhifələri asta-asta aralanır önümdə. Şuşa savaşlarda təslim olmamış, yıxılmamış, amma yorulmuş döyüşçüyə bənzəyir. Hər şeyə rəğmən o diridir. Uçub-dağılan evlərin fonunda hələ də əsalətini qoruyub saxlayan şəhərin bu vəziyyəti insanın içinə bir kədər toxumu səpsə də, ruhu təmizləyən bir havası var.

Bizdən əvvəl gələn heyətlərdən fərqli olaraq Şuşaya gedən yol boyu yolumuzun üstündə nə bir rus əsgəri görürük, nə də bir erməni. Artıq müqəddəs torpaqlarımız şeytan yuvalarından tamamilə təmizlənib. Şuşaya girişdə cəmi bir post var idi, orda da Azərbaycan ordusunun əsgərləri dayanmışdı. Onların üzündəki xoş təbəssümlə Şuşaya daxil olmaq da bir başqa möhtəşəm hissdir. Güvəndə olduğumuzu hiss etdirən baxışların müşayiəti ilə Şuşaya daxil oluruq. Avtobusda alqış və şükür sədaları ucalır.

İşğaldan əvvəlki illərdə neçə-neçə mədəniyyətlərə ev sahibliyi edən Şuşanın 28 il mədəni abidələrinə divan tutulub. İşğalçıların “ley-pey” məkanına çevrilən Şuşa indi tarixi mədəni tədbirlərə yenidən ev sahibliyi edir. May ayında Cıdır düzündə keçirilən möhtəşəm Xarıbülbül Festivalından sonra Şuşada növbəti əhəmiyyətli tədbir, 39 il əvvəl əsası qoyulan Vaqif Poeziya Günləri keçirildi. Əsalətin, musiqinin, sənətin şəhəri yenidən qucağını şeirə, sözə, ədəbiyyata açmışdı. Yaddaşı şuşalı xatirələrlə zəngin söz adamları 39 il sonra yenidən Şuşada Vaqif məqbərəsinin önündə toplaşmışdı. Yaşından, ictimai-siyasi mövqeyindən asılı olmayaraq o gün hamı bir cərgədə idi. Hamının sevinci bir rəngdə idi. Təmiz idi, saf idi, ülvi idi hamının hissləri. Həmin gün heç kim Şuşadan böyük deyildi. Kənardan müşahidə edirdim. Bakıda iki addımlıq yolu gedəndə yorulan yaşlı qələm adamları Şuşanın yoxuşlu yollarını avtomobilsiz, nəfəs dərmədən qalxırdılar. Bu elə bir sevgi, elə bir sevinc idi ki, onu heç bir xoşbəxtliklə müqayisə etmək olmur.

Bir neçə ay bundan əvvəl cənab Prezident İlham Əliyevin ermənilər tərəfindən dağıdılaraq tanınmaz vəziyyətə salınan Vaqif məqbərəsinin xarabalıqlarında etdiyi çıxışı xatırlayıram. Onun 39 il əvvəl ümummilli lider Heydər Əliyevin Vaqif məqbərəsinin açılışından olan fotolarla məqbərənin xarabalıqlarında dolaşması çox təsirli səhnələr idi. Bu gün isə artıq Vaqif məqbərəsi öz əvvəlki əzəmətinə qovuşub. İlham Əliyevin məqbərənin açılışındakı nitqində də söylədiyi kimi tarix təkrarlanırdı o gün:

“Vaqif Poeziya Günləri keçirilərkən atamın 59 yaşı var idi. Bu gün mənim 59 yaşım var. Bəziləri hesab edə bilər ki, bu, təsadüfdür. Ancaq mən hesab edirəm, burada böyük rəmzi məna var, tarix təkrarlanır. Azərbaycan tarixinin qara səhifəsi artıq arxada qaldı və yenidən biz nəfəs almağa başlamışıq”.

Prezidentin ruh yüksəkliyi yaradan çıxışından sonra o təntənəli söz bayramına start verildi. Yazıçılar çıxış nitqləri söylədiyi zaman bəlkə də ilk dəfə bu qədər həyəcanlı idilər. Anarın, Elçinin, Nəriman Həsənzadənin gizlətməyə çalışdıqları həyəcan ən arxa sıralarda oturmağıma baxmayaraq mənə də sirayət edir və duyğulandırırdı. Yazıçı Anarın çıxışında söylədiyi fikirlər çoxumuzun ortaq düşüncəsi idi. Dedi ki, “2010-cu ildə bir mərasimdə çıxış edəndə, – cənab Prezident də iştirak edirdi orada, – dedim ki, mənim 72 yaşım var, amma söz verirəm ki, Sizinlə bir yerdə Şuşaya gedəcəyik və bu, baş verdi. O sözü desəm də, bir də Şuşanı görəcəyimə inanmırdım”. Necə tanış hisslərdir. Hansımız inanırdıq ki, bir gün yenidən üzü Şuşanın dağlarına sarı oturub Vaqifin məqbərəsi önündə “Qarabağ şikəstəsi”nə qulaq asacağıq. Yuxu kimi, nağıl kimi günlərdir. Amma həm də həqiqətdir. Biz Şuşadaydıq.

Nəriman Həsənzadənin uzun və rabitəsiz çıxışı belə adama ləzzət verirdi. Onun uşaq məsumiyyəti ilə söylədiyi şeir, həyəcandan bir neçə yerdə çaşması, misraları unutması və çıxışının sonunda vəziyyətdən yumoristik manevrlə çıxması belə Şuşanın fonunda möhtəşəm görünürdü. İnsanlar qismən daha sakit, təmkinli, mehriban idi. Hətta nəzarətçilərin tədbir başlamazdan əvvəl dəfələrlə “Zəhmət olmasa, telefonlarınızı söndürün” xahişinə rəğmən tədbirin ortasında arxa ciblərdən gələn sinir pozucu melodiyalar belə adamlarda qıcıq yaratmırdı. Halbuki Bakıda hansısa ciddi tədbirdə belə hallar baş verəndə bütün diqqətlər telefon zəngi gələn istiqamətə yönəlir və aqressiv baxışlarla qaydaları pozan şəxs linç edilir. Amma Şuşada bu baş vermədi. Şuşanın dağlarından gələn xəfif avqust mehi ilə ovsunlanmışdı elə bil insanlar. Başlarına gün döysə də heç kim oturduğu yerdən narazı deyildi. Məkan Şuşa olandan sonra harda oturmağın nə fərqi var ki?

Tədbirdən sonra Nəriman Həsənzadə ilə söhbət etmək fürsəti yaxaladım. Sevincini yerə-göyə qoya bilmir, uşaq kimi sevinir və bu sevinci hamı ilə paylaşmaq istəyirdi. Dedi, qızım, Şuşanın azadlığından sonra elə bil millət dəyişib. Pisikmişdik, gözdən düşmüşdük. İndi dirilmişik sanki.

Nəriman Həsənzadə düz deyirdi. Elə mən də düz hiss etmişdim. Söhbətimizin bu yerində qəfil yadıma Anarın illər əvvəl oxuduğum “Qarabağ şikəstəsi” adlı yazısından bir abzası düşdü: “Şahanə bir vüqarı var Şuşanın. Elə bil o, ömrümüzü bütün adiliklərdən, xırdaçılıqlardan təmizləyir, ayırır, içəri dünyamızı arıtlayır, duruldur, bizi gündəlik həyatımızın, tanış dünyamızın fövqünə qaldırır”. Anarın da dediyi kimi, biz Şuşada gündəlik həyatımızın fövqündə idik.

Bizim nəsil Şuşanı ancaq böyüklərinin xatirələrində, ağ-qara fotolarda, videokadrlarda görən nəsildir. Ona görə də qocaman yazıçıların Şuşa ilə bağlı çıxışlarına, bir-birlərilə xəlvətə çəkilib etikləri söhbətlərə acgözlüklə qulaq kəsilirəm. Şuşanı tanımıram axı. Şəhəri gəzməyə çıxacam. Hardan, hansı küçədən başlayacam bilmirəm. Onların xatirələrindən mədət umuram sanki. Onlar isə çəkilib öz sükutlarının dərinliyinə. Şuşaya dalıblar. Gənclik xatirələrində Şuşa izləri olan qocaman yazıçıların Şuşa sevgisinin səmimiyyətini daha yaxından hiss etdim o gün. Səhər açılandan gecənin gec saatlarına qədər otelin həyətində oturub xatirələrini təzələyirdilər. Məni də ağuşuna alıb aparan maraqlı söhbətlərin axarından qonşu masada əyləşən Xalq şairi Vahid Əzizin dilindən səslənən bu misralar ayırır.

Bir bayatı çağırdılar xarabazar görəndə

Xan əminin ruhu idi pərvazından tanıdım.

Yağı düşmən fürsət tapıb məkanına girəndə

Qartal gözün çıxartmışdı yuvasından tanıdım.

Bu yerlərin doğma, əziz hər ağacı, hər daşı

Qara çınqıl parıldadı islananda göz yaşı

Bəyaz qarı saç qaraldar göz dərmanı yağışı

Şuşa çiskin içindəydi havasından tanıdım.

Söz bayramında ədəbiyyatın təntənəsi Zəfərin təntənəsinə qarışmışdı Şuşada. Aqil Abbasın nəql etdiyi səfər əhvalatlarına maraqla qulaq asırıq. Dəfələrlə eşitdiyimiz əhvalatları təkrar danışır yenə gülürük. Yadıma düşür ki, Aqil Abbas “Dolu” romanının sonluğunda qələbə müjdəsi vermişdi bizə. Bu gün biz Şuşanı işğaldan qol gücünə azad edən şəhidlərimizin ardınca doğma vətənə gələn “Dolu” romanındakı o adamlar idik.

Səfərin ikinci günündə Vaqif Poeziya Günlərinin növbəti hissəsini də təntənə ilə qeyd etdikdən sonra bir qrup gənc qələm adamları ilə birlikdə Şuşanı qarış-qarış gəzmək üçün yola düzəldik. İstiqamət haradır, bilmirik. Yol boyu qarşılaşdığımız əsgərlərdən başqa, qarşımıza ünvan soruşacaq bir şuşalı çıxmır. Onların da çoxu Şuşanı bizim kimi ondan-bundan eşidən nəslin nümayəndələridir.

Şəhərləri şəhər edən, doğmalaşdıran həm də o torpaqlara genetik balılığı olan adamlardır. Bəzi anlayışlar sirli şəkildə bir-birinə bağlıdır. Məşhur türk şairi Hacı Bayramı Vəli Həzrətləri bir şeirində deyir:

Çalabım bir şar yaratmış iki cihan arasinde

Bakıcak bir didar görünrür

                        ol şarın kenaresinde

Nagihan ol şara vardım

                        ol şarı yapılır gördüm

Ben dahi bile yapıldım taşu toprak arasinde.

Şeirdə şair onu vurğulayır ki, insan şəhəri qurarkən özünü də daş və torpaq arasında qurur. Ürəkdə nə varsa, bir şəhər kimi görünür. Qəlbi daş olanın şəhəri daş olacaq, ürəyi sevgi ilə dolu olanın şəhəri isə gülüstan.

“Şuşa bizim üçün niyə bu qədər müqəddəsdir?”, “Ermənilər 28 il bu torpaqları işğal edib niyə yaratmaq əvəzinə dağıdıb?” suallarının cavabıdır həm də bu misralar.

Bu torpağın üzərində bizim əcdadlarımızın imzası var. Bu şəhərin mayasında, tarixində mədəniyyət var. İndi bizim vəzifəmiz bu mədəniyyətə körpü olub onu gələcəyə daşımaqdır.

Şuşa bu gün şuşalılarsız yetim uşağa bənzəsə də, çox qısa zamanda bu küçələr yenidən canlanacaq. İnsanları ilə, keçmişimizin izləri ilə daha mənalı məkana çeviriləcək.

Səssiz küçələr, uçuq-sökük evlər, veteran binalar bizə, müharibədən çıxmış adamlara bənzəyirdi elə. Məsələn, evlər gördüm uçub-dağılmış yalnız divar daşları qalmışdı. İçində bir yaşıllıq meydana gəlmişdi ki, sanarsan cənnət bağıdır. Bax o ev mənim babam, bir başqa qarabağlının atası, anası idi. 28 il boyunca uçduq, dağıldıq, amma içimizdəki ümid məhv olmadı. Bu evlər tarixə divar daşları ilə tutunduğu kimi, biz də qayıtmaq ümidlərimizlə həyata tutunmuşduq.

Üstündə qıfıl olan evsiz qapılar, içində ağac bitən evlər, neçə-neçə xatirələrin, sevgilərin, ayrılıqların şahidi olan divarlar tablo kimi görünürdü. Erməni vəhşiliyini tam təfsilatı ilə ifadə edən bir tablo. Bir vaxtlar pəncərələri göy üzünə açılan evləri yıxıb dağıtsalar da, içindən gələn o işığı söndürə bilməyib düşmən.

Şuşanın mərkəzi küçəsinə enirəm. Yaddaşımın künc-bucağında vurnuxuram. Anam uşaqlığında yay tətillərini bu məhəllələrdəki evlərdən hansındasa keçirib. İndi bu küçədə evlərin çoxunun qapısı var, özü yox. Şuşa 17 məhəllədən ibarət ovuc boyda bir yerdir. Yəni səhərdən axşama kimi Şuşanı ayaqla gəzib başa çıxmaq mümkündür. Ovuc boyda yerdir Şuşa, amma həm də necə böyükdür. Küçələrin adları, təbii ki, indi bilinmir. Ona görə də tarixi əhəmiyyətli məkanların hansının hansı küçədə yerləşdiyini tapmaq xeyli çətindir. Hələ bizim kimi Şuşaya nabələd adamlar üçün lap çətin idi. İşğal zamanı ermənilər Şuşada tariximizin izlərini silmək məqsədilə 600-ə yaxın tarixi abidəni məhv edib.

Güllələnmiş heykəllərin qoyulduğu meydana çatıram. Bura Şuşa şəhər meydanıdır. Şəhərin əvvəlki ruhunu özünə qaytarmaq üçün qızğın abadlıq işləri gedir. Heykəllərin arxasından əzəmətli bir xarabalıq görürəm. Bura xan qızı Natəvanın sarayıdır. Şuşada ilk zamanlarda tikilən mülklərdən biridir. XVIII əsrə aid qədim tarixi memarlıq abidəsindən bu gün geriyə sadəcə evin divar daşları qalıb. Onu da qeyd edim ki, 1932-ci ildə Bülbülün təşəbbüsü ilə yaradılan Şuşa Musiqi Məktəbi xan qızı Natəvanın sarayında fəaliyyətə başlamışdı. Bir vaxtlar bu binadan ətrafa musiqi sədaları yayılsa da indi kədərli sükuta qərq olub. Amma çox qısa zamanda xan qızının ruhunun dolaşdığı bu mülk yenidən öz əvvəlki əzəmətinə qovuşacaq.

Küçələrə nabələdəm. Əsgərlərdən, polislərdən soraqlaşa-soraqlaşa Yuxarı Gövhər ağa məscidini tapıram. Bu məscid Şuşada tikilən ən qədim məscidlərdən biridir. Yuxarı Gövhər ağa məscidinin inşası dörd mərhələdə həyata keçirilib. Ərazidə ilk məscid Qarabağ xanlığının və Şuşa qalasının banisi Pənahəli xanın göstərişi ilə Qarabağ xan sarayı ilə paralel təxminən 1750-ci illərdə qamışdan inşa edilib. İbrahimxəlil xan hakimiyyətə gəldikdən sonra 1768-1769-cu illərdə qamış məscidin yerində daşdan yeni məscid tikilir. XIX əsrdə Gövhər ağanın maddi dəstəyi ilə yararsız hala düşən məscidin yerində qoşa minarəli üçüncü məscid, 1883-cü ildə isə üçüncü məscidin yerində Şuşanın dördüncü və sonuncu, Cümə məscidi inşa edilir. Şuşanın işğalından sonra digər tarixi abidələr kimi, Yuxarı Gövhər ağa məscidi də zərər görmüş, minarələrinin dekoru zədələnmiş, interyerləri, demək olar ki, məhv edilmişdi.

Şuşada hər məhəllədə məscidə, bulağa və meydana rast gəlmək mümkündür. Eyni zamanda Şuşanın xristian əhalisinin ibadət etdiyi Qazançı kilsəsi də var. Şuşada həyata keçirilən bərpa işlər çərçivəsində Qazançı kilsəsi də bərpa edilir. Qeyd edək ki, Qazançı kilsəsi Şuşa şəhərinin kənarında, hazırkı yuxarı hissəsində yerləşir. Ermənilər Qazançı kilsəsinin erməni kilsəsi olduğunu iddia etsələr də, bütün tarixi mənbələrdə kilsənin 1868-ci ildə qədim zərdüşt məbədi üzərində inşa olunduğu bildirilir.

Əvvəldə də dediyim kimi, Şuşaya nabələd olduğum üçün keçdiyim məhəllələrin hansı məhəllə olduğunu bilmirəm.  Mamay məscidini görəndə Mamay məhəlləsində olduğumu anlayıram. Bu məscid XIX əsrdə tikilib. İkimərtəbəli bina adi yaşayış evlərini xatırladır. Sovet dövründə Mamay məscidi uzun illər Poeziya evi kimi fəaliyyət göstərib.

Mamay məhəlləsində vaxtilə Şuşa şəhərində yaşamış şair, rəssam, azərbaycanlı alim Mir Mövsüm Nəvvabın yaşadığı evin qalıqlarını da ziyarət etmədən keçmək olmazdı. Əfsuslar olsun ki, erməni vandalları bu tarixi əhəmiyyətli memarlıq abidəsini də dağıdaraq məhv etməyə çalışıblar. Nəvvabın ev-muzeyindən ona məxsus 100-dən çox əşya düşmən tərəfindən qarət edilib.

Şuşanın tarixi mərkəzində Qarabağ Xanlığının əsasını qoyan Pənahəli xanın iqamətgahının qalıqları qarşılayır bizi. Saray dediyimiz yer isə bir neçə divar qalıqlarından ibarətdir. Xan sarayı dağılmış olsa da, bütövlüyünü qoruyub mühafizə etmiş bir gözəlliyə malikdir. Ona bu bütünlüyü verən isə tarix və mədəniyyət idrakıdır. İndi biz burda nə vaxtsa əzəmətli qalaları olan iqamətgahın təsəvvürünü belə edə bilmirik. Amma tarixçi Mirzə Adıgözəl bəyin məlumatlarına görə, Pənahəli xanın hakimiyyəti dövründə Şuşada xan ailəsinin üzvləri üçün geniş binalar və hündür saraylar tikilib.

Gəzə-gəzə gəlib çatdıq Şuşa şəhərinin tarixi mərkəzini əhatə edən Şuşa qalasına. Onu da qeyd etmək yerinə düşər ki, Şuşa qalasının inşasına Qarabağ xanının vəziri, şair Molla Pənah Vaqif şəxsən özü nəzarət edib.

Günün sonunda Cıdır düzünə gəlib çıxdıq. Möhtəşəm mənzərə qarşısında heyrətdən donub qalmaq imkansızdır. Dəniz səviyyəsindən 1400 metr yüksəklikdə özümü Allaha daha yaxın hiss edirəm. Bütün qəlbimlə şükür edirəm ona bu gün üçün. Hər bir qarabağlının mütləq Cıdır düzündə bir xatirə fotosu var.  Qaçıb anamın 7-8 yaşlarında üstünə çıxıb şəkil çəkdirdiyi qayanı tapıram. Necə tapdığımı bilmirəm. Bütün daşlar bir-birinə oxşayır. Bəlkə də heç o daş deyildi. Qəribə də olsa qayıdandan sonra anamın həmin fotosunu tapıb diqqətlə baxıram. Həmin daş idi. Arxadakı mənzərədən tanıdım. Daşın yaddaşı var deyirdilər, inanmırdım. Bəlkə də mən daşı yox, daş məni tanımışdı. Onu da deyim ki, burda hər istiqamətin mənzərəsi fərqlidir. Bir tərəf sıldırım qayalıq, bir tərəf Xankəndiyə, Xocalıya açılan pəncərə kimidir. Bir tərəf isə yaşıl uçurumdur. Arxa qayalıqda oturub telefonla danışan bir kişinin söhbətinə qulaq mehmanı oluram.

“Hə, hə getdim tapdım evi. Darvaza qalıb. Evi söküblər, amma qaraj durur. İndi oturmuşam Cıdır düzündə. Bilirsən harda? Xuramanın özünü atdığı qayanın üstündə oturmuşam”.

Dözməyib dayıya yaxınlaşıram. Təxmin etdiyim kimi şuşalı idi dayı. 70 yaşı var. 28 ildir Şuşanı tək ürəyində yox, həm də yaddaşında gəzdirib. Harda nə var idi, hansı qaraltı kimin evi olub dəqiq bilir. Əlimə düşən fürsəti fövdə verməyib şuşalı dayı ilə həmsöhbət oluram. Məlum olur ki, dayının dayandığı qayanın üstündən Molla Pənah Vaqifin həyat yoldaşı Xuraman özünü ataraq intihar edib.

Cıdır düzünün aşağısında yerləşən dərədə bir zamanlar Qotur su adlı şəfalı bulaq olub. İşğal dövründə ermənilər həmin bulağı qurudub. Cıdır düzünün kənarındakı cığırda bir vaxtlar mövcud olan qırx pilləkəndən də əsər-əlamət qalmayıb. Bu pilləkənlər insanları Daşaltı dərəsinə və Xan mağarasına aparırmış.

Şuşanı möhtəşəm edən yerlərdən biri də Cıdır düzüdü. Xatırlayıram, iki-üç il əvvəl Paşinyanın Cıdır düzündə yallı gedib, içki içməsi hamımızı necə hiddətləndirmişdi. Ermənilərin bu hərəkəti bizim səbr kasamızı daşdıran son damla oldu. Bu gün bu tarixi məkan yenidən öz sahiblərinin addım səslərinə qovuşub.

Axşam saat 9-da Şuşada komendant saatı olduğu üçün gəzintimizi 8-də tamamlamalı olduq. Məlum hərbi rejim səbəbindən çox yeri gəzə bilmədik, təbii ki. Amma qəm etmirəm. Bilirəm ki, Şuşa artıq bizimdir və hələ qarşıda gəzmək üçün çox illərimiz var.

Deyirlər, hər şəhərin ruhu var. Bu ruhu görmək, anlamaq və hiss edə bilmək üçün onu idrak etmək lazımdır. Hələ bu şəhər bir mədəniyyət şəhəridirsə, onun ruhunu hiss edə bilmək üçün Övliya Çələbinin müşahidə və həssaslığına sahib olmaq lazımdır. Əgər belə bir həssaslığınız yoxdursa nə olduğunuz şəhərdən xəbəriniz olar, nə də görməyi arzu etdiyiniz o şəhərin ruhunu hiss edə bilərsiniz. Bu ruhu hiss edə bilmək üçün mədəniyyət təsəvvürünə sahib olmaq lazımdır. Bu təsəvvür yaxşı-pis, gözəl-çirkin, doğru-yanlış hökmlərini meydana gətirir, eyni zamanda da yansıdır. Belə bir təsəvvürünüz varsa şəhərinizin ruhu ilə rabitə yarada bilərsiniz.

Şuşa bizim arzularımızın şəhəri idi və arzumuza çatdıq. Mən Şuşada gün batımının seyrinə dalıram və hardansa xoş bir avaz ucalır:

Şuşada axşamlar yanar ulduzlar

Onlardan gözəldir gəlinlər, qızlar

Oturub yol üstdə yarını gözlər.

Fotolar: Günel Musa

Mənbə: https://edebiyyatqazeti.az/

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti, qalib Ali Baş Komandan kimi İlham Əliyevin qədim Azərbaycan torpağı olan Qarabağı erməni işğalından azad etməsi ölkəmizin çoxəsrlik tarixinin misilsiz və nadir tarixi hadisəsidir.

Bu gün Prezident İlham Əliyevin rəhbərliyi ilə uğurla həyata keçirilməkdə olan Böyük Qayıdış hərəkatının işığında Molla Pənah Vaqifin erməni qəsbkarları tərəfindən dağıdılmış məqbərəsinin əsaslı şəkildə yenidən qurulması ilə xalqımızla birlikdə Azərbaycan ədəbiyyatının, milli mədəniyyətimizin və ictimai fikrimizin də Qarabağa Böyük Qayıdışı hadisəsi baş verir.

Cənab Prezidentimizin çox dəqiq şəkildə bəyan etdiyi kimi, ulu öndər Heydər Əliyev sovet dövründə Qarabağ xanının vəzirinin şərəfinə məqbərə ucaltmaqla fövqəladə qeyri-adi tarixi bir missiyanı həyata keçirmişdir. Hesab edirəm ki, Sovet hakimiyyətinin sərt dövründə ulu öndər Heydər Əliyevin Molla Pənah Vaqifin məqbərəsini Qarabağda ucaltması siyasi-tarixi mahiyyəti etibarilə Azərbaycan Sovet Respublikası rəhbərinin Hüseyn Cavidin nəşinin Sibirdən Azərbaycana gətirməsi kimi təkraredilməz tarixi hadisədir.

Prezident İlham Əliyevin rəhbərliyi ilə Qarabağın işğaldan azad olunması və Molla Pənah Vaqifin məqbərəsinin yenidən Şuşa şəhərində əzəmətlə ucaldılması XXI əsrin əfsanəsidir. Qarabağın 30 ilə yaxın işğalından sonra düşməndən xilas edilməsi ölkəmizin sovet ideologiyasının məngənəsindən qurtarması qədər, hətta xeyli dərəcədə artıq çətin, məsuliyyətli və şərəfli xidmət işidir.

Azərbaycan Respublikasını inkişaf etdirərək möhkəmləndirmək, Qarabağı 30 ilə yaxın  işğalından sonra azad etmək və Molla Pənah Vaqifin məqbərəsini yenidən möhtəşəm şəkildə ucaltmaq XXI əsrdə əfsanələrin həyata keçirilməsinin mümkünlüyünün isbat olunması deməkdir.

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti, Ali Baş Komandan İlham Əliyev XXI əsrdə əfsanələri gerçəkləşdirən qüdrətli dövlət xadimidir.

Sovet hakimiyyəti illərində ulu öndər Heydər Əliyevin çoxmillətli tərkibə malik olan Qarabağın dağlıq hissəsində, Şuşa şəhərində Molla Pənah Vaqifə ucaltdığı əzəmətli məqbərə möhtəşəm azərbaycançılıq abidəsidir.

Prezident İlham Əliyevin müstəqillik dövründə ermənilər tərəfindən vəhşicəsinə dağıdılmış Molla Pənah Vaqifin məqbərəsini böyük memarlıq əsəri kimi Şuşa şəhərində bərpa etməsi işğaldan azad edilmiş Qarabağ torpağının Azərbaycan möhürüdür.

Molla Pənah Vaqifin ölməz sənəti əbədi olduğu kimi, Molla Pənah Vaqifə Şuşada ucaldılmış məqbərə də azərbaycanlıların özlərinin doğma torpaqlarına əbədi  qayıdışının rəmzidir.

Molla Pənah Vaqifin yenidən ucaldılmış məqbərəsi möhtərəm Prezidentimiz İlham Əliyev tərəfindən uğurla həyata keçirməkdə olan Böyük Qayıdışın dönməzliyinin paroludur.

Molla Pənah Vaqifin məqbərəsi Azərbaycan ədəbiyyatı və incəsənətinin əsas beşiyi və mühüm inkişaf mərkəzlərindən olan Qarabağda ucaldılmış ədəbiyyat heykəlidir. Dünyanın heç bir ölkəsində ədəbiyyata və incəsənətə Molla Pənah Vaqifin məqbərəsi səviyyəsində böyük sənət abidəsi ucaldılmamışdır.

Vaqif Poeziya Günləri – Azərbaycan ədəbiyyatı və mədəniyyətinin böyük hesabat və təntənəsidir.

Vaqif Poeziya Günləri – ədəbiyyatın və incəsənətin, Qarabağın daha böyük inkişafa və parlaq gələcəyə çağırışlarının şeir dili ilə ifadə olunmuş direktivləridir. 

Böyük Qayıdış ilinin Vaqif Poeziya Günləri yalnız mühüm ədəbiyyat tədbiri olmayıb, həm də mühüm ictimai-siyasi hadisədir.

Dahi Üzeyir Hacıbəylinin, xan qızı Natəvanın, məşhur xanəndə Bülbülün gülləbaran edilmiş heykəllərinin 30 ildən sonra yenidən Şuşaya, öz əzəli yerlərinə qaytarılması  Azərbaycan xalqının və onun liderinin məğlubedilməzliyinin rəmzidir.

Bu il Cıdır düzündə qalib Ali Baş Komandan İlham Əliyev tərəfindən Novruz tonqalının alovlandırılması milli mənəvi dəyərlərimizin, Azıx mağarasına yol açılması qədim tariximizin, Molla Pənah Vaqifin məqbərəsinə Şuşa şəhərində yeni həyat verilməsi isə zəngin ədəbiyyatımızın və incəsənətimizin xalqımıza Böyük Qayıdışının əfsanəsi yox, gerçək reallığıdır.

Nizami Gəncəvi ilində Şuşa şəhərində Molla Pənah Vaqif Poeziya Günlərinin keçirilməsi ölkəmizdə müdrik sözə, böyük sənətə və qüdrətli sənətkarlara dövlət səviyyəsində göstərilən böyük qayğının növbəti əməli təntənəsidir.

Molla Pənah Vaqif Azərbaycan ədəbiyyatında Məhəmməd Füzulidən sonrakı və Mirzə Fətəli Axundovdan əvvəlki dövrün ən böyük sənət zirvəsidir.

Erkən realizmin banisi olan, yeni realist şeir məktəbi yaradan Molla Pənah Vaqifin heca vəzni üstündə köklənmiş zəngin yaradıcılığı Qarabağın timsalında geniş mənada Azərbaycanın “abu-həyatı”nın poeziyasıdır.

Azərbaycan ədəbiyyatında ümumi şəkildə tərənnüm olunan Vətən və doğma torpaq anlayışlarına Molla Pənah Vaqif xalq həyatı və ölkə coğrafiyası səviyyəsində həyatilik və konkretlik gətirmişdir.

Azərbaycan yaradıcı ziyalılarının Molla Pənah Vaqifin məqbərəsi önündə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin ətrafında birləşməsi ölkəmizdə formalaşmış möhtəşəm birliyin canlı təcəssümüdür.

Vaqif Poeziya Günləri – Qarabağa Böyük Qayıdışın möhtəşəm başlanğıcı, mühüm start nöqtəsidir.

Mənbə: https://edebiyyatqazeti.az/

“Gənc Ədiblər Məktəbi”nin müdavimi, Azərbaycan Yazıçılar Birliyi Gənclər Şurasının və Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin üzvü, Prezident təqaüdçüsü, “İlin gənci” müfakatçısı, Azərbaycanın Mədəniyyət və Ədəbiyyat Portalının Baş redaktoru

Mən həmişə özgüvən duyğumun yetərincə olmamasından əziyyət çəkmişəm.

Elə bilmişəm ki, nə etsəm, nə danışsam, mütləq alternativ variantı vardır. Bu variant isə ancaq və ancaq peşmanlıq gətirir və böyük hərflərlə hər addımda qarşıma “KAŞ” yazır. Amma o, elə deyil. Etdiklərinin, dediklərinin, hətta, gülüşünün və kədərinin də arxa fonunda bir əminlik vardır. Mənə bugün üçün “yanlışlarımla da qürur duyuram, çünki mənimdir” – dedirdəcək bir özgüvəni qazandıran ikinci adamdır.

Hekayələrimin birində onun obrazını yaratmaq istərdim. Bunu bacaracağıma əmin olmaq istəyirəm. O, diqqətini çəkən ədəbi imzanı arayır-axtarır, kitabını tapır, pul verib alır, günlərlə oxuyur, analiz edir, fikirlərini məqalə şəklində mətbuatda çap etdirir, sonra pul verib həmin mətbuat vasitəsini də (jurnal, qəzet, almanax) alır, aparır müəllifin özünə hədiyyə edir. Bəhs etdiyim ədəbiyyat sevdalısı Gülnar Səmadır. Onunla bağlı xatirələrim çoxdur, lap çox.

Müxtəlif zamanların müxtəlif kadrlarında gözlərimin önündə həmişə bir GÜL sözü var. Mən ona elə beləcə də müraciət edirəm: A GÜL!

2016-cı ildə “aybKitab” layihəsində çap olunan üçüncü kitabına da bu adı verdi Gülnar Səma: “GÜL”. O kitabın hər vərəqinin elektron variantını görmüşdüm, çapını necə qəribə bir həvəslə gözləyirdim. Keçirilən təqdimatların heç birində isə iştirak edə bilmədim. Anam demiş, “bəzən nəyisə nəyəsə qurban vermək lazım gəlir”. Yox, mən “Gül”ü heç nəyə qurban vermədim, sadəcə onu zamana sığdıra bilmədim. Aprel ayında çap olunan kitab mənə ad günümdə – iyulun 22-də hədiyyə olundu. Ən gözəl hədiyyəm idi. Birnəfəsə oxudum kitabı. Tanış misralar idi. “Çobanaldadan” şeirini çox sevirəm. O şeiri ilk dəfə “Ədəbiyyat qəzeti”ndə oxuyanda Gülnar Səmaya bir məktub da yazmışdım.

Adətən, əlimə düşən kitabları oxuyub bitirincə şəxsi kitabxanamdakı kitabların yanına (utanaraq deyim ki, karton qutulara) qoyuram. Nə sirrdisə, “GÜL” hələ də şkafın üstündən mənimlə “söhbətləşir”. Arada götürüb vərəqləyirəm, sevdiyim və əzbər bildiyim misraları tapıram, onları bir də oxuyuram, sonra kitabı örtüb yerinə qoyuram, başlayıram zümzümə etməyə. Gülnar deyir ki, “nazıyla oynadım ayrılıqların”. Sonra da özgüvənini belə sərgiləyir: “Ayrılıq mənimçün həyat tərzidi”.

Mənim şeirlərimin əksəriyyətində sevənin iztirabları var. Gülnarın bir şeirinə rast gəldim, orda sevgidən şikayətlənən poetik obrazın cavabı çox orijinal şəkildə verilir:

Nə olsun ki, bacarmıram,
Ürəyimcə sevməyi də…
Sən sevdin, dəyişdin nəyi?!

Gülnarın şeirində folklora müraciət çoxdur. Bu, yenilik deyil. Xalqımızın ədəbiyyata sevgiylə yanaşması, hər addımda bir söz qoşulması sevindirici və qürurvericidir. Və ədəbiyyat tariximizdə xalq örnəklərindən qaynaqlanaraq yaradılan əsərlər də az deyil. Lakin Gülnarın şeirlərində folklor nümunələrindən birbaşa istifadə olunmur. Sanki xalqımızın söz xəzinəsinə işarə olunur. Bu işarələnmə və onun yaratdığı bədii nümunələr fərqlilikdi. İnanıram ki, ədəbiyyatımızın tədqiqatçıları mütləq bu fikrimə diqqət ayıracaqlar. Fikrimi əsaslandırmaq üçün Gülnarın misralarından misal da gətirirəm:

Gündə bir yol bostanına daş ataq,
Qoy həftələr, aylar bizdən danışsın.

lll

Bir sevgi nəğməsi zümzümə etdin,
Düşdü həyatının qu tərəfinə.

lll

Bir qız vardı bizim kənddə,
Reyhan kimi gözü qara.

lll

Türkanə sevgi görər,
Bütün nəlvə-nəsilin.

lll

Nux ulular misdən gümüş yapmadı.

Qəribə bir nüans da var ki, çox adam Gülnarı şair kimi yox, ədəbiyyatşünas kimi tanıyır. Bu, məndə qıcıq oyadır. “Qayıtma”, “Ki”, “Deyilmi?!”, “Bir qız”, “Var” kimi şeirlərin müəllifini tanınamaq, ən azından, ədəbiyyat tariximizin çağdaş səhifəsində öz imzasının varoluşuna çalışan gənclər üçün günahdır. Bu günahı yumağın tək bir yolu var: “GÜL”ü oxumaq!

“Ulduz” jurnalının may nömrəsində isə Gülnar Səma məni əməlli-başlı təəccübləndirməyi bacardı. “Ayrılıq bəhanəsi” adlı şeiri oxuyandan sonra onun bir şair kimi hansı gücə sahib olduğuna və mənim indiyədək bunu dərk etməməyimə, sadəcə, heyrətləndim. O şeirdə Gülnar yazır ki:

Səbəbsiz bəhanələrin
Nəticəsini alqışlamaqdan başqa
Seçimin qalmır.
Yox, əgər hələ bəhanələr qalıbsa,
Onda, bu, ayrılıq olmur.

İstərdim ki, Gülnar Səma haqqında çox yazım. Lap çox… Amma hərdən demək istədiklərin qaçıb ürəyinə sığınır, orda elə kövrəkcəsinə boyun bükürlər ki, tərpətməyə qıymırsan. Nə deyim… Bacarsam, mütləq və mütləq hekayələrimin birində “Gül və onun “GÜL”ü” haqqında yazacağam. Tanrı nəsib etsin!

Gəncə

 Şuşada Vaqif poeziya günlərinin keçirilməsi o qədər böyük hadisədir ki, bundan layiqincə danışmaq üçün ilk növbədə özümüzün şüuraltımız idrak etməlidir. Bu tarixi hadisə ilk növbədə, 1982-ci ilin 14 yanvarında Ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin Şuşada Molla Pənah Vaqif məqbərəsinin açılışının bir növ başqa formada, amma eyni missiya çərçivəsində təkrarlanması nöqteyi-nəzərindən əhəmiyyətlidir. Aradan keçən 39 illik zaman müddəti bizim üçün sınaq məqamı oldu. Bakıdan Şuşaya gətirən uzun yolda yaşadığımız ağrıları, itkilərimizi, fəci və nisgil dolu illəri birər-birər xatırlayarkən qəfil qarşımızda görünən “Zəfər yolu” gözəl, işıqlı bir sabahın rəmzi kimi sanki bütün ağrıların üzərindən sığal çəkdi. Bu duyğunu bizə qazandıran Ali Baş komandan İlham Əliyevə, qəhrəman əsgərlərimizə sonsuz şükranlıq borcumuz var.

Şuşada ilk elmi simpoziumun iştirakçısı olmaq isə insana bir başqa fəxarət duyğusu yaşadır. Görünür, möcüzələrə inanmaq lazımdır.

Molla Pənah Vaqif ədəbiyyat tariximizdə mərhələ yaradan sənətkardır, realist şeirin ilk yaradıcılarındandır, sevgiyə və gözəlliyə, kədərə və əzaba yanaşması ilə fərqli müstəvidə qərarlaşan şairdir. Əlbəttə ki, Vaqif öz dövrünün tanınmış ictimai-siyasi xadimi, diplomatı olub, Qarabağ xanlığında ən mühüm qərarların verilməsində öz ağlı və səriştəsi ilə iştirak edib. Amma hər şeydən əvvəl Vaqif şairdir, bu günə qədər sevilən bir çox misilsiz poetik örnəklərin müəllifidir. Bəs Vaqifin Azərbaycan ədəbiyyatında yeri, rolu hansı xüsusiyyətləri ilə seçilir? Bunu ilk növbədə, dövrün özünün izahını verməklə aydınlaşdırmaq mümkündür. Məlumdur ki, XVII-XVIII əsrlər Azərbaycan mədəniyyətinin inkişaf tarixində intibah, oyanış dövrüdür. Bu dövrü fərqləndirən əsas cəhətlər milli dilin ədəbi yaradıcılıqda hakim mövqe tutması, xalq yaradıcılığının və milli folklor janrlarının tam təşəkkülü ilə əlamətdardır. Bu mənada, dövrünün şairi kimi Vaqifin üslubu özündən əvvəlki klassiklərin üslubundan fərqlənib. Daha rəvan, sadə üslub, hamının başa düşəcəyi, anlayacağı dil, milli bədii təfəkkürün və özünüdərketmənin təzahürünün güclənməsi və s.

Vaqif mərhələsinin özünün əvvəlki və sonrakı ədəbiyyata böyük təsiri oldu, bir növ körpü rolunu oynadı. O, özündən əvvəlki ədəbiyyatı milli zəmində yekunlaşdırdı və sonrakı ədiblərin bir çox maarifçi məsələlər və istiqamətlər yönündə fəaliyyət göstərmələrinə yol açdı. Təsadüfi deyil ki, Vaqifin açdığı işıqdan yola çıxan XIX əsr dühalarının – Mirzə Fətəli Axundzadənin, Mirzə Şəfi Vazehin və Abbasqulu ağa Bakıxanovun milli ədəbiyyatı və dili inkişaf etdirmək yönündə çabaları onların öz sahələrində yeniliklərə imza atmaları ilə nəticələndi. Zənnimcə, biz “Vaqifə qədər” olan bir dövrü tədqiq etmişik, indi qarşıda duran problemlərdən biri Vaqifdən sonrakı mərhələni öyrənmək, onun təsir etdiyi məqamları üzə çıxartmaq olmalıdır.

Vaqif yeni tipli ədəbiyyatın yaradıcısıdır. Onun şeirlərində təbiət öz zənginliyi və çoxçalarlılığı, insan öz mühiti və məişəti, xasiyyət və rəftarı, gözəllik və incəliyi ilə tərənnüm obyektidir. Professor Rüstəm Kamalın bu dövrlə bağlı maraqlı qənaəti var: “XVIII əsr Azərbaycan mədəniyyətini əslində “göz mədəniyyəti” adlandırmaq olar. Şuşanın tikilməsi də, Vaqifin poeziyası da “göz mədəniyyəti”nin təzahürüdür”. Burada “görmə” məqamı üzərində dayanmağa ehtiyac var. Daha çox içə, daxilə yönəlmək mənasında. Yəni bu qüdrətli şair gerçəklərin yalnız zahiri tərəflərinin təsvirinə yönəlməmiş, acı və sərt həqiqətlərin görünən tərəfləri, zahiri əlamətləri ilə yanaşı, daxili mahiyyətini də mənalandırmış, bəzən isə hətta ziddiyyətləri ilə birlikdə əks etdirmiş, batinin dərkini verməyə nail olmuşdur. Şairin “Bayram oldu”, “Görmədim” müxəmməsi və s. kimi şeirləri buna nümunə ola bilər.

Molla Pənah Vaqifin ilk tədqiqi Firudin bəy Köçərlinin, Salman Mümtazın adı ilə bağlıdır. Sonrakı illərdə Həmid Araslı, Araz Dadaşzadə, Əziz Mirəhmədov, Yaşar Qarayev ilə sahə böyüyüb. Hər birinin də dövrə və Vaqif yaradıcılığına fərqli yanaşması olub. Həmid Araslı onu realist şair, Araz Dadaşzadə realist ədəbi metoda yiyələnmiş ilk sənətkar, Əziz Mirəhmədov təsviri realizm üslubunun nümayəndəsi, Yaşar Qarayev realizmin hazırlıq mərhələsini yaradan ədib kimi xarakterizə edib. Bütün bu tədqiqatlar sovet dövründə gerçəkləşən işlərdir. Vaqifin müstəqillik illərində ədəbi prosesə yeriməsi akademik Nizami Cəfərovun adı ilə bağlıdır. Nizami Cəfərov 1988-ci ilin sonlarında “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzetində çap etdirdiyi “Azərbaycan intibahı: problemlər, mülahizələr” məqaləsində, daha sonra isə 1991-ci ildə işıq üzü görən “Füzulidən Vaqifə qədər” kitabında mifoloji yaddaş, folklor potensialı ilə Yeni dövr kontekstinə daxil olan XVIII əsri və Vaqif yaradıcılığını milli oyanış, intibah mədəniyyətinin zəmini kimi təqdim etdi. Bu fikir həmin dövr ədəbiyyatşünaslığında geniş polemikalara rəvac verdi, müxtəlif ədəbi instansiyalarda, o cümlədən Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunda müzakirəsi təşkil olundu. Ölkənin demək olar ki, bütün ciddi alimləri bu tezislə bağlı fikir və mülahizələrini bölüşdülər. “Müstəqillik dövrünün ədəbi tənqidi” adlı tədqiqatım üzərində çalışarkən bu tezis ətrafında necə geniş müzakirələr aparıldığının şahidi olmuşdum. Bu müzakirələr sonucunda həm XVIII əsrə və onun yaradıcı şəxsiyyətlərinə, o cümlədən Vaqif irsinə münasibətdə çoxsaylı yanaşmalar meydana qoyuldu.

Vaqif irsinə son yanaşma kimi bu yaxınlarda çap olunan İsa Həbibbəylinin “Molla Pənah olan Vaqif” monoqrafiyasının adını çəkə bilərik ki, bu kitabda İsa müəllim Vaqifi erkən realizm ədəbi cərəyanının banisi kimi təqdim edir. Və nəinki XVIII əsr, ona qədər davam tapmış bütün ədəbi mərhələlər, klassik ədəbiyyat “Vaqif ədəbi mərhələsi”nə nəzərən tədqiq və şərh olunur.

Təbii ki, Vaqif elə bir parlaq ədəbi istedada malik sənətkardır ki, özü ilə bağlı ədəbiyyatşünaslıqda fərqli və modern sənət prinsipləri kontekstində araşdırmalara imkan verəcəkdir. Bu sırada, “Ədəbiyyat qəzeti”ndə çap olunan son dörd yazını da qeyd etmək istərdim: Cavanşir Yusiflinin “Formanın müqəddəs sirri” silsiləsindən Vaqif haqqında yazdığı II məqaləni, Azər Turanın “Poeziyada “Görmədim” müxəmməsi ilə başlayan estetik qürub, yaxud Vaqif ömrünün və türbəsinin faciəli aqibəti”, Tahirə Məmmədin “Şuşa ədəbi məclisləri: funksiya və missiyası” və Səadət Şıxıyevanın “Nisgilli könüllərin tərcümanı Şuşa Qarabağ şairlərinin şeirləri əsasında” məqalələrini. Bu kitab və məqalələri niyə xatırlatdım? “Ədəbi müstəvidə Qarabağın dünəni və bugünü” mövzusunu müzakirə ediriksə gələcək tədqiqatçılara geniş müstəvilərə adlamağa impuls verən mətnlərlə bələdçilik etməliyik.

Məlumdur ki, Molla Pənah Vaqif ilk şeirlərini müəllimliklə məşğul olduğu illərdə yazmış, pedaqoji fəaliyyətinin Şuşa mərhələsində bədii yaradıcılıqla daha intensiv şəkildə məşğul olmuşdur. Lakin Molla Pənah Vaqif ömrünün son günlərini çox bədbin yaşamış, bu kədəri özünün “Görmədim” müxəmməsi ilə hərtərəfli ifadə etmişdir. Həyatının faciə ilə bitən sonluğu da şairimizin qoca vaxtında yazdığı şeirlərdə əsk olunmuş estetik qüruba adekvat olaraq yekunlaşmışdır. Cavanşir Yusiflinin yazdığı kimi, “gözəlliyi hiss etdiyinə, bildiyinə görə faciələrə tuş gəlmişdi”, cəzalanmışdı sanki. Ancaq bu gün sevinirik ki, böyük şairimizin ruhu şaddır. Otuz ilə yaxın işğal dönəmindən sonra o, öz azadlığına, ruhsal bütövlüyünə qovuşub. Vaqifin türbəsi hər zaman Şuşada ziyarətgah olub. Allaha şükürlər olsun ki, hər şey əzəli və əbədi gerçəkliyinə qayıdır. Şairin bizə heç zaman yadlaşmayan məqbərəsi artıq indinin və sabahkı nəslin daim ziyarət edəcəyi müqəddəs mehraba, qutsal məkana çevrilməkdədir.

Mənbə: https://edebiyyatqazeti.az/

Heydər Əliyev Fondundan zəng gəldi ki, adınız Şuşada keçiriləcək “Vaqif Poeziya Günləri”nə gedəcək heyətin tərkibinə daxil edilib.

Həmin anda, Şuşa azad edilməmişdən bir neçə gün öncə Fesbuk səhifəmdə paylaşdığım “Alo… Alo… Şuşaya cavab ver!” mətnli qısa, ancaq qürur və həyəcan dolu statusumu xatırladım. Və eyni həyəcanla da: “Bu cür mübarək dəvətin qarşısında, lütfən, “narahat edirik” ifadəsini işlətməyin. Məni o tərkibdə gördüyünüz üçün başda Fondun sədri Mehriban xanım olmaqla hər birinizə dərin təşəkkürümü bildirirəm. Minnətdaram. Bu mənim ən böyük arzularımdan biri idi. Əlbəttə, gedəcəyəm!” – deyə cavab verdim.

Və o gün gəldi!..

Azərbaycan Dövlət Filormoniyasının qarşısında qələbəlik idi. Adamlar fərqli, amma gözlərdən oxunan baxışlar eyni idi. Hərənin gözündən öz Şuşası boylanırdı. Heydər Əliyev Fondunun əməkdaşları protokol qaydalarını diqqətlə izləyir, bizi səfərlə bağlı təlimatlandırır, maşın karvanının sürücülərinə gərəkli tapşırıqlar verirdilər.  Hamı yüksək komfortlu və səfərlə bağlı hər cür ləvazimatla təchiz edilmiş avtobuslara əyləşəndən sonra karvanımız Şuşa deyib yola düşdü.

Mən 7 nömrəli avtobusda tanınmış ədəbiyyat adamları Elnarə Akimova, Aygün Bağırlı, Azər Turan, Mustafa Çəmənli, Zakir Fəxri, Etimad Başkeçid, Vaqif Aslan, Tehran Əlişanoğlu, Vaqif Yusifli, Ələmdar Cabbarlı, Sayman Aruz, Əyyub Əbdüləzimovun da daxil olduğu  ekipin tərkibində idim. Maraqlıdır ki, bu adamların bir-birləri ilə danışıb bölüşəcəkləri çox şeylər olduğu halda  avtobusda sükut hökm sürürdü. Ön sırada əyləşdiyimdən hərdənbir  əslən Şuşadan olan, Şuşa işğaldan azad ediləndən sonra bir dəfə ora səfər etmiş araşdırmaçı-yazar, ekipimizin rəhbəri Əyyub müəllimə bəzi suallar verir, bilmədiyim bəzi şeyləri öyrənirdim. Bir neçə saatdan sonra elə bu minval və mənzərə ilə İmişlidə bir restoranda günorta yeməyinə əyləşib, yenidən yola düzəldik. Füzuli rayonunun ərazisinə keçəndən az sonra maşın karvanımız “Zəfər Yolu”na daxil oldu. Bir neçə ay öncə “Xalq Qəzeti”ndə çap olunmuş “Şuşaya zəfər yolu ilə gedəcəyik” başlıqlı məqaləmi, orda qələmə aldığım arzu və istəklərimi xatırladım. Hamının gözləri avtobusun pəncərələrindən yola dikilmişdi. Şüşə kimi hamar asfalt yolla maşın karvanı sürətlə irəli şütüyürdü. Biraz keçəndən sonra gördüyümüz ürək dağlayan mənzərələri cənab prezidentimizin işğaldan azad edilmiş rayonlarımıza səfərləri zamanı televiziyadan izləmiş olsaq da bunları əyani görmək ayrı bir ağrı yaşadırdı bizə. Füzuli rayon mərkəzi, rayonun yol boyunca gördüyümüz kəndləri mərə kafirlər tərəfindən yerlə yeksan edilmiş, dağıdılmış evlərin yalın divarları arasında bitən ağaclar evlərin boyunu aşmışdı. Sakinləri didərgin düşmüş evlərə qaravul çəkirmiş kimi dayanan məyus ağaclar bizi görcək yarpaqlarını yelləyir, gəlişimizi duyduqlarını bildirdirdilər.

İlk dəfə getdiyimiz üçün heç kimin yola bələdçiliyi yox idi. Vaxtilə, işğaldan öncə dəfələrlə Şuşada olmuş qarabağlı dostlar Zakir Fəxri, Mustafa Çəmənli də “bu vaxtilə bizim getdiyimiz yol deyil” deyə bizə bələdçilik etməyə çətinlik çəkirdilər. Doğrudan da bu yol – Zəfər Yolu hər mənada başqa yol idi. Bizə bu yolu yaradan Uca Tanrıya şükranlığımızla bərabər, bu yolu yol eyləyən qəhrəman şəhidlərimizin ruhlarına dualar oxuyur, qazilərimizə sağlıq diləyir, ali baş komandanımıza minnətdarlığımızı bildiririk.

Və bir müddətdən sonra ömrümdə bircə dəfə belə görməsəm də, milyon dəfə başına döndüyüm, heyranı olduğum, adı gəlincə dodaqlarımız çatlayan, məmləkətimin başının tacı, millətimin ürək döyüntüsü Şuşa görünür. “Görünən dağa bələdçi gərək deyil”, görünən Şuşaya isə heç gərək deyil. Bax, o kənd Daşaltı olmalıdı. Başına daş düşmüşlərin xəyanəti ucundan necə igidlərimiz şəhid düşdülər bu adlı uğursuz əməliyyatda. Hər şeydən öncə onları xatırlamaq, ruhlarının şad olması üçün dualar etmək borcumuzu verək. Ruhlarından izin alıb, adlayaq Şuşamıza.

Budurmu Şuşa dediyin?! Budurmu illərlə adı gələndə dilimizi ağzımızda yandıran qala?! Budurmu səcdəsinə baş qoymaq istədiyimiz, indiyəcən əlimiz çatmayan, ünümüz yetməyən səcdəgah!? Şükür Sənə Xudaya!

İzin verin, müqəddəs şəhid ruhları!

                        Bu qala Sizin qala!

İzin verin, cəngavər qazilərimiz!

                        Bu qala Sizin qala!

İzin ver, cənab ali baş komandan!

                        Bu qala Sənin qalan!

…Hərbçilərimizin işarəsi ilə avtobuslar sürətlə irəliləyib şəhərə daxil olur. Ruhumuzun dolayları ilə gəlib Qarabağ otelinin qarşısında dayanırıq. Heydər Əliev Fondunun gənc əməkdaşları, otelin gülərüz personalı bizi mehribanlıqla qarşılayırlar. Odalarımızı müəyyən edib, tanıtım yaxalıqlarını təqdim edirlər. Sonra bərəkətli süfrəyə dəvət edirlər. Qarabağ oteli mənim üçün dünyanın ən yüksək ulduzlu otellərindən rahat, huzurlu, komfortlu və güvənli görünür. Odaların açarları paylanılsa da, demək olar heç kim odanı açarlamır, gec-gündüz hamının odası bir-birinə açıqdır. Etibar, inam, güvən, sayqı, sevgi ilə süslənib hər yan…

Zakir Fəxri, Etimad Başkeçid, Sayman Aruz və mən ayrı-ayrı otaqları olan bir odaya yerləşirik. Mətbəxdə münasib bir süfrə qurub duyğularımızı, fikirlərimizi bölüşürük. Hər kəs və hamı kimi biz də bu işi tez yekunlaşdırıb şəhəri gəzməyə, daha doğrusu küçələri, dalanları, tinləri gözümüzə təpməyə gedirik…

Bu cür anları tək yaşamağı xoşladığımdan təkliflərinə görə dostlara təşəkkür edib onlardan ayrılıram. Və mənim şuşualı anlarım, dəqiqələrim, saatlarım, günlərim başlayır. Şuşanın dağlarına baxıb bir zaman yazdığımı “Yurddaşlara” adlı şeirimi zümzümə edirəm öz-özümə…

Ürəyimə damanlar düz çıxdı,- deyirəm. Bizim də üstümüzə gün doğdu.

Şuşanın hər qarışı ilə dil tapmağa, onlarla həmsöhbət olmağa, oxuduğum Qarabağnamələrdəki məqamları bir-bir ağlımın və ruhumun süzgəcindən keçirməyə çalışıram. Şəhərdə tam sakitlikdi. Qarşıma çıxan hərbçilərimizin birindən Saatlı məhəlləsinin yerini soruşuram. Molla Pənah Vaqifin yurdunu, məhəlləsini. Yönləndirir məni…

Sonra Şuşanın dahilərini bir-bir xəyalımda canlandırıram. Bir vaxt onların bu küçələrdə necə dolaşdıqlarını şəkilləndirmək istəyirəm gözlərimdə, səslərini axtarıram Şuşanın səmasında. Bunun mümkünsüz olduğunu duyub, hər gələn nəsil bura öz töhfəsini verməlidir, tarix isə şərəf kitabı olaraq yazıla-yazıla getməlidir,- deyə düşünürəm. Gecə yarıdan keçəndən sonra otel odasına qayıdıb, eyvandan Şuşanın mübarək gecəsini seyr edirəm! Bir Şuşa gecəsinin fotosunu çəkib; “Şuşada axşamlar yanar ulduzlar” mesajı ilə səhifəmdə paylaşıram. Yuxum gəlmir. Statusu görən uzaq-yaxın dostlar, əqrabalar telefon açırlar. Onların səslərini duydururam Şuşanın göylərinə: şəhid anası Ceyran xanım, şəhid bacısı Səltənət xanım, ustadım şair Əşrəf Veysəlli, mənə indiyəcən ən çox Şuşa nağılı danışmış şair Ofelya Babayeva, şair dostlarım Elçin İsgəndərzadə, İlham Çərgəzoğlu, “Azərbaycan bayrağı” şeiri ilə bizləri əfsunlamış şair Ramiz Qusarçaylı minnətdarlıq edirlər onları Şuşa ilə calaşdırdığıma görə. Gecə keçir. Sabah möhtəşəm bir etkinlik – “Vaqif Poeziya günü”ün açılış mərasimi gözləyir bizi…

Vaqifin yenidən qurulmuş, olduğu kimi bərpa edilmiş möhtəşəm məqbərəsi önündə tədbirə hər cür hazırlıq görülüb. Əvvəlcədən müəyyən olunmuş yerlərimizi alandan sonra meydana Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyev və Heydər Əliyev Fondunun prezidenti xanım Mehriban Əliyeva daxil olurlar. Onları ayaq üstə sürəkli alqışlarla qarşılayırıq. Cənab prezidentin Molla Pənah Vaqifin ədəbiyyatımıza və xalqa xidmətləri, eyni zamanda Ulu Öndər Heydər Əliyev tərəfindən bu məqbərənin qurulması ilə bağlı tarixi çıxışı hər kəsi duyğulandırır, AYB sədri, Xalq yazıçısı Anarın, Xalq yazıçısı Elçinin, Xalq şairi Nəriman Həsənzadənin bu günü bizi yaşatdıqlarına görə şəhidlərimizin ruhuna, qazilərimizə, Ali Baş Komandan İlham Əliyevə minnətdarlıqla dolu nitqləri hər kəsin ürəyincə olur.

Sonra həm cənab prezident İlham Əliyev, həm də Heydər Əliyev Fondunun prezidenti xanım Mehriban Əliyeva tədbir iştirakçıları ilə səmimi söhbət edirlər. Ədəbiyyatımızın tarixi, taleyi ilə bağlı maraqlı söhbətlər edirik. Cənab Prezident də, Mehriban xanım da müraciət edən hər kəsi dinləyir, onların suallarını və təkliflərini dinləyib münasibət bildirirlər.

Nahardan sonra hamı Cıdır Düzünü seyr etməyə dəvət edilir. Hiss olunur ki, hər kəs oradan Xankəndinə baxmaq istəyir. Ürəyimizdən nələr keçdiyini isə Azərbaycan oxucusuna deməyə ehtiyac yoxdur. O gün də gəlir deyə düşünürük hamımız. Cıdır Düzündən geri dönərkən elə avtobusdaca gənc istedadlı şair və jurnalist Şahanə Müşfiq məni haqlayır, telefonunun diktafonunu açıb: “Şuşaya səfərlə bağlı təəssüratınızı qəzetimizin oxucuları ilə bölüşərdiniz”, – deyir. Cavabında ilk sözüm bu olur: “Şuşayla bağlı təəssürat olmur, Heyrət olur! Mən heyrət içindəyəm”

Növbəti gecəni də Şuşada yaşamaq nəsibimizdir. Sabahısı gün bu möhtəşəm və tarixi Poeziya günündə çıxış etmək üçün mənə də söz verilir. “Zəfər Marşı” şeirimi oxuyuram və ordumuzu yeni zəfərlərə səsləyib, Zəfər yolu ilə paytaxta dönürük.

Zəfər həmişə səninlə olsun Azərbaycan! Ruhun şad olsun, Vaqif babamız! Biz səninik gözəl Şuşa, mərd Şuşa, ilahi Şuşa!

Mənbə: https://edebiyyatqazeti.az/

Biz bu dəfə Vaqif Poeziya Günlərində Şuşanı mənfur işğalçıdan azad eləyən, qəhrəman Azərbaycan ordusuna başçılıq edən qalib Ali Baş Komandanın özü ilə bir yerdəyik. Birinci vitse-prezident Mehriban Əliyeva ilə bir yerdəyik. Şuşada!

“Gözəl Şuşa! Sən azadsan!..” – bu tarixi sözləri ilə ilk dəfə deyən də qalib Ali Baş Komandanın özüydü.

Mən Şuşada kimi gördüm,

qürurlu gördüm,

“Can!” da dedim dilimdə bir

Tanrı duası.

Üzeyiri, Natəvanı,

Bülbülü gördüm,

sinəsində namərdlərin

güllə yarası…

Artıq heykəllərin hamısı öz yerindəydi.

Şuşa şəhəri, 29-31 avqust, Vaqif Poeziya Günləri  artıq təqvimin yeni səhifələrilə əvəz olundu, yaddaşlara köçdü; şeirimiz, sözümüz, ədəbiyyatımız dünya hər salnaməsində analoqu olmayan 44 günlük istiqlal döyüşlərinin tarixi anlarını yaşadı, vətəndaşlıq vəzifəsini bir daha nümayiş etdirdi.

Şuşa dağlar, meşələr bulaqlar qoynunda taleyi, tarixi olan qədim və müasir şəhərimizdi.

Millətin mənəvi sərvəti, torpağın zənginliyidi.

Mən taleyimə, həyatın özünə minnətdaram ki, yaşayıb bu tarixi günlərin iştirakçısı oldum.

Şuşaya gedən bu dağ yolu, bu Zəfər yolu yaşamağa, qurub-yaratmağa çağıran bir səsdi.

Unudulmaz ulu öndərin 1982-ci il yanvarın 14-də, o qarlı gündə indiki Vaqif abidəsi önündə şairlərə, incəsənət xadimlərinə hörmətlə, ehtiramla bir-bir söz verməsi, onların həyəcanlı, vətənpərvər çıxışları indiki kimi yadımdadı. Bizə elə gəlirdi ki, göydən qar yox, çiçək yağır, çünki əhval-ruhiyyə yüksək idi. Qarabağda qar yağırdı – Qarabağda Ağ gecəydi.

Unudulmaz ulu öndər belə tədbirlərlə millətin özünü də özünə tanıdır, tarixdə yeri olan, misilsiz yaradıcılıq ənənələrilə fərqlənən bir xalq olduğunu, bu danılmaz həqiqəti dünya xalqlarına da elan edirdi.

Möhtərəm Prezidentimiz, cənab Ali Baş Komandan İlham Əliyev Vaqif Poeziya Günlərinin açılışındakı tarixi çıxışında xatırladı ki, o vaxt ulu öndərin 59 yaşı var idi.

Məlum oldu ki, mənfur düşmənlərimizin uçurub-dağıtdıqları Vaqif abidəsini yenidən eyni şəkildə bərpa etdirən Cənab Ali Baş Komandanın da yaşı 59-dur! Abidənin önündə, Prezident atası Heydər Əliyevin dayandığı yerdə (mənə elə gəlirdi) dayanıb, poeziya iştirakçılarına müraciət edirdi. O vaxtlar cənab Ali Baş Komandanın 20-21 yaşı olardı. Mərhum anası, görkəmli alim-oftalmoloq Zərifə xanım da oradaydı.

O vaxt ağlımıza da gəlməzdi ki, gözümüzün qabağında böyüyən bu istedadlı, vətənpərvər gənc 44 günlük istiqlal döyüşlərinə, atasının, millətin arzularını yerinə yetirməyə hazırlaşırmış! İşğal edilmiş torpaqlarımızın ağır taleyi, yüz minlərlə qaçqının, köçkünün dözülməz mənəvi sıxıntıları onun yuxusuz keçirdiyi gecələrdə səbrlə, təmkinlə, siyasi dünyagörüşlə ölçülüb-biçilirmiş!

Uzun illər nə Beynəlxalq Millətlər Təşkilatının işğal edilmiş torpaqlarımızın qeydsiz-şərtsiz azad olunması barədə qərarlarından, nə də ATƏT-in Minsk qrupu deyilən hiyləgər dəstəsinin gəliş-gedişindən yaramıza bir məlhəm olmadı.

Cənab Ali Baş Komandan İlham Əliyev öz xalqına arxalandı, fəxrlə “Bir millət, iki dövlət!”  deyə qürurlandığımız etibarlı türk qardaşlarımızla məsləhətləşdi. Türkiyə Respublikasının Prezidenti, dostu və qardaşı Cənab Rəcəb Tayyub Ərdoğan da ulu öndərin fikirlərini təsdiq etdi: “Türkiyə və Azərbaycan keçmişi bir, gələcəyi bir, dili bir, dini bir iki qardaş dövlətdir” – dedi.

Biz yaradıcı ziyalılar bu unudulmaz günlərin canlı şahidləriyik.

Vaqif Poeziya Günləri bizim tərcümeyi-halımıza qızıl xətlərlə yazıldı.

Artıq Şuşa şəhəri Azərbaycanın Mədəniyyət paytaxtıdır.

Xarıbülbül festivalı,

bir möcüzəydi,

yerlər-göylər ovsunlanıb

dedim, Şuşada.

Burda torpaq – hamiləydi,

yollar təzəydi,

Paytaxt Şuşa doğulurdu,

qədim Şuşada.

Burada ən müasir üslubda tikilən mehmanxanalar, mədəniyyət ocaqları, məscidlər, xalçaçılıq evi, inzibati mərkəzlər, Şuşanın bugünüdür, daha parlaq sabahıdır.

Şuşadan – xalqımı, onun şərəfini qoruyan qəhrəman ordumuzu salamlamaq istəyirəm, şəhid oğullarımız qarşısında baş əyirəm, qazilərimizə cansağlığı, gümrahlıq diləyirəm!

Deyiləsi, yazılası sözümüz, əlbəttə, çoxdur.

Sizə, Cənab Ali Baş Komandan, Sizə, əziz Mehriban xanım, vətənimizin sabahı naminə cansağlığı, səadət arzulayıram.

Yaşayın! Yaşamağa haqqınız var!

“Qarabağ – Azərbaycandır!”

Qarabağnaməm – İlhamdı!

Şuşa-Bakı,

1 sentyabr, 2021

06Mənbə: https://edebiyyatqazeti.az/

Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü, Azərbaycan Respublikası Prezidenti Təqaüd Fondunun təqaüdçüsü, “Kredo” qəzetinin Baş redaktoru 

( Ustad şair İsmayıl İmanzadəyə məktub) Əziz dostum İsmayıl İmanzadə… oxudum ki, kitablarını axtarırsan… çox yaxşı…öz arxivində bir neçə nüsxənin olmaı vacibdir… Doğrusu sənin kitabların , əlbəttə , məndə vardı… axırıncı ikisini redaksiyada özün müəllif qeydinlə bvermişdin… Birincini isə Sənin adaşın olan qardaşım hələ çox əvvəllər tapıb gətirmişdi… Onun müəllimi olmuşdum… tapşırıq vermişdim ki, hər kəs özünün böyük adaşı haqda yazsın… Təsəvvür et ki, o , 40 il bundan əvvəl sənin böyüklüyünü uşaq məntiqi ilə necə sübut edirdi… Sonra mən mətbuata keçdim… Səninlə görüşlərim müntəzəm xarakter aldı… apardığın dərnəyə dəvət edirdin ki, müəlliflərin yaradıcılığını təhlil edim… Ümid ədəbi dərnəyində oxunan şeirlərin səviyyəsi məni qane etməyəndə öz şeirlərini oxumağını heç unutmuram… Bununla sanki demək istəyirdin ki, bilirsən kim nə yazır və necə yazır… Bir sözlə, Sən bir şair kimi zaman zaman insanların qəlbində bitirdin… indi böyük ruh aləminin köklu Çinarısan… çox əzəmətli Çinarı… Xətrinə dəyməsin, bəzən mənə elə gəlib ki, sən dahi axtarıb yanında durmaq , şəkil çəkdirmək xəstəliyinə düçar olmağa doğru gedirsən… ancaq buna sənin səmimiyyətin imkan vermədi… Sən bizim İsmayıl olaraq qaldın… Dahi xalqdır… səni tanıyan , sevən, səndən yaxınlığa , ünsiyyətə görə qonaqlıq ummayan insanlardır… Bu gün Sənin şair taleyin yurd həsrəti ilə ömür pillələri qalxır…Sənin, yəni ədəbi ictimai rəydə kifayət qədər yeri olan bir şair İsmayıl İmanzadə kimi cəmiyyətin ruhən diri qalması naminə mübarizən, yazıb yaratmağın bir ordunun görə bildiyindən az dəyərli deyil…Qalır ki, rəsmi təsdiq … bunun özünün də maraqlı tərəfləri var… İnsanlar haqqı olub rəsmən təqdir olunmayanların xatirəsini daha əziz tuturlar… Bir də ki, hələ cavansan… yaşa görək… …az qala unutdum sənin kitab axtarmağını… kitablar çoxdan səni sevən, tanıyan insanların ruhuna hopub, yaddaşına köçüb… çox vacib olsa faksimile edərik… orijinalın özündən fərqlənməyən… P.S. yəqin bilirdin ki, bizim ailənin , yəni mənim kitabxanam rayonda ən böyük , ən zəngin kitabxana idi .. rayon üzrə şəxsi kitabxanaların hesabatında da bu göstərici vardı… rəhmətlik Bahadır Mehdiyev, bizim Tariyel Abbaslı, rayonun digər nüfuzlu komissiya üzvləri xüsusi rəy yazmışdı …həmin rəyi mən rayon qəzetində çap etdirmək istəyirdim…təəssüf o vaxt… nə isə… həmin rəydə qiymətli kitablar, dəyərli ədəbi elmi nümunələr sadalanırdı… ayrıca qeyd olunurdu, Sərdar Əsədin, Sabir Əhmədovun, Sabir Süleymanovun və sənin , yəni İsmayıl İmanzadənin adları….o vaxt bu əsas şərtlərdən biri idi…Çəbrayıldan olan elm və sənət adamları şəxsi kitabxanalarda necə təmsil olunur… Bir sözlə , həmin kitabxana üç hissəyə bölündü. . Bir hissəsi Xələflidəki ümümi evimizdə, bir hissəsi Cəbrayıl şəhərindəki evimdə, bir hissəsi də Mərcanlıda dostum Ələsgərgilin evində qaldı… bizi m əmlakımız da elə yəqin sənin vaqonunla qonşu olaraq qənimət kimi aparılıb… Tarixən qəsbkarlar qəsb elədikləri əraziləri talan etməkləri ilə fəxr ediblər…ancaq unudurlar yaddaşı talan etmək olmaz… Əzizim İsmayıl İmanzadə … sən artıq xalqın tarixi mənəvi yaddaşında yaşarı haqq almısan… üzü gələcəyə yaxşı yol…hələ görüşlərimiz ,yəqin ki, yenə olar… sevgi və səmimiyyətimizi qorusaq , qoruya bilsək , əbədiyhətdə də … Səninlə dostluq mənim üçün fərəhdir… Asif Ata fərəhi yaşamağın özülü kimi şərh edirdi… …Qəlbin fərəhsiz olmasın… Oxuculardan və əziz dostum, səndən bəndənizi bağışlamaq dilərdim… mətni birbaşa, redaktəsiz yaddaşa verdim… Əli Rza Xələfli… 05 . 09. 2020. LökBatan…8.35.

Rəşad Məcidin “Roman” adlı kitabında çap etdirdiyi şeirlərin bir-biri ilə bağlılığı və ilk baxışdan nəzərə çarpmayan süjetə malik olmağı əsərin poema kimi təqdim olunmağına əsas verir. Həmin poema haqqında akademik İsa Həbibbəylinin “Bütün yönləri ilə yaradıcı” kitabında hərtərəfli söz açılmışdır. Kitabda qeyd edilir ki, “Poetik şəkildə ifadə olunan daxili monoloqlar əsasında yazılmasına baxmayaraq, “Roman”da süjetin bütün inkişaf mərhələlərini müəyyən etmək mümkündür. Fikrimizcə, “Tapdım” şeiri, ilk növbədə, “Roman”da proloq funksiyasını yerinə yetirir”.

 Əslində bu tapılan ilişib bir küncdə qalan sirli fikirlərin açarıdır. Poemanın əvvəlində “Bildim, bahar gəlib yenə payızda” detalı təsadüfi verilməyib, çünki əsərin sonlarına yaxın bahar-payız məsələsinə yenidən qayıdılır. Ürək sahibinin beş ildir xəbər almadığı, itmiş ürəyinin yerinin tapılmağı maraqlı başlanğıcdan xəbər verir. “Bu yaş adlı tərəzidə Ürəyimdən qoca gəldim” etirafıyla şair zaman keçdikcə hisslərinin hansı hisslərə qapıldığını təqdim edir. Əlli altı adda şeir əsasında yazılan poemada “Ən doğma insan” şeirinin ilk sətirləri olan “Sən stol deyilsən, stul deyilsən, Tramvay deyilsən, metro deyilsən” misraları əsərin sonluğunda “İşığa, günəşə ümid yox. Yenə oldum daşın, divarın, stolun, stulun tayı” fikirləri ilə yekunlaşır. “Qisas” şeirində “Adamı göyə qaldırıb, Sonra ki, yerə vururlar. Elə bil sıfır artırıb Sonra sıfıra vururlar” fikirləri ilə müəllif naçar aşiqin ümidsizliyinin ən dolğun poetik şəklini çəkir.

 “Son” şeirində iztirabların dərin həyəcanı hiss olunur. “Göydən on üç şeir düşdü, Səhv saldım, dedim, almadı” misraları təsdiqləyir ki, bura qədər “Roman”ın 13 şeiri yazılıb, adətən, göydən 3 alma düşdü deyirik, bu dəfə 10 şeir düşüb. “Amma “Yaxşı ki bu son olmadı” şeiri ilə hadisələr nikbin məcraya düşür, yeni nəfəs qazanır. “Bu həftə”, “Mənim bəsimdir”, “Qurban vermə gəl”, “Öldürmək istədiyin hissin nəğməsi” şeirlərindən hər biri münasibətlərin inkişaf etməkdə olduğunu göstərir. “Mən nəyəm səninçün” soruşursansa, Deməli, hələ də uşaqsan, uşaq” misraları bir çox tərəddüdlərin çırpındığını ortaya qoyur.

“Roman”da bir neçə dəfə haşiyə xarakterli şeirlər də yer alıb. Müəllif etiraf edir ki, çoxdan unutduğu hisslər gizli-gizli boy göstərir. Poemanın tipi haqqında akademik İsa Həbibbəyli belə qənaətə gəlir: “Rəşad Məcidin “Roman”ı ədəbiyyatımızda lirik şeirlərin aparıcılığı, ağırlığı əsasında yazılmış ilk liro-epik poemadır…” Əsərdəki “Neyləsən də getməyəcək Əlindəki öpüş yeri”, “Mən sənə neylədim axı, Mən sənin əlindən öpdüm”, “Məni ən gözəl oyunlar, Əyləncələr yordu döndüm” misraları sübut edir ki, lirik təqdimatda verilən bu şeirlər real yaşantıların bədii ifadəsidir. Hisslərinə sahib çıxmağı bacaran aşiq etiraf edir ki; “Qisməti yazanı karıxdıraram”, “Qəzavü-qədərə kələk gələrəm”, “özümü çarmıxa çəkərəm, ancaq Qorxduğun taleyi qıymaram sənə”.

Poemada qoşma, gəraylı, beşlik, altılıq, yeddilik şeir formaları ilə yanaşı, sərbəst şeirlərdən də istifadə edilmişdir. Gəraylıya nümunə olaraq “Səni yoldan saxlamaram – Soldusa get, sağdısa get” misraları olan şeiri misal çəkə bilərik. Sərbəstdə isə belə yazır: “Gicgahım ölür dəmir bir “oyuncağın” soyuq lüləsindən ötrü, Bu yandan da sən gəlmirsən”. Bu şeirlər vasitəsilə baş verən hadisələrdən xəbərdar oluruq. Sevgiliyə bildirilir ki, səndən ötrü ölən, hüzuruna qul kimi gələn adam dünən saat 17-də öldü. Bununla hadisələrin inkişafı zirvəyə doğru irəliləyir. Şair birdən-birə əvvəldə xatırlatdığımız bahar-payız simmetriyası yaradan fəslə dönür. “Payızın ortası yazın gəlməyi – Bu bahar havası sənə görədir” – söyləyir. Buna baxmayaraq, şair ümidsizlik qənaətinə gəlir: “Səndən həssas imiş bir rus qarısı”.

Düyünün açılmağı isə çox ziddiyyətlidir. Belə ki, əvvəl hökm verilir, get indi başqası öpsün əlini, başqa bir dodaqda çəkilsin adın, sonra isə bir andaca qərar ləğv edilir, düşmənə vermərəm, dosta vermərəm, qoymaram bir kimsə öpə əlini – fikirləri qətiyyəti ifadə edir. Çəkilən iztirabları “Həftəm altı gündür, sutkam beş saat” misrasından da görmək olur. Fikrimizcə, final üçün ən uğurlu seçim “Getdinsə…” şeiridir. Əsərin bu yerində təsəlli xarakterli sətirlər kifayət qədərdir: “Yaxşı ki, əvvəldən sındı qanadın, Ortada demədin: “necə gedərəm?” və ya “Bu höcət, ərköyün, balaca uşaq Gör necə döndərib uşağa məni”.

“Nə yaxşı yan keçmədik” şeirində “On üçdə ilişmişdim, Amma arxı adladım. Şükür sənə, ilahi, Şükür qırxı adladım” bəndi ona işarə edir ki, indiyə qədər poemanın 13 şeiri yazılmışdısa, artıq şeirlərin sayı qırxı keçib. Bu isə həmin əsərin, sadəcə şeirlərdən ibarət bir mətn olduğunu yox, müəyyən qanunauyğunluqlara tabe olan poema olduğunu təsdiqləyir. Hadisələrin yenidən təkrarlandığı, növbəti görüşün baş tutduğu qələmə alınır. “Ən çətin sualın da Həlli səbrin qədərdi” – söyləyən şair hadisələrin yenidən təkrarlandığına və “Görüşdük nə yaxşı ki!” qənaətinə gəlir.

Bu görüşdə isə “Oxumaq istəsən ən düz şeirimi, Gözlərini zillə, gözlərimə bax” – deyən tələbkar aşiq obrazı ilə qarşılaşırıq. Hətta, bu yeni fürsəti əldən verməmək üçün sevdiyini dilə tutmağa da can atır; “Heç yana, heç yerə getmə, nə olar, Qal burda- qurbanın, qulun olaram”. Yaradılmış mübariz aşiq obrazı yeni fürsəti əldən verməmək üçün sevdiyini dilə tutmağa can atır. Lirik qəhrəman artıq böyümüş Uşağın onun üçün nə qədər önəmli olduğunun fərqini belə izah edir: “Mənə bəxş etdiyin bu xoşbəxtliyin İçində heyrətdən donub qalmışam”.

Aşiq ayrılıq zamanı özünə Yerdə yer tapa bilmədiyini etiraf edir. Sona yaxın bir neçə şeirdən aydın olur ki, şair növbəti ayrılıqdan sonra sözün həqiqi mənasında soyuq Sibirə üz tutur; “…Hə indi evə dönəndə deyəcəklər sənə – Sifətin niyə qızarıb? Eləbil lap Sibirdən gəlmisən”. “Saatım qurulub sənin vaxtına” şeirində rus qarısı yenidən belə xatırlanır; “Görürəm yuyunub, daranmağını, O rus qarısına çay verməyini…” Bunlar poemadakı hadisələrin real yaşantıların təzahürü olduğunu bir daha təsdiqləyir. Bu dəfə əsər əbədi ayrılıqla tamamlanır: “Yenə sürünməyə döndü yaşamaq. Ötən il yayacan olduğutək dadını itirdi hər şey”. Poemada baş verən hadisələr müəyyən süjetlə, rəvayət üslubunda nəql edilməsə də, tərənnümə təhkiyənin təsiri hiss olunur. Oxucu mütləq hansısa əhvalatın qələmə alındığının fərqinə varır.

Mənbə: https://literature.az/

“Gənc Ədiblər Məktəbi”nin müdavimi, Azərbaycan Yazıçılar Birliyi Gənclər Şurasının və Dünya Gənc Türk Yazarlar Birliyinin üzvü, Azərbaycanın Mədəniyyət və Ədəbiyyat Portalının Tovuz Bürosunun Rəhbəri, Prezident təqaüdçüsü, Gənclər müfakatçısı

“Bir şeirin könlün alıb, heca-heca sevdim səni” – misralarının müəllifi Aysel Xanlarqızının “Darıxan şeirlər” kitabından söhbət açmaq istəyirəm. Kitabın bir şeirindəki “bir tabutluq çiyin, bir kəndirlik boyun, bir dözümlük can, bir qismətsiz yazı” kimi tapıntılar əksər şeirlərdə nəzərə çarpır: Çiçəklər arıların dodaqlarında bal daddıqca yarpaqlar xəfif təbəssümlə qımışır burda, hörümçəklər yuva arzusuyla tər tökürlər torda… Arılar və çiçəklər, hörümçək və tor sözün bütün mənalarında ədəbiyyatın hədəfinə tuş gəlib. Ayselin təqdimatında isə balın çiçəklərdən başlayan ömrünün arının dodaqlarından keçən həyat yolu yarpaqların xəfif təbəssümlə qımışmasına səbəb olub. Eləcə də hörümçək torunun yuva qurmaq arzusundan başlayaraq tər tökməyin bəhrəsi kimi hörgüsü şairanə təqdimatdır. Qolları eşq döngəsi, Ömürdür hər nəfəsi… Gedişi mərmi səsi, Həsrəti savaş adam. Qolların eşq döngəsinə bənzədilməsi çarəsizliyin fərqli təqdimidir. Hərəsi bir tərəfimizdə yerləşən qollarımızı üfüqi istiqamətdə və ya başımız üzərinə qaldırsaq, hərəsi bir tərəfə baş götürüb gedər. Paralel tutsaq, həndəsənin aksiomları öz hökmünü verər: paralel düz xətlər kəsişməz. Həmin paralel qollarımızı kəsişdirib özümüzə tərəf əysək, özümüzü qucaqlamalı olarıq. Əgər bizi başqası qucaqlamırsa, qollarımız eşqin özümüzə sarılan eşq döngəsidir. Şeirdə isə söhbət ONUN qollarından gedir. Eləcə də, onun nəfəsindən, onun gedişindən, onun həsrətindən. O nəfəs ki, səninçün ömür deməkdir. O gediş ki, ancaq mərmi səsiylə müqayisə oluna bilər və düşdüyü, ya da dayandığı yerdə faciələr yaradar. O həsrət ki, onu duymaq özünü savaşda hiss etmək kimidir. “Dünya Tovuz boydaydı bu gecə, /Bütün manşetlər boyu/ Güllələnirdi xəbərlər…” – misraları Tovuz döyüşlərinin qəhrəmanlarından olan general Polad Həşimovun xatirəsinə həsr olunmuş şeirdəndir. 30 il torpaqlarının 20 faizi işğal altında qalmış bir dövlətin yenidən başqa bir bölgəsinə düşmən göz dikərsə, o zaman o xalq üçün bu boyda dünya kiçilib bir rayon boyda olar. O millətə elə gələr ki, bütün dünya ilə mübarizə aparmaq, sadəcə, bir rayonu müdafiə etmək qədər mümkündür. Düşmənin üzü dönərsə, millətin də gözü dönər. Dünyanın hər yerində etiraz dalğaları baş qaldırar. Bütün manşetlərin xəbərlərini güllə səsinə məhkum edər. “Sus, danışma” bağırır bütün atəşkəslərə, Son damla qanınadək tarix yazır oğullar… Qarabağa duatək səslənir güllə səsi, Qələbə arzusuyla gerçək olur nağıllar Hücum əmri şığıyır… Bu bənddə Vətən müharibəsinin bütün gəlmişini-getmişini sezmək olur. Son damla qanınadək tarix yazan oğulların atəşkəs qərarlarını susdurmaq əmri verməsinə alqış duyulur. Xalqımızın müharibə dövründə atəşkəs müqavilələrinə olan etirazından tutmuş, güllə səsini duatək qəbul etməsi, qələbəyə inamı, nağılları gerçəkləşdirmək əzmi təqdir edilir. Sən zindan aşiqisən, mən azadlıq yanğılı, Qoşulmağa gücüm yox içimdəki haraya… Rəngli-rəngli baxsaq da bu sevginin gözünə, Kefin istəməyəndə deyəcəksən qaraya boz… Ayselin bu kitabında nümunə gətirdiyimiz bəndin formasına oxşar bir neçə eksperiment şeir var. Mənə elə gəlir ki, bu eksperimetlər uğurlu alınıb. Belə ki, hecada yazılmış hər dörd misranın sonuna ya bir söz, ya da bir söz birləşməsi əlavə edilib ki, bu da mənaca əvvəlki misralarla bağlanır. Həmin qanunauyğunluq digər şeirlərində də mükəmməllik yaradıb. “Darıxan şeirlər”in məxsusi cəhətlərindən biri xoşagəlimli qafiyələrin varlığıdır: Gözümdən yuxu tökülən, Gecəm yellənir beşikdə. Həsrət evimin içində, Sevinc buzlayır eşikdə… Bəndində işlədilmiş beşikdə və eşikdə tam qafiyələri ilə yanaşı, “qarmağı sevən balığa”, səndən qalan tək qalıq”, “şüa kimi sevməyə” “dua kimi sevmək” qafiyəsinin tapılması mətn daxilində çox yerinə düşür. “Günəşi alovlandırasan qoynunda//Öpüşləri boyunbağı edəsən boynunda…” – misraları isə yalnız qafiyələrinin gözəlliyi ilə deyil, mənasının özəlliyi ilə də fərqlənir. Aysel Xanlarqızının bu kitabında “İnsan adlı oyuncağam”, “Dərviş ömrü”, “Qonaq görüşlər” və başqa bir neçə heca vəznində yazılmış şeirlərinin bütün misralarını poetik örtüyə qərq olmuş görürük. Bu cür şeirlər müəllifinin ani səhlənkarlığı olmasa, daha yaxşı olardı. Məsələn: Həyat çılğın dalğaların gətirdiyi çöpləri Yığsa da sahilim boyu, Zamanı sevgiyə boğmağı sevdim… misralarında ilk baxışdan hər şey qaydasındaır. Lakin SEVGİYƏ sözü Azərbaycan dilinin qrammatik qaydalarını pozub. Fikrimcə, bu söz ya “ilə” qoşması və ya -da, -də şəkilçisi ilə işlənməli idi. Sözün yönlük halda işlənməsi heç bir məna kəsb etmədiyi ilə yanaşı, həm də dil qüsuru yaradır. Heç sevgiyə qərq etmək anlamı da vermir. Bundan başqa “əgər gedərsəm, mənimçün darıxma” – şərt budaq cümləsində də “getmək” feilinə şəkilçilər düzgün ardıcıllıqla qoşulmayıb. Normaya əsasən, zaman şəkilçisindən sonra şəxs, sonra şərt şəkilçisi gəlməlidir və söz “gedərəmsə” olmalıdır. Nümunənin sərbəst şeirdən olduğunu nəzərə alaraq, heç bir poetik məcburiyyət qarşısında qalmadan dil qaydalarını pozmağa haqq qazandırmaq olmur. Ona görə ki, Aysel istəyəndə dil və ədəbiyyatın iş birliyindən öz xeyrinə yararlana bilir: “sevgim həsrətinə əsir qurtuldu”, “ayrılığın fəryadında səadətə kar olmuşam”, “xoşbəxtlik alın yazımda qəza enişi eyləyir”, “sürət həddini aşmış mənim şikəst həyatım” – misraları sözün ən gözəl halındadır. Eyni zamanda “yarpaqtək yaşadı ruhum xəzəli”, göz dəyməsin təkliyimə, bir sıldırım qaya kimi…” təşbehi, “məni yoxluğuna alışdırma gəl, yolları götürrəm ayağın altdan…” mübaliğəsi müəllifinə əhsən dedizdirir.