Author: Delphi7

Prezident İlham Əliyevin 60 yaşı tamam olur. Xalqımıza, milyonlarla insanımıza, o cümlədən mənə doğma Qarabağımızı azad görmək bəxtiyarlığını yaşadan hörmətli Prezidentimiz haqqında bir neçə ürək sözümü yazmağa ehtiyac duyuram.

    İlham Əliyevi onun yeniyetməlik yaşlarından tanıyıram. Unudulmaz öndər Heydər Əliyevin Şuşaya səfərlərində mən də iştirak etmişdim. Vaqif məqbərəsinin açılışında və Üzeyir bəyin yubileyi günlərində. Vaqif məqbərəsinin açılışı soyuq, qarlı-çovğunlu qış ayında baş tutdu. Üzeyir bəyin yubileyi isə füsunkar Şuşada, necə deyərlər, gül-gülü, çiçək-çiçəyi çağırdığı bol günəşli gündə keçirildi. O gün Şuşanın qala divarlarına yaxınlaşdığımız zaman Heydər Əliyev Zərifə xanımın yanında addımlayan oğlunu çağırdı: – İlham, bura gəl, bir burdan açılan mənzərəyə bax!

     Bəlkə də, elə o vaxtdan İlhamın qəlbində ata xatirələrilə birgə Şuşa həsrəti də yer tuturdu. Ata vəsiyyətinə əməl edərək Şuşanı azad görmək arzusu, düşmən tapdağından qurtarmaq əzminə çevrilirdi. Və nəhayət, azad olunmuş Şuşaya gedib elə həmin gün qayıtmamağının səbəbi, “adam heç burdan getmək istəmir” sözləri illərlə qəlbində yaşatdığı hisslərin səmimi ifadəsi idi. Azğın düşmənin Cıdır düzündə sərxoş rəqsini görəndə Azərbaycan Prezidentinin keçirdiyi hissləri yaxşı başa düşürəm.

     Gün gəldi, İlham Əliyev xalqımızın otuz illik nisgilinə, həsrətinə, ürək qubarına son qoydu, vüqarla: “Əziz Şuşa, sən azadsan!” – deyə bildi.

Daha əvvəl Ermənistanın Baş nazirinin yekə-yekə dediyi sözlərə: “Qarabağ Ermənistandır və nöqtə” iddiasına Azərbaycan Prezidenti: “Qarabağ Azərbaycandır və nida işarəsi” cavabını vermişdi. Bu nida işarəsi Qarabağ separatçılarının tabutuna çalınan son mismar idi və İlham Əliyev xoş bir ləzzətlə: “Gorbagor oldu status – dedi – cəhənnəmə, gora getdi status”.

Ali Baş Komandanın rəhbərliyi ilə müzəffər Azərbaycan ordusu NİDA İŞARƏSİNİ DƏMİR YUMRUĞA çevirib özgə torpaqlarına tamah salanların başına endirdi.

     Heydər Əliyevin müstəqil Azərbaycana rəhbərliyi dövründə İlham özünü savadlı, yüksək intellektual səviyyəli siyasətçi kimi, Avropa parlamentində düşmənlərimizə dərhal yerli-yerində məntiqli, tutarlı cavab vermək qabiliyyətinə malik olan mahir diplomat kimi tanıda bilmişdi. Amma o vaxt kimin ağlına gələrdi ki, illər keçəcək və Ali Baş komandan İlham Əliyev Azərbaycan tarixinin ən böyük zəfərinə imza atacaqdır.

     2003-cü ildə, Heydər Əliyevin sağlığında, amma xəstə olduğu bir zamanda dekabrın 13-də Musiqili Komediya Teatrında Prezidentliyə namizəd İlham Əliyevin ziyalılarla görüşü keçirildi. O görüşdə mən də çıxış etdim. O günləri yaxşı xatırlayıram. Hamımız nigaranlıq içindəydik, Heydər Əliyevin sağalmasına dua edərək onu da düşünürdük ki, bir gün onu itirə bilərik. O zaman Azərbaycanın halı necə olacaq? Bu müdrik tarixi şəxsiyyəti kim əvəz edə bilər axı? Ölkəmizin qarşısına çıxa biləcək təhlükələrdən, parçalanmaq qorxusundan, vətəndaş müharibəsi xofundan qurtula bilmirdim. Bu narahatlığımı həmin ilin avqust-sentyabr aylarında qələmə aldığım “Ağ qoç, qara qoç” povestində ifadə etməyə çalışdım. Yeganə ümid Heydər Əliyevin sağalıb iş başına qayıtması idi. Ya da… Nə gizlədim, o vaxt hələ gənc olan İlhamın bu mürəkkəb dövrdə, xarici təzyiqlər və daxili ziddiyyətlər şəraitində ölkəni nə dərəcədə uğurla idarə edə biləcəyini düşünürdüm. Amma elə həmin o görüşdə İlham Əliyevin namizədliyini dəstəklədiyimi bildirməyimin əsas səbəbi o idi ki, bu namizəd Heydər Əliyevin seçimi idi. Təbii ki, Heydər Əliyev oğlunun taleyinə də biganə qala bilməzdi, amma daha artıq onu Azərbaycanın gələcəyi düşündürürdü. Odur ki, “Mən İlhama özüm qədər inanıram” sözləri mənimçün də, milyonlarla həmvətənimiz üçün də ən etibarlı zəmanət idi. Ötən on səkkiz il göstərdi ki, Heydər Əliyev möcüzəvi bir şəkildə uzun illik siyasi təcrübəsini, hadisələri dəqiq dəyərləndirmək qabiliyyətini, müxtəlif ölkələrin liderləriylə münasibət qurmaq məharətini tam şəkildə övladına keçirə bilib. Bu zəngin irsə İlham Əliyevin özünün şəxsi qabiliyyəti, iti ağlı, möhkəm iradəsi, geniş bilikləri və dünyagörüşü də əlavə olunaraq Azərbaycan tarixinin ikinci Heydər Əliyev və birinci İlham Əliyev fenomeninin dünya siyasi səhnəsinə çıxmasına səbəb oldu.

     Həmin o görüşdə çıxışımda deyirdim:

     “Əgər Heydər Əliyev öz siyasi varisi kimi İlham Əliyevi görürsə, təcrübəli və müdrik dövlət xadiminin seçiminə sayqıyla yanaşmalıyıq”.

İlham Əliyev Prezident seçildi və doğrudan da, Azərbaycanı layiqli şəkildə idarə edərək dünyada söz sahibi olan ölkə kimi tanıtdı. Rusiyayla bərabər hörmətə əsaslanan münasibətlər qurdu, Türk dünyasının ən parlaq liderlərindən biri kimi şöhrətləndi və nəhayət, siyasi fəaliyyətinin ən yüksək zirvəsinə ucalaraq 44 günlük zəfərimizlə Azərbaycanımızın da başını ucaltdı.

44 günlük zəfər tarixi haqqında çox yazılar çıxıb. Mən də yazmışam, Yazıçılar Birliyi olaraq bu möcüzə dastanına bir neçə kitab həsr etmişik. Mən bunu da dönə-dönə təkrar edirəm: əgər müharibədə qələbə Ali Baş Komandanın rəhbərliyilə müzəffər ordumuzun qələbəsidirsə, diplomatik cəbhədə, təbliğat sahəsində uğur İlham Əliyevin təkbaşına qazandığı zəfərdir. Dörd dildə dəmir məntiqli çıxışları (bu yerdə dəmir məntiq dəmir yumruğa dəstək olur) illər boyu dünya mediasını sarmış erməni təbliğatının yalanlarını alt-üst edirdi.

     Və nəhayət, şübhəsiz, bu hadisələrin hələ tam açılmamış diplomatik tərəfləri də var. Bir çox Qərb ölkələrinin açıq bildiyimiz mövqelərindən bəlli olur ki, onlar örtülü şəkildə Azərbaycan Prezidentinə nə kimi təsirlər göstərməyə, təzyiqlər etməyə çalışırmışlar. Bir çox dövlətlər açıq-aşkar həqiqətə göz yumaraq ancaq erməni maraqlarına xidmət edirlər. Bəlli məmləkətlərdə erməni lobbisinin seçkilərə təsirindən ehtiyatlanaraq öz siyasətlərini erməni maraqlarının girovuna çevirirlər. Bütün təsirlərə, təzyiqlərə rəğmən Prezidentimiz cəsarətlə və ardıcıllıqla öz siyasi iradəsinə sadiq qaldı. Azərbaycanın ərazi bütövlüyü bərpa olundu. Xalqa bundan artıq xidmət göstərmək mümkündürmü?

     Hörmətli Prezidentimizi yubileyi münasibətilə ürəkdən təbrik edərək onun Heydər Əliyev yolunun davamçısı olaraq ədəbiyyatımıza, dilimizə qayğısını xüsusi minnətdarlıq hissilə xatırlayıram. Elə bəhs etdiyim seçkiqabağı görüşdə mən latın qrafikasıyla bədii ədəbiyyatın olmadığını vurğuladım. İlham Əliyev Prezident seçilərsə mütləq bu məsələni həll edəcəyini söylədi. Doğrudan da, Prezident seçiləndən az sonra latın qrafikasıyla həm Azərbaycan, həm dünya ədəbiyyatının nəşrlərini təmin etdi, Yazıçılar Birliyinin Tərcümə və Ədəbi Əlaqələr Mərkəzini mənim xahişimlə büdcəyə daxil etdi, yaşlı və gənc yazıçılara təqaüdlər ayrıldı, Birliyimizin binasının əsaslı təmirinə göstəriş verdi və təmirdən sonra binamızı ziyarət edib xoş sözlər dedi.

     Siyasi xadim üçün altmış yaş – müdriklik çağıdır, eyni zamanda hələ çox-çox illər enerjili səmərəli fəaliyyəti üçün münasib vaxtdır.

     Azad olunmuş Qarabağ və Şərqi Zəngəzur bölgələrində inanılmaz sürətlə aparılan abadlıq işləri, yollar çəkilməsi, aeroport inşa edilməsi qürur mənbəyimizdir. Millətlər içində öz məxsusi imzası olan dövlətimizin dünyada nüfuzunun günü-gündən yüksəlməsi uğrunda yorulmaz fəaliyyətində Prezidentimizə yeni uğurlar, möhkəm cansağlığı, bol-bol ailə, ata, baba sevincləri arzulayıram.

27 noyabr 2021

“Qobustan” dərgisinin qış sayı üçün

Mənbə: https://edebiyyatqazeti.az/

Ədəbiyyatımızda, özəlliklə şeir tariximizdə folklorun yeri başqa xalqların söz sənətindəkindən daha böyük, daha önəmlidir. Doğma oğuz dillərində (Türkiyə və Azərbaycan türkcəsi, türkməncə, qaqauzca) yaranmış folklor örnəklərini rus şifahi ədəbiyyatıyla tutuşdurduqda bu daha aydın görünür. Fikir, duyğu, obrazlılıq, ifadə əlvanlığı, həyatın ən  çeşidli və ciddi məsələlərinə  münasibət baxımından bayatılarımız rus çastuşkalarından çox-çox zəngindir. Əlbəttə, unutmaq olmaz ki rus nağıllarından Puşkin, rus folkloru və bizim “Aşıq Qərib” dastanından Lermontov kimi dahilər bəhrələniblər, amma bununla belə rus xalqının şifahi ədəbiyyatı Puşkin və Lermontovla, Tütçev və Nekrasovla bir sırada dayana bilməz. Oğuz şeirinə gəldikdə isə, şifahi ədəbiyyat nümayəndələri kimi qəbul olunan Qurbani, Qaracaoğlan, Abbas Tufarqanlı,  Dadaloğlu irsi  Yunis İmrə, Molla Pənah Vaqif, Məhdumqulu irsiylə  bir cərgədədir.

Bunun əsas səbəbi  adlarını çəkdiyimiz və neçə-neçə başqa   söz sərraflarının yüksək bədii səviyyədə dilimizin saflığını qorumalarıdır. Dədə Qorqud və Yunis İmrə dilini yaşadanlar da məhz bu böyük söz ustaları  olmuşlar.

Türkiyə tədqiqatçılarının “divan ədəbiyyatı”, bizdə “klassik ədəbiyyat”  adlanan yazılı söz sənətimiz Orta əsrlərin dəblərinə uyğun olaraq  ərəb, daha çox fars dilində yaranırdı, öz dilimizdə qələmə alınan məsnəvilər, qəzəllər, qəsidələr  də qəliz ərəb-fars tərkibləri, üçmərtəbəli izafetlərlə dolu olurdu.

Füzuli yazırdı:

Ol səbəbdən farsi ləfzilə çoxdur nəzm kim,

Nəzmi-nazik türk ləfzilə ikən düşvar olur.

Məndə tovfiq olsa bu duşvari asan eylərəm,

Növbahar olqaç dikəndən bərqi-gül izhar olur.

Dahi Füzuli “Leyli və Məcnun”u, divanını türk dilində qələmə alıb doğma dildə yüksək poeziya yaratmaq kimi düşvar (çətin) işi  asanlaşdırsa da,   bu gün onun  əsərlərini  ərəb-fars sözləri lüğətiylə oxumalı oluruq. Altı  yüz il, beş yüz il öncə yaranmış qoşmaları, gəraylıları, bayatıları isə lüğətsiz mütaliə edirik.

Yadımdadır orta məktəbdə, gərək ki, səkkizinci sinifdə dərsliyimizdə Qasım bəy Zakirin “Suzi təpişi nari səğər gərçi yamandır” misralarını heç nə anlamadan əzbərləyirdik (indiyəcən yadımda qalıb!). Halbuki elə  Zakirin  “Durnalar” və bu səpkidə  başqa qoşmalarının sadə, saf dili hər kəsə aydındır.

Bu gün də dərsliklərimizdə – hər sinifə, hər yaşa uyğun olaraq, şifahi ədəbiyyat örnəklərimizi çağırılmamış qonaq kimi deyil, öz layiqli yerində tədris etsək şagirdlərdə şeirə, bədii sözə daha çox maraq oyadarıq.

Müqayisə üçün dörd misala müraciət edək. Azərbaycan ədəbiyyatından Həbibi, Qurbani, Anadolu ədəbiyyatından Baqi və Qaracaoğlan.

Səfəvi sarayında “Məlik üş-şüara” – şairlərin şahı  adı qazanmış, Şah İsmayılın  ərkyanə zarafatla və rəğbətlə yanaşdığı Həbibinin hələ nisbətən aydın qəzəlindən bir neçə beyt:

Gər səninçin qılmazam çak, ey büti-nazikbədən,

Görüm olsun şol qəba, əynimdə pirahən-kəfən

Çıxmaya sevdayi-zülfün başdan ey məh,

                                             gər yüz il

Üstüxani-kəlləm içrə tutsa əqrəblər vətən

Düşdü şəbnəm bağı, gəl, ta gül nisar etsin sana,

Səbzənin hər bərqinə bir dür ki, tapşırmış çəmən.

(Bu qəzəli  Füzuli təxmis etmişdir) 

İndi gəlin həmin dövrdə yaşayıb-yaratmış Dirili Qurbaninin Şah İsmayıla  müraciətlə yazdığı qoşmanı oxuyaq:

Mürşidi-kamilim, şeyx oğlu şahım!

Bir ərzim var qulluğuna şah mənim 

Əziz başın üçün oxu yazğımı,

Agah ol halımdan gahbagah mənim!

Dərin-dərin dəryaları boyladı,

Xəncər alıb qara bağrım teylədi,

Oğlu ölmüş vəzir qəza eylədi.

Getməz dimağımdan dudi-ah mənim.

Şair olan dərsi alar pirindən,

Baş açmadım səğ rəqibin sirrindən

Qolu bağlı keçdim Xudafərindən,

Üzüm gülməz heç açılmaz, ah, mənim.

Qurbani şeirində dilin sadəliyi, təmizliyi ən incə təşbehlər yaratmağa əngəl olmur:

Başına döndüyüm ay gözəl pəri,

Adətdir, dərərlər yaz  bənövşəni

Ağ nazik əlinlə bir dəstə bağla

Tər buxaq altına düz bənövşəni.

Tanrı səni xoş camala yetirmiş

Səni görən aşiq əqlin itirmiş

Mələklərmi dərmiş, göydən gətirmiş,

Heyif ki dəriblər az bənövşəni.

Qurbani der: könlüm bundan sayrıdı,

Nə etmişəm yarım məndən ayrıdı?

Ayrılıqmı çəkib boynu əyridir.

Heç yerdə görmədim düz bənövşəni.

1993-cü ildə İstanbulda Türkiyə Yazarlar Sindikatının Qurultayında çıxış edərkən Qurbaninin  bu qoşmasının son bəndini oxudum, “Ayrılıqmı çəkib boynu əyridir” misrası böyük  yazıçı Yaşar Kamalı valeh etmişdi. Çıxışımdan sonra xahiş etdi bu misraları bir də təkrar edim (türklər bənövşəyə menekşe deyirlər) və cib dəftərinə orijinalda olduğu kimi yazdı.

XVI əsr türk divan ədəbiyyatının tacıdarı adlandırılan Baqinin qəzəlindən bir neçə beyt:

Xoş gəldi mənə meygədənn abi-havası

Billah ğözəl yerdə yapılmış yıxılası

Diqqətlər ilə seyr edəriz yarı sərapa

Görməzmi idik biz də əgər olsa  vəfası

Dünya dəyər ol məhliqa dilbəri qərrə

Yusifdə dəxi yoxdu onun hüsnü bəhası  

İndi də  təxminən eyni dövrdə yaşamış el şairi Qaracaoğlanın qoşmasını oxuyaq:

Sabahdan uğradım mən bir gözələ

Ala gözlərinə sürmələr çəkmiş           

Daramış zülfünü, tökmüş bir yana

Salı vermiş incə belin üstünə

Alma-alma yanaqları al kimi,

Boynu uzar, gedər, sərvi dal kimi,

Səhərdə açılan qönçə gül kimi

Sandım qan damlamış qarın üstünə.

Çıxa-çıxa çıxdım yoluna vardım,

Verdiyi çevrəni qoluma sardım

Uğrunda ölümü gözümə aldım

Divanına durdum yolun üstünə.

Yaxud:

Nədəndir de, kömür gözlüm nədəndir?

Bu mənim gecələr uyumadığım

Çətin derlər ayrılığın dərdini,

Ayrılıq dərdinə doyamadığım.

Ya:

Dostun bağçasına yad əllər dolmuş

Gülünü toplarkən fidanını  qırmış

Burda bir kötünün qonuna girmiş

O mənim sevməyə qıyamadığım

Və ya:

Aladır gözlərin, siyahdır qaşın

Aradım cahanı, bulunmaz eşin.

Yaylanın qarından bəyazdır döşün

Yıxılıb üstünə öləsim gəlir

Bulaq suyu kimi duru, yaylanın qarı  kimi təmiz dil…

Tərtib etdiyim və 1999-cu ildə Bakıda nəşr olunmuş “Min beş yüz ilin oğuz şeiri” antologiyasında Qaracaoğlana da geniş yer verilib. İndi xatırlamadığım hansı mənbəyəsə isnad edərək onun doğum – ölüm illərini belə göstərmişəm:  (1606? – 1679?).

Qaracaoğlanın Türkiyə araşdırıcılarından Əhməd Qüdsi Tecer isə onun XVI əsrin  başlanğıcında yaşadığını, hətta ehtimal ki XV  əsrin ortalarında ömür sürdüyünü iddia edir. Tecerin gətirdiyi dəlillərə haqq qazandıran Əhməd Kabaklı  “Türk ədəbiyyatı” çoxcildliyinin ikinci cildində bu fikrə gəlir ki, Qaracaoğlan duru üslubu, xalq zövqünə bağlı məcazları ilə XVII yüzilin  şairi olmayıb, daha öncəki (XV, XVI) əsrlərdə  yaşamışdır.

Şeirlərinə isnad edilərək Qaracaoğlanın gəzərgi bir həyat keçirdiyini söyləmək olar. O, başdan-başa Anadolunu, Balkan ölkələrini, İranı, Azərbaycanı gəzib-dolaşmış əfsanəvi bir şəxsiyyətdir. Həm şəxsiyyəti haqqında rəvayətlərin, həm yaradıcılığının xalq arasında  geniş yayılması nəticəsində  hətta ondan sonra yaranmış və ona mənsub olmayan şeirləri də bəzən ona aid edirlər. Şairin özünə aid olan, yaxud onun böyük təsiri altında olan şairlərin və aşıqların Qaracaoğlan “möhürlü” əsərləri Türkiyə, Azərbaycan və türkmən ədəbiyyatının ən parlaq səhifələrindəndir. Qaracaoğlanın 1991-ci ildə  Bakıda çıxmış kitabına ön söz yazan Qara Namazov və  İsmayıl Öməroğlu qeyd edirlər ki, “Azərbaycan Qaracaoğlanın ikinci vətənidir. Şairin Gədəbəydən olması, Göyçədə yaşaması haqqında rəvayətlər də mövcuddur”.

Amma daha vacib məsələ Qaracaoğlan şeirlərinin  Azərbaycan ədəbiyyatının müxtəlif örnəkləriylə  səsləşməsidir.

“Əsli və Kərəm” dastanında Kərəm:

Qəribin boynuna kəfən biçilməz,

Əcəl camı çox ağırdır içilməz,

Üç dərdim var, bir-birindən seçilməz

Bir ayrılıq, bir yoxsulluq, bir ölüm

– deyirsə,

Qaracaoğlan da:

Qaracaoğlan der qondum köçülməz

Acıdır əcəl şərbəti, içilməz

 Üç dərdim var, bir-birindən seçilməz

Bir ayrılıq, bir yoxsulluq, bir ölüm

Kərəm:

Hey ağalar necə olur

Halı yardan ayrılanın?

Axır düşər qürbət elə

Yolu yardan ayrılanın.

Qaracaoğlan:

Ey ağalar, böyləmi olur

Halı yardan ayrılanın.

Enər, ümmana tökülər

Seli yardan ayrılanın

– misralarını gətirən Q.Namazov və İ.Öməroğlu qeyd edirlər ki, Azərbaycanda da geniş yayılmış

Ala gözlü, nazlı dilbər,

Qoyma məni el yerinə.

Gümüşdən kəmərin ollam

Dola mənə bel yerinə

– mahnının sözləri Qaracaoğlanındır.

Mən Qaracaoğlan şeirinin daha bir özəlliyinə diqqət çəkmək istəyirəm – onun M.P.Vaqif poezayasına ruh yaxınlığına, həyatı, şəhvani, erotik çalarlarına…             

Əhməd Kabaklı yazır: “Qaracaoğlan şeirindəki gözəllər divanlardakı “miniatür gözəllərə” bənzəməz, bunlar canlı-qanlı, hərəkətli, gerçək gözəllərdir. Bu qadınlar özəl geyimləri, çöhrələri, saç düzümləri, huy və xarakterləri ilə yaşayan varlıqlardır”.

Bu sözləri tamamilə Molla Pənah Vaqif gözəllərinə də aid etmək olar.Qaracaoğlan deyir:

Qoy dolanıb dursun qolun boynumda,

Heç ölüm qorxusu yoxdur eynimdə.

Bir gecəlik mehman olsam qoynunda

Sabah oldu deyə qaldırma məni.

Yaxud:

Ala gözlərini sevdiym dilbər,

Gözəl camalını görməyə gəldim.

Mən sənə söylədim sözün doğursu

Soyunub qoynuna girməyə gəldim.

Məsələ onda deyil ki, XVIII əsr şairi M.P.Vaqif daha öncə yaşamış Qaracaoğlandan təsirlənib. Ola bilsin ki, Vaqifin Qaracaoğlandan  heç xəbəri də yoxmuş. Məsələ şeirimizin iki qolunun Anadolu və Azərbaycan qolunun – müəyyən etaplarda eyni estetik prinisiplərlə inkişaf etməsində, gəlişməsində və dəyişməsindədir. Və bu qənaətdən çıxan daha mühüm  nəticə budur ki, Azərbacan və Türkiyə şeir tarixini bir-birindən təcrid olunmuş şəkildə araşdırmaq, sistemləşdirmək, mövzu, üslub, forma və məzmun  baxımından özəlliklərini izləmək  mümkün deyil.

Sevdiyim, üstündə uçan quşların

Tutub qanadını qırmağa gəldim.

Yaxud:

Babalın boynuma,iştə mən öldüm,

Məzarım köksünə qaz, kərəm eylə.

Ya:

Ölüm, ardıma düşüb də yorulma

Var get, ölüm, bir zaman da yenə gəl!

Anamı, atamı dün aldın yetər

Var get ölüm, bir zaman da yenə gəl.

Bunlar və onlarca Qaracaoğlan  misralarını – həm də bu gün bizim danışdığımız dildə səslənən misralarını söz tariximizdən necə və niyə çıxarmalıyıq. Nəsimi, Füzuli Türkiyə ədəbiyyatı tarixlərinə daxil edildiyi kimi Yunis İmrə də, Qaracaoğlan da, Pir Sultan Abdal da Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin ayrılmaz simaları olmalıdırlar.     Sovet dönəmində belə bir təşəbbüs  imkansız olduğu halda, bu gün bunun qarşısını kim ala bilər?

Eyni cür Türkiyə tədqiqatçıları da Dirili Qurbanini, Abbas Tufarqanlını, Sarı Aşığı ortaq ədəbi dəyərlərimiz kimi araşdırımalıdırlar.

 Ormanda böyüyən adam azğını

Çarşıda, bazarda insan bəyənməz.

Mədrəsə qaçqını, süfrə pozğunu

Salam verməyə dərvişan bəyənməz.

Elin qapısında qaravaş olan,

Burunu fırtıqlı, gözü yaş olan,

Bayramdan-bayrama bir taraş olan

Bərbərə gəlib də dükkan bəyənməz.

  Qazaq Abdalın bu “Bəyənməz” rədifli  daşlaması daha çox məişət xarakterlidir. Neçin Türkiyənin yalnız uzmanları deyil, geniş oxucu kütləsi də Azərbaycan aşığı Abbas Tufarqanlının (XVII əsr)  eyni rədifli, amma ictimai siqləti daha yükək olan və bu gün də aktual səslənən üsyankar  qoşmasıyla tanış olmasın.

  Ay həzərat, bir zamana gəlibdi

Ala qarğa şux tərlanı bəyənməz.

Oğullar atanı, qızlar ananı

Gəlinlər də qaynananı bəyənməz.

Adam var çox işlər eylər irada,

Adam var ki yetə bilməz murada,              

Adam var ki çörək tapmaz dünyada

Adam var yağ yeyər, balı bəyənməz

Adam var ki adamların naxşıdı,

Adam var ki anlamazdı, naşıdı,

Adam var ki heyvan ondan yaxşıdı,

Dindirərsən heç insanı bəyənməz.

Aşıq Abbasın çox sevdiyim gəraylısı var:

Duman, gəl get bu dağlardan

Dağlar başı bar eyləsin.

Nə gözlərim səni görsün

Nə könlüm qubar eyləsin.

Haşa, sevdiciyim haşa,

Deyilənlər gəldi başa

Bu yandan özün tut daşa

Bir yandan el car eyləsin.

Türkiyənin böyük təsəvvüf şairlərindən olan Pir Sultan Abdalı da Azərbaycanla sıx tellər bağlayır. Nəsimi təsəvvüf, hürufilik ideayalarını əsasən əruz vəznində yazdığı şeirlərində ifadə edirdisə, Pir Sultan Abdalın heca vəznində  yaradıcılığı qızılbaş-bektaşi əqidələrinin Anadoluda geniş yayılmasında müstəsna rol oynamışdır.

Çaldıran savaşında Sultan Səlimin odlu silahları, topları qarşısında müqavimət göstərə bilməyən Şah İsmayıl Xətai Anadolu torpaqlarına əqidələri, inanclarıyla daxil olmuşdur. Ələvilik, bektaşilik, nəqşbəndlik və sairə təriqətlərə tapınan yüzlərlə şair  və aşıq, onların yaratdığı  örnəkləri yayan dərvişlər Türkiyə ədəbiyyatında önəmli yer tuturlar.

Türk ədəbiyyatçılarının “təkkə şairləri” adıyla müəyyənləşdirdiyi   bu üslubun ən parlaq nümayəndələrindən biri Pir Sultan Abdaldır. Tədqiqatçı  Lətif Uğurtəkin “Abdal” sözünü belə izah edir: “Abdallar, əksəriyyətlə oturaq və qismən köçəri bir halda yaşayan ələvi-qızılbaş zümrələrindən ibarətdirlər, soy etibariylə türkməndirlər”.

“Abdal” sözü  şaşqın, sərsəri, avara, axmaq anlamlarına uyğun gəlsə də şairlərin təxəllüslərində (Qayğısız Abdal, Təslim Abdal, Qazaq Abdal”) müəyyən bir əqidə sahibi mənasındadır. (Ağdam rayonunun Abdal Gülablı  kəndindən Abdal Qasımı da xatırlayaq).   “Təkkə ədəbiyyatı” adlandırılan  cərəyan  təsəvvüf, mevləvilik, ələvilik, bektaşilik, nəqşbəndlik və s. təriqətlərə mənsub sənətkarların yaradıcılığı  ilə bağlıdır. Pir Sultan Abdal da, Cahid Öztellinin “Pir Sultanın dostları” kitabında onun davamçıları kimi bəhs etdiyi müridləri Qul Hümmət, Qul Hüseyn, Qul Məzlum, Qul İbrahim  də   bu yolun yolçularıdır.

Əhməd Kabaklı “Türk ədəbiyyatı” çoxcildliyində Pir Sultan Abdalın yüksək şairlik istedadını etiraf edərək yazır ki, bu şair  Səfəvilərin Osmanlı düşmənçiliyinə və qızılbaş təbliğatına alət olmuşdur.

Pir Sultan Abdalın əfsanələşmiş faciəvi ömrü də məhz  əqidələriylə   bağlıdır. Müxtəlif mənbələrdə Pir Sultan Abdalla bağlı  rəvayət belədir:

Osmanlı Sultanına qarşı Səfəvi şahı Təhmasibin tərəfini tutduğu üçün  Pir Sultan Abdalı Xızır paşa Sivasda edam edir.

Gəncliyində Xızır paşa Pir Sultanın müridlərindən olub, Pir Sultanın ayağına düşüb yalvarıb ki, yüksək vəzifəyə sahib olmaqçün   ona xeyir-dua versin. Pir Sultan müridinə: Xızır, vəzir olacaqsan, gəlib məni asacaqsan – cavabını verir.

Xızır İstanbula gedir və doğrudan da paşa olub Sivasa vali kimi dönür.Əski mürşidini qonaq çağıran Xızır ona ləzzətli yeməklər təklif edir. Pir Sultan onları yeməkdən imtina edir və səbəbini soruşanda belə cavab verir: Zina etdin, haram yedin, yetimlər haqqını aldın, haram para ilə yapılan yeməkləri mən yox, heç köpəklərim də yeməz.

Sözlərini təsdiq etməkçün şair iki köpəyini çağırır, təamları onların qarşısına qoyur, köpəklər yeməklərə toxunmayınca Xızır hiddətlənir və Pir Sultanı Sivasın Topraq qalasında həbs edir. Pir Sultan burada yeddi il yatandan sonra Xızır paşa onu hüzuruna çağırıb: Əgər içində şahın (Səfəvi şahının – A.) adı çəkilməyən üç şeir söyləsən səni əfv edərəm – deyir. Xızırın təklifindən sonra Pir Sultan bu məşhur şeirini söyləyir:        

Xızır paşa bizi bərdar etmədən

Açılın qapılar, şaha gedəlim!             

Siyasət günləri gəlib yetmədən

Açılın qapılar, şaha gedəlim!

Hər nerəyə getsəm yolum dumandır

Bizi boylə qılan əhdü-peymandır

Zəncir boynum sıxdı,halım yamandır

Açılın qapılar, şaha gedəlim.

Yaz selləri kimi axıb çağlaram

Xəncər alıb ciyərləri dağlaram

Qərib qaldım bu arada ağlaram

Açılın qapılar, şaha gedəlim.

(Şair başqa bir şeirində “Pir Sultan Abdalam Xətai şahım” desə də, bu şeirində  tədqiqatçıların fikrincə, Şah İsmayılın oğlu  Təhmasib nəzərdə tutulur).

Bundan sonra Xızır paşa Pir Sultanı asmaq əmri verir. Ancaq Pir Sultan xirqəsini dar ağacından asaraq özü qeyb olur. Rəvayətə görə, edamından sonra onu Malatya, Köçhasar yolunda və başqa yerlərdə  görmüşlər. Bir rəvayətə görə də, Pir Sultan Qızılirmaq çayının üstündən keçib “əyil körpü” – demiş, körpü əyilmiş, suya batmış,  şairi təqib edənlər  çayın bu tayında mat qalmış, niyyətlərindən əl çəkmişlər. Guya nəhayət arzusuna çatan Pir Sultan Səfəvilərin Ərdəbil şəhərinə çatır və bu şəhərdə də vəfat edir. Məzarının yeri məlum deyil.

Şeirlərinin birində Pir Sultanın ölüb-dirilmək (reankarnatsiya) inamına yaxın  olduğuna da işarə var:

Yuri belə Xızır paşa

Sənin də çərxin qırılar            

Güvəndiyin padişahın

O da bir gün devirilər

Şahı sevmək süçmü bana?

Kəm bildirdin məni Xana

Can üçün yalvarmam sana

Şahinşah mənə darılar

Mən Musayam sən Firoun,

İqrarsız şeytani-ləin

Üçüncü ölməm  bu, xain

Pir Sultan ölər dirilər

(altını mən cızdım- A.)

 Əhməd Kabaklı çoxcildliyində qeyd edir ki, bütün ədəbiyyat tariximizdə məzhəb və siyasi  əqidələrini ən  açıq şəkildə bildirənlər  Pir Sultan və Nazım Hikmətdir.

Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində  yer alan Sivas hökmdarı Qazi Burhanəddin kimi sivaslı Pir Sultanı da ortaq şeirimizin  parlaq siması kimi dəyərləndirməliyik.

Azərbaycan Səfəvi dövlətinin qızılbaşlıq ideyalarına sədaqətinə, bu  əqidə yolunda ölümə  getdiyinə görə… Əsas da büllur kimi təmiz, saf şeir dilinə görə bu böyük şairi, təbii ki Türkiyə ədəbiyyatından ayırmadan, “özəlləşdirməliyik”.

Bülbül olsam varsam gəlsəm

Haqqın divanına dursam

Mən bir yanıl alma olsam

Dalında bitsəm nə dersən?

misraları el mahnılarımızdan fərqlidirmi?

Yaxud başqa bir gəraylısından:

Ağaclarda yaşıl yarpaq

Basdığımız qara torpaq

Yer altında kəfən yırtmaq

Başımızdan keçər bir gün.

Bu son misralar hansı fantaziyalara qida vermir?

Alçaqda, yüksəkdə yatan ərənlər

Yetişin  imdada, aldı dərd məni

Başım alıb hanki yerə gedəyim

Getdiyim yerlərdə buldu dərd məni

Duyğuların səmimiyyəti, dilin ecazkar sehri baxımından Pir Sultanın misraları  nə qədər müasir səslənir:

Bu il bu dağların qarı əriməz

Əsər badi səba yel pozuq pozuq

Türkmən qalxıb yaylasına yürüməz

Yıxılmış əşirət, el pozuq pozuq

Pir Sultanam, yaradıldım qul deyə

Zalım paşa əlindənmi öl deyə

Dostum məni ismarlamış gəl deyə

Gedəcəyəm amma yol pozuq pozuq.

 Pir Sultan Abdalın ictimai etirazı bu misralarda xüsusi siqlətlə səslənir:

Uyur idik uyardılar

Diriyə saydılar bizi

Qoyun olduq səs anladıq

Sürüyə saydılar bizi

Sürülüb qəssaba getdik

Qənarədə məkan tutduq

Didar dəftərinə yetdik

Ölüyə saydılar bizi

“Pir Sultan Abdal” adlı tədqiqatın müəllifi Camal Anadol (yeri gəlmişkən müəllif bu kitabını Xəlil Rza Ulutürkün əziz ruhuna ithaf edib)  şairin şeirlərində dağ mövzusuna xüsusi yer ayrılmışdır.

Pir Sultan poeziyasında dağlara sevgi şaha sevgiylə təndir.

Ənquru dağından bir yol aşıtdım

Əcəb Şahə gedən yollar bumola?

Saraldı gül bənzim döndü heyvaya

Əcəb Şahə gedən yollar bumola?

Gəncə civarında Pir Sultan dağı var, gəncəli folklorçu alim Sədnik Paşayev bu dağın şairin adıyla bağlı olduğunu iddia edirdi və hətta öz şəcərəsini Pir Sutan Abdalla bağlayaraq Pirsultanlı  təxəllüsünü qəbul etmişdi.

Türkiyə və Azərbaycanın  el şairləri, aşıqları dil, forma, məzmun və obrazlar, təşbehlər sistemiylə bir-birinə çox yaxındılar. Anadolu şairi İbrahim Dərdli (1772-1845) mövhumatçıların “şeytan əməli” saydıqları telli sazın müdafiəsinə qalxır.

Telli sazdır bunun adı,

Nə ayət bilər, nə qazi

Bunu çalan anlar bizi

Şeytan bunun nərəsində?

Abdəst alsan aldın demsəz

Namaz qılsan qıldın deməz

Qazi kimi haram yeməz

Şeytan bunun neresində?

İçindəmi, dışındamı?

Burğusunu başındamı?

Köksünün naxışındamı?

Şeytan lunun nərəsində?

Azərbaycanlı Aşıq Musa (1830-1912) sanki İbrahim Dərdlinin səsinə səs verir:

Məclisləri abad eylər,

Nə gunahı telli sazın?

Məlul könüllər şad eylər

Nə günahı telli sazın

Fikrini vermir qələmə.

Zülüm eyləmir aləmə

Pulunu vermir sələmə

Nə günahı telli sazın?

El şairlərimiz həm də barələrində yaranmış rəvayətlərlə də bir-birinə bənzəyir. Şair Məmməd Aslan qeyd edir ki, Sarı Aşıqla sevgilisi Yaxşının rəvayəti Qaracaoğlanla deyiklisi Qaracaqız rəvayətilə eynidir.

Bir-birindən gözəl bayatılar müəllifi kimi tanınan Sarı Aşıq (XVII əsr) rəvayətə görə Yaxşı adlı bir qızı sevmiş, itirmiş və sevgilisinin yanında, üzü Qibləyə deyil, üzü Yaxşının məzarına tərəf dəfn olunmasını vəsiyyət etmişdir:

Aşığı tərsinə qoy,

Tən təni tər sinə qoy

Yaxşını qibləsinə

Aşığı tərsinə qoy.

Sarı Aşığın məzarı torpaqlarımıza azğın erməni işğalına qədər Həkəri çayının yanında dururdu.

Yazılı ədəbiyyatla şifahi söz sənətimizin arasındakı dil fərqi baxımından XVII əsrin iki şairindən – Qövsü Təbrizinin qəzəlindən və Sarı Aşığın bayatılarından misal gətirək. Qövsi kimi müqtədir şairin qəzəlinin yüksək bədii dəyərini kiçiltmədən bənzətmələrinin orijinallığı baxımından ən uca meyarlarla ölçülən Sarı Aşıq bayatılarıyla müqayisə edək.

Qövsi Təbrizi:

Cismi canımdan mənim hicran nə istər bilmənəm

Bu sınıq gəştidən ol tufan nə istər bilmənəm

Məndə yox hiç aruzu, könlüm yaman bitabdır

Zəxm yoxdur sinədə, peykan nə istər bilmənəm

Çeşmi xumarın sənin cismimdə çün qan qoymadı

Qanı dolmuş dideyi-giryan nə istər bilmənəm.

Kasə-kasə qan verir, şükr eləyib nuş eylərəm

Dəxi məndən gərdişi dövran nə istər bilmənəm.        

Aşiqin zənciri tari zülfü-kakildən gərək,

Rişteyi-zınnaridən Sənan nə istər bilmənəm.

Bu da Sarı Aşıqın bir neçə bayatısı:

Aşıq vətən yaxşıdı

Köynək kətan yaxşıdı

Qəriblik cənnət olsa

Yenə vətən yaxşıdı

Aşıq süzgün gözlərin

Qəmdən üzgün gözlərin

Yaxşıdan doya bilməz

Baxsa yüz gün gözlərin

Aşığam aralandım

Ox dəydi yaralandım

Mən səndən ayrılmazdım

Zülm ilən aralandım.

Mən aşığam yüz qandı

Əlli qandı, yüz qandı

Ev yıxmaq bir qandısa

Könül yıxmaq yüz qandı.

Qarşıda qəm oyanı

El yatar, qəm oyanı

Dəryalar oya bilməz

Ürəkdə qəm oyanı

Mən aşıq yüz yerdə üz

Sona tək yüz yerdə üz

Kirpiklər kölgə salıb

Yarılıb yüz yerdə üz.

Mən aşığam üzü şur

Sonam göldə üzüşür

Milçək qanad tərpətmə

Tel tərpənər üz üşür

Zülfün süda mar kimi

Oynar su damar kimi

Sızıldatdın Aşığı

Yağa su damar kimi.

Gözəllik soy iləndi

Şahmar da soy ilandı

Nəsimi tək  yolunda

Bu Aşıq soyulandı

Bu gələn kim? Sənəmdi

Kim mənm kimsənəmdi?

Nə kimin kimsəsiyəm

Nə kimsə kimsənəmdi

Mənsurumuz yenə sən,

Səfa gəldin yenə sən

Fikrim, zikrim, xəyalım

Sən, sən, sən, sən, yenə sən.

Bu bayatılar nə  zaman yaranıb – XVII əsrdəmi, XX ya XXI əsrlərdəmi?

Bu gün Qövsü qəzəlini XVII əsr şeiri kimi qəbul edirik. Sarı Aşığın bayatılarındakı gözlənilməz bənzətmələr, alliterasiya və təkrirlər isə bizi ən modern poeziya örnəkləri kimi təəccübləndirir.

“Koroğlu və Dadaloğlu” kitabının müəllifi Haşım Nezihi Okay yazır: “Heç kəs tərəfindən bilinməyən, bəyənilməyən şeyin nə qiyməti olar, nəyə yarar? Heç düşünmədən deyə bilərik ki, Anadoluda bir xalq şairinin bir Hamiddən (Əbdülhaq Hamid – A.), bir Cənabdan (Cənab Şəhabəddin – A.) yüzlərlə dəfə daha fazla  oxucusu və hətta davamçısı var. Hamidlər, Cənablər salonlarda aydınlar tərəfindən, xalq şairləri isə  köy (kənd) qəhvəxanalarında, köy  dərnəklərində köy dəliqanlıları (gəncləri) və köy ixtiyarları tərəfindən oxunur və söylənilir. Fərq budur. Əcəba bir Sərvəti-Fünun şairi bu məmləkətdə kaç (neçə) kişiyə (şəxsə) xitab edə bilmişdir. Və onu kaç kişi anlamışdır? Ən geniş bir təxminlə milyonu keçərmi? Xeyr. Fəqət bir xalq şairi belə deyildir. Onu sayı milyonları aşan bir Anadolu tanır, oxuyar və sevər”.

Kitaba daxil  edilən Koroğlu və Dadaloğlu şeirləri ruhən bir-birinə yaxındır. Nəsimi kimi, Pir Sultan Abdal kimi Dadaloğlu da asi şairdir. Yəni bugünkü təbirlə dissident adlandırdığımız şəxslər kimi  cəmiyyətdən, quruluşdan narazılıq ruhunun daşıyıcılarıdırlar.

Koroğlunun sazıyla bərəbər  Misri qılıncı, Çənlibel qalası və Qır atı da vardısa Dadaloğlunun yalnız qələmi və sazı vardı, amma bu qələm və bu saz qılıncdan da itidir. (Dadaloğlunun Qır ata həsr etdiyi türküsü də var).

Dadaloğlu Anadoluda, Çuxurovada anadan olmuşdur. Toros dağlarında köçəri həyat sürən Əfşar boyundandır. Əsl adı Vəlidir, Atası da Dadaloğlu adıyla tanınan Aşıq Musa adlı şair imiş. Dadaloğlunun mənsub olduğu Əfşar əşirəti Sivasa sürgün edilərkən üsyan qalxmış və Dadaloğlu məşhur “Bizimdir” rədifli şeirində bu hadisələr haqqında ölümsüz sözlər demişdir:

Qalxdı köç eylədi Əfşar elləri,

Ağır-ağır gedən ellər bizimdir.

Ərəb atlar yaxın edər irağı,

Uca dağdan aşan yollar bizimdir.

Belimizdə qılıncımız girmani,

Daşı dələr mizraqımın dəmrəni.

Haqqımızda dövlət yermiş fərmanı,

Fərman padişahın, dağlar bizimdir.

Bu misralarda bütün dövrlərin, bütün siyasi  quruluşların, bütün məmləkətlərin əbədi  həqiqəti əks olunmuşdur: Hər hansı hakimiyyətin hökmü keçəridir, dağların, torpağın əbədi sahibi xalqdır. “Fərman padişahın, dağlar bizimdir”.

Orta əsrlərin güclü ərəb-fars təsirindən dilimizi qoruyan ən böyük sərvətimiz xalq şeiridir, odur ki, Azərbaycan və Türkiyənin dil tarixində folklor ağız ədəbiyyatı olmaqdan daha yüksək bir vəzifəni yerinə yetirmişdir. Məhz xalq şeiri dilimizin saflığını, təmizliyini, duruluğunu qorumuş, əslində bu dili yaşatmışdır. Bu baxımdan ta XIX əsrə qədər Azərbaycan və Anadolunun el şairlərini bir axarda qavramaq vacibdir.

Ulu öndərimiz Heydər Əliyevin “Bir millət, iki dövlət” ifadəsini rəhbər tutaraq bir millətin ədəbiyyatı da bir məcrada, bir axarda təqdim və tədqiq olunmalıdır.

Mart 2018

Mənbə: https://edebiyyatqazeti.az/

…Ölkələr və xalqlar arasında sərhədləri hökmdarlar, hökumətlər qurur, şairlər isə bu sərhədləri dağıdırlar. Gəncədə doğulmuş və bütün ömrünü orda sürmüş Azərbaycan oğlu Nizami bütün bəşəriyyətə mənsubdur. Təkcə Azərbaycanın deyil, həm də İranın, eləcə də digər Şərq ölkələrinin ədəbiyyatlarını Nizamisiz təsəvvür etmək mümkün deyil. Bütün dünya mədəniyyəti Nizamisiz daha kasıb, daha yoxsul görünərdi.

Nizami də Homer və Firdovsi, Yunus Əmrə və Nəvai, Rustaveli və Puşkin kimi bütün dünyanın fəxridir, amma, ilk növbədə, əlbəttə, öz xalqının övladıdır.

Müstəqil Azərbaycan qurucularından Məhəmməd Əmin Rəsulzadə böyük şairə həsr etdiyi qiymətli tədqiqatında haqlı olaraq qeyd edir ki, “Nizami yaradıcılığı forma (burda dil nəzərdə tutulur – A.) baxımından Azərbaycana nisbətdə milli deyilsə də, hissiyyat, duyğu, düşüncə, şüur və şüuraltı varlığı ilə yetişdiyi mühitə dərindən bağlıdır. Bu bağlılıq bizim gözümüzdə onu azərbaycanlı bir şair olmaqdan başqa, bir Azərbaycan şairi də etmişdir”.

Məhəmməd Əmin Rəsulzadə Nizami dünyasında türklük anlayışının nə qədər önəmli, mühüm olduğunu da əyani dəlillərlə sübuta yetirir. “Gözələ, böyüyə – türk, gözəlliyə, böyüklüyə – türklük, gözəl və böyük sözə – türkcə, gözəllik və böyüklük diyarına – “Türküstan” deyən Nizaminin əsərlərində Rum şahzadəsi, “Rum nəslindən olan türkdür”. Bir kürd qızının gözəlliyini ifadə edərkən o, “gözləri bir türk gözü qədər gözəl idi”, – deyir, Leylinin ətrafındakı ərəb qızlarına “Ərəbistanda yaşayan türklər” – deyir. “Çin padşahına – Türk padşahı”, – deyir. “Bu həbəşlikdə türkcəmi anlayan yox” deyə şikayətlənir, fars şeirinə onlara türk kəlməsi daxil edir.

Ümumi türklük ruhundan başqa, Nizamini bir azəri türkü kimi tanıdan onun əsərlərində Azərbaycan və Qafqaz mühitinin ab-havası, ətridir.

Heç şübhəsiz, Nizaminin mənəvi və bədii təcrübəsi, şairin tədqiqatçıları Firidun bəy Köçərli, Bertels, Krımski, Rəfili, Araslı, Qəzənvər Əliyev və Rüstəm Əliyevin qeyd etdikləri kimi, doğma Azərbaycan zəminində, Şərq və Qafqaz mədəni arealında yetişmişdir. Gəncə, Şirvan, Qarabağımızın bağrında Nüşabə şəhəri Bərdə, Bərdənin füsunkar bağları, doğma Azərbaycanın bütün varlığı – onun əfsanə və rəvayətləri, dastan və nağılları, musiqisi, memarlığı, xalça sənəti şairin böyük epik əsərlərində olduğu kimi, zərif lirik nümunələrində – qəzəllərində də bədii təcəssümünü tapmışdır. Gəncə, Şirvan, Dərbənd, Bərdə yalnız Nizami dünyasının coğrafi adları deyil, şairin ilhamla vəsf etdiyi doğma torpaqdır.

Öz xalqına, torpağına, doğma mədəniyyətə və folklora bu qədər bağlı olan Nizami eyni zamanda ümumibəşəri dəyərlərdən, həyat və ölüm, xeyir və şər, ədalət və zülm, məhəbbət və xoşbəxtlik haqqında elə dərin mətləblərdən söz açmışdır ki, səkkiz yüz il ərzində həm milli şeirimizə, sənətimizə, həm də Şərq və Qərb ədəbiyyatına misilsiz təsir göstərmişdir.

“Xəmsə”sində toplanmış beş poema, yüzlərlə şairin, o cümlədən nəhəng söz ustalarının ilham mənbəyinə çevrilmişdir. Əmir Xosrov Dəhləvi, Cami, Nəvai kimi böyük sənətkarlar mövzularını Nizami poemalarından almış, beşliklər yaratmışlar. Nizami süjet və motivləri Anadolu şairi Cəlaləddin Rumidən, azəri türkü Füzulidən tutmuş, italyan Hotsiyə, alman Şillerə qədər Şərqin və Qərbin bir çox məşhur sənətkarlarının yaradıcılığında ifadəsini tapmışdır. Şillerin müasiri, başqa bir alman dahisi Höte Nizami poeziyasının heyranı idi. Özünün “Qərb – Şərq divanı”nın Nizami fəslində Höte Azərbaycan şairinin Leyli, Məcnun, Xosrov, Şirin kimi surətlərini təhlil edir. Nizaminin qələmə aldığı rəvayətlərdə şairin dərin əxlaqi mövzulara varmağından heyrətləndiyini bildirir. “Faust” müəllifi yalnız Nizami yaradıcılığına vaqif deyildi, o, böyük şairimizin Vətəni – Şimali və Cənubi Azərbaycan haqqında biliklərə də malik idi. “Azərbaycan çölləri”ni xatırlayan Höte Nizami ömrünün bioqrafik ayrıntılarından da söz açır: “Nizami özünün dinc sənətinə uyğun dinc bir ömür keçirmiş və doğma şəhəri Gəncədə dəfn olunmuşdur” – deyir.

Həqiqətən, Nizami zahirən çox adi, sadə və sakit bir ömür yaşamışdır. Ancaq elə həmin Hötenin dediyi kimi: “Yalnız xarakter mübarizələrdə yaranır, istedad isə sakitlikdə yetişir”.

Doğma Gəncəsinin hüdudlarından kənara çıxmayan Nizami öz dühası ilə bütün dünyanı ağuşuna almışdı. Onun dünyasının coğrafi ərazisi şərqdə, Çindən başlayıb qərbdə Antik aləmin hüdudlarına qədər, cənubda Afrikadan başlayıb şimalda sirli-soraqlı ruslar ölkəsinə qədər uzanırdı.

Nizami milli mədəniyyətin özünəqədərki sərvətlərinin varisi olmaqla bərabər, eyni zamanda XII əsrə – öz dövrünə qədərki bütün bəşər mədəniyyəti xəzinəsini də öz mənəvi dünyasında ehtiva etmişdi. Arximed, Fales, Əflatun, Sokrat, Ərəstu kimi yunan filosoflarının, alimlərinin dərin hikmət dolu irsi də bura daxildir, atəşpərəstlik dünyagörüşü və etik konsepsiyası, onun müdəqqəs kitabı “Avesta” da. İslama mənsub olan bütün mənəvi zənginliklər də. İslam dininin bütün fəlsəfi kompleksini, etik və hüquqi dəyərlərini mənimsəmiş dindar müsəlman şeyx Nizami, yəhudi, xristian görüşlərini də dərindən bilirdi. Eyni zamanda:

“Bilirəm ki, hər ulduz bir cahandır,

Hər biri bir dünya, bir asimandır”

– deyən şair Cordano Bruno və Kopernik kimi böyük Avropa mütəfəkkirlərinin kainat haqqında elmi fikirlərini 400 il qabaqlamışdır.

Nizami kainatı zaman və məkan daxilində bir bütöv kimi dərk edirdi. “İskəndərnamə”dəki tarixi anaxronizm dövrlərin yerbəyer edilməsində təsadüfi uyğunsuzluq deyil, müəllifin özü tərəfindən dəqiq və aydın dərk edilən bir prinsipidir. Özü qeyd edir ki, “hekayətimdə irəli-geri çəkmələr görsənir, eyib tutmayın, bundan qaçmaq mümkün deyil”. Makedoniyalı İskəndəri həm Misir fironlarının, həm də rus knyazlarının çağdaşı etməklə, onu müsəlman aləminin müqəddəs ziyarətgahı Məkkəyə və uzaq Çinə aparıb çıxarmaqla, əsrlərin və ölkələrin yerlərini dəyiş-düyüş etməklə Nizami dünyanın zaman və məkan fövqündə duran vahid mənzərəsini yaradır, – bütün çoxcəhətliyi və əlvanlığı ilə birlikdə bir bütövlük təşkil edən dünyanın. Dünyanın bütövlüyü, vahidliyi ideyasından insanların birliyi, xalqların tarixi ünsiyyəti fikri meydana çıxır.

Səkkiz əsr bundan qabaq Nizami bəşəriyyətin vəhdətini dərk etmişdi. Dərk etmişdi ki, müxtəlif ölkələrin və xalqların təkrarsız özəllikləri onların mehribanlıq, razılıq, dinclik şəraitində qarşılıqlı anlaşmalarına əngəl olmamalıdır.

Şairin dünyasında ayrı-ayrı xalqların nümayəndələri məskundur və onların hamısının bir ümumi vətəndaşlığı var – Nizami vətəndaşlığı, yunan sərkərdəsi İskəndər və Bərdənin azərbaycanlı hökmdarı Nüşabə, İran şahları Xosrov, Bəhram və türk Sultan Səncər, talelərinin girdabında həlak olan ərəb aşiq-məşuqlar – Məcnun və Leyli – tam siyahısını verə bilmədiyimiz bütün bu Nizami personajları “Xəmsə”də bir dahi qüdrətiylə rəsm olunmuş canlı, parlaq surətlərdir.

Nizami dünyası, həqiqətən, intəhasız kosmosdur. Təsadüfi deyil ki, bir sıra hallarda onun yaratdığı surətlər də elə kosmik mahiyyət daşıyır: səyyarələr, ulduzlar, günəş, Ay… Amma ilk öncə bu dünya insanların dünyasıdır. Bu dünya ayrı-ayrı fərdlərin zəngin xarakter qalereyası, talelər kataloqu, müdrik rəvayətlər toplusu, son dərəcə zərif psixoloji məqamlar, insan qəlbinin ən dəruni guşələrinə nüfuz etməklə səciyyələnir. Həyatın mənası, ömrün faniliyi, olum və ölüm, qüdrətli imperiyaların süqutu, şöhrətin ötəriliyi, hakimiyyətin etibarsızlığı, sarayların dəbdəbəsi və düşkünlüyü, məhəbbətin incəliyi – bütün bunlar var Nizami dünyasında.

Nizami poemalarında təkcə “Leyli-Məcnun” tam halda yalnız məhəbbət mövzusuna həsr olunub. Hətta süjeti məhəbbət macəraları ətrafında qurulmuş “Xosrov və Şirin” poeması da daxil olmaqla, şairin bütün başqa əsərləri, sevgi kolliziyalarının onlarda önəmli yer tutumasına baxmayaraq, əsasən, mənəvi axtarışlara, dünyanın yaradılışına, insanın varlıqda mövqeyini müəyyənləşdirmək cəhdinə həsr olunub. Metafizik-problemlərə şəksiz meyli, açıq-aşkar təsəvvüf rəmzləri (xüsusilə “Yeddi gözəl”də) və hətta müasir istilahla desək, sürrealizm ünsürləri ilə yanaşı, Nizami axtarışları yenə də birbaşa dövrün gerçəkləri ilə bağlıdır. Nizamini cəmiyyətin ən ağrılı, ən bəlalı, ən kəskin problemləri narahat edir. O, ədalətlə zülmün, qanuniliklə özbaşınalığın tənasübü üzərində dərindən-dərinə düşünür. Nəticə etibarilə bu hökmdar və xalq, dövlət və dövlətlə müəyyən qarşılıqlı münasibətlərdə olan İnsan, Fərd, Şəxsiyyət haqqında düşüncələrdir. Demək olar ki, hər bir əsərində Nizami çağdaş olan böyüklü-kiçikli hökmdarlara müraciətlə onları ədalətə, xalqın qayğısına qalmağa, maarifə, xeyirxahlığa çağırır. Gah öyüd-nəsihət verir, gah inandırmağa çalışır, gah çəkindirməyə. Bu məsləhətlər bəzən birbaşa, “Sirlər xəzinəsi” poemasında olduğu kimi, didaktik şəkildə verilir. Lakin şair bu məqsədə daha çox estetik təsir yolu ilə nail olmaq istəyir. Xosrov şahın mənəvi təkamülü, eləcə də “Yeddi gözəl”in qəhrəmanı Bəhram şahın əxlaqi dəyişməsi uzun, dolanbac bir yoldan keçir – hökmüylə, iqtidarıyla məst-xumar olmuş bir hakimi-mütləqdən öz rəiyyəti qarşısında borcunu dərk etmək zirvəsinə qədər yüksələn bir yoldan. Hakimiyyət sahiblərinin iltifatını qazanmaq niyyətindən çox-çox uzaq olan Nizami öz vəzifəsini başqa cür görürdü: zəmanəsinin hökmdarlarından qat-qat müdrik olan sənətkar adil həyat anlayışını onlara təlqin etməyə çalışırdı. “Dünya heç bir padşaha qalmayıb, sənə də qalmayacaq, cahanda əbədi qalmaq niyyətindəsənsə, cahana faydalı ol, dövlət işlərində dövlətin nüfuzuna tük qədər xələl gətirən şeylərə yol vermə, güclü ol, amma təmkinini saxla, tədbir sahibi olsan da, başqalarının rəylərinə biganə qalma. Ədalət axtarışlarına cavablarını yalnız doğru sözlü adamlar vasitəsilə göndər, verdiyin sözünə əməl et ki, hər kəs sənə güvənə bilsin” – bu hikmətlər idi Nizaminin hökmdarlara tövsiyəsi. Onun belə sözlər söyləməyə mənəvi haqqı vardı.

Hökmdarlar arasında şairin bu haqqını dərk edən adamlar tapılırdı. Nizami “Sirlər xəzinəsi”ni ərməğan göndərdiyi hökmdar nahaq deməmişdi: “Mümkün olsaydı, bu kitab üçün mən bütün xəzinə və sərvətlərimi hədiyyə verərdim, çünki mənim adım dünyada yalnız bu əsərin sayəsində əbədi yaşayacaq. Şair və yazıçıların tərifi, ya töhməti bu vəfasız dünyada yaxşı, yaxud yaman ad qazanmaq və bu adla tarixə düşmək üçün yeganə vasitədir”.

İki başlıca cəhət – döyüşdə zəfər və müdriklik, gündəlik həyatda adillik Nizaminin son poeması olan “İskəndərnamə”nin qəhrəmanı İskəndərin surətində öz ifadəsini tapmışdır. Poemanın birinci hissəsində – “Şərəfnamə”də o, dünyanın yarısını fəth etmiş müzəffər, qalib sərkərdədir. İkinci hissədə – “İqbalnamə”də isə Zülmət ölkəsinə ayaq basmış və dünyanın da, şöhrətin də, fəthlərin də faniliyini, keçəriliyini başa düşmüş mütəfəkkir hökmdardır. Yaradıcılığının son mərhələsində Nizaminin düşüncələr axını onu xoşbəxt ölkə, ədalətli cəmiyyət barədə xəyallara qovuşdurur. Avropa humanistlərini – “Utopiya”nın müəllifi ingilis Tomas Moru dörd əsr və “Günəş şəhəri”nin müəllifi italyan Kampanellanı beş əsr qabaqlayan Nizami xəyali ideal cəmiyyəti “İskəndərnamə”də təsvir etmişdir. Hərbi yürüşlərlə dünyanın bu başından vurub o başından çıxan fateh İskəndərin keçdiyi yolu isə həqiqət axtarışı, mənəvi kamillik, ideal hökmdarlıq zirvəsinə yaxınlaşma yolu kimi mənalandırmışdır.

…Allah vergisi ilə düha və xasiyyəti etibarilə yorulmaz zəhmətkeş olan Nizami maddi cəhətdən xeyli sıxıntılı ömür sürsə də, heç vaxt şirnikib saray məddahı olmağı özünə rəva bilmirdi. Əsərlərini ayrı-ayrı hökmdarlara həsr etsə də, onların şəninə tərifli sözlər yazsa da Nizami ürəyi yeyib çürüdən, çərlədən saray intriqalarından uzaqlarda, hökmdar mərhəmətindən, taxt-taca yaxın isti yerlərdən çox kənar məkanda, vara-dövlətə, mənsəbə can atmadan, Gəncədəki tənha guşəsinə sığınmış, ləyaqətini, heysiyyətini, mənliyini qoruyub saxlaya bilmişdi. Nizami, əlbəttə, bu sayaq müstəqilliyin, məğrurluğun nəyin bahasına başa gəldiyini gözəlcə bilirdi. O, qürurlu insan idi, buna görə də tənha idi. Müdrik insan idi, buna görə də kədərli idi.  

Tədqiqatçıları xüsusi olaraq vurğulayırlar ki, təbiəti etibarilə yumşaq və hamıya yaxşılıq diləyən şair ona pislik istəyənlərə belə pislik etməkdən çəkinmişdir. Öz sözlərilə desək, pislik edərsə, bu pislikdən mənəvi əzab çəkəcəyini bilirdi. Yaxşı olmaq, yaxşılıq etmək və yaxşılıqdan yorulmamaq şairin əsas əqidələrindəndir.

Nizami zahidanə bir həyat keçirdi, ancaq taleyin özü onun sakit evinin qapısını amansız və vahiməli yumruqla dönə-dönə döydü. Gəncədə üç yüz min adamın həlakına bais olan zəlzələ və onun nəticəsində təbiət incisi Göygölün yaranması böyük şairə öyrətdi ki, gözəllik çox vaxt əzab-əziyyətlərdən, iztirablardan doğulur. Oğlunun anadan olması və sevimli arvadı Afaqın – qıpçaq gözəli Appağın ölümü kədərlə sevincin bir-birindən ayrılmaz olduğunu göstərdi.

Gedir əldən gecələr səbrü-qərarım sənsiz,

Aldığım hər nəfəs atəşdi, nigarım, sənsiz.

Hicrinin zülmü deyir: vəslinə and oslun, inan,

Qaçmayıb tab edəcəm, yoxdu güzarım sənsiz.

Nə gözüm var – arayım, ah nə o bəxtim ki, tapam,

Nə əlim var ki, açım… bağlı bazarı sənsiz.

Sən Nizamidən uzaq… mən gecə ulduz sayıram,

Fal açıb gündüzə yalvarmada karım sənsiz…

Nizami, əlbəttə, sevinc də dadmışdı, amma daha çox itkilərin ağrısını duymuşdu, düşmən həsədi və dost xəyanətini görmüşdü. Bütün itki və iztirablarının əvəzində tale ona böyük bir təskinlik bəxş etmişdi – əsərlərinin ölməzliyini. Şair bu xoş iqbalını özü də dərk edirdi.

Möcüzəvi bir fəhmlə Nizami yalnız keçmişləri deyil, gələcəyi də görə, duya, hiss edə bilirdi…

Nizami bu gün də bizimlədir, bizim aramızdadır və bu barədə hamıdan yaxşı o özü demişdir:

Yüz il sonra sorsan, bəs o

                        hardadır?

Hər beyti səslənər:

                        Burda, burdadır!

Sentyabr-oktyabr, 1991

Mənbə: https://edebiyyatqazeti.az/

“Təhminənin son sirri” hekayəsi haqqında elə “Beşmərtəbəli evin altıncı mərtəbəsi” romanı kimi müxtəlif fikirlər, müxtəlif rəylər, müxtəlif yanaşmalar olacağını bilirdim. Belə də oldu. Mən internetə girmirəm, amma saytlarda hekayəm haqqında müxtəlif yazıları kağızda çıxarıb mənə gətirdilər. İlk öncə hekayəni bəyənənlərə də, bəyənməyənlərə də təşəkkürümü bildirmək istəyirəm. Ən azı ona görə ki, bizim günlərdə, “heç kəs heç kəsin kitabını oxumadığı” bir zamanda vaxt tapıb yazımla tanış olublar. Onu da deməliyəm ki, iki rəy xüsusən diqqətimi çəkdi və məni çox sevindirdi: Əkrəm Əylislinin və Rasim Qaracanın fikirləri. Əkrəm: – Hekayəni bəyəndim. Başqa bir şey deməyə ehtiyac duymuram – deyir.

Vəssalam. Bu sözlər mənimçün ona görə önəmlidir ki, hər ikimizin 60 illik yaradıcılıq ömrümüzdə Əkrəm ilk və yeganə dəfə mənim yazım haqqında müsbət fikir söyləyib. Sağ olsun!

Kulis.az-ın “tanınmış şair” kimi təqdim etdiyi Rasim Qaracanın üç səhifəlik rəyini də ləzzətlə oxudum və ona da dərin təşəkkürümü bildirmək istəyirəm. Əvvəla ona görə təşəkkür edirəm ki, mənim yaradıcılığımı belə müfəssəl izləyir, özümün belə unutduğum bəzi detalları, ifadələrimi yaddaşında qoruyub saxlayıb. Rasimin ən azı mənim yazılarım sarıdan altsheymer xəstəliyinə tutulmaq qorxusu yoxdur. Amma düzü, hekayəmdə bəzi cümlələrimi nə səbəbdən çətinliklə anlaması mənə aydın olmadı. Sitat gətirdiyi cümlə belədir: “Tabutu iki tərəfdən dörd kişi çiyninə almışdı”.

Qavraya bilmədiyi bu cümlə əsasında tanınmış şair belə bir qəti hökm çıxarır:

“Bizə onillərdir hekayə yazmaq ustası kimi təqdim olunan – Əkrəmin və Elçinin birər hekayəsini analiz etmiş, əslində usta olmadıqlarını, sahib olduqları şöhrəti haqq etmədiklərini göstərmişəm. Qalmışdı Anar“.

Səmərəli fəaliyyətində bu “Anar boşluğunu” doldurması münasibətilə də Rasimi təbrik edirəm. Amma təəssüfümü də bildirmək istəyirəm. Niyə öz yaradıcılığına həsr olunmalı qiymətli vaxtını bizi ifşa etməyə ayırır? Bizim ədəbiyyatda heç bir dəyərimiz olmadığını sübut etməkçün öz yaradıcılıq vaxtını qurban verməsi həqiqətən əsl fədakarlıqdır.

“Anar bu hekayəsində tamamən bir sovet yazıçısıdır” – yazır. Çox əcəb, razıyam. Amma axı elə bu mətninin başqa səhifəsində deyir:

“Hə, oxuculara kübarlıq taslamaaq?) Anarın köhnə adətidir. Zaur hələ cavanlıqda bal ayını Afrikada, okean sahilində, Seneqalın paytaxtı Dakarda (Dakara Moskva üzərindən uçulurdu, 17 mərtəbəli Enqor otelində (Vallah eşq olsun Rasimin hafizəsinə! – A.) keçirən həmin o Zaurdur (fəhlə-kəndli Sovet Azərbaycanı insanı üçün xarakterik olmayan bir hadisə)”.

Yaxşı, sovet yazıçısı niyə fəhlə-kəndli sovet Azərbaycanından deyil, Dakarın Enqor otelindən yazır? Aydın deyil. Necə ki, “Ay-hay” məhəbbətləri (?) hekayənin dinamikasını azaldır” cümləsi. Hansı dildədir bu cümlə? R.Qaracanın tutarlı iradlarından biri də budur ki, indi hamının cib telefonu olduğu halda, Zaurun niyə cib telefonu yoxdur. Bu isə həm bu hekayənin, həm də ümumiyyətlə Anar yaradıcılığının ciddi qüsurudur. Rasim hardan bilib ki, Zaurun cib telefonu yoxdur? Axı hekayədə buna heç bir işarə yoxdur. Demə, Şerlok Nolmsun deduktiv metoduyla bu qənaətə ona görə gəlib ki, Zaurun cib telefonu olsaydı, Spartak onların evinə, bacısına zəng etməzdi. Doğrudan da, dəmir məntiqdir!

Hekayənin gələcək nəşrlərində bu tutarlı iradı mütləq nəzərə alacam, amma Rasim Qaracanın bir az kefinə soğan doğramaq da istəyirəm. Məsələ ondadır ki, sovet yazıçıları Elçinin, Anarın tükəndiklərini illər boyu gözləsələr və yazsalar da bu inadkar qocalar tükənmir ki tükənmir. Əlli il bundan əvvəl “Kür qırağının meşələri”, “Mahmud və Məryəm” və pardon, “Beşmərtəbəli evin altıncı mərtəbəsi” necə populyardısa, indi müasir gənclər arasında da o qədər oxunur və inşallah hələ əlli il də bir çox tanınmış şairlər, yazıçılar unudulandan sonra da diqqət çəkəcəklər.

Hekayədə personjlardan biri Rizvan: – “dükan açmaq savab işdir” deyirsə, Rasim “dükan açmağın savablıqla nə əlaqəsi? – deyə soruşur. Personajın sözlərilə müəllif fikrinin üst-üstə düşməməsini orta məktəbdə ədəbiyyat dərsi keçənlərin çoxu bilir. Orta məktəb demişkən, beşinci sinifdə sinif yoldaşlarımdan biri yadıma düşdü. Başqa dərslərdən yaxşı qiymətlər alırdısa, ədəbiyyatdan həmişə iki alırdı, çünki müəllim onu heç cür qandıra bilmirdi ki, əsər qəhrəmanının dedikləri müəllifin fikri olmaya da bilər. Rasim Qaracanın orta məktəbdə ədəbiyyat müəllimi kim olub, görəsən?

Onu da xatırlayıram ki, keçən minillikdə Rasim Qaracanın ədəbi zövqü indikindən bir qədər fərqli idi. XX əsrdə qəzetdə mənə müraciətlə belə yazırdı:

“Hörmətli Anar! Siz Azərbaycan xalqının yetirdiyi istedadlı bir şəxsiyyət kimi özünüzə onillikləri adlayacaq bir şöhrət qazanmısınız. Qələminizin məhsulu olan nəsr əsərləri geniş təsir gücünə malikdir və Siz bir yazıçı kimi Azərbaycanda sevilirsiniz. Bu sevgiyə tam haqqınız var. Mən özüm Sizi müasir Azərbaycan yazıçıları sırasında birinci yerə qoyuram və hər zaman ürəyimdə ana dilində nəsə bir şey oxumaq istəyi baş qaldıranda ümumiyyətlə çox az sayda əsərlər arasından Sizin də kitablarınızdan birini seçirəm. Səmimiyyətimə inanın.”(inandım! – A.)

“AXTARIŞ” qəzeti, 2 sentyabr 1993.

Mən də Rasim Qaracanın ədəbi fəaliyyətini izləyirəm. Xüsusilə onun rus şairi Aleksey Kruçenıxdan (1886-1968) dəqiq və adekvat tərcüməsini yüksək qiymətləndirirəm. Müqayisə üçün Kruçenıxın şeirini və R.Qaracanın tərcüməsini tam şəkildə gətirirəm.

Kruçenıxın şeirinin rus dilində orijinalı belədir:

Dur bil şil

Ubeşir

Skum

vi so böu

rlex

Rasim Qaraca bu şeiri Azərbaycan dilinə belə çevirib:

İstərsən qapul çəmə kilid

Üstünə fələk başar çanaq

Bilirəm mavi daşan çalı

Şəkillər qopuq qoru çəkən.

“Ədəbiyyat qəzeti”, 18 may 2001

Tərcüməyə söz ola bilməz!

P.S. Rasim Qaraca 2001-ci ilin martında özü dediyi kimi “yeddi absurd” şeirini mənə göndərəndə və çapını xahiş edəndə yazmışdı ki, bu şeirlər əlavə şərh olmadan dərc olunsun. Şeirlərinin hamısı “Ədəbiyyat qəzeti”ndə çap olundu. İndi mən də həmin şeirlərdən bir bənd verərkən şərh etmək istəmirdim. Amma bildim ki, Rasim “Axı mən öz şeirimi yazmışam, Kruçenıxdan tərcümə etməmişəm” deyəcək.

Cavabım budur ki, bu da mənim “postmodernistlik” təşəbbüsümdür. Əgər bir “postmodernistimiz” Xalq şairi Balaş Azəroğlunun heç bir vaxt demədiyi, heç ağlına belə gətirmədiyi sözləri onun adından mətbuata çıxarırsa, başqa bir postmodernist dostu da buna “postmodernizm” üsulu kimi haqq qazandırırsa, yaxud digər bir postmodernist öz pornoqrafik romanına Ön söz kimi yazdığı mətnin altından mənim imzamı qoyursa, nəhayət, postmodernist estetikası və etikasında belə bir davranış məqbul sayılırsa, qoy onda mənim bu təşəbbüsüm də postmodernizm örnəyi sayılsın, tərcümə sözünə də etiraz etməsinlər, çünki hər iki şeirin – Kruçenıx “dur, bil şili”nin də, Rasim Qaracanın “istərsən qapul çəmə kilid” sətrinin də hansı dildə yazıldıqları məlum deyil. Aradakı zaman fərqinə baxmadan hər ikisi bir-birinin tərcüməsi sayıla bilər.

15 noyabr 2021

Mənbə: https://edebiyyatqazeti.az/

Üzərində bir ildən artıq işlədiyim 1000 səhifəlik “Altmışıncılar və son 60 ilin ədəbi həyatı” kitabını bitirmişəm. Əsərdən bəzi fəsillər “525-ci qəzet”in bir neçə sayında (7-13 aprel) dərc olunub. Kitabın bir parçasını da “Ədəbiyyat qəzeti”nin oxucularına təqdim edirəm

Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının Birinci katibi, Xalq yazıçısı İsmayıl Şıxlı səhhətiylə əlaqədar vəzifəsindən istefa vermişdi. 1987-ci il iyunun 17-də Yazıçılar İttifaqının Plenumunda bu məsələ müzakirə edildi. Plenum iştirakçılarının əksəriyyəti, o cümlədən mən İ.Şıxlının vəzifəsində qalmasını təklif etsək də, İsmayıl müəllimin israrlı təkidindən sonra istefa ərizəsi qəbul olundu, səmərəli fəaliyyətinə görə ona təşəkkür bildirildi. Mən yekdilliklə İttifaqın Birinci katibi seçildim. Mənim namizədliyimi ilk olaraq Əkrəm Əylisli irəli sürdü. İsi Məlikzadə, Tofiq Bayram, İsa İsmayılzadə və İsmayıl müəllim özü bu təklifi dəstəklədilər. Sonda çıxış edərək mən bu yüksək etimada görə Plenum iştirakçılarına və ilk növbədə İsmayıl müəllimə dərin minnətdarlığımı bildirdim.

Bir neçə aydan sonra İttifaqın katiblərindən Elçin “Vətən” cəmiyyətinin sədri seçildiyinə görə vəzifəsindən istefa verdi və onun yerinə mənim təklifimlə Əkrəm Əylisli seçildi.

Yazıçılar İttifaqında Əkrəmlə tam anlaşıqlıq şəraitində işləməyə başladıq. Əkrəmin məndən yüngülvarı narazılığı yalnız ondan ibarət idi ki, mən yaşlı yazıçılar, məsələn, Mirzə İbrahimov, Süleyman Rüstəm iş otağıma gələndə onları hörmətlə qarşılayıram. Onun fikrincə, (bu fikri “Yazıçı” nəşriyyatına müdir təyin olunandan sonra həyata keçirməyə başladı) – yaşlı yazıçıları tamamilə ədəbiyyatdan silib atmaq lazımdır.

Doğrudur, Sovet vaxtında “Azərbaycan” jurnalının redaktoru işləyərkən ona bu istəyini həyata keçirməyə imkan verə bilməzdilər. Daima qürurlanır ki, redaktor işləyərkən bir neçə istedadlı gənci çap edib. Bu düzdür. İlk olaraq Rəsul Rzanın xeyir-duası və himayəsiylə mətbuata çıxarılan bir neçə gənc şairi sonra Əkrəm də “Azərbaycan” jurnalında çap edirdi. Amma onun redaktorluğu dövrünün “Azərbaycan” jurnallarını vərəqləsələr, aydın olar ki, gənclərin yazıları hər nömrənin ümumi həcmində olsa-olsa on-on beş faiz yer alır. Qalan səksən beş – doxsan faiz isə sonralar “antiədəbiyyat” adlandırdığı mətnlər, bəyənmədiyi “canlı klassiklərin” əsərləri və onlara həsr olunmuş şit təriflərdir. Bununla belə Əkrəmin “Azərbaycan” jurnalında fəaliyyətini ədəbiyyatımız üçün önəmli sayıram.

Sonralar “Yazıçı” nəşriyyatında, artıq başının üstündə nəzarət olmayanda qəzetdə elan dərc etdi ki, filan-filan müəlliflər – yəni yaşlı və orta nəslə mənsub olan xeyli yazıçı – gəlib əlyazmalarını nəşriyyatdan aparsınlar, onların kitabları çap olunmayacaq.

Yadımdadır, rəhmətlik Mirvarid xanım Dilbazi mənə telefon etdi, ağlaya-ağlaya: – axı sənin dostun niyə məni belə biabır edir – deyirdi – kitabımı çap etmir etməsin, amma bu barədə qəzetdə niyə elan verir?

Nə isə…

Bütün xırda-para narazılıqlara baxmayaraq seçildiyim ilk dövrdə əvvəlki kimi məhrəm münasibətlərimiz vardı. Elə həmin il 1997-ci ilin dekabrında Əkrəmin 50 yaşı tamam olurdu və mən bu yubileyi çox yüksək səviyyədə keçirmək istəyirdim, bu barədə o vaxt Əylisdə olan Əkrəmə məktub da yazmışdım, Əkrəmin cavab məktubu isə beləydi:

Anarı, bu beş-üç kəlməni tez təcili yazıb göndərirəm ki, mənim mənfur “yubileyim”lə bağlı olan narahatlıq yükünün bir qismini sənin çiynindən imkan daxilində tez götürüm.

Heç bir Azdrama – filan tədbiri lazım deyil, dadaş. Qrilbar tədbirinə etirazım yoxdur. Bir də havalar yaxşı olsa, könlümüzə məhrəm adamlardan bir ikisini də götürüb yaxın rayonların birinə “yubiley” sərəfinə çıxarıq. İ fisyo! Yaxud belə bir variant: Yuxarıdan Nurəddin Mustafayevə (o vaxt Naxçıvan Partiya Komitəsinin rəhbəri – A.) göstəriş verirlər ki, mənim 50 yaşımı Naxçıvanda – Azərbaycan Yazıçılar İttifaqı ilə birgə qeyd eləsin. Onda yenə yaxınlarımızdan beş-üç nəfərini götürüb gəllik bura.

Cənabınız Naxçıvan teatrında nitq irad eləyər. Sonra yığışıb gəllik Əylisə ev görüşünə. Bu olar həm yubiley, həm də bir növ zarafat. Yoxsa get duzsuz-duzsuz otur Azdramanın səhnəsində ki, nə var, nə var mənim 50 yaşım tamam olub.

Şöylə-boylə işlər!

Evdə son işlər gedir: suvaq.

Bakıya gəlmək istəyirəm, ancaq işi yarımçıq qoymaq istəmirəm. Güman ki, 5-10 günə gəlləm. Şəkkül müəllim (Ordubadın partiya rəhbəri – A.) məzuniyyətdədir. Bu günlərdə təzədən “flyus” olmuşdum, indi düzəlirəm. Sən də inşallah, mənim bu məktubumu alanacan soyuqdəymə (ya gözdəymə) ilə haqq-hesabı çürütmüş olacaqsan. Əhli-əyala səmimi salamlar! Bir bənd qəzəl yazacaqdım. Heyif ki, kağız qurtardı.

Əki

16.12.87

Əkrəm Əylislinin adını ilk dəfə Həsən Seyidbəylidən eşitmişdim. Bir görüş zamanı mənə dedi ki, “Literaturnaya qazeta”dan ona üç gənc yazıçı haqqında məqalə yazmağı sifariş ediblər – Yusif Səmədoğlu, Anar və Əkrəm Əylisli haqqında. – Yazıb göndərmişəm – dedi – bəyəniblər, yaxın nömrələrin birində dərc olunacaq.

Nədənsə, bu yazı heç vaxt çap olunmadı, amma mənim Əkrəmə ilk marağım bundan başladı. Yusifin hekayələrini oxumuşdum, çox bəyənirdim. Əkrəmdən isə o vaxtacan xəbərim yoxdu. Həsənin sözündən sonra kitabını tapdım, oxudum və onun da nəsrini çox bəyəndim. Sonra – qəribə təsadüf – indi elə Həsən Seyidbəylinin adını daşıyan küçədə tanış olduq. O vaxt Vaqif küçəsiydi, bir tərəfində Yusifin, Maqsudun, Fikrət Qocanın, Fikrət Sadığın, Elçinin, Cabir Novruzun, Əli Kərimin, mənim yaşadığımız “Vaqif, 30” ünvanlı ev, qarşıda elə Həsən Seyidbəylinin yaşadığı bina. Tinin başında – divarında “Bu evdə Yusif Vəzir Çəmənzəminli yaşayıb” xatirə lövhəsi olan binada isə Əkrəmə mənzil vermişdilər. Yadımdadır, o vaxtkı Vaqif küçəsində Əkrəmlə məni rəhmətlik Çingiz Ələkbərzadə tanış etdi (Çingiz də burda, Yazıçılar evində, atası Əbülhəsənlə bir yerdə yaşayırdı). Nədirsə qısa müddətdə Əkrəmlə bir-birimizə isnişdik. Çox illər sonra Əkrəm özü etiraf edirdi ki, Anarın evinə istədiyim vaxt gələ bilirdim.

Düz deyir. Bir dəfə iri bir ağacın budağını qoparıb gətirmişdi ki, istədim sənin evində yaşıllıq olsun.

Mənzilimin əlavə yaşıllığa ehtiyacı yox idi nə hərfi, nə məcazi mənada. Həm də qoparılmış budaq evə nə yaşıllıq gətirə bilərdi, olan qalan yarpaqları da solub töküləcəkdi. Amma Əkrəmin o vaxt dediyi sözləri də unutmamışam. – Bu şəhərdə mənim iki dostum var, sən və bu ağac. – Bəs bir dostunun budağını niyə qırıbsan? – dedim.

Demə, bu sözləri sonralar dəfələrlə, ayrı mənada öz-özümə təkrar etməli olacağammış.

Əkrəm Əylisliylə altmış il bundan əvvəl qurulan və müxtəlif mərhələlərdən keçən münasibətlərimizin uzun və təzadlı bir tarixçəsi var. Bu tarixdə çox xoş, isti məqamlar da, dost, silahdaş olduğumuz dövrlər də olub, bir-birimizdən incidiyimiz günlər, aylar da. Mən heç bir vaxt Əkrəmə qarşı heç bir naqis hərəkət etməmişəm.

1987-1988-ci illərə qədər, ləkəsiz, qara buludlarsız münasibətlərimiz mən Yazıçılar təşkilatının rəhbəri seçiləndən il yarım – iki il sonraya qədər davam etdi. Təxminən elə bu vaxtdan mənə qarşı şifahi və mətbuatda yazılı iradları, tənqidləri, get-gedə şiddətlənən hücumları başladı. Mən bu həmlələrin bəzisinin üstündən üstünü vurmadan, cavablandırmadan keçirdim, amma bəzisinə cavab verməli olurdum. Həmişə hücuma birinci Əkrəm başlayıb, onun yazdıqlarının şiddət dərəcəsindən asılı olaraq mən də ona mülayim, yumşaq cavablar vermişəm, təhqirlərə, böhtanlara keçəndə isə konkret faktlarla, məntiqlə, dəlillə sərt, kəskin ifadələr də işlətməli olmuşam.

Münasibətlərimiz pozulduqdan sonra da 1998-ci ildə mənim 60 yaşım tamam olan günlərdə “Mədəniyyət” qəzetində (14-17 mart 1998) belə bir yazı dərc etmişdi:

Anara və özümə 90 yaş arzulayıram. İnanıram ki, biz bu 90 yaşı mütləq yaşayacayıq və deməli, təmasda olmağımızçün irəlidə hələ 30 il var.

Yazıçılar Birliyinin yerdə qalan üzvlərinin hamısına (yəni hərəsinə) azı 95 yaş arzulayıram. Ondan ötrü ki, Anarla mən bu dünyadan birdəfəlik köçüb gedəndən sonra da istəyirəm Birlik üzvlərinin bizim münasibətlərimizdən danışmağa heç olmasa beşcə il “çisti” vaxtı qalsın”.

Əkrəmin bu xoş arzusuna mən də qoşularaq istəyirəm ki, Allah ikimizə də uzun ömür versin. Amma şər deməsən xeyir gəlməz. Allah eləməmiş Əkrəm dünyada olmasaydı mən indi bu yazdıqlarımı yazmazdım. Mərhumların dalınca danışmağı, onlara cavab verə bilməyəcəyi iradları yönəltməyi ən böyük namərdlik sayıram.

O biri tərəfdən, mən dünyayla daha əvvəl vidalaşsam, mən gedəndən sonra Əkrəmin olub keçənləri öz bildiyi kimi yozmasını və qələmə verməsini də istəmirəm.

Bir də mənə elə gəlir ki, Əkrəmlə mənim, həm də tək mənim yox, bir sıra başqa çağdaş yazıçılarımızla münasibətləri, mübarizəsi, münaqişəsi hər birimizin şəxsi işi deyil, ədəbi mühit, yazıçı davranışı, ziyalı əxlaqı baxımından da önəmlidir.

Ona görə də son altmış ilin ədəbi proseslərinə və şəxsiyyətlərinə işıq saldığım kitabda Əkrəmə bu qədər yer ayırmağıma təəccüblənməsinlər. Mənim həyatımda da, ədəbi mühitdə də müəyyən yeri olan adamla münasibətləri olduğu kimi indiki və gələcək nəsillərə çatdırmağı vacib və özəlliklə ibrətamiz vəzifə hesab edirəm.

Yazdıqlarımı ancaq konkret faktlara və mətbuatdan gətirdiyim sitatlara əsaslanaraq qələmə alıram. Kiməsə qəribə, bəlkə də pis görünə bilər ki, mən illər uzunu Əkrəmlə bağlı qəzetləri saxlamışam. Məsələ ondadır ki, Yazıçılar Birliyinə rəhbər seçiləndən il yarım, ya iki il sonra Əkrəmin mənimlə mübarizəyə girişdiyini gördüm və odur ki, bərayi-ehtiyat onun mənə mətbuatdakı hücumlarını “Əkrəmnamə” adlandırdığım qovluqa yığmağa başladım. Ürəyimə dammışdı ki, bir gün məlum faktlar anılanda onları yalnız konkret sitatlarla bərpa və sübut etmək olacaq. Əfsus ki, illər keçdikcə “Əkrəmnamə” qəzetləri dörd-beş qovluğa da sığmadı.

Tam obyektivliyə riayət edərək bəzi məsələlərə aydınlıq gətirmək istəyirəm.

Tək mənim yox, Yusifin, Vaqifin, Elçinin də – “şəhər uşaqları” kimi Əkrəmə xoş və qayğıkeş münasibətində onun istedadına hörmətlə yanaşı, bir himayədarlıq çaları da vardı. Bu çalar onun ömürlüyüylə (bioqrafiyasıyla) bağlı idi. Bilirdik ki, Əkrəmin uşaqlıq illəri bizimkindən qat-qat ağır keçib, şəhərdə kimsəsi yoxdur, yoldaşlıq borcumuz ona hayan və dayaq olmaqdır. Uzaq dağ kəndindən böyük şəhərə gəlmiş, atadan yetim bir gəncin yad mühitdə özünü tənha, kimsəsiz hiss etməsini istəmirdik.

O vaxt hələ də ona yad olan şəhərdə duyduqlarını Əkrəm təsirli bir şeirində ifadə etmişdi:

Mənim o yerlərə dönməyim gəlir

Allah, yol ver gedim: əhd eyləmişəm,

Bu yolu bir dəfə geri dönməyə

Bəlkə milyon dəfə cəhd eyləmişəm.

Gəldim bu şəhərin hər üzün gördüm,

Domsovetin gördüm, dənizin gördüm,

Anarın, Mövludun, Ramizin gördüm,

Mənim o yerlərə dönməyim gəlir.

Mənə əl eləyir əli Əylisin,

Yağışı, yağmuru, seli Əylisin,

İliyimdə əsir yeli Əylisin

Mənim o yerlərə dönməyim gəlir.

O vaxtlar bizim nəsil nasirləri arasında ən üzdə olanları Əkrəm və mən idik. Hər yerdə, hər imkanda özümü geri çəkib Əkrəmi qabağa verməyə çalışırdım. Eybəcər ədəbi “əxlaqa” görə mən “rəqibimi” kölgəyə itələməkdənsə, özümün hələ məhdud, atamın nisbətən geniş imkanlarından istifadə edərək Əkrəmi hər cür “irəli çəkməyə”, nadanlardan, cahillərdən, paxıllardan qorumağa çalışırdım.

Rəsul Rza Yazıçılar İttifaqında indiki təbirlə desək, bir “master-klass” təşkil etmişdi, istedadlı cavan şair və nasirlərlə görüşlər keçirir, yazılarını müzakirə edir, məsləhətlər verirdi. İki Fikrətlər (Sadıq və Qoca), İsa İsmayılzadə, Ələkbər Salahzadəylə, Arif Abdullazadəylə bir yerdə Əkrəm də bu görüşlərdə iştirak edirdi. Yadımdadır, atam deyirdi ki, cavanların yazıları müzakirə ediləndə Əkrəmin çıxışlarında iti müşahidələri və dəqiq mühakimələri diqqətini çəkib.

Az sonra başqa şairlər Rəsul Rzanın bu “dərnəyinə” qısqanmağa başladılar, bunu belə qələmə verdilər ki, guya Rəsul Rza başına havadarları yığır, öz “ədəbi məktəbini” yaratmağa çalışır. Atam həmişə deyərdi: Mən “ədəbi məktəbimdən” yalnız o gəncləri saya bilərəm ki, özləri bunu deyir. O vaxt ədəbiyyatşünaslıqda qorxa-qorxa işlədilən “Rəsul Rza məktəbi” ifadəsi atamın çağdaşları arasında ciddi etiraz doğurmuşdu. Bunun səbəblərini təxminən belə ifadə etmək olar: filankəsin ordeni, mükafatı olduğu kimi, mənim də bunlardan varımdı, amma niyə filankəsin “məktəbi olsun” mənim yox?

Əlqərəz. Əkrəmə diqqət və qayğı göstərməyə çalışırdıq. Bunu o vaxtlar özü də etiraf edirdi.

“Əylisdən Əylisəcən” kitabında yazırdı:

“Qonşu evdə gedib Anara baş çəkdim, dedi ki, Cəfər Cəfərov (o vaxt Cəfər müəllimi lap təzəliklə Mərkəzi Komitənin ideoloji katibi qoymuşdular) səninlə maraqlanır. Rəsul (Anar atasına sadəcə “Rəsul” deyirdi) iş barəsində (yəni mənim haradasa qulluq işinə düzəlməyim barədə) səninlə söhbət eləmək istəyir. Havaxt deyirsən, bir yerdə gedək yanına. Bir sözlə, məlum oldu ki, Anar da elə həmişəki Anardır: mənim yolumda özünü fəda etməyə yenə can-başla hazırdır…

…Bir də görünür, əvvəlcədən ürəyimə dammışdı ki, mən o nəşriyyatda çox işləyə bilməyəcəm.

(Rəsul Rzanın təklifiylə və Cəfər Cəfərovun dəstəyilə Ə.Əylisli “Gənclik” nəşriyyatının Baş redaktoru vəzifəsinə təyin edilmişdi – A.)

Buna görə də orda işləyəcəyim müddətdə heç olmasa ən istedadlı gənc yazıçılardan bir neçəsinin kitabının nəşr olunmasına yaman tələsirdim. Və bu işdə çox vaxt Rəsul Rza dadıma çatırdı, çünki nəşriyyatın direktoru mənim fikrimlə hesablaşmağa hərdən məcbur olsa da, hər halda Rəsul Rzanın sözünə qarşı çıxmağa heç vaxt cəsarət etmirdi”.

O ki qaldı Əkrəmə, təəssüf ki, vaxtilə yazdığı bu vicdanlı və obyektiv sözlərə baxmayaraq sonrakı illərdə mənimlə münasibətləri pozulandan sonra Rəsul Rza haqqında da ən nalayiq şəkildə danışmağa başladı.

Əkrəmin xahişilə və mənim vasitəçiliyimlə atam ona Yazıçılar İttifaqına üzv olması üçün zəmanət vermişdi. Atamın vəfatından çox illər sonra isə Əkrəm “Rəsul Rzanın minnəti olsun ki, mənə zəmanət verib” kimi heyvərəliyi özünə rəva bildi (Əkrəmin çox sevdiyi və tez-tez işlətdiyi “heyvərə” sözünü ona qaytarıram).

Mənə qarşı dediyi və yazdığı rəzalətləri ona bağışlayardım, amma atama aid bu nankorluğu və nanəcibliyi bağışlaya bilmərəm. Bu barədə gələcək səhifələrdə ətraflı danışacam. İndi isə hadisələrin xronoloji ardıcıllığına qayıdıram.

Moskvadan mənə göndərdiyi 20 oktyabr 1968-ci il tarixli məktubunda yazırdı:

“Anarıç, mən çox güman ki, ancaq ayın axırlarında gəlib çıxa biləcəyəm. Burada iki məsələ var – biri bizim Naxçıvana səfərimiz. Gecikməyimin buna dəxli yoxdur. Gələn ayın əvvəllərində səfərə çıxa bilərik. O biri məsələ komsomol mükafatı məsələsidir. Qorxuram Cəmil (Cəmil Əlibəyov – A.) mənə badalaq gələ. Bu məktubu da, düzü, elə bu məsələyə görə sənə yazıram. Çünki orda mənim bu məsələ ətrafında bir söz deyə biləcəyim ikinci adam yoxdur. Nəsirli (Yasif Nəsirli – A.) söz verib ki, xəbər eləsin, ancaq qorxuram aldada.

Anarıç, bilirəm ki, səni çətinə salıram. Ancaq başqa əlacım yoxdur. Mümkünsə, bir az göz-qulaqda ol. Mən istəyirəm o mükafatı alım, get-gedə daha çox hiss edirəm ki, lazımdır! Dəqiq bilirəm ki, əgər Cəfər kişinin xəbəri olsa, məsələ mənim xeyrimə həll olunacaq. Ancaq çox mümkündür ki, məsələni ondan yan ötürsünlər. Onda gərək sən Rəsul müəllimə deyəsən, onu da zəhmətə salasan – zəng eləsin. Anarıç, bütün bunların, bu zəhmətin nə olduğunu mən başa düşürəm. Daxilən xəcalət çəkirəm və ancaq bir şeyə ürəklənirəm – o da taleyimi sizinlə birləşdirməyimdir. Bilmirəm – nə dərəcədə buna haqqım var, ancaq mənə elə gəlir ki, bütün bunları sənə yaza bilərəm. Nə isə… mirzə, bu qədər. Özünə eşq olsun. Sağ ol.

Sənin Əkrəmin

20.10.68.

Məktubu alandan sonra Cəfərovun yanına getdim (atamın yaxın dostu Cəfər Cəfərov həm də mənim universitet müəllimim və diplom işimin rəhbəri idi) və israrla Komsomol mükafatının Əkrəmə verilməsini xahiş etdim. Cəfər əmi: – bəs istəmirsən sənə verək bu mükafatı? – deyə zarafata saldı – Yox – dedim, əgər mənə verilsə imtina edəcəm. – Lap Pasternak Nobel mükafatından imtina edən kimi, – deyə yenə zarafat etdi, amma sözümün tam ciddiliyini görüb: – Yaxşı, mükafatı sənin Əkrəminlə Fikrətinə verərik – dedi.

Fikrət Qoca özü mənə bu barədə heç nə deməsə də, onun üçün də xahiş etmişdim.

Sonra Cəfərov bu əhvalatı atama da danışıb:

– Anarın da qəribə xasiyyəti varmış – deyib – belə xasiyyətlə çətin yazıçıların içində baş çıxara.

Uzaqgörən adam imiş və “yazıçı əxlaqına” yaxşı bələd imiş.

Atam da bu mükafatların Əkrəmə və Fikrətə verilməsini xahiş etmişdi Cəfərovdan.

Mükafatı aldıqları gün axşam Fikrətlə Əkrəm bizə gəldilər, böyük sevinclə bu işi birlikdə qeyd etdik.

Düzünü deyim ki, o vaxtlar Əkrəmdən də bizə qarşı səmimi münasibəti duyurduq. Yusif də, Əkrəm də, mən də əlyazmalarımızı mətbuata verməkdən öncə bir-birimizə oxuyardıq. Mənim Vaqif küçəsindəki yarızirzəmi mənzilimdə Əkrəmin Yusifə və mənə oxuduğu povestləri, hekayələri, həmin mənzildə mənim də ilk dəfə “Ağ liman”ı Fikrət Qocaya, Fikrət Sadıqa, Əkrəmə, İsa İsmayılzadəyə, Ələkbər Salahzadəyə oxumağım (Yusif daha əvvəl əlyazmasıyla tanış olmuşdu) unudulmazdır. O vaxt Elçinlə hələ elə yaxınlığım yox idi. Elçinlə qonşu və tanış idik əlbəttə, amma sıx ünsiyyətimiz “Ağ liman” “Kommunist” qəzetində şiddətli tənqidə məruz qalanda və bu münasibətlə Yazıçılar İttifaqında keçirilən iclasda Elçinin məni müdafiə edən çıxışından sonra başladı.

Mənə göndərilən ən mühüm məktubları və özümün yazdığım bəzi məktubların surətini saxlamaq şakərim var. Yuxarıda bəhs etdiyim olaylardan çox-çox illər sonra Əkrəmə axırında: “7-12 yanvar, beş yuxusuz gecə, 1992” tarixi yazılmış 25 səhifəlik məktubumdan bir parça:

“Dostluğumuzun bəlkə də gələcəyi yoxdur, amma hər halda keçmişi olub və bu keçmişdə Bakıdakı saysız-hesabsız görüşlərimiz, söhbətlərimiz, Moskvada, Leninqradda, Türkiyədə olduğumuz vaxtlar, rayonlarımıza getməyimiz, Kür boyu gəmiylə səyahətimiz, Mövludun maşınında bütün Azərbaycandan, Gürcüstandan keçərək Mövludgilin Ermənistan ərazisində yerləşən kəndlərinə səfərimiz unudulmazdır. Eyni cür Əylisdə sənin evin tikilməmişdən əvvəl və tikiləndən sonra keçirdiyimiz xoş günlər kimi”.

“Qoy gələcək tədqiqatçılar – sənin tədqiqatçıların – qəzetləri, jurnalları vərəqləsinlər, görsünlər, mən sənin barəndə nə qədər və nələr (təriflər!) yazmışam və nə yaxşı ki, sən heç vaxt mənim barəmdə mətbuatda xoş bir söz yazmamısan, çünki boğazdan yuxarı söz mənə gərək deyil.

Mən həmişə sənin haqqında səmimi yazmışam, ürəyimdən gələnləri demişəm. Dəqiqləşdirməyə məcburam: “əvəz-əvəz” prinsipinə, “mən səni müdafiə etmişəm, sən də gərək məni müdafiə edəsən” davranşına nifrət bəsləyirəm. Sən də yaxşı bilirsən ki, həmişə bir devizə sadiq olmağa çalışmışam: “Balığı at dəryaya, balıq bilməsə də, xaliq bilər”.

Qurultaydan sonra sənin çap etdiyin yazıda mənə qarşı əsas iradın o idi ki, mən “hamıya yaxşılıq etmək istəyirəm”. Bəli, bir daha bu qəbahətimi təsdiq edirəm: mən hamıya yaxşılıq etməyə çalışıram, ən azı, heç kəsə pislik etmək istəmirəm. Əgər bu günahdırsa, Allah keçsin günahımdan. Sənə isə bu təəccüblü gəlir, heyrətlə “bizə yaxşı adam olmaq lazımmış? – deyə heç cür bu müşgülü anlaya bilmirsən. Bir vaxtlar mənim də, sənin də xəlvət oxuduğumuz bir kitab – Oruelin “1984” kitabı yadına düşürmü? Orada totalitar quruluşun şüarları belə idi: “həqiqət – yalandır, yalan – həqiqətdir, müharibə – sülhdür, sülh – müharibədir”. İndi sən bu şüarlara birini də əlavə edə bilərsən: “Yaxşılıq – pislikdir! Pislik – yaxşılıqdır”.

Çox sonralar Əkrəm yazdı ki, Anarla aramızda çat mən “Azərbaycan” jurnalının redaktoru olduğum zaman onun “Beşmərtəbəli evin altıncı mərtəbəsi” romanını bəyənmədiyimdən başladı. Düz demir.

Onun romanım haqqında konkret dedikləri və mənim cavablarım barədə “Ədəbiyyatın yalan janrı” adlı yazımda ətraflı bəhs etmişəm.

Əylislinin yetişdiyi mühitin mənimkindən çox fərqli olduğunu, həyat təcrübəmizin, zövqlərimizin bir-birindən çox ayrıldığını dərk etdiyimçün Əkrəmin romanıma mənfi münasibətindən zərrə qədər incimədim. Halbuki inciməyə ciddi əsasım vardı. Əsəri bəyənmədiyinə görə deyil, başqa səbəbdən. Ona göndərdiyim və yuxarıda bir parçasını verdiyim 1992-ci il yanvar tarixli məktubumda bu barədə də yazmışdım:

“Bəyənmədiyin (buna heç bir etirazım yoxdur. Hər hansı əsəri bəyənib bəyənməmək sənin redaktor haqqındır) “Beşmərtəbəli evi” mənə qaytarmaq əvəzinə, jurnalda çap etdin, amma mətbəəyə göndərməmişdən əvvəl redaksiya işçiləri yanında lağa, şəbədəyə qoyub xeyli nəşələndin. Bunu mənə öz işçilərin danışıb və sübut üçün sənin öz əlinlə mənim mətnimin kənarında yazdığın “bunu Turaşa yazıb” sözlərini göstərirdilər (Turaşa – o vaxt lap kiçik yaşlarında olan oğlum Turaldır – A.). O vaxt mənə elə gəlirdi ki, əsəri bəyənməməyinin əsas səbəbi özünün dediyin sözlərdir: “Bu əsər əl-əl gəzəcək”. Axı sənin ən çox can atdığın və nail olmadığın, ona görə də başqalara qısqandığın şey populyarlıq, oxucu marağıdır. Buna görə də geniş xalq məhəbbətini heç kəsə bağışlamırsan. Nə Bəxtiyar Vahabzadəyə, nə Xəlil Rzaya… ona görə yeri gəldi-gəlmədi onlara sataşırsan”.

Bu zəif damarını Əkrəmin özü də boynuna alır: “Beşmərtəbəli evi”n ədəbi taleyini əvvəlcədən nəzərə alaraq etiraf edir: “Deyə bilərlər ki, mən Anarın populyarlığından çəkinirdim. Bəlkə də elədir”. “Obozrevatel” qəzeti 13-19 yanvar 2006.

Bir söz, əlli ildən artıqdır ki, bu romanın populyarlığını özünə dərd eləyib. Hər söhbətdə, hər fürsətdə imkan düşən kimi döşəyir bu əsərin ünvanına. Başqa müasirlərini – İsa Hüseynovu, Sabir Əhmədovu, Elçini haqlı olaraq yüksək qiymətləndirdikdən sonra mənim haqqımda belə deyir:

“Anar isə daha çox soyuq təfəkkürlü adamdır. Onun “Təhminə və Zauru”nu (“Beşmərtəbəli evin altıncı mərtəbəsi”) heç bəyənməmişəm. Ona görə ki, orada bayaq dediyim özündən gələn informasiya yoxdur. Əsas odur ki, kim özündən, Allahla öz arasında olan söhbətdən nələri ədəbiyyata gətirir. O əsəri ilk dəfə oxuyanda bəzi qeydlər etmişdim. Anar da çox əsəbiləşdi. Dedi, çap etməsən incimərəm. Mən də dedim ki, çap edəcəm və bu əsər əldən-ələ gəzəcək (! – A.). Oxucumu tanıyıram axı. Ancaq bunu ədəbiyyatımızın ciddi nailiyyəti saymaq şəxsən mənlik iş deyil. “Təhminə və Zaur”un guya poetik yerləri var. Əslində, bu poeziya uydurma poeziyadır. Mənimçün o “postel poeziyası”dır.

Əkrəmin qəzetdə dərc edilmiş bu sözlərini “Beşmərtəbənin” çapından çox-çox illər sonra oxuduğum “Ətirşah Masan” povestiylə tanış olandan sonra daha yaxşı dərk etdim. Romanımı qəbul etməməyinin səbəbi yalnız popuyarlıq məsələsi deyilmiş, həm də məhəbbətə münasibətlərimizlə bağlı imiş. Romanımda “özümdən gələn informasiyanın olmamasını” deyir, “əsas odur ki, kim özündən, Allahla öz arasında olan söhbətlərdən nələri ədəbiyyata gətirir” – deyir.

“Ətirşah Masan”la tanış olanda bildim ki, Əkrəmin nəzərdə tutduğu “əsərdə müəllifin özündən gələn informasiya” nədən ibarət imiş və Allahla arasında olan söhbəti ədəbiyyata nə sayaq gətirmək olarmış, “Ətirşah Masan”dan sitat:

“Hələ lap uşaqlıq çağlarından kəndin ən qəşəng qızlarını xəyalda tutub aktiv onanizmlə məşğul olan və bu son 10-15 ildə qızdan-qadından almaq istədiyi ləzzətin əvəzini dişi atlardan, ulaqlardan çıxmağa vərdiş eləyən Yədulla indi gözləmədiyi bir hala düşdüyü vəziyyətin pərt ovqatı içində çaşıb qalmışdı”.

Əsərdən daha bir sitat:

“Ağ dayça məsələsini Masan əlbəəl başa düşdü, çünki bir çox kişilərin dişi atlarla, ulaqlarla, hətta keçilərlə də cinsi əlaqədə olması o zaman bizim kənddə böyükdən kiçiyə, hamıya məlum idi. Düzdür, keçi ilə cinsi əlaqə hələ əyyami-qədimdən bir mahalda haram sayılırdı, ancaq atla ulağın haram olması haqqında hələ ki heç kəs heç nə demirdi. Və madam ki, demirdilər, bundan belə bir nəticə çıxarmaq olardı ki, kəndin seksual tələbatının tarazlaşdırılmasında bu işin özünəməxsus rolu və əhəmiyyəti vardı. Başqa sözlə, kənddəki qadın potensialı kəndin kişi qisminin seksual tələbatının tam ödənilməsinə bəs eləmirdi”.

Göründüyü kimi, “seksual tələbatlar” və “onların ödənilməsi”, ümumiyyətlə, kişiylə qadın arasında normal “postel poeziyasıyla” Əkrəmin qələmə aldığı poeziya – “KEÇİ MƏCNUNLUĞU” arasında əsaslı fərq var.

Xeyr, Əkrəmlə aralanmağımız “Beşmərtəbə” məsələsindən başlanmadı. Buna ən bariz sübut odur ki, Əkrəmin romanıma bu münasibətinə rəğmən bu söhbətimizdən sonra yazdığım yazılarda, o cümlədən “Nəsrin fəzası”nda Əkrəmin yaradıcılığını yüksək qiymətləndirmişəm. Yazıçılar təşkilatının rəhbəri seçilən kimi Əkrəmi İttifaqa katib gətirdim.

Əkrəmlə aramızda doğrudan da, ilk dəfə çat yaranması isə Qarabağ məsələsindən başlandı. Bu barədə dəfələrlə yazmışam. Bir daha təkrar edim ki, Akademik Aqanbekyanın Parisdə Qarabağın Ermənistana verilməsi barədə məsələ qaldırması xəbəri Bakıya çatan kimi Yazıçılar İttifaqında yığışdıq və mənim hazırladığım məktubu Mirzə İbrahimovun, Süleyman Rüstəmin, Hüseyn Abbaszadənin, Elçinin və mənim imzamla Qorbaçova göndərdik. Bundan başqa, Elçinlə mən dərhal Bakı televiziyasıyla çıxış etdik. Məsələnin mahiyyətini açdıq və erməni iddialarını rədd etdik.

“Qarabağla bağlı əsassız erməni iddiaları başlar-başlamaz Azərbaycan Yazıçılar Birliyi xalqımızın haqq səsini dünyaya çatdırmaq üçün ardıcıl fəaliyyətə keçir. AYB-nin sədri Anarın təşəbbüsü ilə Azərbaycan yazıçıları Sovet İttifaqının o zamankı rəhbəri Mixail Qorbaçova ilk müraciətləri ünvanlayırlar. Azərbaycan Ali Sovetinin sessiyalarında, Azərbaycan KP Mərkəzi Komitəsinin Plenumlarında, SSRİ Ali Sovetinin iclaslarında, Xalq deputatları qurultaylarında, Moskva və Türkiyə mətbuatında, yerli və xarici TV kanallarında dəfələrlə çıxış edən Anar Qarabağla bağlı həqiqətləri əsaslı arqumentlərlə dünya ictimaiyyətinə bəlli edir. 1990-cı ilin Qara Yanvar faciəsi, Xocalı soyqırımı haqqında Moskva və dünya mediasına ilk xəbərlər Azərbaycan Yazıçılar Birliyi tərəfindən çatdırılır. Qərb paytaxtlarında dəstək qazanan və Moskvanın çaşbaş qalmasından istifadə edən ermənilərin tarixi ədalətə zidd mövqeyini anlatmaqdan ötrü Anar şəxsən Qorbaçovla görüşür və bu məsələləri onunla müzakirə edir. Anarın dünyanın bir çox ölkələrində keçirilən ədəbi, ictimai-siyasi tədbir və toplantılarda xalqımızın üzləşdiyi problemlərlə bağlı çıxışları, siyasi mövzularda məqalələri, müsahibələri, ədəbi-publisistik yazıları, Amerika Universitetində oxuduğu mühazirə “Azərbaycançılıq haqqında düşüncələr” ölkəmizin bədxahlarına cavabları, həbs edilənlərin müdafiəsinə aid məktub və müraciətləri “Əsrin əsiri” və “Plennik veka” kitablarında toplanaraq çap edilir”.

Rahid Ulusel. “Vətən müharibəsi və ədəbiyyatda Milli özünüdərk problemi” kitabı. (Səh. 27-28)

Fransanın “Fiqaro” qəzetinin müxbiri Bakıya gələrkən onu qəbul etdim. Ona dedim ki, İrəvanda mitinqlərdə “Biz əsgərləri məcbur edəcəyik ki, bizə güllə atsın”, yaxud “biz rus-türk-tatar-yəhudi qanına qəltan olacağıq” qəbilindən çağırışlar mazoxistcəsinə səslənir. Qəzet isə bu sözlərimi belə başlıqla vermişdi – “Azərbaycan yazıçısı Anar: ermənilər mazoxistdirlər”.

Elə həmin vaxtlarda kitabımın təqdimatıyla bağlı Qərbi Almaniyada olarkən Frankfurtda türkcə çıxan qəzetdə Qarabağ məsələsiylə bağlı müsahibə verdim. Qəzet müsahibəni “Ermənilərə tokat (şillə)” başlığıyla dərc etmişdi. Mən dərhal təkzib yazdım ki, heç bir vaxt heç bir xalqı təhqir etməmişəm. “Fiqaro”ya göndərdiyim məktubda da mazoxist sözünün bütün xalqa aid edilməsinə etiraz etmişdim.

Amma bütün bunlar kifayət imiş ki, erməni ictimaiyyəti məni ən qatı düşmənləri kimi qələmə verməyə başlasınlar… Moskvada Qorbaçovun Azərbaycan və Ermənistandan olan deputatlarla görüşü oldu. Mən o vaxt SSRİ deputatı deyildim. O vaxt SSRİ deputatı olan Ermənistan Yazıçılar İttifaqının sədri Vardqes Petrosyan Qorbaçova danos vermişdi ki, Azərbaycanda ermənilərə qarşı nifrəti, düşmənçiliyi qızışdıran millətçi Anardır.

Sovet dövründə millətçilik ittihamı ən ağır suç idi. O vaxt SSRİ deputatı olan Mirzə İbrahimov V.Petrosyana cavab vermiş, məni müdafiə etmişdi.

Çox sonralar işi-peşəsi Anarı “ifşa” etmək olan bir köşə yazarı məni məzəmmət edirdi ki, niyə o vaxt Vardqes Petrosyana cavab verməmişəm. Fikrət Qoca onun yalanını çıxardı: o vaxt Anar SSRİ deputatı deyildi və Qorbaçovla görüşdə iştirak etmirdi, Vardqes isə deputat idi və bu görüşdə iştirak edirdi. Anar SSRİ deputatı olanda isə V.Petrosyan artıq deputat deyildi. Elə bilirsiz bu yalanı söyləyən üzr istədi, bağışlayın, səhv etmişəm – dedi? Əsla! Əksinə ayrı bir yalan uydurdu ki, guya mən “tərbiyəmə görə Moskvada çıxış etmirəm” demişəm. Bu da yalan idi. Bir dəfə mən Ali Sovetin iclasında çıxış edərkən Sero Xanzadyan yerdən mənə söz atdı. Nə dediyini eşitməsəm də bildim ki, nə isə yaxşı söz deməz, tribunadan Xanzadyana “bu toplantıya hörmət etdiyim üçün sizin kimi tərbiyəsizlik edə bilmərəm” dedim.

Ali Sovetin sessiyalarında, SSRİ Xalq Deputatları qurultaylarında, Moskva televiziyasıyla dəfələrlə çıxışlarımda Qarabağla bağlı haqq mövqeyimizi ifadə etdiyimə görə erməni millətçiləri məni ən böyük düşmənləri elan etdilər. Erməni yazıçısı Perç Zeytunsyan Ermənistan KP MK-nın orqanı – “Xorurdai Hayastan” qəzetinin iki nömrəsində mənim əleyhimə föhş və təhqir dolu iri məqalə çap etdirdi. Məqaləni rus dilinə çevirib SSRİ Yazıçılar İttifaqının rəhbərliyinə, oradan mənə də göndərmişdilər. Mən öz mətbuatımızda ona sərt cavab yazdım.

Ermənistan Yazıçılar İttifaqının V.Petrosyandan sonrakı rəhbəri Raçiya Ovanesyan da Moskvaya Yazıçılar İttifaqı rəhbərliyinə məktub yolladı ki, Anar ermənilərin və ümumiyyətlə, erməniliyn qatı düşmənidir, odur ki, onu inzibatı yolla və partiya xəttilə cəzanlandırmalısınz.

Ermənistanın bir çox qəzetlərində, müxtəlif toplantılarında mənim əleyhimə ən murdar yazılar çıxır, sözlər deyilirdi. Ermənistandan və Dağlıq Qarabağdan ünvanıma gələn məktublarda məni yalnız təhqiq etmir, ölümlə hədələyirdilər.

Belə bir şəraitdə Əkrəm Əylisli Moskvaya “Drujba narodov” jurnalının redaktoru Sergey Baruzdinə məktub yazmışdı və redaksiya bu məktubu məmnuniyyətlə dərc etmişdi. Məktubda Əkrəm iddia edirdi ki, burada (yəni Azərbaycanda) hamı millətçidir, bunların arasında özünü yalqız hiss edir və ümumiyyətlə, ta uşaqlıqdan başqa millətlərə öz xalqından daha çox inanır.

Bu, Azərbaycan ictimaiyyətinə, yazıçılarına, Yazıçılar İttifaqına və bu təşkilatın rəhbəri kimi şəxsən mənə arxadan saplanan bıçaq idi.

Təbii ki, bu jurnal Bakıya çatanda bomba kimi partladı. Əkrəm özü bu vaxt Moskvada idi. Mənə çox sayda məzəmmət dolu məktublar gəlirdi ki, niyə Əkrəmin xəyanətinə münasibət bildirmirik, niyə onu cəzalandırmırıq. Onsuz da Əkrəmdən xoşu gəlməyən bir çox yazıçılar onun nəinki katiblikdən, hətta Yazıçılar İttifaqından çıxarılmasını tələb edirdilər.

Belə bir şəraitdə mən məhz Əkrəmi xilas etmək üçün onun sonralar uydurduğu kimi Plenum yox, iş otağımda (yəni orda Plenum üzvlərinin yarısı da yerləşməzdi) xudmani bir toplantı keçirdim və yazıçılar çıxış edib ürəklərin boşaltdılar. Bu çıxışlar “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzetində (28 aprel 1989) dərc olunub. Əkrəmə qarşı kəskin təkliflərə yol verməyərək onun yaradıcılığını xeyli tərifləyib “biz burda istedadlı yazıçı Əylislini deyil, onun bir yanlış məktubunu müzakirə edirik” – dedim və bu replika da qəzetdə dərc edilib.

O vaxt Əkrəm onun sözlərinin jurnalda təhrif olunduğunu deyirdi və mətbuat səhifələrində (“Ədəbiyyat və incəsənət” qəzeti, 26 may 1989) bir növ üzrxahlıq edirdi:

“Drujba narodov” jurnalının həmin nömrəsinin çapdan çıxması biz – bir qrup Azərbaycan yazıçının bu ilin mart ayında keçirilən plenumunda iştirak etməkdən ötrü Moskvaya getdiyimiz vaxta təsadüf eləmişdi. “Drujba narodov” jurnalının redaksiyasından götürdüyüm 3-cü nömrəni oxuyandan sonra mənim nə hala düşdüyümü bir çox yazıçı yoldaşlarım öz gözü ilə görmüşdü, əhvalımın nə yerdə olduğunu mən onların hamısına demişdim. Jurnalı oxuyan zaman keçirdiyim sarsıntının səbəbi – Sergey Baruzdinə yazdığım məktuba mənə xəbərdarlıq edilmədən yol verilmiş bir sıra ixtisarlar və dəyişikliklər idi. Bu haqda mən öz kəskin etirazımı redaksiyaya elə o vaxt bildirmişdim”.

Mətləbi uzatmamaq üçün qeyd edim ki, Əkrəm bu etiraf (ya tövbə) yazısında bildirir ki, Baruzdinə məktubunda Zori Balayan və başqa millətçi erməni yazıçılarına kəskin etirazını redaksiya ixtisar edib. Yazır:

“Məktubda irəli sürülən bir sıra fikirlərin redaktə zamanı “rəndələnib-ütülənməsi” məktubun ümumi ruhuna bu və ya digər dərəcədə təsir etmişdir. S.Baruzdinin mənim məktubuma qarşı irəli sürdüyü əks müddəaların ümumən birtərəfli və ədalətsiz olduğuna mənim də zərrə qədər şübhəm yoxdur. Elə məsələ də burasındadır ki, həmin müddəalar mənim məktubumdakı fikirləri təsdiq etmək deyil, əksinə – təkzib etmək məqsədi daşıyır və mənim məktubumda aparılan ixtisar nəticəsində S.Baruzdinin özünün də bir sıra mülahizələri, necə deyərlər, havadan asılı qalmış, professional jurnalist qələminə yaraşmayan gülünc vəziyyətə düşmüşdür”.

Köhnə dostu S.Baruzdini Azərbaycan dilində çıxan “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzetində, necə deyərlər, “baqaja qoyan” Əylisli, nədənsə, həmin o millətçi erməni yazıçıları haqqında guya ki, yazdıqlarını Azərbaycan mətbuatında bir dəfə də olsun çap etmədi. Nə onda, nə sonra… Əvəzində Anara, Fikrət Qocaya döşədikcə döşədi və “Daş yuxular” povestini Moskvada çap etdirdi.

Etiraf yazısında Əkrəm daha sonra yazır:

“Mənim S.Baruzdinə yazdığım məktubdakı “ümumxalq qəzəbinə” səbəb olan cümlə barədə. O cümlənin ruscadan hərfi yox, həqiqi tərcüməsi belədir: “İndi də Sizi möhkəm “heyrətləndirəcəyəm”: mən hələ lap uşaqlıq çağlarımdan BAŞQA XALQLARIN (altını mən cızdım – A.) nümayəndələrinə “özümüzünkülərdən” də çox etiqad bəsləmişəm, – yəqin, ona görə ki, körpə xəyalımla göylərə qaldırdığım və görünür, öz əhatəmdə tapa bilmədiyim İnsanın haradasa başqalarının arasında olduğuna ümid etmişəm.

Rus dilinə azacıq yiyələnən hər kəs bilməlidir ki, burada söhbət azərbaycanlıdan, ermənidən, rusdan, yaxud belarusdan getmir. Böyük hərflərlə yazılan İnsandan, yəni uşaq təsəvvüründəki ideal insandan gedir”.

Kimi çaşdırmaq istəyir Əkrəm? Hansı dilə tərcümə edirsən et, hərfi, ya qeyri-hərfi mənada məsələ belə qoyulur ki, BAŞQA (yəni öz xalqından başqa) xalqlara “özümüzünkülərdən” daha cox etimad bəsləyib, Azərbaycan yazıçılarını, ictimaiyyətini qıcıqlandıran, qəzəbləndirən də məhz elə bu milli dönüklükdü. Həm də elə bir vaxt idi ki, bütün SSRİ və dünya mətbuatı bizə qarşı yönəldilmişdi, səsimizi, həqiqətimizi heç yerə çatdıra bilmirdik, buna az-çox nail olanda da dərhal millətçi, irqçi, nə bilim turançı kimi damğalanırdıq. Hətta bu “peşmançılıq” yazısında da Əkrəm özünə qarşı iradları başqalarına yönəltməyə çalışır. Yazır ki, “məndə olan tam səhih məlumata görə, Yazıçılar İttifaqında keçirilən müşavirədə yekdilliklə qəbul olunmuş və mətni “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzetində 18 may 1989-cu il tarixinəcən “Drujba narodov” jurnalının redaksiyasına, şəxsən S.Baruzdinə, yaxud Moskvanın hər hansı bir digər mətbuat orqanına çatmamışdır. Üstəlik, belə təcili surətdə qəbul olunan həmin məktubun müşavirədən sonrakı taleyilə heç kəs maraqlanmamışdır. “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzetini söz yox ki, almayan və oxumayan Sergey Baruzdinə məhz bu qəzetin vasitəsilə təsir göstərməyin görəsən nə mənası vardı”.

Əkrəm haqlıdır, məktubun öz qəzetimizdə dərc olunmasının Azərbaycan cəmiyyətini məsələdən agah etməkdən başqa bir mənası yoxdur. Baruzdin də Azərbaycan dilində “qəzet oxumur”, nə bizim yazdığımızı, nə Əkrəmin yazdığını. Amma Əkrəm onu demək istəmir ki, mənim rus dilində yazdığım həmin məktub məhz mənim təkidimlə “Drujba narodov” jurnalının növbəti nömrəsində dərc olundu. Əkrəm bu məsələdə S.Baruzdinin dalından qaçdısa, mən Baruzdinin bir nəcib hərəkətini etiraf etməliyəm. Məktubumda Baruzdinə qarşı da ciddi iradlar vardı. Mən Moskvada redaksiyada olarkən redaktorun müavini Rudenko-Desnyak belə bir məktubun, yəni jurnalın Baş redaktoruna qarşı yönəlmiş məktubun “Drujba narodov” jurnalında çap olunmasına qəti etiraz edirdi. Baruzdin isə: – yox – dedi, – bir sözünü də dəyişmədən çap edəcəyik.

Doğrudan da, çap etdi və jurnalın mənə göndərdiyi nömrəsiylə bərabər, kiçik məktub da yazmışdı: “Əziz Anar, axı biz niyə dalaşmalıyıq”.

Bu, doğrudan da, Baruzdinin kişiliyi idi.

Əylisdə olduğum zaman Əkrəmin böyük qardaşı Cavidlə tanış olmuşdum və qarşılıqlı rəğbətimiz vardı, məktublaşırdıq. Mənə yazdığı bir neçə çox səmimi məktublarını saxlamışam. Hamısını eyni səmimiyyətlə cavablandırmışam. Lap son günlərdə Əkrəmin yazısından Cavidin vəfat etdiyini bildim. Çox kədərləndim. Allah rəhmət eləsin, çox işıqlı insan idi. “Drujba narodov”la bağlı hadisələr başlayanda Cavid – əlbəttə, qardaş ürəyidir – mənə həyəcanlı bir məktub göndərmişdi. Yazırdı:

Əziz Anar, salam.

Belə bir çətin, dolaşıq vaxtda üzümü Sizə tuturam. Əkrəmi məndən yaxşı Siz tanıyırsınız, illər uzunu yoldaşlıq eləmisiniz. Döyülən zamanlarda ədəbi cəbhədə onu buynuzlayanları hamıdan tez Siz görmüsünüz. O məktubun ədəbi aləmdə nə kimi rəy doğurduğundan xəbərim yoxdur. Haqlı tənqid, qərəzsiz iradlar öz yerində Məni Əkrəmə qarşı haqsız möhtəkir – alverçi hücumları narahat edir.

Əkrəm də, Siz də öz əsərlərinizlə öz sözünüzü demisiniz. Həmin məktubu Naxçıvanda tərcümə eləyib yayanlar ancaq yazıçını gözdən salmaq istəyirlər. İnanın, çoxunu nə məktub, nə də milli münasibətlər maraqlandırır. Əkrəmin sosial-ictimai əsərləri belələrinin daş tərəzisində yüz qram qoz ləpəsindən ucuzdur.

Dükan-bazarlarda, çayxanalarda, avtobuslarda – hər yerdə Əkrəmə, onun şəxsiyyətinə yaraşmayan rəng verir, olduğu kimi yox, bildikləri kimi hallandırırlar. Bizə də şübhəylə baxırlar. Deyirəm, 37-ci ildə tutulan bir yana, onların qohumlarının nə müsibət çəkdiyini mən indi daha aydın görürəm. 37-ci ilin provokatorları bu dəqiqə hazır dayanıb fürsət axtarırlar. Uşaq məktəbdən gəlib soruşdu: “Əmimi tutacaqlar”. Uşağın bu sözündə 37-ci il göründü.

“Kür qırağının meşələrində” millətçi kimi ittiham edilən Əkrəm indi xalqına, millətinə yad oldu? Ömrü boyu xalqın dərdindən, düşdüyü ağır vəziyyətdən yazan Əkrəm birdən öz xalqını unutdu. Bu heç bir məntiqə uyğun deyil. Hadisələrin indiki vəziyyətində yazıçı yaradıcılıq böhranı keçirir. Olsun ki, Əkrəm bir yazıçı kimi gələcək əsərlərindən birində öz sözünü deyəcəkdir.

İndi mənəvi atmosferi korlayanlar daha çoxdur. Ürəkdən ağlayanlarla, zorla gözdən yaş çıxaranlar bəlli deyil. Yazıçı üçün ən dürüst güzgü gələcəkdir. Yazıçı və şair üçün milli məhdudluq yoxdur. Dar milli çərçivədə nə Nizami var, nə Sabir, nə də Rəsul Rza.

Görəsən, Sabir bərabəri şairimiz Rəsul Rza sağ qalsaydı belə vəziyyətdə necə elərdi?

Əziz Anar, dünya ölüm-itimdir. Məktubum barədə Əkrəmə heç nə demə, xəbəri olmasın. Moskvaya gedəndən məktub da yazmır. Bir tikə halal çörəyimizi zəhər elədilər. Vallah, düzü bilmirəm, niyə belə elədi, başa düşəmmirəm. Bəlkə elə dünyadan, həyatdan bezib, küsüb, iyrənib, nə bilim? Sizin böyük və təmiz ailənizə həmişə dərin hörmət bəsləyən

Cavid.

Tarix qoymasa da məktub 1989-cu ilin mayında yazılıb, çünki mənim ona yazdığım cavab məktubumun altında 18 may 1989 tarixi var. Əlbəttə, Cavidin xahişini nəzərə alaraq, bu məktub və Cavidə yazdığım cavab barədə Əkrəmə heç nə demədim. Cavabım isə belə idi:

Əzizim Cavid! Məktubunu bu gün aldım və dərhal cavab yazıram. Təbii ki, sənin istədiyin kimi Əkrəmə bu barədə bir şey deməyəcəm. Keçirdiyin hisslər mənə tamamilə aydındır və inan ki, Əkrəmlə bağlı bütün hay-küy sənin qədər məni də ağrıdır, incidir, neçə vaxtdır ki, rahatlıq vermir. Əlbəttə, əqidə möhtəkirləri, saxta millətpərəstlər, Əkrəmin paxıllığını çəkən, ondan hayıf çıxmaq istəyənlər var və əllərinə girəvə düşdüyü üçün onun adını bədnam etməyə çalışırlar. Amma tam səmimiyyətlə demək istəyirəm ki, bu işlərin əsas səbəbi Əkrəmin özünün anlaşılmaz hərəkətləridir.

Mənim Əkrəmə və Sizin ailənizə münasibətimi yaxşı bilirsən. Əkrəmlə dostluğumuz çətin illərin sınağından çıxıb və… bağışla, əgər qeyri-təvazökar söz deyirəmsə, mən həmişə Əkrəmə etibarlı dost olmuşam. Amma Əkrəm necə rəva bildi ki, belə ağır, gərgin bir vəziyyətdə bizə arxadan bıçaq vursun. Söhbət tək-tək adamlardan yox, bütün xalqa verilən ittihamdan gedir. Yəni Əkrəm “Drujba narodov”da Baruzdinə bizim hamımızdan gileylənir ki, burda məndən başqa internasionalist yoxdur. Birinə, beşinə yox, min, yüz min, neçə yüz min adama necə başa salasan ki, niyə görə Əkrəm “mən özümüzkülərdən çox, başqa xalqların nümayəndələrinə inanmışam” – deyir.

Əkrəmin özünə gələn məktublar, edilən telefon zəngləri bir yana dursun. Son vaxtlar elə gün yoxdur ki, mənə azı dörd-beş məktub gəlməsin və telefon zəngi edilməsin, hamısında Əkrəmə görə təhqirlər və söyüşlər. Niyə axı. Nə təqsirim var mənim ki, Əkrəmin razı olmadığım sözlərinə və hərəkətlərinə görə söyülüm? Hər cür təhqirə də, tənqidə də dözmək olar, biləsən ki, haqq iş yolunda dözürsən. Amma axı Əkrəmin son vaxtlar etdiyi çıxışlar, yazdığı məqalələr, nəhayət, Baruzdinə məktubu – haqq işi deyil, Cavid, qardaş, vallah haqq işi deyil. Məgər Əkrəm bu bədbəxt xalqın başına nə müsibətlər gəldiyini görmür ki, yaraların üstünə bir az da duz basır. Əkrəmin Mərkəzi mətbuatda özünün də işlədiyi Yazıçılar İttifaqına Baruzdinin çaxır atması üçün verdiyi imkan bizi bir az da başıqapazlı edir axı… Axı nə günah işlətmişik ki, Əkrəm bizi bu cür qələmə verir bütün ölkə qarşısında. Yazıçılar İttifaqında bərabər işlədiyimiz bütün bu müddətdə Əkrəm ən ərköyün katib olub və bunu dönə-dönə mənim başıma vurublar. İstəyəndə gəlib, istəyəndə gedib, aylarla Bakıda işdə olmayıb, gah Əylisdə, gah Moskvada dincəlib, yazıb-yaradıb. Olsun, sözüm yox, mən o fikirdəyəm ki, Əkrəmin yaradıcılıq ezamiyyətində keçirdiyi vaxt da ədəbiyyatımız üçün səmərəli ola bilər – yeni, istedadına, adına layiq əsərlər yazar. Yazıçıya bundan da vacib nə var, bu imkandan şəraitdən yaxşı nə var? Əkrəm gözəl bilir ki, bütün bu müddətdə mənim nə gecəm var, nə gündüzüm, minlərlə evsiz-eşiksiz qalmış, yerindən-yurdundan didərgin düşmüş adam məhz Yazıçılar İttifaqına pənah gətirir, bizdən imdad diləyir. Bacardığımızı edirik, bacarmadığımızın ağrısını çəkirik. Əkrəm bu işlərə qarışmır, kömək etmək istəmir, özü bilər, amma heç olmasa 37-ci il sayağı danoslarla bizi istəməyənlərin əlinə dəstavüz verməsin.

Cavid, əzizim, mən çox gözəl bilirəm ki, Əkrəmin bu düşünülməmiş bəyanatlarının təpiyi mənə dəyməklə bərabər, ailəsinə, yaxınlarına, Əylisdəkilərə dəyir. Naxçıvandan, o cümlədən Ordubadın kəndlərindən kollektiv imzalarla gələn məktubların içində, şübhəsiz, qərəzlə, hayıf çıxmaq, gözügötürməzlik ruhunda yazılmışları da var. Amma axı Əkrəmin Baruzdinə məktubunda tutduğu mövqeyi müdafiə edən bircə adam da tapılmaz, onun ən yaxın dostları, onu istəyənlər belə bu möveyi izah etməkdə acizdirlər.

Bilirsən ki, mən heç vaxt millətçi olmamışam, yalançı saxta, riyakar millətçiliyi, xal yığmaqçün qaldırılan hay-küyü nalayiq bir şey hesab edirəm. Milli məhdudluğa da qapanan adam deyiləm. Amma xalqımızın bu qədər ədalətsiz, həyasız hücumlara məruz qaldığı zaman, həm də hayanlı-havadarlı düşmənlərimizə qarşı tək-tənha qaldığı bir zaman kiminsə gözündə beynəlmiləlçi görünməkçün ağa qara demək də yazıçıya, ziyalıya, kəndliyə, ümumiyyətlə, heç kəsə yaraşan iş deyil. Niyə Əkrəm belə edir, nədən qorxub, kimin təsirinə düşüb, harda çaşıb, dolaşıb, fikirlər qarışığında azıb, itirib özünü – bilmirəm, çox düşünürəm bu barədə yuxusuz gecələrimdə, cavab axtarıram, tapa bilmirəm. Bu son ildə neçə dəfə bəzən ciddi, bəzən zarafata salıb sözümü demişəm ona, eşitmir, ya eşitmək istəmir. Elə bil höcətə düşüb camaatı özündən daha çox incitmək, daha çox narazı salmaq istəyir. Camaatın hamısı da axı möhtəkir, yalançı, saxtakar deyil… Əgər bütün xalq belədirsə daha onda sən, yazıçı, kiminçün yazırsan?

Yazıçılar İttifaqının Rəyasət Heyətində başqa məsələlərlə bir sırada Əkrəm-Baruzdin yazışması barədə söhbət qaldırmaqla biz əslində Əkrəmi adamların qəzəbindən, hiddətindən, ən kəskin tələblərindən xilas etmək istədik. Əkrəmin konkret bu məktubundakı bəzi fikirlərinə mənfi münasibət bildirməklə bərabər, bir daha onun namuslu yazılarını, ədəbiyyat qarşısında böyük xidmətlərini qeyd etdik, məktubun müzakirəsini Əkrəmə qarşı kampaniyaya çevirmək istəyənlərin cavabını verdim. – Biz burada Əkrəmi müzakirə etmirik, onun məktubunu müzakirə edirik – dedim. Mənim mövqeyim bundan sonra da belə olacaq, heç vəchlə Əkrəmə qarşı kampaniya aparılmasına yol verməyəcəm. Amma çox şey (bəlkə də hər şey) Əkrəmin özündən asılıdır. Nə isə bir yol, bir vasitə tapıb adamlara öz mövqeyini izah etməlidir. Söhbət üzrxahlıqdan, ya səhvini boynuna almasından getmir. Söhbət bu xalqın dilində bu xalqın ədəbiyyatını yaradanlardan birinin öz xalqıyla dil tapmasından gedir. Mirzə Cəlil kimi xalqın eyiblərini deyən, onu tənqid, məzəmmət edən ikinci bir yazıçı tapmaq çətindir, amma yeri gələndə Mirzə Cəlil xalqının qeyrətini də çəkirdi, onun mənafeyinə toxunan heç bir məsələdən özünü kənara çəkmirdi.

Bilirəm, Əkrəm yəqin, məndən də inciyib, halbuki mənim ondan inciməyə daha çox əsasım ola-ola, mən ondan incimirəm, bir dost, yoldaş, silahdaş kimi onu itirmək də istəmirəm. İstəyim odur ki, tərs damarı tutmasın, höcətliyinə salıb haqqa nahaq, nahaqqa haqq deməsin, əlinin, alnının zəhmətiylə qazandığı təmiz adını özü ləkələməsin, heç bir düşmənin bacarmayacağı bir işi özü görməsin – özünü hörmətdən salmasın. Mən iki gündən sonra Moskvaya gedirəm, yəqin, ayın axırında qayıdacam və o vaxtacan Əkrəmi görüb danışa bilməyəcəm. Deyirlər, MK-ya, Vəzirova bizdən şikayət teleqramı vurub, canı sağ olsun, vaxt gələr dostunu, düşmənini ayırd eləyər, bir özünü haqlı, hamını haqsız hesab etməz.

Əziz Cavid, məktubum uzun çıxdı, ürəyim doludur. Və Əkrəm sarıdan ürəyimi boşaldacağım bir adam da yoxdur. Ailənizin bu işlə bağlı düşdüyü çətinlikləri yaxşı başa düşür və buna ürəkdən acıyıram. Allaha təvəkkül. Allah eləsin bütün bu qəmli, ağrılı səhifələr ötüb keçsin, əvvəlki ürək açıqlığıyla görüşə, danışa, dərdləşə bilək. Mən buna inanmaq istəyirəm, inanmasan necə yaşayasan axı…

Söz-söhbətləri ürəyinə salma, hər şey keçib gedəcək, haqq öz yerini tapacaq. Əkrəm də bu müvəqqəti düçar olduğu xəstəlikdən (çünki mən bunu yalnız xəstəlik adlandıra bilərəm) tezliklə sağalıb, ötənləri qara bir yuxu kimi xatırlayacaq. Amin.

Sənə və ailənə səadət, xoş günlər arzulayıram.

Anar

18 may 1989.

Dediyim kimi, bu hadisədən sonra təxminən iki il Əkrəm katib qaldı və birlikdə normal işləməyə davam etdik.

Amma illər keçdikcə hamının yaddaşının skleroz olduğunu düşünərək hadisələri tamam başqa cür yozmağa, hətta öz çap olunmuş üzrxahlıq etirafının ziddinə uydurmalar yaymağa başladı. Mənim onu əslində qoruyub xilas etməyimi ona qarşı qəsd kimi qələmə verməyə çalışdı.

Mətbuatda, əsasən də məsələdən bixəbər rus qəzetlərində: “Anar məni məhv etmək istəyirdi” kimi sayıqlamalar çap etdirdi. “O gündən mən Yazıçılar İttifaqından üz döndərib getdim” – deyə yalan satdı. Halbuki bu hadisədən sonra dediyim kimi düz iki il Yazıçılar İttifaqının katibi vəzifəsində qaldı, IX Qurultayda çıxışına görə nümayəndələrin nifrətini qazanıb katiblikdən getməyə məcbur olana qədər.

Bu hadisələr haqqında rus qəzetlərində ötürdüyü uydurmalara biz də elə həmin qəzetin səhifələrində cavab yazdıq.

Vot, çto qovorit A.Aylisli, otveçaə na postavlennıy po dannoy teme vopros:

“Moə jiznğ oçenğ oslojnilasğ posle toqo kak moy davniy druq Anar bez moeqo vedoma sobral v Baku plenum i obğəvil menə vraqom naroda. Ə emu gtoqo ne prostil i ne prohu nikoqda, tak kak eqo deəniə v 1989 qodu çutğ ne poqubili menə, daje na fiziçeskom urovne. V gto vremə menə i moö semğö podverqali mohnomu davleniö. V dome, v kotorom ə jil, vse otnosilisğ ko mne neqativno. Ot paradnoy do moey kvartirı na stenax çernoy kraskoy bılo napisano: “Ubiraysə otsöda!”.

Ravno polovina iz skazannoqo v gtom abzaüe – otkrovennaə lojğ. Naçnem s toqo, çto nikakoqo plenuma po stolğ nikçemnomu povodu Anar ne sobiral. Dostatoçno perelistatğ qazet toqo vremeni, çtobı ubeditğsə v gtom. Nikto i nikoqda ne obğəvləl Aylisli vraqom naroda. Anar ne imeet nikakoqo otnoşeniə k eqo vzaimootnoşeniəm s sosedəmi po domu”.

Qazeta “Mir literaturı”

ноябрь-декабрь, 2007

Bu hadisələrdən deyildiyi kimi iki il sonra da katib işlədi və guya ki, “onu öldürmək istəyən” və onun bağışlamayacağı Anarla normal münasibətləri davam etdi. Demə, altdan-altdan başqa yöndə çalışırmış.

IX Qurultay ərəfəsində əvvəl gizli, sonra açıq şəkildə mənimlə mübarizəyə girişibmiş, daha doğrusu, məni devirmək əməliyyatına başlayıbmış. Qurultaya bir gün qalmış otağıma gəldi, İdarə Heyətinə Səfər Alışarlını salmağı xahiş etdi. Xahişinə əməl etdim, Səfəri İdarə Heyəti üzvləri siyahısına daxil etdik.

Elə bu vaxt divarın o tərəfində (iş otaqlarımız qonşu idi) Əkrəmlə Səfər məni yıxmaq planları hazırlayırmışlar. Bundan azı otuz il sonra xəbər tutdum. Rəhmətlik Sabir Əhmədlinin xatirələrini oxuyanda. Sabir 90-cı illərin əvvəlləri barədə yazır:

“Onda Əkrəm Əylisli də Xalq Cəbhəsinə yaxındı. İstəyirdilər ki, Yazıçılar İttifaqının üstündən qələm çəksinlər. Anarı eşiyə salsınlar və yeni, Xalq Cəbhəsinə uyarlı bir təşkilat – Xalq Cəbhəsinə sədaqətli bir yaradıcılıq birliyi yaratsınlar. Bu işi Əkrəmgil başlamışdılar. Məni də qoşmaq istəyirdilər. Yazıçılar İttifaqına hücum çəkir, Anarı, Çingiz Abdullayevi hədələyir, ultimatum verirdilər: “Çıxıb getsinlər burdan! Getməsələr, avtomat silahla gəlib əzəcəyik!”. Bir kərə Əkrəmin otağında, o da Yazıçılar İttifaqının katiblərindəndi, amma ittifaqı dağıtmaq istəyirdi, hə, onun necə bir Yazıçılar İttifaqı yaratmaq istədiklərini öyrənmək istədim. Sonra təklif etdim: “Bizim sayılan, hörmətli ədiblərimiz də orda olsunlar” İsmayıl Şıxlının, Bayram Bayramovun, İsa Hüseynovun adlarını çəkdim. Onda yeni Yazıçılar ocağı yaratmaq istəyən cavan Alışarlı incik halda mənə bildirdi: “Siz o adamların adını çəkirsiniz, biz onlardan qurtulmaq istəyirik”. Aydın oldu kimə tapşırılacaq, kim olacaqdı yeni təşkilatın üzvləri. Dəlisov, çılğın oğlanlarmı, bir sanballı əsəri, yazısı olmayan xalqçılarmı? Hər hansı yaradıcılıq ocağının başçısı hər şeydən qabaq, adlı-sanlı sənətkar, yaradıcı insan, həqiqi yazıçı olmalıydı, onu saysınlar. Elə bunun üstündə də cəbhəçilərin yeni Birlik, İttifaq yaratmaq istəkləri baş tutmadı”.

Sabir Əhmədli.

“Yazılmayan yazı” xatirə romanından.

Bundan əvvəl küçə adamlarının müxtəlif idarələrə soxulub idarə başçılarını avtomatla hədələyərək vəzifəsindən uzaqlaşdırmışdılar. Bundan ilham alaraq “mənim üstümə tankla da gəlsəydilər Anarın əleyhinə getməzdim” deyə bəyan edən Əkrəm Əylisli tankı olmadığı üçün məni avtomatla vəzifəmdən uzaqlaşdırmağa hazırlaşırmış.

2021-2022

Sözardı. Rusca yazdığım “Svet v okne” adlı məqaləm 1969-cu il yanvarın 21-də “Komsomolğskaə pravda” qəzetində dərc olundu. Bu, Əkrəm Əylisli haqqında Moskva mətbuatında çıxan ilk yazı idi. Bu yaxınlarda həmin yazını “İşıqlı pəncərə” başlığıyla dilimizə çevirdim, “Azərbaycan” jurnalında çap olundu. Yazının ardında belə bir qeyd vermişdim:

“Eh Əkrəm! Nə mənim sənə münasibətimin, nə bu məqalənin qədrini bildin. Çətin ki, sənin haqqında bir də belə səmimi yazı yazılıb və haçansa yazılacaq”.

Əkrəmin mənim ünvanıma atmacalarına cavab verməli olduğum yazılarımdan başqa, hər məqaləmdə, hər müsahibəmdə onun haqqında yalnız pozitiv fikirlər söyləmişəm. Yeni kitabımın “525-ci qəzet”də, bu gün “Ədəbiyyat qəzeti”ndə çap olunan hissələrində, eləcə də həmin kitabın başqa səhifələrində Əkrəmin 60-cı illər ədəbiyyatında böyük rolu dönə-dönə qeyd olunur. Amma…

Amma ən son müsahibələrində belə Əkrəm yenə məndən əl çəkmir. Rəhmətlik Rüstəm İbrahimbəyovla yüz dəfə cızbız yeməyi haqqında məlumat verəndən sonra Moskvada nasir kimi Rüstəmdən az tanınmadığını xüsusi qeyd edir. “Moskvada çap olunan kitablarının sayı Rüstəmin kitablarının sayından bir neçə dəfə çoxdur” – yazır.

Kitablarının sayını meyar hesab edə-edə Moskvada və müxtəlif ölkələrdə kitabları əkrəminkilərdən yüz dəfə artıq çıxmış Çingiz Abdullayevin yazıçı olmadığıyla razılaşır. Çingizi aşağılayır, ələ salır. Elə həmin müsahibədə mərhum İsa Hüseynovu dəli adlandırır, Mövlud Süleymanlını Anarın lehinə danışdığı üçün, Məmməd Orucu Anarın əleyhinə danışmadığı üçün suçlayır. Bundan sonra keçir yaradıcılığının son 20-25 ildə daimi mövzusuna:

“Deyə bilərlər ki, axı sənə nə düşüb. AYB-dən əl çəkmirsən. Sən ki, AYB üzvü deyilsən. Siz nəyə desəniz and içərəm, AYB və onun rəhbərliyi artıq illərdir ki, məni qətiyyən maraqlandırmır”.

And içməyinə içir, amma elə həmin səhifədə Yazıçılar Birliyinin bütün işlərini yamanlayır, şit-şit lağa qoyur və ömrünün əbədi nisgilini bir daha etiraf edir:

“Özlərinin dediyinə görə, bu il AYB-nin qurultayı keçiriləcək, Anar yenidən sədr “seçiləcək”. Anarın yaxşı adam və yaxşı yazıçı olması onun Yazıçılar Birliyinə 40 il rəhbərlik etmək istədiyinə nə dərəcədə haqq qazandırır?”.

Bu cavabsız suallardan sonra keçir ikinci ədəbi mövzusuna:

“Guya mən AYB-ni ona görə tənqid edirəm ki, orada “onun yerini” tutmaq istəyirəm və mənim “Beşmərtəbəli evin altıncı mərtəbəsi”ni bəyənməməyimin yeganə səbəbi bu əsərin populyarlığına qısqanmağımdır”.

Şübhəsiz, bu yeganə səbəb deyil. Elə bu barədə Əkrəmin indiki müsahibəsi ilə tanış olmağımdan çox-çox əvvəllər yazmışdım. Həmin səbəb haqqında qəzetin qarşınızdakı səhifələrində oxuyacağınıza görə heç bir əlavə etməyə ehtiyac yoxdur.

“Beşmərtəbə” haqqında yüzüncü dəfə ürəyini boşaldandan sonra deyir:

“Anarın bundan əvvəlki əsərlərini yada salın: “Ağ liman”, “Dantenin yubileyi”, “Macal”, “Əlaqə”, “Uşaqlığın son gecəsi”, “Yaxşı padşahın nağılı” – 60 illik tanışlığımız, keçmiş dostluğumuz və təmaslarımız ərzində Əkrəmin mənim hansı yazılarımı qəbul etdiyini axır ki, bildim. Amma təəssüf ki, “Uşaqlığın son gecəsi” mənim əsərim deyil, Maqsud İbrahimbəyovun ssenarisidir.

Privet, Əkrəm!

16 aprel 2022

Mənbə: https://edebiyyatqazeti.az/

Azərbaycanın Mədəniyyət və Ədəbiyyat Portal Naxçıvan Bölməsinin Rəhbəri

Sənətkarın böyüklüyü yalnız əsərlərinin dərinliyində, yüksək bədii səviyyəsində deyil.  Əgər onun yaradıcılığı cəmiyyətin həyatında mühüm rol oynayırsa, böyük bir mərhələ təşkil edirsə, mədəniyyət hadisəsinə çevrilibsə o zaman böyük sənətkar olur. Türk mədəniyyəti coğrafiyasının unudulmaz yazıçılarından  olan Çingiz Aytmatov da belə sənətkarlardandır.

  Əsində türk mədəniyyəti coğrafiyasının iki böyük Çingizi var: qərbdə Çingiz Dağcı,  şərqdə Çingiz Aytmatov. Mədəniyyətimizdə “şərq” və “qərb”in  əhəmiyyəti böyükdür.Əsrlərlə şərqdən qərbə  axınlar olub. Bu eyni zamanda Türk qövmlərinin eyni mədəni mühitdə görüşməsi deməkdir. Əgər “Əlvida Gülsarı ” və ya “Gün var əsrə bərabər ” dən başlayıb ” Badam budağından asılı bəbəklər” yaxud da “Onlar da insandı” ya qədər getsək mədəni mühitdəki o görüş  əsl mahiyyətini  qazanmış olar.

   Türk dünyasının bu gün ən böyük ehtiyacı coğrafi məsələlərə baxmayaraq, mədəni sərhədləri aradan qaldırmaqdır. Cingiz Dağcı və Cingiz Aytmatov Dunayla Sırdərya bir -birinə qovuşurmuş kimi görüşsə,  yəni siz onların əsərlərini və fikirlərini mənimsəyərək qovuşdursanız o böyük coğrafiya sözün əsl mənasında  “mədəniyyət coğrafiyası ” olar. Onlar yazdıqları əsərlərlə bir yandan həm siyasi həm də mədəniyyət tarixi olaraq böyük bir tarixi bizə xatırladır,  bir yandan da xatirələrimizin və yaddaşımızın ən ağrılı hissəsini təşkil edən türk xalqlarına qarşı törədilmiş görünməmiş qəddarlıqları dünyanın gözləri önünə sərdilər. Bu gün  mən  bu iki nəhəng sənətkardan yalnız birinin-Cingiz Aytmatovun yaradıcılığına qısa bir nəzər salmaq istəyirəm.

  Qırğızlar da belə bir deyim var : ” Canavar öz qidasını yoldan əldə edər və ya qurdu ayaqları bəsləyər.” Bizlər üçün bəslənmək M.Ə.Sabiri, C. Məmmədquluzadəni, Nizamini, Füzulini və adlarını saymaqla bitməyən başa ziyalılarımızla yanaşı Akifi,  Yəhya Kamalı və digər türk mədəniyyətini təbliğ edən yazıçıların da əsərlərini oxumaqdır. Cünki yalnız həmrəy olmaqla, eyni fikir ətrafında birləşməklə güc əldə etmək olar. Həmrəy olaraq ciyin-ciyinə verməyin nə qədər vacib olduğunu  çox aydın bir dillə izah edən məşhur deyim də söyləndiyi kimi “Tək ağacdan meşə olmaz”. Könülləri, fikirləri, hədəfləri birləşdirənlərdən olun deyə nəsihət edib atalarımız. Aytmatovun “Çingiz xanın ağ buludu” povestində buludun Çingiz xandan niyə küsdüyünü anlaya bilsək tək ağacın meşə olmayacağını daha yaxşı başa düşərik.

 Çingiz Ayıtmatovun ən bariz xüsusiyyətlərindən biri milli olanı kəşf edərək onun arxasına ümumbəşəri dəyərləri qatmasıdır. Həsrət ümumbəşəri bir duyğudur amma İssık-Göldə üzən ağ gəmidə atasının gedib gəldiyini xəyal etmək və bu xəyalın üstünə ata həsrətinin romanını inşa etmək milli duyğu yaratmaq mənasını verir. İlk orta ali təhsilini baytarlıq sahəsi üzrə alan Aytmatov öyrəndiklərini yerli mədəniyyətlə birləşdirərək  demək olar ki,bütün əsərlərində heyvan qəhrəmanlarına yer verib. ” Əlvida Gülsarı”dakı Gülsarı  (ayğır), ” Ağ gəmi”dəki Buynuzlu Maral Ana, “Gün var əsrə bərabər”dəki Qaranər ( dəvə) və Sarala (at), “Dişi qurdun yuxusu”ndakı Əkbər (qurd) və Taşçaynar (qurd) və başqa heyvanlar yazıçı tərəfindən insan qəhrəmanları qədər yaxşı tanınaraq ustalıqla qələmə alınmışdı. Onların bəziləri zəngin mifoloji arxa fona da sahibdir. Elə məhz “Ağ gəmi”nin “Buynuzlu Maral Ana”sı Qırğızıstanın dirçəliş əfsanəsindən götürülmüşdür. Əsərdə bir nağıl qəhrəmanı kimi yerləşdirilmiş Buynuzlu  Maral Ana Qırğız cəmiyyətinin dəyərlərini əks etdirən  fərdi arxetipdir. Nağılda Enasay çayı sahilində yaşayan qırğızların məruz qaldığı soyqırımdan geridə qalan biri qız və biri oğlan olan iki uşağın İssık-Göl sahillərində məskunlaşaraq yenidən Qırğız cəmiyyətini yaratmalarından bəhs edir. Burada yazıçı milli olan bir hadisəni bəzi simvollarla ümumbəşəri səviyyəyə qaldırır. Burdakı Maral obrazı azadlığı əlindən alınan türk boylarının müstəqillik simvolu olaraq qarşımıza çıxır.

 Çingiz Aytmatovun bütün dünyada geniş əks-səda doğuran “Gün var əsrə bərabər ” romanı ürəkləri parçalayan,tükləri ürpərdən bir fəryaddır. Amma ümidsiz bir çırpınış deyil,əsarətə, zülmə,sürgünə qarşı meydan oxumaqdır. Yazıçı bu romanında insanı yox sayaraq robotlaşdırmaq istəyən sistemin nə üçün çökməyə məhkum olduğunu böyük ustalıqla göstərməyi bacarmışdır. Bu əsər dövrümüzdə də öz aktuallığını qoruyub saxlayır. Çünki bu gün bir çox xalqların dilinə,mədəniyyətinə qadağalar tətbiq olunduğunu, tarixlərinin təhrif edilərək yaddaşlarının məhv edilməyə çalışıldığına şahid oluruq. Öz soyundan, kökündən, milli və mənəvi dəyərlərindən, uzaqlasdırılan xalqlar  “manqurdlaşdırılmağa” məhkum olunur. “Gun var əsrə bərabər” əsəri inkar və məhv etmə siyasəti ilə qarşı -qarşıya qalmış bütün xalqların özləri üçün nəsə tapa biləcəyi cox dəyərli romandır.

 Çingiz Aytmatovun əsərlərinin çoxunu ata yurdunun dastanlarıyla, əfsanələriylə  qidalandırıb. Onun yaradıcılığı mifoloji materiallar ilə zəngindir. Mifologiya isə xalqların əsirlərin süzgəcindən keçmiş və bir çox yönüylə mücərrəd bir hal almış subyektiv tarixidir. Aytmatov bundan uğurla istifadə etməyi bacarmışdır. O , yalnız bir Qırğız yazıçısı deyil bütün türk dünyasının unudulmaz sənətkarıdır .

 Aytmatov indi “Atabeyit” də əbədi yuxusundadır. Əsərləri isə mədəniyyət coğrafiyamızın ən parlaq məşəllərindən biri kimi fikir dünyamızı aydınlatmağa davam edir.

                                           İlahə Allahverdiyeva

                                     Naxçıvan Dövlət Universitetinin

                           “Jurnalistika ” ixtisası üzrə IV kurs tələbəsi