Blog

Böyük Azərbaycan şairi Nizami Gəncəviyə həsr olunmuş Elmi Konfransda (6 iyun, 1947) iştirak etmək üçün Bakıya gələn məşhur Sovet alimi, Sovet türkologiya məktəbinin əsasını qoyan, ona rəhbərlik edən, Nizami epoxası, həyatı və yaradıcılığının tədqiqatçısı kimi tanınan akademik Yevgeni Eduardoviç Bertels (1890-1957) “Nizaminin poetikası” mövzusunda geniş elmi məruzə ilə çıxış etmiş və respublikanın elmi ictimaiyyəti onu layiqincə qarşılamışdı.

Akademik Nərgiz Paşayeva yazır: “…Mənim atam Bertelsi şəxsən tanıyırdı. Babam yazıçı Mir Cəlal Paşayev Bertelsi evində qonaq etmişdi”.

Böyük alimin böyük oğlu Akademik Arif Paşayev də evlərində, süfrə ətrafındakı həmin görüşü (1947-ci ildə Arif müəllimin on üç yaşı var idi – H.N.) belə xatırlayır: “…Nurani bir insan idi. Balaca saqqalı var idi, o da ona yaraşırdı”.

Bu zaman artıq görkəmli alim Sufizm və sufi ədəbiyyatı tarixi, eləcə də fars, tacik xalqları ədəbiyyatı sahəsində elmi tədqiqatların müəllifi kimi, Ümumittifaq miqyasda nüfuz sahibiydi.

Azərbaycan ədəbiyyatına, mədəniyyətinə sevgisini təkcə alimin maraq dairəsinin deyil, həm də dostlarına, həmkarlarına yazdığı məktublardan da görür və indi onun xatirəsinə hörmət hissilə oxuyuruq.

1943-cü illərdə Özbəkistanda yaşadığı vaxtlarda, akademik Heydər Hüseynova yazdığı məktublarda Nizami Gəncəvinin əsərlərilə yanaşı, otuz beş yaşlı yazıçı Mir Cəlalın da “Füzulinin sənətkarlığı” monoqrafiyasını göndərməsini xahiş edirdi.

Mir Cəlal hələ 1940-cı ildə “Füzulinin poetikası” mövzusunda dissertasiya müdafiə etmiş və onu sonralar ayrıca kitab halında buraxdırmışdı.

Yeri gəlmişkən deyim ki, uzunmüddətli elmi axtarışların yekunu olan bu əsər, o vaxt Azərbaycan klassiki Füzuli haqqında deyilən yeni söz, yeni fikir kimi qarşılanıb və ədəbi hadisə kimi qiymətlənibdi.

Füzuli kimi sənətkarlar hər əsrdə bizim müasirimiz olduğu üçün hər dəfə bu mənəvi proqresə “qayıdışın” özü də yeni elmi axtarışlara səbəb olur. Azərbaycan intibahından söhbət gedir.

Bertelsin 1962-ci ildə gərgin elmi araşdırmalarının məhsulu olan “Nizami və Füzuli” adlı ensiklopedik əsəri də yuxarıda dediyim fikrə, elə bilirəm, əsas verir.

Möhtərəm Prezident İlham Əliyevin Sərəncamı ilə 2021-ci ilin “Nizami Gəncəvi ili” elan edildiyi əlamətdar günlərdə bu dostluq və elmi-ədəbi yaradıcılıq əlaqələri daha dərin köklərə gedib çıxır, daha geniş məna kəsb etmiş olur.

Mənbə: https://edebiyyatqazeti.az/

Payız: gözəlliyin təntənəsi

Payızdır. Pessimist ovqata köklənməkdənsə son baharın gözəlliklərini görmək daha yaxşıdır. Təbiət bu gözəllikləri bir də düz bir ildən sonra bizə bəxş edəcək. Yaşıl, sarı, qırmızı, xınalı yarpaqlar al-əlvan çiçəklər qədər gözəldir. Hər fəslin öz gözəlliyi var, əlbəttə. Amma payızın gözəlliyi bir başqadır. İnsanın kədərli payız ovqatından sıyrılıb  tədricən rəngini dəyişən rəngbərəng yarpaqlardan, çisələyən yağmurdan zövq almasından gözəl nə ola bilər ki? Gözəlliyi görmək, ondan zövq almaq gərəkdir.

Böyük Hüseyn Cavid “Mənim Tanrım” şeirində deyirdi:

Hər qulun cahanda bir pənahı var,

Hər əhli-halın bir qibləgahı var,

Hər kəsin bir eşqi, bir Allahı var,

Mənim Tanrım gözəllikdir, sevgidir.

Gözəl sevimlidir cəllad olsa da,

Sevgi xoşdur sonu fəryad olsa da,

Uğrunda mənliyim bərbad olsa da,

Son dildarım gözəllikdir, sevgidir.

Gözəllik bir insan zindanə bənzər,

Sevgisiz bir başda əqrəblər gəzər,

Nə görsəm, hankı bəzmə etsəm güzər,

Həp duyduğum gözəllikdir, sevgidir.

Cəfər Cabbarlının da eyniadlı şeiri gözəllik anlayışının nə demək olduğunu göstərir:

Mən bir zaman öz-özümdən uzaxdım,

Dün bir işıq buldum, ruhuma taxdım.

Bütün əski tanrıları buraxdım,

İndi artıq bir Tanrım var – gözəllik!

Bütün əski tanrılara darıldım,

Həp məcazi sevgilərdən yoruldum.

Bir həqiqət buldum, ona vuruldum,

Dünyada bir şüarım var – gözəllik!

Oxşa məni, yeni Tanrım, sevindir!..

Artıq fikrim, ruhum, duyğum sənindir!

Çıx könlümdən, əski dünya, sonundur,

Çünki yeni bir yarım var – gözəllik!

Ürəkləri fəth edən gözəl – Afrodita

Göz qamaşdıran gözəlliyə sahib olan Afrodita gözəllik ilahəsidir. Əfsanəyə görə, Afrodita dalğaların köpüyündən yaranıb. Bir bahar sabahı, Kipr adası sahillərində sakit dalğalanan dəniz birdən-birə ağ köpüklü dalğa ilə hərəkətə gəlir, bu dalğa ilə birlikdə bir sədəf qabığı sahilə çırpılır. Sədəfin qapağı açıldığı zaman içindən gözəllər gözəli Afrodita çıxır. Onun yanında eşq Tanrısı olan oğlu Eros da vardı. Afrodita qumsalda yeridikcə ayaqlarının dəydiyi yerlərdə al-əlvan, gözəl qoxulu çiçəklər açırdı…

Zaman tanrıları olan heralar onları qarşıladılar və əvvəl Afroditanı yaxşıca yuyub vücudundakı duzlu dəniz suyunu təmizlədilər. Uzun saçlarını hörüb başını qızıl bir tacla bəzədilər, əyninə tüldən bəzəkli paltarlar geyindirib, boynuna göz qamaşdıran boyunbağı taxdılar. Daha sonra onu və oğlunu götürüb Olimp dağına qaldırdılar. Olimp dağındakı tanrılar bu gözəli görüncə heyranlıqlarını gizlədə bilmədilər.

O gündən sonra Afrodita gözəllik və eşq ilahəsi olaraq Olimpdə digər tanrılarla birlikdə yaşamağa başladı.

Afrodita gözəlliyi ilə sadəcə tanrıların deyil, insanların da ürəyini fəth etmişdi. İnsanların qəlbinə sevgi və eşq toxumları səpir, onlara nəşə və sevinc bəxş edirdi. Digər tərəfdən, çox vaxt bu nəşə və sevinc  eşq acısına da dönə bilirdi.  Gözəllik ilahəsi gücünü sadəcə insanlar və tanrılar üzərində göstərməzdi. Onun sözü bütün təbiətə keçirdi. Bir baxışıyla quduz dalğaları sakitləşdirir, nəfəsi ilə dəli kimi əsən küləkləri susdururdu. O, yer üzündə hər şeyi dirildir, ona həyat verirdi. Qurumuş çiçəkləri təkrar canlandırır, dünyanı bəzəyir, gözəlləşdirirdi.

Dünya estetiklərinin əksəriyyəti deyir ki, gözəllik estetikanın ən ümumi və universal kateqoriyası, estetik qiymətləndirmənin ən mühüm amilidir. O, insanın həyatında əvəzsiz rol oynayır, təbiət və cəmiyyət hadisələrini, incəsənət, əmək, ictimai münasibətlər və digər sahələri əhatə edir. O, insanlara müsbət enerji, pozitivlik, sevinc bəxş edir, fərəh gətirir, həzz, yaşamaq üçün stimul verir, onlarda həyat eşqi yaradır. Elə bu səbəbdən bütün dövrlərin dahiləri heç vaxt gözəlliyə biganə qalmayıb. Gözəllikdən ilham alan dahi şəxsiyyətlər onu təbliğ edib və onun şərəfinə təriflər söyləyiblər. Ümumiyyətlə, şair və yazıçılar həmişə gözəlliyi yaradıcılıqları üçün prioritet mövzu hesab ediblər və etməkdədirlər. Gözəlliyi sabit, metafizik bir ideya kimi qiymətləndirən Yunanıstanın idealist filosofu Platonun sözlərinə qüvvət üçün deyək ki, dünya var olandan yüksək qiymətləndirilən gözəllik  bundan sonra da – əbədi olaraq göz oxşayacaq…  Platon gözəlliyin mənbəyini fani hesab etdiyi maddi aləmdə deyil, ideyalar aləmində, əbədiyyətdə görürdü. O, hesab edirdi ki, gözəllik hansı bir görkəmdə, hansı bir məxluqda, yaxud ancaq hansı bir predmetdə isə, görünə bilməz.

Gözəlliyi görmək

Yazıçı Ejen İonesko müsahibələrinin birində gözəlliyi görməkdən danışır: “Pessimist bir dostum bizə qonaq gəlmişdi. O vaxt Klod Terrasda birinci mərtəbədə yaşayırdım. Ondan bir az əvvəl qızım dünyaya gəlmişdi. Evimiz darısqal idi, uşağın əskilərini elə otaqdaca qurudurduq. Dostum gəldi və həyatın dəhşətlərindən, dünyanın rəzillik və miskinliklə, bitib-tükənməyən qəmlə, kədərlə dolu olmasından, evimizin darıxdırıcılığından və narahatlığından danışdı. Ona dedim: “Məncə, bura çox gözəldir, otağın ortasından asılmış əskilər belə göz oxşayır.” Dostum təəccüb və nifrətlə üzümə baxdı. Mənsə sözümə davam etdim: “Bəli, gözəldir. Baxmağı bacarsan görərsən ki, dünya başdan-başa möcüzədir, ilahi bir təntənədir.” O an doğrudan da mənə elə gəlirdi ki, zivədən asılmış paltarlar işıq saçır. Sanki dünyaya rəssam gözüylə baxmış və ən dəyərsiz əşyanın belə işıq saçdığını görmüşdüm. “Məsələn, üzbəüz binadakı üçkünc pərdəli, yöndəmsiz evi götürək. O evə məhəbbətlə və ya neqativ fikirləri beynindən çıxararaq baxsan, görərsən ki, necə şəfəq saçır. “Hər kəsin həyatında belə anlar olur. Məişət – əsl həyatın əsrarəngiz gözəlliyini öz arxasında gizlədən bomboz örtüyə bənzəyir. Gündəlik qayğı və vərdişlərin üzündən insanın görmə qabiliyyəti, diqqəti zəifləyib, heyrətlənmək hissi yoxa çıxıb, yaddaşı korşalıb.”

Çin filosofu və mütəfəkkiri Konfutsi deyirdi ki, hər şeydə bir gözəllik var. Lakin bunu hamı görmür. Dostoyevski gözəlliyin insanlıq üçün nə qədər önəmli olduğunu, vacib rol oynadığını göstərirdi: “Bilirsinizmi , siz bilirsinizmi ki, bəşəriyyət ingilissiz də yaşaya bilər, almansız da yaşaya bilər, russuz lap yaxşı yaşayar, elmsiz,  çörəksiz yaşayar. Yalnız gözəlliksiz yaşaya bilməz, çünki onda həyatda heç nə etməyə lüzum qalmaz! Bütün sirr bundadır!”

İtin dişləri

Azərbaycanın böyük şairi Nizami Gəncəvi “Sirlər xəzinəsi”ndə  İsa peyğəmbərlə bağlı hekayədə müdrik bir insan surəti yaradır. Bazarın başında bir  dəstə  adam  bir it cəmdəyini qarğa-quzğun kimi dövrəyə alıb onun üfunətindən, xəstəlik mənbəyi olmasından danışır, üzlərini turşudur, ağızlarını büzürlər. Növbə İsa peyğəmbərə çatanda o söyləyir ki, heç inci də bu itin dişləri qədər ağ ola bilməz. Bu sözlər cəmdəyin başına yığışan hər kəsi heyran edir, onlar pərt halda başlarını aşağı salıb gedir, düşündüklərinə, danışdıqlarına görə xəcalət çəkirlər.

“Dünyanı gözəllik xilas edəcək”

Böyük rus yazıçısı Dostoyevskinin  “Dünyanı gözəllik xilas edəcək” sözlərini bilməyən yoxdur. Müasir dövrün yeniliklərindən olan estetik müdaxilə gözəllik naminə atılmış uğurlu addım olsa da, bunu qəbul etməyənlər də var. Həkim qarşısına keçən, əməliyyat masasına əyləşən insan bunun nə qədər ağrılı, çətin olmasını bilsə də, gözəllik naminə bu əzaba qatlaşır. Sublimasiya baş verir və insan arzusuna çatır. Əvvəlki dövrlərdən fərqli olaraq müasir insan qocalmaqdan, yaşa dolmaqdan qorxmur. Bilir ki, bunun çarəsi var. Əlbəttə, bütün bunlar gözəllik, göz oxşamaq üçündür.

Özünü sevən entuziastlar eyni zamanda ətrafdakılar üçün də müsbət enerji mənbəyi olur. Gözlər gözəllik görür, həmin gözəlliyə heyranlıqla baxır. Daxili gözəlliyə önəm verənlərin yalnız çirkinlər olduğunu düşünənlər də var. Əsla belə deyil. İslam dünyasında peripatetik fəlsəfənin inkişafında böyük xidmətlər göstərmiş filosof Əbu Turxan deyirdi: “Zahiri və daxili gözəllik eyni vaxtda parlaya bilməz. Əvvəlcə birincinin parıltısından ikinci gözə görünmür, amma elə ki, göründü, onda birincini kölgədə qoyur”.

İncəsənət üçün dərin və mistik mövzuların qaynağı olan payız fəslidir. “Son bahar – təbiətin kədərli, hüznlü ayı” deyib keçməyək. Bu gözəllikləri doyunca seyr edək. Hərçənd doymayacağıq, amma yenə də gözəllikdən zövq almağa çalışaq.

Mənbə: https://edebiyyatqazeti.az/

NOVRUZ GƏNCƏLİ

XX əsrin 80-ci illərində yazıb-yaratmağa başlamış ziyalılardan biri də Novruz Gəncəli olmuşdur.

     Sadıqov Novruz İsmayıl oğlu 1921-ci il sentyabr ayının 12-də Bakının Maştağa kəndində anadan olmuşdur. Səkkiz yaşında olarkən atasını vaxtsız itirən Novruz  böyük qardaşı Qulamhüseynin himayəsində yaşayır. O, 1934-cü ildə H.Z. Tağıyev adına Toxuculuq fabrikinin  nəznində olan 63 saylı orta məktəbdə ibtidai təhsil alır. Toxuculuq fabrikində işləyən qardaşı Qulamhüseyn Sadıqovun təcrübəsi nəzərə alınaraq  Gəncədəki Toxuculuq fabrikinə işləməyə gönədrilir. O, orada baş mühəndis vəzifəsini icra edir. Beləliklə, Sadıqovlar ailəsi 1929-cu ildə Gəncəyə köçür. Novruz Gəncə şəhər 3 saylı beynəlmiləl orta məktəbində təhsilini davam etdirir.  Lakin 1938-ci ildə qardaşı Qulamhüseyn Sadıqov vəfat edir. Ailənin bütün qayğıları Novruzun üzərinə düşür. Bütün  bu çətinliklərə  baxmayaraq, o məktəbi bitirdikdən sonra 1939-cu ildə Bakı Dövlət Universitetinin Filologiya fakültəsinə daxil olur. Universitetin ikinci kursunda oxuyarkən o əyani şöbədən qiyabiyə keçirilərək ehtiyaca görə  Lerik rayonuna ezam olunaraq bir neçə orta məktəblərdə müəllimlik etmiş, hətta məktəb direktoru kimi pedaqoji fəaliyyət göstərmişdir.  

         Gənc Novruz  yazmış olduğu ilk şerini şair  Əhməd Cəmilə oxumuş,  bu şairin çox xoşuna gəlmişdir. Şairin ona  ilk sözü bu olmuşdur:- “Mən bundan sonra sənə Gəncəli təxəllüsü verirəm. Mütləq bu imza ilə yazıb-yaratmalısan”! demişdir. O zamandan ömrünün sonuna kimi  Novruz  Sadıqov  “Novruz Gəncəli” kimi fəaliyyət göstərmişdir. Onun “Odlu ürəklər” adlanan  ilk  kitabı “Gəncəli” təxəllüsü ilə 22 yaşında olarkən çap edilmişdir.                                                                                                                 

     Çoxşaxəli yaradıcılıq yolu keçmiş Novruz Gəncəli 1943–1946-cı illərdə Bakıda Dövlət Təhlükəsizliyi orqanlarında məsul vəzifələrdə çalışmışdır. 1946–1949-cu illərdə Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının “Natəvan” klubunda da çalışıb. 1950–1960-cı illərdə müxtəlif  vaxtlarda “Ədəbiyyat qəzeti” redaksiyasında tənqid şöbəsinin müdiri, “Azərbaycan gəncləri” qəzeti redaksiyasında ədəbi işçi, Azərbaycan Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin təbliğat və təşviqat şöbəsində isə təlimatçı kimi də fəaliyyət göstərib. Novruz Gəncəli həmçinin 1960–1976-cı illərdə “Azərbaycan” jurnalı redaksiyasında baş redaktorun müavini vəzifəsində çalışmışdır.

Novruz  Gəncəli həm də bir dramaturq olaraq Azərbaycan teatrına maraqlı və orjinal səpgili dövrünün aktual problemlərini özündə əks etdirən pyeslər yazıb. Ədibin komediyalardan ibarət kitabı Moskvada “Sovetski pisatel” nəşriyyatında rus dilində nəşr olunub. Müəllifin pyesləri rus dramaturqları tərəfindən tərcümə edilib.

      Şair öz qələmini tərcümə sahəsində də ustalıqla sınamış, C.Bayronun “Kavur”,  A.Makayenokun  “Tribunal”,  C.Patrikin “Qəribə Missis Sevinc”,  B.Brextin “Kuraj ana və onun uşaqları”  Hötedən,  Bayrondan, Puşkindən, Brextdən, Patrindən, Abayın əsərlərini doğma Azərbaycan dilimizə tərcümə etmişdir.

       Novruz  Gəncəlinin  qələmə aldığı pyeslər  Gəncə Dövlət Dram Teatrı, Azərbaycan  Musiqili  Komediya Teatrı, Gənc Tamaşaçılar Teatrı, Naxçıvan Musiqili Dram Teatrı,  Ağdam  Dövlət  Dram Teatrı  tərəfindən səhnələşdirilib. O, Azərbaycan dramaturgiyasında “Şəlalə” adlı ilk elmi fantastik pyes sayılan əsərin müəllifidir. Novruz  Gəncəli bir dramaturq olaraq  Azərbaycan  teatrına  maraqlı və orijinal səpkili, o dövrün aktual problemlərini özündə əks etdirən pyeslər də yazmışdır.  1950-1951-ci illərdə “Qızıl Dərviş”, 1951-1952-ci illərdə “Düşmənlər içində”, “Şəlalə”, “Yanmış planetin sərvətləri”, “El bizim sirr bizim”, “Niyə dirilmisən” kimi pyesləri tanınmış quruluşçu rejisorlar tərəfindən səhnələşdirilmişdir. 1969-cu ildə Sumqayıt Dövlət  Dram teatrının səhnəsində quruluşçu rejisor Arif Ağayevin qurluşunda A.Makayenokun “Tribunal” və C.Patrikin “Qəribə Missis Sevinc” pyeslərinə  müraciət olunaraq, maraqlı səhnə əsərləri uğurla nümayiş edilmişdir.

       Onun “Məhəbbət körpüsü”, “Ev bizim, sirr bizim”, “Səadət yağış deyil”,  “Unudulmaz günlər”,  “Şerlər”, “Dalğalar”,  “Mənim mahnılarım”, “Könüllər açılanda”,  “Unuda bilmirəm”, “Ədəbi dost” kimi kitabları nəşr olunmuşdur.   

      Novruz Gəncəli şerlərinin mövzusuna və xüsusiyyətlərinə görə seçilən, yadda qalan, sevilən şairlərdən idi. Ömrünün çox hissəsini Azərbaycan ədəbiyyatına sərf edən, yorulmadan yazıb-yaradan şairin “Anamın səsi”, şerinə bəstələnmiş mahnını  bütün dünya tanımışdır. Dövrünə görə XX əsrin 80-ci illəri sülh və əminamanlıq illəri kimi xatırlanırdı. Məhs bu illərdə sözləri  Novruz Gəncəliyə musiqisi Ələkbər Tağıyevə məxsus olan “Anamın səsi” zamanın ən aktual mahnılarından biri hesab edilirdi. Heç təsadüfi deyildir ki, SSRİ xalq artisti Zeynəb Xanlarova,  Respublika  xalq artisti  Rübabə Muradova  və  əməkdar artist  Fatma  Mehrəliyeva  o illərdə  bu mahnını dünya ictimaiətinə bir mesaj olaraq tez-tez oxuyurdular. Novruz Gəncəlinin qələmə aldığı “Ananın səsi” şeri bu gün də öz aktuallığını saxlayır.

Ana qəlbim odlanır,

Söz düşəndə davadan.

Bəs deyilmi ey insanlar,

Töküldü qan, axdı qan?

Bəs deyilmi, qara torpaq

Su içdi göz yaşından.

Yer üzündə dostun olsun,

Gərək insan insanın,

Qəlbimdəki bu arzular,

Arzusudur zamanın.

Mən anayam bu səsimdə

Yerin, göyün, dərdi var.

Sülhə gəlin, ey insanlar

Yoxsa dünya məhv olar!

     Milli-mənəvi sərvətimiz sayılan muğamlarımızı, yurdumuzun əvəzolunmaz sərvəti  hesab edərək düşüncələrində  Arazı,  Kürü  Azərbaycanın bir cüt qiymətli incisinə bənzətmiş şair arzu kimi səsləndirdiyi, qələmə aldığı aşağıdakı misralar onun qəlbində yurd salan vətənpərvərliyidən xəbər verirdi:

Oyanan Babəklər, Qoç Koroğlular,

Çəkər qılıncını Murovla Qoşqar,

Şahdağı hayqırar, Kəpəz hayqırar…

Gözündə qalmasın xoş arzuların,

Açılsın, Cənuba gedən yolların.

      Novruz Gəncəli 1971-ci ildə qələmə aldığı “Bizim sahildə” əsərinə film çəkilməsi üçün hazırladığı  ssenarisini rejisor Alla Axundovaya bildirir. Lakin bundan  xəbər tutan  kinorejissor  Hüseyn Seyidzadə  bu ssenariyə ikinci müəllif olaraq adının qeyd edilməsini Novruz Gəncəliyə təklif edir. Ancaq N.Gəncəli çox prinsipal adam olduğu üçün  Hüseyn  Seyidzadəyə  yox cavabını verir. Həmin vaxtdan əsər Kinostudianın arxivinə atılır. Bir müddət sonra əsər ondan xəbərsiz adı dəyişilərək  Alla Axundova və Hüseyn Seyidzadənin  iştirakı ilə “Var olun qızlar” adı altında film çəkilərək ekranlarda nümayiş etdirilir. Lakin film çox uğursuz alınır.  Bundan xəbər tutan Novruz Gəncəli 1973-1980-ci ilədək  bu məsələ ilə bağlı məhkəməyə müraciət edərək, müəlliflik hüququnu qorumağa çalışsa da heç bir nəticə əldə edə bilməyib. Ona edilən bu haqsızlıq yaradıcılığına mənfi təsir etmiş şair öz etirazını qələmə aldığı misralarda əks etdirmişdir.

Mən qovdum vətəndən qara kabusu,

Candan əziz tutdum arı namusu.

Sən ey, qəm bilməyən gələcək nəsil!

Üzümü görməyə eləsən arzu,

Bax üfüqdən qalxan al səhər mənəm,

Yurdumun istəyi o zəfər mənəm!

     Ona edilən haqsızlıqla barışmayan  şair  ömrünün  sonuna  kimi təkliyə qapanaraq həyatının son günlərini Bilgəh qəsəbəsindəki öz bağında keçirir. Şair Bilgəhdə olduğu zaman şerini misralara köçürərək sanki ömrünün son günlərini yaşadığını hiss edirmiş kimi, bu şeri qələmə alaraq oxucuları ilə vidalaşmışdır.

Bəlkə sən deyəsən müqəddəs pəri,

Tanrı məhv edərmi İblisi, şəri

Məhv etmək istəmir, ya gücü çatmır

Allah bəndəsiyəm, aç mənə sirri.

Şairim dan yeri qızarır diyən,

Xəstəsən, bu qədər düşünmək olmaz.

Səni oxşamaq üçün yaranmışam mən

Sualın könlümə gətirdi ayaz,

Onun cavabını bu dünyada bir

Allah özü bilir, ağır, çətindir.

Nə qədər yüksəlsə insanın elmi,

Alim ola bilməz tanrımız kimi.

Yəqin İblisin də yaranmasında,

Ali bir amalı düşünüb xuda

Bəlkə də mübariz etməkçin sizi,

Xaliqim yaratmış, bəzzad İblisi.

Uzaq ol bu dərin düşüncələrdən,

Allah amanında getməliyəm mən.

    Ömrünü, həyatını Azərbaycan ədəbiyyatına sərf edən, yorulmadan bənzərsiz sənət əsərləri yaradan Novruz Gəncəlinin Ədəbiyyat sahəsindəki xidmətləri o dövürdə nəzərə alınaraq Ali Sovetin (11.09.1981)-ci ildə fəxri fərmanları və SSRİ-nin müxtəlif medalları ilə təltif olunmuşdur.  Bu gün təssüf hissi ilə qeyd etmək lazımdır ki, sağlığında ona xalq şairi fəxri adı verilməyib. Ancaq Novruz Gəncəlinin yaradıcılığı bu fəxri ada layiq bir sənət nümunəsi olmuşdur.

   O, milyonlarla oxucusunun qəlbində özünə əbədi bir xalq şairi adını qazandıra bilmişdir.

       Şair dramaturq Novruz Gəncəli 1995-ci il oktyabrın 19-da Bakı şəhərində vəfat etmişdir. O, doğulduğu Maştağa qəsəbəsindəki Pirşəhid qəbirstanlığında dəfn olunmuşdur. Oxucuları bu gün də şairi rəhmətlə anırlar.

  Rəsulova Ədalət.

AMEA Nizami  Gəncəvi  adına  Ədəbiyyat  İnstitutunun əməkdaşı.

Əsgər Zeynalov-70

Filologiya elmləri doktoru, professor Əsgər Zeynalov artıq neçə on illərin məhsuldar araşdırmaları ilə təsdiq etmişdir ki, o, həmkarlarının çoxu üçün səciyyəvi sayıla biləcək məhdud bir sahənin tədqiqatçısı deyil. Və onun nəşr edilmiş kitablarının adları da bunu göstərir: “Fransız ədəbiyyatında Şərq” (1996), “İrəvan ziyalıları” (1999), “Şərq Volter yaradıcılığında” (2001), “Azərbaycan bayatıları Qafqaz regionunda” (2001), “Viktor Hüqo” (2001), “Altaydan-Altaya” (2002), “İllərin yol yoldaşı” (2004), “Hara gedir bu qatar?” (2006), “Orda, bir yurd var, uzaqda” (2006), “Fransız dili” (Ali məktəb üçün dərslik, 2010, şərikli), “İrəvan ziyalıları” (Bakı, 2011, ingilis dilində), “İrəvan məktəbləri” (2012), “Viktor Hüqo və Lui Araqon şeirlərinin Azərbaycan dilinə tərcüməsi” (2012), “Hüqo” (Bakı, 2014), “İrəvan xanlığı… gerçəkliyin aydınlığı” (2016) və s. Adlarını çəkdiyimiz bu əsərlər ədəbiyyatşünas alimin yalnız respublikamızda nəşr olunmuş kitablarıdır.

Ə.Zeynalovun “Fransız ədəbiyyatında Şərq” kitabına verdiyi rəydə dünya şöhrətli fransız şərqşünası, Osmanlı dövrünə qədər və Osmanlı dövrü üzrə Beynəlxalq Komitənin Prezidenti (Fransa-Paris) Jan Lui Bakke Qrammon vaxtilə yazmışdı: “Mən böyük maraqla cənab Əsgər Zeynalovun Bakıda azəri türkcəsində 1996-cı ildə nəşr olunmuş “Fransız ədəbiyyatında Şərq” əsərini oxudum. Lazımi şəraitin olmamasına baxmayaraq, heç vaxt Fransada olmayan fransızdilli bir müəllif belə dəyərli əsəri ərsəyə gətirə bilmişdir. 26 sentyabr, 1997-ci il”.

Fransanın ən nüfuzlu orqanlarından olan “LEst Republicain” qəzetinin 2007-ci il 11 avqust tarixli nömrəsində ədəbiyyatşünas alim haqqında məqalə dərc olunmuşdur. “Hüqonun azərbaycanlı mütəxəssisi Tətbiqi Dilçilik Mərkəzində” adlanan məqalə, əslində, Ə.Zeynalovdan Fransada götürülmüş müsahibə əsasında hazırlanmışdır. Məqalənin başlığının altında müəllif Daniel Bordür izahat xarakterli bir cümlə vermişdi: “Bakıda XVII, XVIII və XIX əsrlər fransız ədəbiyyatını tədris edən Əsgər Zeynalov bir aylıq Bözansondadır”. Məqalədə deyilir ki, Ə.Zeynalov doktorluq dissertasiyasını Şərq ədəbiyyatının Volter yaradıcılığına təsirindən müdafiə etsə də, onun sevimli yazıçısı dahi Hüqodur”.

Məqalədə tədqiqatçı alim haqqında deyilir: “Hüqo haqqında kitabın müəllifi onun poeziyasını tərcümə etmiş, “Səfillər”in Azərbaycan versiyasının ön sözünü yazmışdır. 15-ə qədər kitabın, 250 məqalənin (indi 40-a qədər kitabın, 400-dən artıq məqalənin – N.C.) müəllifi olan professor Zeynalov öz ölkəsinin Yazıçılar və Jurnalistlər Birliyinin üzvüdür. Onun fransız ədəbiyyatı ilə bağlı yazıları Moskvada və İranda nəşr olunmuşdur. O, Aleksandr Düma, Balzak, Jorj Sand, Qustav Flober, Gi de Mopassan yaradıcılığından söhbət edir, Ferney kəndində yaşamış Volterlə bağlı yumorlar danışır, ancaq həmişə Hüqonun üzərinə qayıdır, “Mən Bayronun, Hötenin, Şekspirin, yaradıcılığına yaxşı bələdəm, ancaq mənim üçün dünyada yalnız bir Hüqo var” deyir.

2014-cü il iyulun 24-də yenə də “LEst Republicain” qəzetində Ə.Zeynalov haqqında “Qoca Hüqo, bəşəri Hüqo” adlı yazı dərc olunmuşdur. Professor Çəmən Babaxanova hadisənin şahidi kimi “Azərbaycan alimi Fransa elmi və ədəbi-ictimai fikrində” adlı məqaləsində yazır ki, Əsgər müəllimdən, bəlkə də, 40 dəqiqədən artıq müsahibə götürülsə də, ancaq kiçik bir yazı verilmişdir. Səbəbi isə erməni lobbisinin canfəşanlığı olmuşdur.

Ədəbiyyatşünas alim haqqında 2013-cü il oktyabrın 6-da Parisdə fəaliyyət göstərən Viktor Hüqonun Dostları Cəmiyyətinin məcmuəsində geniş bir yazı təqdim olunmuşdur. Yazının müəllifi dünya şöhrətli hüqoşünas alim, eyni zamanda həmin cəmiyyətin prezidenti Arno Lasterdir. O, tədqiqatçı alim haqqında yazmışdı: “Azərbaycanın Universitet müəllimi Əsgər Zeynalov bizimlə ünsiyyət yartmışdır. Filologiya elmləri doktoru (doktorluğu Volter yaradıcılığı üzrədir), Azərbaycanın Yazıçılar və Jurnalistlər Birliyinin üzvü bir sıra kitab və məqalələrin müəllifidir. Onların bir çoxu Hüqoya həsr olunmuşdur”.

2011-ci ildə Ə.Zeynalovun Sankt-Peterburq şəhərinin “Branko” nəşriyyatında “İrəvan ziyalıları” kitabı işıq üzü gördü. Xüsusi vurğulamaq lazım gəlir ki, “İrəvan ziyalıları” kitabının Sankt-Peterburq nəşrinə dünya şöhrətli rus alimi Boris Anatolyeviç Starkovun tutarlı, son dərəcə cəsarətli ön sözü əsərin dəyər və əhəmiyyətini əsaslı surətdə təsdiq edir.           

B.R.Starkov ön sözdə yazır: “İlk baxışdan müasir rus oxucusu heç də elə düşünməsin ki, kitab Ermənistanın tarixindən bəhs edir. O, İrəvan və tarixinin müəyyən dövrlərində əhalinin əksəriyyətini təşkil etmiş azərbaycanlılara həsr olunmuşdur. Bundan başqa, müəllif praktiki olaraq kitabın hər səhifəsində qeyd edir ki, İrəvan qədim dövrlərdən azərbaycanlıların şəhəridir.

O öz fikirlərini əsaslandırmaq üçün Ermənistan Sovet Ensiklopediyasının 3-cü cildinin 571-ci səhifəsindən sitat gətirir ki, burada XIV əsrin sonlarından XIX əsrin sonlarına, hətta 1920-ci ilə qədər İrəvanın azərbaycanlıların şəhəri olduğu yazılmışdır”.

Tədqiqatçının 15 illik zəhmətinin bəhrəsi olan bu kitabla o, İrəvanda yetişmiş 180-200 illik ziyalı nəsilləri üzə çıxardı – İrəvanilər, Qazıyevlər, Muğanlinskilər, Mirbabayevlər, Topçubaşovlar, Erivanskilər və b.

Təkcə XX əsrdə bu şəhər Azərbaycan elminə, mədəniyyətinə akademiklər Mustafa bəy Topçubaşov, Heydər Hüseynov, Əhməd Rəcəbli, Faiq Bağırzadə, Hüseyn Həsənov, ictimai xadimlər Əziz Əliyev, Həsən Seyidov, Bağır Seyidzadə, bəstəkar Səid Rüstəmov, kinorejissor Hüseyn Seyidzadə, rəssam Kamil Əliyev, şair Əhməd Cəmil, ədəbiyyatşünaslar Cəfər Xəndan, Mirəli Seyidovu bəxş etmişdi.

2013-cü ildə Ə.Zeynalov “İrəvan ziyalıları” kitabını Moskvada nəşr etdirməyə nail oldu. Ön sözün müəllifi Rusiya Şərqşünaslıq İnstitutunun şöbə müdiri, professor R.İvanov kitabda təqdim olunan məscidlərin, məhəllələrin, bağların adlarını sadalayaraq belə bir ritorik sualla müraciət edir: “Şərhə ehtiyac varmı ki, bura azərbaycanlıların şəhəridir?”.

Ə.Zeynalov kitabın Moskva nəşrinə geniş ön söz yazdığına görə həmkarına minnətdarlığını bildirdikdə R.İvanov cavab məktubunda ona yazmışdır: “Əziz Əsgər! Siz təşəkkürsüz möhtəşəm kitab yazmısınız. Çox əhəmiyyətli kitabınıza görə sağ olun!”.

Ədəbiyyatşünas alim bir neçə il sonra “İrəvan ziyalıları” əsərini ABŞ-da ingilis dilində nəşr etdirməklə (2016) nə qədər vətənpərvər olduğunu, dünyaya göz açdığı torpağa nə qədər bağlı olduğunu bir daha təsdiq etdi. B.Starkov və R.İvanovun ön sözlərilə nəşr olunan bu sanballı əsər dünyanın bütün qitələrinə yayılmışdır.

Erməni lobbisinin dünyada tüğyan elədiyi bir vaxtda “İrəvan ziyalıları” kimi milli təəssübkeşliklə yazılmış bir kitabı xarici ölkələrdə nəşr etdirmək o qədər də asan deyildi. Araşdırıcı bu işi cəsarətlə həyata keçirmişdi.

Professor Ə.Zeynalovun “Hüqo – fransız ədəbiyyatının milyarderi” monoqrafiyası öncə Fransada fransız dilində (2015), sonra isə Almaniyada ingilis dilində (2016) nəşr olundu. “Hüqo” monoqrafiyası ABŞ-da (2016), “Hüqonun Şərq baxışı” monoqrafiyası Londonda (2016), “Volter və Hüqonun Şərq baxışı” (2016) Kanadada , “Şərq Volter yaradıcılığında” (2017) irihəcmli monoqrafiyası isə Hindistanda, İsveçdə (2018) ingilis dilində işıq üzü görmüşdür. Xatırlatmaq istərdik ki, Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında Volter və Hüqo haqqındakı ilk monoqrafiyalar bu məhsuldar alimin adı ilə bağlıdır.

Ə.Zeynalov Londonda nəşr etdirdiyi monoqrafiyada fransız qaynaqları əsasında sübut etməyə çalışmışdır ki, Hüqo islam dinini qəbul etmişdir. Tədqiqatçı fransız qaynağından əldə etdiyi bir faktı əsərdə belə təqdim edir: “Şairlərin ən parlağı” Hüqo müsəlman idi… Heç kəs bilmirdi ki, məşhur Hüqo müsəlman idi… Hüqo inam (cihad) yolunu təsdiq edərək bildirmişdir ki, “Allah təkdir, onun heç bir şəriki yoxdur. Məhəmməd onun elçisidir. 1881-ci il sentyabr ayının 6-da onun (şübhəsiz ki, Tanrı nəzərdə tutulur – Ə.Z.) göndərdiyi elçi Şeyx İbrahim dö Telemcen Əlcəzairli Parisdə onun otağında (Hüqonun otağında) olmuş və bunun nəticəsində fransız ədibi Əbu Bəkr Hüqo adını qəbul etmişdir. Şeyx İbrahim Parisə, Hüqonun yanına gələrkən ona bir canamaz (sayyada – Ə.Z.) gətirmişdi. O, bir müsəlman kimi dünyasını dəyişmişdi”.

Müəllif göstərir ki, Hüqo Məhəmməd peyğəmbər haqqında 156 misradan ibarət “Hicrinin 9 ili” poemasını, eləcə də islam dini ilə bağlı “Məhəmməd” və “Sidr” ağacı əsərlərini yazmışdı.

Nə qədər qəribə də olsa, 1902-ci ildə şairin anadan olmasının 100 illiyi tamam olarkən yuxarı dairələr bu əsərlərin bir əsr çap olunmaması barəsində əmr vermişdi.

Tədqiqatçı alimin əsərindən bəlli olur ki, Hüqonun vəfatının ertəsi günü – 1885-ci il may ayının 23-də fransız katolik partiyasının orqanı olan “Xaç” qəzeti yazmışdı: “Otuz ildən bəridir ki, o dəlidir”… Müəllifin fikrincə, otuz il əvvəl, təxminən “Hicrinin doqquz ili” poemasını yazdığı vaxta düşür. Və o da məlum olur ki, Hüqo ömrünün son vaxtlarında bir gündə dəfələrlə “Qurani-Kərim”in “Əl-Fatihə” surəsindən “İhdinas – siratəl-müstəqim – Tanrı, bizə doğru yol göstər” kəlamını deyib ağlayırmış.

Ə.Zeynalov “Hüqo islam dinini qəbul etmişdirmi?” yazısını Londonda nəşr olunan “Hüqonun Şərq baxışı”, Kanadanın Viktoriya şəhərində çap edilmiş “Volter və Hüqonun Şərq baxışı” və İsveçin Malmö şəhərində işıq üzü görmüş “Volter və Hüqonun Şərq dünyası” (2018) kitablarında oxuculara təqdim etmişdir.

Və maraqlıdır ki, Bosniya-Hersoqovinalı alim, akademik Enes Kariç 2017-ci il iyulun 1-də nəşr etdirdiyi “Viktor Hüqo Məhəmməd peyğəmbər haqqında” məqaləsində bir neçə dəfə Azərbaycan aliminin Londonda nəşr olunmuş “Hüqonun Şərq baxışı” kitabındakı “Hüqo İslam dinini qəbul etmişdirmi?” yazısına istinad etmişdir.

Ə.Zeynalovun beynəlxalq konfrans, qurultay və tədbirlərdəki iştirak və çıxışlarını ayrıca qeyd etmək lazım gəlir. Onun Rusiyada, İranda, Türkiyədə və Serbiyada ondan artıq məqaləsi işıq üzü görmüşdür.

Professor Əsgər Zeynalov bu günlərdə özünün elmi araşdırmalarında keçən mənalı ömrünün yetmiş illiyini qeyd edir. Və göründüyü kimi, bu araşdırmalar dünya meridianlarında Azərbaycan elminə nüfuz, azərbaycançılıq məfkurəsinə hörmət gətirir.

Mənbə: https://edebiyyatqazeti.az/

XX əsrin əvvəlləri Azərbaycan tarixinə sovet istilası dövrü kimi daxil olsa da, ədəbiyyat tariximiz üçün bu mərhələ böyük önəm kəsb etmiş, ədəbiyyatşünaslığımızın inkişafı istiqamətində əhəmiyyətli addımlar atılmışdır. Əsrin 20-ci illərindən başlayaraq Azərbaycan ədəbiyyatının klassik irsinin toplanması, tədqiqi, Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi və onun dövrləşdirilməsi ilə bağlı konsepsiyaların işlənməsi, müxtəlif nəzəri müddəaların irəli sürülməsi, çoxsaylı ədəbiyyatşünaslıq əsərlərinin ortaya çıxması, həm də bütün bu işlərin Qərb, Avropa, türk və rus ədəbi-nəzəri fikri ilə müqayisədə reallaşması prosesinə start verilmişdi. Əvvəla, bunun üçün münbit zəmin var idi. Çünki sovet quruculuğu marksizm-leninizm ideologiyasına söykənirdi. Bu ideologiyanın təməl prinsiplərindən biri  klassik irsə əsaslanmaq idi ki, bu da Sovetlər Birliyinə daxil olmuş respublikalarda yaşayan xalqların qarşısına klassik irsin toplanması və tədqiqi kimi bir tələb qoyurdu. Onun yerinə yetirilməsi prosesi rus elmi-nəzəri fikri və onun vasitəçiliyi ilə Avropa, Qərb ədəbi-nəzəri fikrinin qarşılıqlı təmasında baş verirdi. Digər tərəfdən, Azərbaycan ədəbiyyatı ilə bağlı araşdırmaların müəllifi olan türk alimləri Fuad Köprülüzadə və İsmayıl Hikmətin yaradıcılığının mövcud nəticələri, həmçinin Türkiyədə təhsil alaraq geri qayıtmış Əmin Abid, Bəkir Çobanzadə, Yusif Vəzir Çəmənzəminli və başqa alimlərimizin elmi-nəzəri fəaliyyəti ədəbiyyatşünaslığımıza məhz türk elmi-nəzəri fikri vasitəsilə maraqlı müddəaların, konsepsiyaların yol tapmasına və bu istiqamətdə qarşılıqlı təmasa şərait yaradırdı ki, elmi-nəzəri informasiya mübadiləsi öz bəhrəsini verməkdə idi.

Ötən əsrin əvvəllərindən başlayaraq bir çox tədqiqatçılar – Əmin Abid, Bəkir Çobanzadə, Salman Mümtaz, Əli Nazim, Mir Cəlal Paşayev və b. klassik irsin öyrənilməsi məqsədilə bir neçə istiqamətdə paralel fəaliyyət göstərməli olurdular. Onlar bir tərəfdən klassik irsi toplayır, dərc etdirir, mətnşünaslıqla məşğul olur, digər tərəfdən isə ədəbiyyat tarixinin yazılması, dövrləşdirilməsi, mənşəyinin dəqiqləşdirilməsi, müxtəlif ədəbiyyat konsepsiyalarının hazırlanması, fərqli elmi-nəzəri problemlərin tədqiqi ilə bağlı əhəmiyyətli işlər görürdülər. Yazılı Azərbaycan ədəbiyyatının mənşəyi, ədəbi-tarixi prosesin mərhələ təsnifi və klassik bədii irsə münasibət kimi üç əsas məsələ ətrafında tədqiqatlar aparan ədəbiyyatşünasların əməyinin nəticəsi idi ki, XX əsrin ikinci onilliyindən etibarən Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin və bununla bağlı olaraq ədəbiyyatşünaslığının bir elm kimi inkişaf və tərəqqi prosesi başladı. Ədəbiyyat tariximiz heç bir mərhələdə olmadığı kimi, bu illərdə böyük inkişaf yolu keçdi. Hətta o dövrdə mövcud olan vulqar sosiologizmin, marksizm-leninizm prinsiplərinin, sinfilik nəzəriyyəsinin, proletkultçuluğun bütün ədəbi mətnlərə tətbiqinin ümumən ədəbiyyata vurduğu ziyanlar belə, inkişaf prosesinin dəyərini və əhəmiyyətini azalda bilməz. Bu missiya indi daha aydın, XXI əsrin yeni mərhələyə adlamış humanitar düşüncə sferasının aynasında bütün tərkib və parametrləri ilə görünür.

***

Mir Cəlal Paşayev Azərbaycan klassik irsinin öyrənilməsi və dəyərləndirilməsi, Nizami, Füzuli, Cəlil Məmmədquluzadə, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev, Süleyman Sani Axundov, Mirzə Ələkbər Sabir və b. ədəbiyyat nümayəndələrimizin yaradıcılığının tədqiq edilməsi, ədəbiyyat tarixində yerlərinin və rollarının müəyyənləşdirilməsi sahəsində mühüm elmi nəticələrə imza atmış alimlərimizdən biridir. Onun Azərbaycan mətnşünaslığının inkişafında gördüyü işlər, Nizami Gəncəvinin “Yeddi gözəl” poemasını nəsrlə tərcümə etməsi, həmçinin füzulişünaslığın bir elmi sahə kimi yaranmasında və inkişafında oynadığı rol böyükdür və bu sahənin bütün tədqiqatçıları tərəfindən xüsusi dəyərləndirilir. Xüsusilə, “Füzulinin poetik xüsusiyyətləri” (1940) monoqrafiyası füzulişünaslıqda ilk addımlardan biri kimi elmi əhəmiyyət kəsb edir. Bir sıra əhəmiyyətli və fundamental problemlərin qaldırıldığı bu monoqrafiyada Mir Cəlal Füzuli yaradıcılığındakı məhəbbətin xarakteri, sözə, sənətə verilən dəyər, onun fəlsəfəsi, bədii dili, xalq dilindən yararlanması, əsərlərində istifadə etdiyi bədii təsvir və ifadə vasitələrinin orijinallığı, poetikasının özəllikləri, vəzni, qafiyə sistemi, rədifləri, klassik Şərq şeri üçün aktual olmayan daxili qafiyələnmədən istifadə edilməsi və s. xüsusiyyətləri dəqiq müəyyən edir, mübahisəli məqamlara aydınlıq gətirməyə çalışır, bu xüsusda mövcud olan iddiaları təhlil və mübahisə müstəvisinə çəkir. Füzulini “yalnız öz əsrinin deyil, bəşəriyyətin renessans dövrünün böyük oğlu” adlandıran Mir Cəlal şairin yaradıcılığının məziyyətlərini təhlil etməyin bir elmi nəslin işi olduğunu söyləməklə, həm apardığı tədqiqatın ağırlığını, həm də ona nə qədər əhəmiyyət verdiyini göstərmiş olur.

XX əsrin ədəbiyyatı, onun tarixi, elmi-nəzəri təhlili, poetik xüsusiyyətlərinin dəyərləndirilməsi Mir Cəlalın irsində əhəmiyyətli yer tutur. Onun Firidun Hüseynovla birlikdə yazdığı “XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı” dərsliyi elmi əhəmiyyətini çağımızadək qoruyan nəşrlərdən biridir. Həmçinin “Azərbaycanda ədəbi məktəblər (1905-1917)”, “Klassiklər və müasirlər”, “Cəlil Məmmədquluzadənin realizmi” kitablarında da Mir Cəlal istər XX əsrin bir dövr kimi dəyərləndirilməsi, istərsə də o dövrün mədəniyyəti, mətbuat tarixi, musiqi və incəsənəti ilə bağlı çox əhəmiyyətli qənaətlər söyləmiş, bu gün belə öz elmi dəyərini itirməyən nəticələr çıxarmışdır. O da qeyd olunmalıdır ki, bu fikirlər Mir Cəlalın bir ədəbiyyat tarixçisi kimi yerini və qiymətini vermək üçün böyük anlam ifadə edir.

XX əsrin əvvəlləri, xüsusilə otuzuncu illərə qədər olan mərhələsi Mir Cəlalın yaradıcılığında daha geniş formada təhlil edilib. Məlum olduğu kimi, əsrin əvvəllərində ədəbi proses müxtəlifliyi və ziddiyyətləri ilə fərqlənirdi. Milli dövlət quruculuğu, ədəbiyyatda milli ideologiyanın təbliği məsələləri öz yerini tam tuta bilməmiş dövlət çevrilişi baş verdi və yenicə qurulmuş sovet dövləti yeni inkişaf istiqamətləri axtarmağa başlayaraq bu axtarış prosesi və onun nəticələrinin ilk növbədə mədəniyyətdə və ədəbiyyatda təsvir olunmasını günün tələbinə çevirdi. Sovet hakimiyyətinin qələbəsinə, yəni ölkədə siyasi basqıya qədər Azərbaycan ədəbiyyatı öz qanunauyğun inkişaf prosesini, təbii dəyişiklik dövrünü yaşayırdı. Lakin akademik Nizami Cəfərovun qeyd etdiyi kimi, “sovet ideologiyası Azərbaycan ədəbiyyatının tarixən qazandığı xüsusiyyətlərin normal şəkildə idrakına imkan vermədi – 20-ci illərin sonu 30-cu illərin əvvəllərindən etibarən sovet ədəbiyyatında “proletar mövqeyi” daha aqressiv bir şəkildə gözlənilməyə başlandı…”

Bu illərdə yeni ədəbiyyat tipinin formalaşması az qala siyasi tələb səviyyəsində qoyulurdu. Ədəbiyyatdan mövzu baxımından “müasir insan”, “sovet vətəndaşının həyatı”, qurulan “yeni cəmiyyət”lə bağlı əsərlər tələb olunurdusa, digər tərəfdən Şərq və Qərb janr formaları çulğalaşması, yaradıcılıq metodlarının formalaşması, daxili mübarizəsi gedir, ədəbiyyata yeni formalar gətirilir, qarşıya yeni nəzəri tələblər qoyulurdu. Elmi-nəzəri irsi araşdırdıqda müəyyən etmək olur ki, XX əsr ədəbiyyatının dəyərləndirilməsi Mir Cəlalın yaradıcılığında bir neçə istiqamətdə reallaşdırılır: Bu istiqamətlər hansılardır?

– Mir Cəlal XX əsr ədəbiyyatını ədəbi məktəblər və onların formalaşması prosesinin izlənilməsi, həmçinin nümayəndələrinin yaradıcılıqları istiqamətində təhlil edib;

– Mir Cəlal XX əsr ədəbiyyatını metodoloji istiqamətdə təhlilə cəlb edib, realizm və romantizm yaradıcılıq metodları və onların tipləri əsas təhlil obyekti olub;

– Mir Cəlal XX əsr ədəbiyyatını onun  ayrı-ayrı nümayəndələrinin yaradıcılığı əsasında araşdırıb;

– Mir Cəlal XX əsr ədəbiyyatını ədəbi janrların təkamülü əsasında təhlil edib (məsələn, hekayə janrı);

– Mir Cəlal XX əsr ədəbiyyatını klassik irslə müqayisədə təhlil edib.

Bütün bu istiqamətlərdə XX əsr ədəbiyyatı haqqında fikir yürütmək, onu təhlil etmək üçün çox ətraflı elmi-nəzəri biliyə, məlumata, erudisiyaya, obyektiv təhlil bacarığına, həmçinin də düşüncə genişliyinə malik olmaq lazım idi. Elmi-nəzəri təhlillərin səviyyəsi, XX əsrin əvvəllərindən başlayaraq tam bir şəkildə – mədəniyyət, siyasət, ictimai həyat, teatr, musiqi və mətbuat həyatı da daxil olmaqla mühiti təsvir etməsi, qənaətlərinin dəqiqliyi və konkretliyi göstərir ki,  Mir Cəlalda bütün bu xüsusiyyətlər var idi.

XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda baş verən elə bir ictimai, mədəni hadisə yoxdur ki, Mir Cəlal onun ədəbi düşüncə tərzinə, yazıçı fikrinə təsirini, ədəbiyyat və mədəniyyət tariximizdəki rolunu diqqətdən kənar qoymuş olsun. “Nəcəf bəy Vəzirov, Cəlil Məmmədquluzadə, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev, Üzeyir Hacıbəyli kimi ədiblər səhnənin tələblərini ödəməyi vətəndaş borcu bilir, müstəsna bir ciddi-cəhd ilə yeni-yeni əsərlər yazırdılar. “Hacı Qara”, “Müsibəti-Fəxrəddin”, “Dağılan tifaq”, “Ağa Məhəmməd şah Qacar”, “Pəri cadu”, “Ölülər”, “Arşın mal alan”, “Məşədi İbad” teatrların repertuarından düşməyən əsərlər idi”, – yazan alimin kitablarında verdiyi bu tarixi əhəmiyyətli faktların sadalanması belə yetir ki, XX əsrin ədəbiyyat tariximizdə nə qədər əhəmiyyətli bir dövr kimi meydana çıxdığı müəyyənləşsin.

Qeyd etməliyik ki, Mir Cəlalın elmi-nəzəri irsində XX əsrin nəsri iki mərhələdə – 30-cu illərə qədər və 30-cu illərdən sonrakı mərhələdə tədqiq edilibdir. Bu iki mərhələdən birincisinin elmi-nəzəri sanbalı, əhatə genişliyi, əldə edilmiş elmi nəticələrin obyektivliyi və elmi dəyəri  daha çoxdur. İlk növbədə o səbəbdən ki, 30-cu illərə qədər yaranan nəsr nümunələri həm siyasi basqıdan, həm “ideoloji məcburiyyət” ağırlığından qismən azad idilər. Bu mərhələyə qədər yaranan nəsr öz qanunauyğun formalaşma prosesini keçirdi. İkinci mərhələdə – 30-cu illərdən sonra isə artıq “xəlqilik”, “partiyalılıq” kimi tələblər ədəbiyyatı da, ədəbi düşüncəni də tam şəkildə öz “hökmü altına” almışdı. Xalq içərisindən çıxan müsbət qəhrəmanlar, “yeni dünya quruculuğu”, “gözəl gələcək” planları, fəhlə və kəndli sinfinin həyat tərzi, mübarizəsi, idealları, düşmən sinif arayışları və s. ədəbiyyatın və yazıçının  qarşına tələb kimi qoyulmuşdu. Mir Cəlal və onun kimi bir sıra tədqiqatçılar üçün bu cür tələblər əsasında yazılan nümunələrin şərh edilməsi “söz demək imkanını” məhdudlaşdırırdı.

Bu baxımdan, ümumilikdə Azərbaycan nəsri və onun poetik axtarışlarından danışarkən Mir Cəlalın elmi-nəzəri yaradıcılığında 30-cu illərə qədər yaranmış nümunələr, C.Məmmədquluzadə, Ə.Haqverdiyev, N.Nərimanov, A.Şaiq, S.S.Axundov kimi yazıçıların irsi və bu irsin əsasında nəsrin meydana çıxan poetik xüsusiyyətləri daha obyektiv şəkildə təhlilə çəkilir. O, “Mirzə Cəlil qısa, mənalı, psixoloji hekayənin böyük ustasıdır”, – yazanda da, “Mirzə Cəlilin hekayələrində bir bitkinlik, müxtəsərlik, yığcamlıq vardır ki, bütün klassik nəsrimizdə davam və inkişaf etdirilməkdədir. Bu hekayələr bəzən böyük bir roman qədər mənalı, əhatəedici və güclüdür” – qənaətinə gələndə də, Mirzə Cəlilin bədii təsvirdə hadisə, fakt və insanları müqayisə üsulundan istifadə etməyini çox sevdiyini yazaraq “kontraslı lövhələr realizm üçün çox məqbul, münasib üsuldur. Rənglər, səslər, münasibət və görüşlər öz-özündən aşkara çıxır, aydınlaşır. …Bu yaradıcılıq üsulundan ədib bütün janrlarda (dram, nəsr, felyeton) istifadə etmişdir” – qənaətini səsləndirəndə də tək “Molla Nəsrəddin” məktəbinin yaradıcısının deyil, ümumilikdə nəsrimizin poetik axtarışlarını təhlilə çəkir, problemə məhz bir yaradıcılığın sferasından yanaşaraq ümumiləşdirmələr aparırdı.

Yaxud Mir Cəlal “Böyük ədib” məqaləsində Ə.Haqverdiyevin “Dağılan tifaq”, “Bəxtsiz cavan”, “Pəri cadu” kimi əsərlərini təhlil edərək, onları “istər mövzu, istər məqsəd və məfkurəvi istiqamət etibarilə bir-birinə bağlı, bir-birini tamamlayan, sənətkarın inkişafını təmin edən əsərlər” adlandırır, ədibin əsas üslubunun tənqidi realizm olduğunu vurğulayır və bu əsərlərin təhlili ilə yazıçının yaradıcılığında bədii-fəlsəfi düşüncənin, nəzəri-estetik qənaətin, siyasi-məfkurəvi yanaşmanın hərəkət trayektoriyasının əsas istiqamətlərini müəyyən edirdi.

Mir Cəlalın ədəbi fakta, ədəbi prosesə yanaşmasında çılğın və emosional siyasi dəyərləndirmə demək olar ki, müşahidə olunmur. Məsələn, o, Sabir haqqında yazırdı: “Bəzən tədqiqatçılar böyük şairin fəhlə həyatından müstəqim şəkildə yazmamasını guya onun “məhdudluğu”, guya “inqilabi demokratlar səviyyəsinə qalxa bilməməsi” kimi izah etmək istəyirlər. Tamamilə əsassız olan, vulqar sosiologiya cəbhəsindən gələn belə iddianın Sabir yaradıcılığına və eləcə də ədəbiyyat tariximizə yanlış və qeyri-elmi bir münasibətin nəticəsi olduğunu söyləməyə ehtiyac yoxdur”.

Böyük alimin ədəbiyyatımızın bütün klassik şair və yazıçıları haqqında səsləndirdiyi fikirlər ədəbi irsə sevgi və peşəkarlıqla yanaşmağın örnək nümunəsidir.  Bu yanaşmada  dürüst nəzəri-metodoloji prinsip, ədəbi-elmi qiymət, hər zaman nüfuzunu qoruyacaq dəyərlər sistemi ehtiva olunub: “Klassik ədəbiyyatın gücü ənənələrin düzgün inkişaf etdirilməsindədir. Füzuli nəinki öz dövrünə xidmət edir, həm də gələcəyə xidmət edir, Vaqifi yaradırdı. Vaqif nəinki öz dövrünə xidmət edir, həm də gələcəyə xidmət edir, Sabirin meydana gəlməsinə imkan açırdı. Bu ənənələr nə qədər canlanıb inkişaf edərsə, bizim ədəbiyyatımız da o qədər güclü olacaqdır”.

Professor Şirindil Alışanlı doğru qeyd edir ki, “Mir Cəlal müəllimin hər bir klassik haqqında dediyi elmi aforizmin müasir mənası haqqında tədqiqatlar yazmaq olar və yazılacaq da”. Burdan yola çıxaraq qeyd edək ki, Mir Cəlalın elmi yaradıcılığı özünün fərqli istiqamətləri – klassik irsin tədqiqi, müxtəlif elmi-nəzəri problemlərin araşdırılması, klassiklərin yaradıcılığının dəyərləndirilməsi ilə müasir ədəbiyyatşünaslığın tədqiqat obyektinə çevriləcəyi zamanı gözləyir. Klassik Şərq poeziyasını və poetikasını dərindən bilən, klassik ədəbiyyatın bütün mərhələlərindən xəbərdar olan alimin monoqrafiya və elmi məqalələrində əldə etdiyi elmi qənaətlər bu gün belə öz aktuallığını itirməyib və ədəbiyyatşünaslıq tariximiz üçün əhəmiyyətini qorumaqdadır. Xüsusilə, nəzərə alınsa ki, o üç cildlik Azərbaycan ədəbiyyat tarixinin hazırlanmasında yaxından iştirak edib, kitabdakı bir sıra məqalələrin, “XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı” və “Ədəbiyyatşünaslığın əsasları” kimi dərsliklərin həmmüəllifidir, bu elmi-nəzəri irsin öyrənilməsinin əhəmiyyəti daha önəmli səciyyə daşıyar. Bu səbəbdən də onun klassik irslə bağlı fəaliyyətinin, yaradıcılıq metodu, realizm və romantizm haqqında fikirlərinin, Nizami, Füzuli, C.Məmmədquluzadə, M.F.Axundzadə, Ə.Haqverdiyev və b. klassiklərin yaradıcılığı haqqında elmi-nəzəri qənaətlərinin tədqiqinə ehityac vardır.

Mənbə: https://edebiyyatqazeti.az/

Azərbaycan poeziyası özünün müxtəlif nəsillərdən olan nümayəndələrinin yaradıcılığı timsalında istər müstəqil Azərbaycan ərazisinin beşdən birinin keçən əsrin doxsanıncı illərinin əvvəllərində namərdcəsinə qəsb olunub əhalisinin qurbanlar verərək qaçqın-köçkün düşməsini, istər uzun illər ərzində xalqın keçirdiyi ağır iqtisadi, mənəvi-psixoloji sarsıntılarla yanaşı, göstərdiyi ardıcıl siyasi-ideoloji mübarizə əzmini, istərsə də dövlət başçımız İlham Əliyevin Ali Baş Komandanlığı ilə yenidən qurulan ordumuzun kifayət qədər qısa bir müddətdə ölkəmizin ərazi bütövlüyünü uğurla təmin etməsini nəinki ilbəil, bəlkə də, günbəgün, saatbasaat bütün təfsilatı (əgər belə demək mümkünsə, dastan təfərrüatı!) ilə əks etdirmişdir. Bu möhtəşəm dastanın (Zəfər Eposunun!) ərsəyə gəlməsində görkəmli hərbçi-şairimiz Ramiz Duyğunun xidmətləri ona görə müstəsnadır ki, o nə qədər istedadlı qələm sahibi olsa da, ilk növbədə, Azərbaycan əsgərinin əhval-ruhiyyəsini ifadə etməyə çalışmış, ən böhranlı anlarda da qələbəyə inamını itirməmiş, sözünü şair olduğu qədər də hərbçi-əsgər kimi demişdir. Və odur ki, Ramiz Duyğunun bu günlərdə çapdan çıxmış “Qalibiyyət dastanı” kitabı XX əsrin sonu, XXI əsrin əvvəllərində istəmədən cəlb edildiyimiz qanlı münaqişə- müharibələrdə yaşamağa məhkum olunduğumuz çoxspektrli (və heç zaman unudulmayıb tariximizin yaddaşında əbədi qalacaq!) həyəcanlarımızın ən obyektiv, ən səmimi izharlarından biridir.

Mən “Qalibiyyət dastanı”ndakı şeirlərin, poemaların məzmun-mündərəcəsinə varmazdan əvvəl onlardan bir neçəsinin sadəcə adlarını sadalamaq istəyirəm: Şuşa çağırır… Ürəyimdə Şuşa ağlar… Sənə and içirik, Şuşa qalası… Yaramı tez sarı… Oxuma “Qarabağ şikəstəsi”ni… Vətənin uğrunda ölməyə nə var… Qılıncımı qoymamışam qına mən… Biz o günü görəcəyik… Özünə arxalan, özünə güvən… Başını dik saxla… Qana qan… Bu torpaqda “xaç” bitməz… Qarabağ Azərbaycandır… Qaldır şəhid tabutunu… Oxuyaq “Qarabağ şikəstəsi”ni… “Kitabın içindəkilər”dən aldığım bu adların özləri də bütöv bir şeirin misraları kimi səslənir… Hər şeydən əvvəl ona görə ki, “Qalibiyyət dastanı”na daxil edilmiş əsər- yaşantılar hər nə qədər ilhamlı, vətənpərvər olsa da, yalnız bir qələm əhlinin deyil, bütöv bir xalqın oyanmış ruhunun tərcümanıdır. Və burada gəlişigözəllik, pərakəndəlik, hərdəmxəyallıq ola bilməz.

Ramiz Duyğun ərazi bütövlüyü uğrunda apardığımız mübarizənin tarixini həm də təcrübəli siyasətçi-publisist kimi təqdim edir ki, kitabın dörd bölməsinin hər birində həmin peşəkarlıq özünü aydın göstərməkdədir.

Birinci bölmə 80-ci illərin sonu, 90-cı illərin əvvəllərindəki “yuxulu” uğursuzluqlarımızdan, onların doğurduğu faciələrdən və nəhayət, ulu öndər Heydər Əliyevin yenidən hakimiyyətə qayıtması ilə Qarabağ uğrunda mübarizənin yeni mərhələyə keçməsindən bəhs edir. Və ümumən poeziyamıza xas olan bir məqam, tamamilə təbiidir ki, “Qalibiyyət dastanı” üçün də səciyyəvidir: baş qəhrəman Şuşadır!..

Düşmən təcavüzünə məruz qalmış Şuşanın birinci şeirini Ramiz Duyğun 1992-ci ildə yazmışdır:

Bu torpaq üstə gəzən! Nədir sənin soyadın?

Şuşayla tən durmasın, yerə girsin qoy adın.

Babəkimi oyadın, Qazan xanı oyadın,

                            Koroğlunu oyadın –

Şuşa məni çağırır, Şuşa səni çağırır.

Kişi öz torpağında yağıya baş əyərmi?

Görmürsənmi, korsanmı?

                         Daşın, qayan da mərmi!

Hayqır, Azərbaycanım!

Hayqır, Şuşadan sonra yaşamağa dəyərmi?

Şuşa məni çağırır, Şuşa səni çağırır.

Şuşa gedib… Dünyada qan, qırğın, tufan olub,

Ancaq ki, nə məhkəmə, nə də ki, divan olub.

Şuşa əli yaylıqlı… Xanım Natəvan olub…

Şuşa səni çağırır, Şuşa məni çağırır.

Bu da 2020-ci ilin noyabr ayının 8-də yazılmış “Şuşam mənim” şeirindən misralar… O misralar ki, həmin qələbə günündən sonra bu və ya digər şəkildə hər bir Azərbaycan vətəndaşının qəlbindəki duyğuları ifadə edir…

Başına, daşına biz dörd

Dolana-dolana gəldik.

Qanı axan ürəyimiz,

Əlimizdə xonça kimi,

Odlana-odlana gəldik.

Qaya-qayam, daş-daşım mənim,

Şuşam mənim, Şuşam mənim.

Uğurlu qəzan mübarək!

Yağıya cəzan mübarək!

Gövhər ağa məscidindən

Ucalan əzan mübarək!

Ay-ulduzlu paşam mənim!

Şuşam mənim,

Şuşam mənim!

Yetişdi vüsalın dəmi,

Soyun əynindəki qəmi.

Göy üzündə üzən gəmi,

Göylərlə baş-başam mənim!

Şuşam mənim, Şuşam mənim.

Qarabağ xanlığının (Azərbaycan İntibahının milli dövlətçilik obrazının!) paytaxtı olan Şuşanın bizim zəmanəmizdə belə bir status qazanması təsadüfi deyil. Heç ola bilməz ki, biz də ermənilər kimi Şuşaya istirahət, əyləncə yeri kimi baxaq. Və o da heç ola bilməzdi ki, ermənilər əlləri Bakıdan, Gəncədən üzüləndən sonra Şuşaya bu qədər yapışsınlar…

“Qalibiyyət dastanı”nın müəllifi erməni məkri, bu məkrin yüz illər boyu bizim xalqımıza yaşatdığı əzablarla bağlı nə qədər qəzəblə söhbət açsa da, bu qəzəb öz şəxsi mənafeyini güdən “daxili düşmənlər”ə münasibətdə daha amansızdır ki, belə bir münasibətin yaxın tariximizin hansı məsum gerçəkliklərindən qaynaqlandığını xatırlamaq çətin deyil:

Qolları qandallı gəldin,

Bu torpaq səni götürməz.

Dar alnı xaç nallı gəldin,

Bu torpaq səni götürməz.

Satdın dağımı, daşımı,

Göz üstündəki qaşımı –

Zirvələrdə xan Şuşamı…

Bu torpaq səni götürməz.

Qan nuş etdin… qəşş elədin,

Xalqı diri nəş… elədin.

Laçınlar yurdu Laçını

daşnaka peşkəş elədin –

Bu torpaq səni götürməz.

“Qalibiyyət dastanı”nın mövzusu nə qədər zəngindirsə, ona həsr olunmuş dastanın müəllifi də bu mövzunun dərki üçün o qədər zəngin material verməyə, vətənpərvər bir şair-hərbçi ürəyinə sığışacaq qədər zəngin hisslərini, duyğularını ifadə etməyə çalışmışdır.

Bilmirəm nə dərəcədə haqlıyam, ancaq mənə elə gəldi ki, “Qalibiyyət dastanı” Ramiz Duyğunun, Sabir Rüstəmxanlının sözü olmasın, ömür kitabıdır… Bu kitabda düşmən üzərində nəhayət ki, qalib gəlmiş bir hərbçi, bir publisist və bir şairin hissiyyatları elə bir rezonans yaradır ki, nəticədə o, tərəddüd etmədən özü-özünə (və mənsub olduğu xalqa) raport verir:

“Xoşbəxtəm ki, mən “Qalibiyyət dastanı” adlı şeirlər kitabımı böyük siyasətçi və dövlət xadimi, Silahlı Qüvvələrimizin Müzəffər Ali Baş Komandanı İlham Əliyevin şəxsində qəhrəman Azərbaycan Ordusunun şəxsi heyətinə həsr edirəm”.

Mənbə: https://edebiyyatqazeti.az/