Hava təzəcə qaralmışdı. Həyət-bacada sakitlik idi. Nənəm hinə boylanıb toyuq-cücəni yoxladı, hamısının tarda büzüşüb yatdığını görüncə hinin qapısını bağladı. Sürahidən tutub həmişəki kimi ehmallı addımlarla ikimərtəbəli evin artırmasına qalxan pilləkənlə yuxarı çıxırdı ki, həyət qapısı açıldı. (Darvazanı bağlamağı unutduğunu da indi başa düşdü.) Darvaza önündə qonşu Rüxsarə göründü. O, «bəri gəl, buradır» deyə həyətə dəvət etdiyi yaşlı qadınla alaqapıdan içəri keçdi. Nənəm bu vaxtsız qonaqların gəlişinə təəccüblənsə də bunu biruzə vermədi. Rüxsarə üzbəüz qonşusu idi, darvazaları lap bir-birinə baxırdı. Lakin qonum-qonşu ilə get-gəl eləməzdi, nadir hallarda kiminsə qapısını açardı. Üstəlik də həyət-bacadan əl-ayağın yığışdığı şərqarışan vaxtda. Nənəm dərhal bu nagahani gəlişin Rüxsarənin bələdçilik etdiyi həmin yaşlı qadınla bağlı olduğunu anladı. Gələnlərlə salamlaşıb nigaran baxışlarını onlara dikdi. Rüxsarə də onu intizarda qoymayıb tez mətləbə keçdi. Xoş xəbəri tez yetirmək tələskənliyi ilə sınayıcı tərzdə nənəmdən soruşdu:
– Tavat, yaxşı bax gör, tanıyırsan kimdi?
Nənəm 65-70 yaşlarında görünən, ucaboy, ağbəniz, ala gözlərinin bəbəkləri həyəcandan titrəyən bu qərib qadını diqqətlə süzdü. Qadının aşağı sürüşmüş yaylığının altından görünən düz saçları da, möcüzə gözləyirmiş kimi düyünlədiyi qaşları da ağappaq idi. Bu ağlıq onun işıqlı çöhrəsinə xüsusi yaraşıq verir, simasını daha da nurlu göstərirdi. Təxminən eyni yaşda görünən bu iki qadın bir-birinə xeyli baxdılar. Birdən nənəmin baxışları qadının gözlərinin dərinliyində sancılıb qaldı. «Məryəm» nidasının dilindən qopması ilə onların bir-birinə sarılması, göz yaşlarının bir-birinə qarışması eyni anda baş verdi. Bu səhnə tamaşaya duran oğul-uşağı da, qonşu Rüxsarəni də kövrəltdi.
Nənəm «Allah-Allah! Qamboyumun can-ciyəri» – deyə-deyə Məryəm adlı bu qadını öpub-qucaqlamaqdan doymurdu. Artıq evdəkilər bu adı eşidəndə qonağın kimliyini anlamışdılar. Hamı heyrətlə Məryəmə baxırdı. Əfsanənin gerçəkləşməsi qeyri-real göründüyü kimi Məryəmin uzaq keçmişdəki xatirələrdən gəlişi də nağıl qəhrəmanının gerçək həyatda görünməsi kimi inanılmaz təəssürat doğurmuşdu. Uşaq yaşlarından nənəmin bəxtəvər qızlıq çağları, bəylək malikanəsindəki firavan günləri, daha sonra atası Dadaş bəyin sürgün edilməsi, təzəcə evlənmiş, hələ oğul-uşaq sahibi olmamış qardaşı Qamboyun ömür-gün yoldaşı Məryəmin zorla istəkli ərindən qoparılıb sürgünə göndərilməsi, sonra Qamboyun müharibədə itkin düşməsi, anası Zabitə xanımın dərddən qovrulub ölməsi… bütün bu xatirələri dönə-dönə dinləmişdim.
Nənəm bu qəfil görüşün həyəcanından yerində donub qalmışdı. Məryəmə baxdıqca baxdı, baxdı… Sanki birdən ayılıb əziz qonağını bayaqdan ayaq üstdə saxladığının fərqinə vardı: – Uzaq yoldan gəlmisən, yorğunsan. – dedi. Bir-birinin belini qucaqlamış halda pilləkəni qalxdılar. Nənəmin sevincinin də, kədərinin də həddi-hüdudu yox idi. Sevinirdi ona görə ki, Tanrının iznilə cəmi altıca ay əziz qardaşı Qamboya zövcəlik, atası Dadaş bəyə gəlinlik etmiş Məryəm – anası Zabitə xanımın sevimli böyük gəlini sürgündə ölüb-itməmişdi, Sibirin dəhşətlərindən salamat çıxıb bu görüşə gələ bilmişdi (Sibir dəhşətlərini isə bir qədər sonra Məryəmin söhbətlərindən daha dəqiqliyi ilə biləcək, başının tükləri biz-biz olacaqdı). Kədərlənirdi ona görə ki, Dadaş bəyin sürgün edildiyi, əslində izinin birdəfəlik itirildiyi, üçmərtəbəli bəylik malikanəsindən – dədə-baba ocaqlarından zorla köçürüldükləri, qardaşlarının pərən-pərən düşdüyü, anasının dərddən yanıb-yanıb söndüyü, özünün dürlü-dürlü bəlalara düçar olduğu günlər yenidən gözlərinin önündə canlanmışdı.
O, Məryəmi söhbətə tutmazdan əvvəl çay-çörək süfrəsini yığışdırdı. Şkafı açıb oradakı əmanət saxlancından iki bükülmüş, saralmış bir dəftər vərəqi çıxarıb Məryəmə uzatdı: – Bax gör nə kağızdır?
Yazı pozu bilməyən nənəm qırmızı karandaşla tez-tələsik yazılmış bu kağızdakı mətni əvvəllər oğluna, sonralar nəvələrinə o qədər oxutmuşdu ki, orada yazılanları sözbəsöz əzbərdən bilirdi. Kağızı açan kimi Məryəmin iri ala gözləri dumanlandı. Bir damla yaş yanaqlarından üzüaşağı yuvarlanıb vərəqdəki «daha» sözünün üstünə düşdü. Ondan əvvəlki sətirdə yazılmış «bəlkə» sözünün üstünə də haçansa göz yaşı düşmüşdü. Məryəm bu məktubu yazdığı vaxt, sürgünə göndərildikləri o qəm yüklü qatardakı məşum gecələrdən birində axıtdığı həmin göz yaşını tanıdı. O acı yaşantıları anınca hər iki əli ilə üzünü tutub ürək yandıran hönkürtü ilə ağladı. Evdəkilərdən heç kəs bu anda bütün dünyanın əvəzinə, dünyadakı bütün haqsızlıqlara görə, bütün dərdlilərin göz yaşıyla ağlamaq istəyən bu yaşlı qadına təsəlli vermək istəmədi. Çünki, bu göz yaşlarını heç bir təsəlli ovuda bilməzdi. Nənəm də yana-yana bu göz yaşlarına qoşulub bütöv bir nəslin əsilzadəliyi ucbatından çəkdiyi müsibətlərə ağladı.
Məryəm göz yaşlarını qurudub neçə saatdan bəri əyləşdiyi otağın divarlarına göz gəzdirəndə ilk anda Qamboyun şəklini gördü. Nənəm Tavat xanımın Qamboya sığındığı bu şəkil əslində ayrı-ayrılıqda çəkilmişdi. Qamboy müharibədə itkin düşəndən sonra nənəm hər iki şəkli birləşdirib böyütməyi fotoqrafdan xahiş etmişdi. Fotoqrafın ustalıqla birləşdirib böyütdüyü bu şəkil o vaxtdan evdə ən müqəddəs bir xatirəyə çevrilmişdi. Məryəm irəli gəlib şəklin qarşısında dayandı. Ötən illər ərzində xəyalında yaşatdığı, hələ də o gənclik şövqü ilə sevdiyi istəklisinin gözlərinə baxdı, baxdı… Atası Elbrus bəyin evindən gəlin köçdüyü günü, böyüklərin xeyir-duasını, Dadaş bəyin böyük oğlu Qamboya qovuşacağı anı gizli həsrətlə gözlədiyini, o anın diləgəlməz şirinliyini… daha nələri, nələri xatırladı. Sanki Qamboyun özü ilə üzbəüz dayanıbmış kimi sözə başladı: – 70 yaşı haqlamışam, Qamboy! Sənsiz nələr gördüm, bilsən… Sibir, əzab, təhqir, aclıq, susuzluq, xəstəlik… Ölümün ağzından çıxdım, yollar məni əldən saldı. Adamlar gördüm, mərdi də oldu, namərdi də. Ancaq sənin kimi oğul görmədim, Qamboy!
Sonra gözlərini şəkildən çəkmədən: – Əgər bilsəniz o necə insan idi…Allah onu tək yaratmışdı. Qamboy kimi oğul o vaxt da yox idi, indi də yoxdu – dedi.
Gecəni səhərədək yatmadılar. Nənəm Bakı zadəganlarından olan məşhur Ağacanlılar nəslinin ən yaraşıqlı, Peterburqda yüksək təhsil görmüş oğlu Mehdi ilə toylarından, gəlin göçdüyü faytonun bolşeviklər tərəfindən saxlanmasından, istəkli nişanlısından zorla qoparılmağından, bolşevik İsrafillə (babamla) ailəsinin qalan üzvlərini xilas etmək məqsədilə evliliyə razılaşdığından, ərinin düzəltdiyi, on altı yaşlı qızın sevgi qurbanı bahasına başa gələn saxta boşanma sənədi əsasında anasının, qardaşlarının və özünün Sibirə sürgün edilməməsindən, 1941-ci ildə müharibə başlayan kimi onsuz da Məryəmsiz özünə yer tapa bilməyən Qamboyun özünü ölümün ağuşuna atıb ön cəbhəyə yollanmağından, itkin düşməyindən… və bir çox başqa mətləblərdən söhbət etdi.
Məryəm də öz başına gələnləri danışdı. Sibirə gedən qatarda necə təhqir olunmalarından, yol boyu əsgərlərin onları alçaltmağından, imkan tapan kimi əsilzadələrin intihar etməyindən, özünün baş tutmayan intihar cəhdindən, yeraltı mədəndəki ağır iş rejimindən…
– Saçımızı da qırxmışdılar, Tavat. Aylarla hamam görmürdük, hamının başı bit-sirkəylə dolu idi. Həm də elə ağır işdən sonra hörüklər də başa ağırlıq edirdi. Bilirdim ki, başımızı qırxacaqlar. Ona görə də əvvəlcədən hörüklərimi kəsib gizlətmişdim. Qamboyun əlinin istisi vardı onlarda, qıyıb ata bilməzdim…– sözünün ardını gətirmədi, birdən yaşca özündən böyük baldızı ilə (beş yaş fərqləri vardı) danışdığını xatırlayıb həyadan yanaqları allandı. Lap gəncliyindəki kimi…
Nənəm Məryəmin üzündə əlli il bundan əvvəlki qızartını gördü. Bayaqdan onu maraqlandıran sualı verdi: – Bəs necə oldu ki, qaça bildiniz?
– Yeraltı mədəndə iş çox ağır idi. Bir yandan da aclıq, xəstəlik. Aclıq olan yerdə xəstəlik də əskik olmur. Qızdırma, vərəm, astma… Demək olar ki, hər gün ölən var idi. Ölənləri basdırmağı da bizə tapşırırdılar. Bizimlə heyvandan da pis rəftar edirdilər. Havasızlıqdan hamının rəngi sapsarı olmuşdu. Təkcə ölü basdıranda hava üzü görürdük. Ölü basdırmaq da sənə asan gəlməsin. Sibirin qışını ağlına gətirə bilməzsən. Kişilərin tüpürcəyi havadaca donub saqqalından asılırdı. Şaxtadan yer necə donub daşa dönürsə, orda ən hünərli kişi də qəbir qaza bilməzdi. Hər dəfə qəbir qazmağı üç nəfərə həvalə edirdilər. Bu üç nəfər də əlinə böyük balta alıb başlayırdı buz bağlamış, şaxtadan daşa dönmüş torpağı çapmağa. Bu minvalla elə olurdu ki, səhərdən qəbir qazmağa başlayıb bu işi gecə yarısı başa çatdırırdıq. Bir sözlə, qəbir qazmaq mədəndə gördüyümüz ən ağır işdən də ağır idi.
Bir gün Qarabağ bəylərindən birinin gözəl qızı özünü asmışdı. «Gözəl» deyirəm, amma o qız gözəl olduğunu bəlkə özü də unutmuşdu, həmişə üz-gözünə his yaxıb gəzirdi.
– Niyə?
– Orda namusumuzu qorumaq üçün çoxumuz belə edirdik. Özümüzü qəsdən eybəcərləşdirmək üçün nələr eləmirdik? Hətta qaşlarımızı da yerli-dibli yolub-tökmüşdük… Hə, o qız da imkan tapıb özünü öldürmüşdü. Sibirdə bu özü də bir hünər idi. İntihar etməyə də qoymurdular. Biz sağ qalıb işləməli, aclıq və əzab görməli idik. Çünki, biz sovet hökumətini tanımaq istəməyən kişilərin arvadları, qızları idik. Adamı yandıran bilirsən nədir? Günahsız cəzalanmaq. Buna görə də biz vəziyyətimizlə barışa bilmirdik. Günahımızın təkcə əsilzadə olmasıyla, tək bu suçla Sibirə göndərilməyimizlə barışmaq mümkün deyildi. Hə, o qadın ölən günü hava həmişəkindən də sərt idi. Qəbir qazmağı anama, mənə və başqa bir qadına tapşırmışdılar. Əslində isə bu elə qaya çapmağa bərabərdi. Baltaları götürüb üçlükdə işə başladıq. Hava o qədər soyuq idi ki, şaxta əlcəyin içindən keçib adamın iliyinə işləyirdi. Böyük baltaların ağırlığı da adamı heydən salırdı. Baltanı hər qaldırıb endirəndə daşa dönmüş torpaqdan balaca bir qəlpə qopurdu. Qəbir qazılıb qurtarmaq bilmirdi. Ac-susuz axşamadək qazdıq. Qəbri hələ yarı etməmişdik. Nəzarətçilər deyinir, bizi ən pis söyüşlərlə söyür, işin yubandığına qəzəblənirdilər. Artıq hava qaralmışdı. Əli silahlı nəzarətçilər papiros çəkə-çəkə qarın üstündə gəzişməkdən bezmişdilər. Onlar iki nəfər idilər. Öz aralarında xısınlaşıb nəsə danışırdılar. Qəfildən anam və o biri qadın əllərində balta onlara sarı cumdular. Anam əlindəki baltanı zərblə nəzarətçilərdən birinin başına endirdi. O biri qadın isə baltanı hədəfə vura bilməyib digər nəzarətçini çiynindən yaralamışdı. O, yerə çökən kimi qadın da onun sinəsinə çöküb boğmağa başladı. Onları qətlə yetirmələri o qədər ani oldu ki, baş verənlərdən özümə gələ bilmirdim. Lakin artıq qaçmaq fürsətini əldən vermək olmazdı. Biz yaxınlıqdakı meşəyə üz tutduq. Qaçıb sığındığımız kənddəki ev sahibi çox yaxşı insan idi. O, bizi bir ilədək evində gizlətdi. Sonra… Çox kəndlər, çox evlər gördük… Bir hərbçiyə rast gəldik, o bizə çox yaxşılıqlar etdi, üçümüzə də saxta sənədlər düzəltdi, iş tapdı. Milləti tatardı, polkovnik idi, – Məryəmin nitqi burda qırıldı. Nənəm həyəcanla soruşdu: – Bəs sonra?
– O, bizim bütün qayğılarımıza qalmağa söz verdi. Bizə elə ürəkdən can yandırırdı ki, anamın da hörmətini qazana bilmişdi. Anamı ki, tanıyırsan…Beləcə… – Məryəmin səsi yenə titrədi, Qamboyun divardakı şəklinə baxa-baxa: – İndi o, mənim ərimdir. İstefada olan polkovnik Atabiyev.
– Bəs oğul-uşaqdan nəyiniz var? – Nənəm bu sualı xüsusi maraqla verdi.
– İki qızım var,– sonra nənəmin həmin marağına cavab üçün əlavə etdi: – Oğlum olmadı, olsaydı Qamboyun adını qoyacaqdım. Qızlarıma da Qamboydan danışmışam, məni yaxşı başa düşürlər. O, da yaxşı adamdır (ərini nəzərdə tuturdu), amma çox əsəbidir. Müharibədə kantuziya alıb. Bax belə, Tavat – sanki daha sözü qurtardı. Lakin baldızının gözlərində bir yığın sual görüb dedi: – Mənim ömrüm Qamboyla qurtardı, bəxtim-taleyim onunla getdi. İndiki Məryəm bir cisimdi, bir də xatirə yumağı. Ruhum çoxdan uçub gedib Qamboyun yanına. Eləcə nəfəsim gedib-gəlir… Uzun illərdi ki, sizdən xəbər almaq üçün qovruluram. O qorxu, o xof hələ də canımdan çıxmayıb, ona görə istəyimi kimsəyə bildirməyə ürək eləmirdim. Allahın mərhəməti böyükdü, gec də olsa baş tutdu. Şükür ki, taleyimdə səni, bu torpağı bir də görmək varmış.
Səhərin açılmasına az qalırdı. Yetmiş yaşlı gəlin, yetmiş beş yaşlı baldız bəxtəvər gəncliyin, ömrü çox az olan xoşbəxt günlərin şipşirin anlarını yada saldılar. İllərdən bəri ürəklərində gəzdirdikləri ən ülvi hisslərlə yaddaşlarındakı müqəddəs xatirə saxlancını «töküb-töküşdürdülər.» Birgə yaşadıqları bəylik malikanəsindəki günlərin ən xırda əhvalatlarını da sevinclə yada saldılar. Bu xatirələrin varlığından aldıqları həzz qəlblərini elə bir fərəhlə doldurmuşdu ki, sanki hər ikisinin bir ömürlük sevinc payını saxlayıb-saxlayıb bir gecədə onlara hədiyyə etmişdilər.
Söhbət əsnasında nənəm: – Məryəm, İsfəndiyarı görmək istəyirsən? – deyə soruşdu. Məryəm gəldiyindən bəri sorağını almaq istədiyi, lakin bəd xəbər qorxusundan ehtiyatlandığı üçün susduğu, yeganə qaynının sağ-salamat olduğunu eşidincə düşündüklərini dilə gətirdi: – Soruşmağa ürək eləmirdim, Tavat! Qorxurdum ki, sənin qardaş dağının bir yox, iki olduğunu eşidəm.
– Şükür Allaha, İsfəndiyar sağ-salamatdı. Əvvəlki baməzəliyi, hazırcavablığı da yerində. Mingəçevirdə yaşayır. İstəsən, sabah gedərik.
…Mingəçevirdən qayıdanda Məryəm İsfəndiyarı qucaqlayıb: – Bu son görüşümüzdü, qardaş – dedi, – çox qocalmışam, əslində mən öz isti ocağımdan didərgin düşəndən qocalmışam.
Bu söz hər üçünü kövrəltdi. Doğrudan da hər üçü qocalmışdı. Və hər üçü Məryəmin dediyi vaxtdan qocalmışdı. Külfətin başçısı Dadaş bəy aparılan gecədən. Bəylik malikanəsindən qovulub kirayə ev axtardıqları gündən. Bolşeviklərin məktəb binası etdikləri evlərinin yanından keçəndə gizli-gizli göz yaşı axıtdıqları andan… Çoxdan qocalmışdılar, lap çoxdan…
…Bakıdan Nalçikə yola düşən qatar ləngərlə irəliləyirdi. Təkərlərin nəğməsi onu qoynuna alıb ahəstə-ahəstə uzaqlara aparırdı. Bomboz şoran çöllər də, tək-tük sirkan kollarından başqa kolu-kosu olmayan çılpaq dağlar da, qatar ötüb keçdikcə bir-bir «əyilib-yıxılan» elektrik dirəkləri də onu bu doğma torpaqlardan qoparıb-ayırırdı. Bu ayrılıqda nisgil, kövrəklik qarışıq bir təskinlik də vardı. Bu ayrılıq əlli il bundan əvvəlki o dəhşətli ayrılığa bənzəmirdi. Bu qatar da o qatar kimi yedəyində çəkilməz dərd yükü daşımırdı.
İçində bir yüngüllük vardı Məryəmin. Əlli ildən bəri ilk dəfəydi ki, özünü bu qədər rahat hiss edirdi. Sanki dünyaya yenidən gəlmiş kimiydi. Onu sevən qəlblərin istisini, odunu aparırdı özüylə. Qamboyun şəkildən baxan arxayın baxışları ona – öz vəfalı gözəlinə «Yaxşı ki, gəldin!» deyirdi.
Bakı, 2006.
