Blog

Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü, Azərbaycan Respublikası Prezidenti Təqaüd Fondunun təqaüdçüsü, “Kredo” qəzetinin Baş redaktoru 

Babəkin bu günkü düşmənlərindən soruşmaq istərdim… … bəlkə kişiyana deyəsiniz : Babəkə görə sizə nə qədər pul boyun olublar… Bütün ərəb xilafəti və IX əsr Babəkə qalib gələ bilməyibsə… sən uşaq pulu təbliğatınla Babəkə qalib gələ bilməzsən… İnsafən sənin uşaq pulu izahın mənim xoşuma gəlmişdi… Sərdar Cəlaloğlu , incimə , nəvələrimə dedim ki, işdi şayəd , Sərdsr Cəlaloğlunun təklifi ilə uşaq pulu verilsə onu götürməyin…ç … və mənə indi aydın olur… niyə uşaq pulu verilmir… demək ağıllı bir adam , yəni milli ruhu öz sözündə təmsil edən birisi təklif versə çox asanlıqla iş həllini tapar… Gərək gözləyək ağıllı siyasi düşüncə adamlarının meydanını… … bilərəkdən sözü , mətni bir az… ” çətin ” yazdım… Nə qədər olmaya bir az qanan tapılar… Necə ola bilər ki, bir ölkənin içində oturub.. ölkənin milli ruhuna qarşı döyüşəsən… ….özü də asanlıqla… kimsədən çəkinmədən… hətta prezident sərəncamından və prezidentin şəxsi rəğbətindən çəkinmədən… … BABƏK MƏSƏLƏSİNDƏ FƏRQLİ MÖVQE MİLLİ MƏNAFEYƏ FƏRQLİ MÜNASİBƏTDİR…

Təranə Turan Rəhimlinin “Azərbaycan nəsri və tənqid” monoqrafiyası sovet epoxası daxilində xüsusi mərhələ təşkil edən 1960-1970-ci illər nəsrinin ədəbi tənqiddəki mənzərəsini görükdürmək, bütöv dövrə, dövrün ədəbiyyatında müəyyən təbəddülatlara məruz qalmış nəsrin inkişaf özəlliklərinə, həmçinin həm nəsrin, həm də ədəbi tənqidin keyfiyyət dəyişiminə verilən elmi-nəzəri baxışın aspektlərini meydana qoymaq baxımından əlamətdar işdir.

Əvvəlcə onu qeyd etmək lazımdır ki, bu son dərəcə qiymətli tədqiqat əsəri ədəbiyyatşünaslığımızda bəhs edilən dövrün nəsrinin və ədəbi tənqidin bütöv mənzərəsinin yaranmasına imkan verir. Üstəlik, nəinki 1960-70-ci illər, həmçinin sovet epoxasının ondan əvvəlki bir neçə onillik dövrünün nəsr təsərrüfatı da tədqiqat predmetinə çevrilmiş olur. Həmçinin müəllif bu illərdə yazılmış, şərh edilmiş nəsr əsərləri ilə bağlı müstəqillik illərində davam tapmış polemikalara, tənqidi məqalələrə diqqət yönəltməklə mövzunun əhatə spektrini daha da böyütməyə, problem rakursunu geniş çevrələrə daşımağa çalışır. Bu isə, eyni zamanda “1990-cı ildən etibarən totalitar rejimin ideoloji “buxov”undan azad olan ədəbi-estetik fikrin bir vaxt yazılanlara yenidən qayıtmaq ehtiyacı ilə yanaşı, sonunadək deyə bilmədiyi fikirləri tamamlamaq zərurəti”nə də imkan yaradır ki, bu amil nəticədə müstəqillik illəri ədəbi tənqidinin özünün də obrazını əyaniləşdirməyə xidmət edir. Bunu kitabın önəmli məziyyəti kimi qeyd etməliyik. Əslində, mövzu 60-70 ci illər nəsrinin ədəbi tənqiddə elmi-nəzəri dərkidirsə, problem yalnız dövrün ədəbi tənqidini deyil, həmçinin çağımızın ədəbi tənqid nümunələrini də çevrələməlidir. Niyə? Bunu müəllif monoqrafiyada ətraflı izah edir: “Əslində tənqid nəsrin bədii təsvir və təhlil prinsiplərinin dəyişdiyinin, həyata, hadisələrə dərin analitik müdaxilə, ciddi və düşündürücü konflikt, önə çıxan insan amili, mənəvi-əxlaqi problemlər, bədii zaman eksperimentləri, forma axtarışları kimi səciyyəvi xüsusiyyətlərin onu keyfiyyətcə nə dərəcədə yenilədiyinin fərqində idi. Lakin bunu dərhal izhar etməkdə çətinlik çəkirdi. Çünki tənqid dəyişən nəsrə dəyişməyən metodla, sosrealizm elmi-nəzəri prinsipləri mövqeyindən qiymət verməyə çalışır, buna görə də yeni ədəbi mərhələnin başlandığını müşahidə edib təsdiqlədiyi halda, onun spesifikasını açmaq cəhdləri baş tutmurdu. Tənqiddə “isti başla” yazılan məqalələrin obyektiv qiymətini verməkdə çətinlik çəkdiyi bu yeniləşmənin, bütövlükdə bu ədəbi mərhələnin daha aydın elmi-nəzəri dərki əsrin sonrakı onilliklərində gerçəkləşir”.

Nəzərə alsaq ki, hətta 80-ci illərin ədəbi tənqidi belə tam estetik qütbün tənqidi deyil, o zaman problemin müstəqillik illərinə də şaxələnməsi zərurəti labüdləşir ki, Təranə Rəhimli də bu mühüm məqamı gözardı etmir. Tədqiqat işində hər bir təhlil edilən nəsr nümunəsinin çağdaş dövr tənqidində elmi-nəzəri şərhi analoji şəkildə meydana qoyulur. Bu binar yanaşma tənqidin keçdiyi inkişaf qanunauyğunluğunu görməyə imkan yaratmaqla bərabər, nəsrin özünün dərk olunması baxımından hansı təkamül mərhələlərindən keçdiyinə işıq salır.

1960-1970-ci illər nəsrinin tənqidçi qələmində əyaniləşən obrazı… Zamanın, dövrün, ədəbiyyatın və tənqidçi düşüncələrinin inkişaf trayektoriyası… Kitabda bu düzümlərin hər birinin yeri aydın və çalarlıdır. Çoxsəsli ədəbiyyat dumanının içindən hər kəs öz sözü ilə obyektivə fokuslanır. Qos-qocaman tənqidçi-ədəbiyyatşünas pleyadası – M.Arif, M.Cəfər, M.Hüseyn, K.Talıbzadə, M.Cəlal, A.Zamanov, B.Nəbiyev, Ə.Mirəhmədov, K.Məmmədov, Y.Qarayev, G.Əlibəyova, Y.Seyidov, P.Xəlilov, Ə.Hüseynov, Q.Xəlilov, X.Əlimirzəyev, A.Əfəndiyev, A.Hüseynov, A.Məmmədov, Elçin, K.Abdulla, N.Cabbarov, M.Əlioğlu, N.Babayev, R.Əliyev, K.V.Nərimanoğlu, V.Yusifli tənqidi, üstəlik nəsrin inkişaf xəttini daim nəzərdə saxlayan, onu elmi-nəzəri tədqiqatların predmetinə çevirən – T.Əlişanoğlu, Ş.Alışanlı, E.Akimova, T.Salamoğlu, H.Ənvəroğlu, İ.Musayeva tənqidi və s. Əlbəttə könül istərdi ki, bu sıraya kitabda adı çəkilən əsərlərlə bağlı müxtəlif vaxtlarda fikir səsləndirən C.Yusifli, M.Osmanoğlu, R.Kamal, Ə.Cahangir, B.Əlibəyli, S.Ağabalayevanın da imzası əlavə olunaydı. Bu, hər iki dövrün tənqidçi yanaşmasını, mətnə münasibətdə ideya-estetik istiqaməti daha aydın şəkildə meydana qoyar, dinamizmi möhkəmləndirərdi.

Müəllifin hər bir ədəbi mərhələ haqqında fikirləri bitkin xarakter daşıyır. Məsələn, əsas tədqiqat predmeti 60-70-ci illər nəsridirsə, bu gün bəlkə də artıq aktuallığını itirən çoxtəmayüllü “60-cılar” ədəbi nəslinin yenilikləri ilə bağlı əsərdə səsləndirilən qənaət dəqiqdir: “Yeni nəsrin yaranmasında əhəmiyyətli xidmətləri olan, “yeni dalğa” ədəbi istilahnı elmi leksikona daxil edən “altmışıncılar” milli bədii fikrə möhtəşəm yeniliklər gətirdilər. Lakin 1960-70-ci illərdə nəsrin yenilənməsi hadisəsini təkcə “altmışıncılar”ın nailiyyətləri ilə izah etmək daha təcrübəli ədəbi nəsillərin xidmətlərinə kölgə salmağa gətirib çıxarır. Bu baxımdan dövrün nəsrini, onun fövqəladə yeniliklərini bir ədəbi nəslin deyil, bütövlükdə çağdaş milli ədəbiyyatımızın nailiyyətləri fonunda araşdırmaq ədəbi ədalətə riayət etməklə yanaşı, daha dəqiq nəticələrə gəlmək imkanı yaradır”.

Monoqrafiyada bu qənaət ona görə tutarlı ifadəsini tapır ki, Təranə xanım problemi “bütövlükdə çağdaş milli ədəbiyyatımızın nailiyyətləri fonunda” araşdırır. Və bu zaman həmin nəslə münasibətdə dövrün ədəbi tənqidinin yanaşmasındakı ideoloji münasibətin bütün çalarları üzə çıxır. İ.Əfəndiyevin “Körpüsalanlar”, “Valehlə Sarıköynəyin nağılı”, Anarın “Ağ liman” kimi əsərlərə tənqidin münasibəti bunu bəlli edir. Bu yerdə tənqidçi T.Əlişanoğlunun aşağıdakı fikirlərinə istinad edən müəllif ziddiyyətin dəqiq qütblərini nişan verir: “Ədəbi tənqid başlıca tendensiyalarında “yeni nəsr”i məhz “keyfiyyət dəyişməsi” kimi qeydə alırsa da, həmişə bunun təsbitinə nail ola bilmir; həm obyektiv olaraq: – yeni nəsrin mahiyyətinə varmaq, istər-istəməz, onu sosializm realizmi ədəbiyyatının hüdudlarından kənara çıxarırdı, rəsmi sosializm ideolojisinin hakim olduğu, bütün “sovet məkanı”nda vahid metodlu ədəbiyyatın mövcudluğu aksiom kimi təlqin edildiyi şəraitdə bunu etmək həqiqətən də çətin idi. Həm də subyektiv olaraq: – yəni yeni nəsrdən fərqli olaraq, Azərbaycan ədəbi tənqidi əsasən sosrealizm məcrasında düşünməkdə davam edir, “keyfiyyət dəyişməsi”! faktını da bu mövqedən, sadəcə “mərhələ dəyişməsi”, “artım”, “inkişaf və s. kateqoriyalara müncər edirdi”.

“Azərbaycan nəsri və tənqid” kitabında hər zaman müqayisələrə yol açan tənqidin yanaşma aspektləri ətraflı elmi şərhini tapır. Harda nəsrin hadisələrindən, proseslərindən söhbət gedirsə, tənqidin də bu dəyişimə uyğun təzahürü var: güclü, yaxud zəif, zamana adekvat, yaxud ardınca gələn, estetik, yaxud ideoloji. Bu, dövrün ədəbi mənzərəsidir. Bu dəfə irəli getmək və tənqidi ardınca aparmaq yükü nəsrin üzərinə düşüb: “Nəsrin dəyişən problematikası, ideya və mövzuları, bədii obrazlar sistemi, eləcə də struktur yenilikləri tənqidin təkcə fəal təhlil predmetinə çevrilməklə qalmadı, tənqiddə yeni estetik meyarın yaranmasını şərtləndirdi. Beləliklə, yeni ədəbi nəsil yaratdıqları dəyərli nəsr nümunələrilə tənqidin ədəbi prosesə son dərəcə fəal müdaxiləsini təmin etməklə tənqidin özünün də inkişafını yeni məcraya saldı”.

Təranə Turan Rəhimli 60-cılar ədəbi nəsrinin yaranmasındakı zaman amilinə xüsusi toxunur, nəsrin keyfiyyət dəyişimi qarşılığındakı tənqidin susması, yaxud yeniliklərdən kənarda qalması, mətnləri avanqard estetik fikrin prinsipləri baxımından şərh etməyə yubanmasını geniş müstəvidə araşdırır. Bu zaman seçdiyi ədəbi priyom da maraqlıdır: tənqidin tənqidi elə tənqidçilərin özləri – M.A.Dadaşzadə, K.Talıbzadə, Elçin, T.Əlişanoğlu, V.Yusifli və b. tərəfindən edilir.

Yaxud digər məsələ. Danmaq olmaz ki, 60-cılara nisbətən 70-ci illər nəsrinin ədəbi mərhələ kimi keyfiyyət özəllikləri ayrıca tədqiqat predmetinə çevrilməyib. Hər halda geniş salınan nəzərin işığında nəsrin qüsurlarına, irəli-geridönüm arasında olan gedişlərinə baxış sərgiləmək daha asan olardı. 60-cıla yönələn marağın sayəsində digər mərhələlər daha çox “uzaq, yaşıl ada” qismində, 60-cıların kölgəsi olaraq təqdim olunmuşlar: “Əksər hallarda ədəbiyyatın iyirmi illik nailiyyətləri yalnız “altmışıncılar”ın adı ilə bağlanır, bununla da əvvəlki təcrübəli ədəbi nəslin 60-70-ci illərdə yazdıqlarına bir ədəbi laqeydlik nümayiş etdirilirdi. Digər tərəfdən, tənqid əsas diqqəti obrazların yeniliyinə, poetik zənginlik və orijinallığa yönəltməklə, nəsrin mövcud qüsurlarına münasibət bildirməkdən yayınır, onun 70-ci illərin sonuna doğru kütləvi hal alan neqativ obrazlarının stereotipləşdiyini, “60-cı illərin ştampı” adlanan təhlükəni görə bilmirdi”.

Tədqiqatçı bu baxımdan, müxtəlif ədəbi mərhələlər arasında medium rolu oynayır. Hər ədəbi mərhələ öz hüdudları, nəsr imkanları, qoyulan suallar və ona verilən cavabların müxtəlifliyi ilə dəyərləndirilir. Nəsrdə millilik və tarixilik amili, bu anlayışlara sövet dövrü ədəbi tənqidində yanlış münasibət məsələsini müəllif əsasən epik panoram təsvirlərinin əhatəliyi ilə seçilən bir neçə əsərin – İ.Şıxlının “Dəli Kür”, F.Kərimzadənin “Qarlı aşırım, İ.Hüseynovun “Məhşər”, M.İbrahimovun “Pərvanə” romanlarının üzərində dayanmaqla aydınlaşdırır. Müasir mövzulu nəsrdə isə müəllifin təhlilə çəkdiyi əsərlər daha çox onunla fərqlənir ki, Cahandar ağa, Kərbəlayı İsmayıl obrazı ətrafında olduğu kimi, Dədə Bəhmən, Qılınc Qurban, Səriyyə, Təhminə, Zəlimxan və başqa obrazlarla bağlı polemika yaradıb, diskusiyalara yol açıblar: İ.Əfəndiyevin “Körpüsalanlar”, Əfqanın “Gülyanaq” və “Katib” romanları, İ.Hüseynovun “Teleqram”, “Tütək səsi”, “Saz”, B.Bayramovun “Sərinlik”, Anarın “Ağ liman”, Elçinin “Bir görüşün tarixçəsi”, M.Süleymanlının “Dəyirman”, Ç.Hüseynovun “Mənim bacım”, İ.Məlikzadənin “Quyu”, “Evin kişisi”, S.Əhmədlinin “Yamacda nişanə”, “Qanköçürmə stansiyası” povestləri və s.

Bu əsərdə geniş işlənmək zərurəti doğuran bir mövzu var: həmin illərin hekayə janrı. Çünki 1960-1970-ci illərdə yazılan o qədər maraqlı hekayələr var ki, onlar haqqında ayrıca və geniş tədqiqat oxumaq istəyi yaranır. Təranə Turan onların əksəriyyəti üzərində dayansa da, təəssüf ki, geniş təhlillərə varmır, bu mövzu ağırlıq mərkəzinə gətirilmir. Buna onun roman və povest janrında müraciət etdiyi əsərlərin kifayət qədər çəkili olması və özü ilə bağlı geniş polemik rakurs yaratma səbəbi mane olur. Dövr çətin və mürəkkəbdir, yazılan əsərlər də yenilik ruhu ilə aşılanıb. Üstəgəl məsələyə bir də ədəbi tənqidin münasibəti prizmasından baxmaq, ədəbi-estetik düşüncədə həlli məsələsinin dərkini vermək lazımdır. Düzdür, müəllif 70-ci illər nəsrindəki “hekayə axını” məsələsini qaldırır və bu zəmində Elçin, X.Əlimirzəyev, B.Nəbiyevin problemlə bağlı fikirlərinə münasibət bildirir, polemikalara gedir, Anar, Elçin, İ.Məlikzadə, S.Əhmədli hekayələrinin sənətkarlıq xüsusiyyətləri üzərində geniş dayanır. Amma ümumilikdə, tədqiqatçı roman və povest janrının nəzəri təhlili üzərinə daha çox fokuslanır ki, bu da qeyd etdiyim kimi, həcm, tutum amilinə və əsərlərlə bağlı mübahisə-müzakirə mətnlərinin genişliyinə bağlı məsələdir.

“Azərbaycan nəsri və tənqid” monoqrafiyası əhatəliyi və faktoloji tutumu ilə qənaətbəxş təsir bağışlayır. Müəllif bədii təcrübə baxımından milli və xarici ədəbiyyatşünaslığın tanınmış imzalarına, onların nəsrlə bağlı səsləndirdikləri fikirlərə istinad edir. Bununla bərabər, kitabda diqqətimi cəlb edən iki məsələ ilə bağlı iradımı bildirmək istərdim:

1. Tədqiqat işində dövrün demək olar bütün dəyərli nəsr nümunələrinin təhlili, onların ədəbi tənqiddə nəzəri şərhi üzərində geniş dayanan müəllifin bu gün adı az çəkilən, hətta heç xatırlanmayan bir çox yazıçıların da layiqli, zamanında nəsr faktı kimi qəbul olunan əsərlərinə müraciəti razılıq doğurur. Məsələn, yazıçı Əfqanın “Güləndam”, Bayram Bayramovun “Sərinlik” əsəri bu qəbildəndir. Amma ədəbi tənqidə münasibətdə belə bir dərin həssaslığa şahid olmuruq. Nəyə görəsə, 60-70-ci illər nəsrinin əksər nümunələri haqqında silsilə məqalələr yazan İmamverdi Əbilovun yazılarına istinad olunmur. Heç bir yerdə tənqidçi kimi adı çəkilmir. Halbuki kitabda əsərləri geniş təhlil edilən Sabir Əhmədlinin hekayələri haqqında ilk yazını yazan elə İmamverdi Əbilov olmuşdur (bax: İmamverdi Əbilov. Beş hekayə haqqında. “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzeti, 1962, 12 may). Yaxud İmamverdi Əbilovun həyat və yaradıcılıq yolunun əyaniləşdiyi, ön sözünün müəllifi və elmi redaktoru olduğum “Elmin və ömrün romantikası” kitabına əsasən əminliklə deyə bilərəm ki, yuxarıda adını çəkdiyim yazıçı Əfqanın əsərləri haqqında dövrün “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzetində ən azı üç məqaləni elə İ.Əbilov yazıb (bax: Mənəvi gözəllik müqəddəsdir. Əfqanın “Dünya gözəlliyindir” əsəri barədə. “Ədəbiyyat və incəsənət qəzeti”, 1969, 2 may; Əfsanəvi həqiqətlər. Əfqanın “Qartal əfsanəsi” haqqında. “Ədəbiyyat və incəsənət qəzeti”, 1970, 21 mart; Müasir kəndimiz haqqında roman. Əfqan Əsgərovun “Gülyanaq” romanı barədə. “Ədəbiyyat və incəsənət qəzeti”, 1970, 19 dekabr;).

2. Təranə Turan Rəhimli Sabir Əhmədlinin əsərlərini təhlil edərkən nədənsə belə bir mülahizə səsləndirir: “Sabir Əhmədli yaradıclığı hələ də sistemli şəkildə, bütün parametrləri, yaradıcılıq problemləri ilə birlikdə araşdırılmamış, bu qiymətli bədii irsin mahiyyəti yetərincə üzə çıxarılmamışdır. Görkəmli nəsr ustası ümummilli proseslərin fəal təbliğatçısı, ədəbiyyatımızın önəmli bir inkişaf mərhələsinin aparıcı simalarından biri olmasına baxmayaraq, müasir dövrdə onun haqqında yazılanlar yazıçının yaradıcılığının “haqqını verə bilmir”. Sabir Əhmədli irsinin ədəbi tənqiddəki obrazı çox sönük görünür”.

Bu fikirlə razılaşmaq çətindir. Ona görə ki, yazıçının əsərləri müstəqillik illərində heç də nəzərdən kənarda qalmamış, bir çox tənqidi məqalə və esselərdə layiqli qiymətini almışdır. Hər halda, müəllifin kitabda istinad etdiyi bəzi imzalara mən diqqətdən kənardan qalmış bu adları da əlavə edib “diqqətsizlik” hökmünü bir qədər tənqidin xeyrinə dəyişərdim: Südabə Ağabalayeva “Bu ömür deyilən bir kiçik möhnət” (1999), Tehran Əlişanoğlu “Sabir Əhmədlinin Qarabağ trilogiyası” (2008), Əsəd Cahangir “Kitabi – Dədə Sabir” (2010), Azad Qaradərəli “Qürub dövrünün cəngavər ədibi” (2019), Ramilə Qurbanlı “Sovet İttifaqı Qəhrəmanının qardaşı… Qarabağ şəhidinin atası… Xalq yazıçısı…” (2018), Ruhiyyə Nağıyeva “Müasir Azərbaycan nəsrində qəhrəman və mühit problemi (Sabir Əhmədovun yaradıcılığı əsasında)” (2014), Elnarə Akimova “Ağrılarına sığınıb yaşayan yazıçı” (2020) və s.

Əlbəttə, adını çəkdiyim bu məqalələrlə yazıçının yaradıcılığının “haqqının verildiyini” iddia etmirəm. Amma “tənqiddəki obrazı çox sönük görünür” fikrinə qarşı ədalətli mövqe sərgiləməyi özümə borc hesab edirəm. 

***

Təranə Turan Rəhimlinin “Azərbaycan nəsri və tənqid” monoqrafiyasını ədəbi tənqid tariximizlə bağlı meydanda olan bir qism kitablarla eyni sırada almaq olar. Azərbaycan ədəbi tənqid tarixinin, eləcə də nəsrin keçdiyi yolun sistemli şəkildə öyrənilməsi bu cür əsərlərdəki elmi-nəzəri yanaşmanın və elmi-filoloji bazanın təməli üzərində mümkündür.

Mənbə: https://edebiyyatqazeti.az/

Zirvələri göy üzünü qucaqlayan dağların arasında dolanbaclı yollarla üzü Allaha ən yaxın şəhərə, Şuşaya qalxırıq. Bizi Azərbaycanın mədəniyyət paytaxtına aparan Zəfər yolunu qürurla, fərəhlə qət edirik. Yolda əslən şuşalı olan həmkarım bizə Zəfər yolunu gedən ilk heyət olduğumuzu bildirir. Bu yol Füzulidən birbaşa Şuşaya çəkilən ən qısa yoldur. Səmasında müqəddəs ruhların dolaşdığı, yer üzünün cənnətinə yaxınlaşdıqca həyəcan bürüyür bədənimizi. Enli-ensiz tarix qoxan küçələrlə, məbədlərlə, savaş nişanələri ilə əhatələnmiş məmləkətə ilk addımlarımı atıram. Min illik tarixin səhifələri asta-asta aralanır önümdə. Şuşa savaşlarda təslim olmamış, yıxılmamış, amma yorulmuş döyüşçüyə bənzəyir. Hər şeyə rəğmən o diridir. Uçub-dağılan evlərin fonunda hələ də əsalətini qoruyub saxlayan şəhərin bu vəziyyəti insanın içinə bir kədər toxumu səpsə də, ruhu təmizləyən bir havası var.

Bizdən əvvəl gələn heyətlərdən fərqli olaraq Şuşaya gedən yol boyu yolumuzun üstündə nə bir rus əsgəri görürük, nə də bir erməni. Artıq müqəddəs torpaqlarımız şeytan yuvalarından tamamilə təmizlənib. Şuşaya girişdə cəmi bir post var idi, orda da Azərbaycan ordusunun əsgərləri dayanmışdı. Onların üzündəki xoş təbəssümlə Şuşaya daxil olmaq da bir başqa möhtəşəm hissdir. Güvəndə olduğumuzu hiss etdirən baxışların müşayiəti ilə Şuşaya daxil oluruq. Avtobusda alqış və şükür sədaları ucalır.

İşğaldan əvvəlki illərdə neçə-neçə mədəniyyətlərə ev sahibliyi edən Şuşanın 28 il mədəni abidələrinə divan tutulub. İşğalçıların “ley-pey” məkanına çevrilən Şuşa indi tarixi mədəni tədbirlərə yenidən ev sahibliyi edir. May ayında Cıdır düzündə keçirilən möhtəşəm Xarıbülbül Festivalından sonra Şuşada növbəti əhəmiyyətli tədbir, 39 il əvvəl əsası qoyulan Vaqif Poeziya Günləri keçirildi. Əsalətin, musiqinin, sənətin şəhəri yenidən qucağını şeirə, sözə, ədəbiyyata açmışdı. Yaddaşı şuşalı xatirələrlə zəngin söz adamları 39 il sonra yenidən Şuşada Vaqif məqbərəsinin önündə toplaşmışdı. Yaşından, ictimai-siyasi mövqeyindən asılı olmayaraq o gün hamı bir cərgədə idi. Hamının sevinci bir rəngdə idi. Təmiz idi, saf idi, ülvi idi hamının hissləri. Həmin gün heç kim Şuşadan böyük deyildi. Kənardan müşahidə edirdim. Bakıda iki addımlıq yolu gedəndə yorulan yaşlı qələm adamları Şuşanın yoxuşlu yollarını avtomobilsiz, nəfəs dərmədən qalxırdılar. Bu elə bir sevgi, elə bir sevinc idi ki, onu heç bir xoşbəxtliklə müqayisə etmək olmur.

Bir neçə ay bundan əvvəl cənab Prezident İlham Əliyevin ermənilər tərəfindən dağıdılaraq tanınmaz vəziyyətə salınan Vaqif məqbərəsinin xarabalıqlarında etdiyi çıxışı xatırlayıram. Onun 39 il əvvəl ümummilli lider Heydər Əliyevin Vaqif məqbərəsinin açılışından olan fotolarla məqbərənin xarabalıqlarında dolaşması çox təsirli səhnələr idi. Bu gün isə artıq Vaqif məqbərəsi öz əvvəlki əzəmətinə qovuşub. İlham Əliyevin məqbərənin açılışındakı nitqində də söylədiyi kimi tarix təkrarlanırdı o gün:

“Vaqif Poeziya Günləri keçirilərkən atamın 59 yaşı var idi. Bu gün mənim 59 yaşım var. Bəziləri hesab edə bilər ki, bu, təsadüfdür. Ancaq mən hesab edirəm, burada böyük rəmzi məna var, tarix təkrarlanır. Azərbaycan tarixinin qara səhifəsi artıq arxada qaldı və yenidən biz nəfəs almağa başlamışıq”.

Prezidentin ruh yüksəkliyi yaradan çıxışından sonra o təntənəli söz bayramına start verildi. Yazıçılar çıxış nitqləri söylədiyi zaman bəlkə də ilk dəfə bu qədər həyəcanlı idilər. Anarın, Elçinin, Nəriman Həsənzadənin gizlətməyə çalışdıqları həyəcan ən arxa sıralarda oturmağıma baxmayaraq mənə də sirayət edir və duyğulandırırdı. Yazıçı Anarın çıxışında söylədiyi fikirlər çoxumuzun ortaq düşüncəsi idi. Dedi ki, “2010-cu ildə bir mərasimdə çıxış edəndə, – cənab Prezident də iştirak edirdi orada, – dedim ki, mənim 72 yaşım var, amma söz verirəm ki, Sizinlə bir yerdə Şuşaya gedəcəyik və bu, baş verdi. O sözü desəm də, bir də Şuşanı görəcəyimə inanmırdım”. Necə tanış hisslərdir. Hansımız inanırdıq ki, bir gün yenidən üzü Şuşanın dağlarına sarı oturub Vaqifin məqbərəsi önündə “Qarabağ şikəstəsi”nə qulaq asacağıq. Yuxu kimi, nağıl kimi günlərdir. Amma həm də həqiqətdir. Biz Şuşadaydıq.

Nəriman Həsənzadənin uzun və rabitəsiz çıxışı belə adama ləzzət verirdi. Onun uşaq məsumiyyəti ilə söylədiyi şeir, həyəcandan bir neçə yerdə çaşması, misraları unutması və çıxışının sonunda vəziyyətdən yumoristik manevrlə çıxması belə Şuşanın fonunda möhtəşəm görünürdü. İnsanlar qismən daha sakit, təmkinli, mehriban idi. Hətta nəzarətçilərin tədbir başlamazdan əvvəl dəfələrlə “Zəhmət olmasa, telefonlarınızı söndürün” xahişinə rəğmən tədbirin ortasında arxa ciblərdən gələn sinir pozucu melodiyalar belə adamlarda qıcıq yaratmırdı. Halbuki Bakıda hansısa ciddi tədbirdə belə hallar baş verəndə bütün diqqətlər telefon zəngi gələn istiqamətə yönəlir və aqressiv baxışlarla qaydaları pozan şəxs linç edilir. Amma Şuşada bu baş vermədi. Şuşanın dağlarından gələn xəfif avqust mehi ilə ovsunlanmışdı elə bil insanlar. Başlarına gün döysə də heç kim oturduğu yerdən narazı deyildi. Məkan Şuşa olandan sonra harda oturmağın nə fərqi var ki?

Tədbirdən sonra Nəriman Həsənzadə ilə söhbət etmək fürsəti yaxaladım. Sevincini yerə-göyə qoya bilmir, uşaq kimi sevinir və bu sevinci hamı ilə paylaşmaq istəyirdi. Dedi, qızım, Şuşanın azadlığından sonra elə bil millət dəyişib. Pisikmişdik, gözdən düşmüşdük. İndi dirilmişik sanki.

Nəriman Həsənzadə düz deyirdi. Elə mən də düz hiss etmişdim. Söhbətimizin bu yerində qəfil yadıma Anarın illər əvvəl oxuduğum “Qarabağ şikəstəsi” adlı yazısından bir abzası düşdü: “Şahanə bir vüqarı var Şuşanın. Elə bil o, ömrümüzü bütün adiliklərdən, xırdaçılıqlardan təmizləyir, ayırır, içəri dünyamızı arıtlayır, duruldur, bizi gündəlik həyatımızın, tanış dünyamızın fövqünə qaldırır”. Anarın da dediyi kimi, biz Şuşada gündəlik həyatımızın fövqündə idik.

Bizim nəsil Şuşanı ancaq böyüklərinin xatirələrində, ağ-qara fotolarda, videokadrlarda görən nəsildir. Ona görə də qocaman yazıçıların Şuşa ilə bağlı çıxışlarına, bir-birlərilə xəlvətə çəkilib etikləri söhbətlərə acgözlüklə qulaq kəsilirəm. Şuşanı tanımıram axı. Şəhəri gəzməyə çıxacam. Hardan, hansı küçədən başlayacam bilmirəm. Onların xatirələrindən mədət umuram sanki. Onlar isə çəkilib öz sükutlarının dərinliyinə. Şuşaya dalıblar. Gənclik xatirələrində Şuşa izləri olan qocaman yazıçıların Şuşa sevgisinin səmimiyyətini daha yaxından hiss etdim o gün. Səhər açılandan gecənin gec saatlarına qədər otelin həyətində oturub xatirələrini təzələyirdilər. Məni də ağuşuna alıb aparan maraqlı söhbətlərin axarından qonşu masada əyləşən Xalq şairi Vahid Əzizin dilindən səslənən bu misralar ayırır.

Bir bayatı çağırdılar xarabazar görəndə

Xan əminin ruhu idi pərvazından tanıdım.

Yağı düşmən fürsət tapıb məkanına girəndə

Qartal gözün çıxartmışdı yuvasından tanıdım.

Bu yerlərin doğma, əziz hər ağacı, hər daşı

Qara çınqıl parıldadı islananda göz yaşı

Bəyaz qarı saç qaraldar göz dərmanı yağışı

Şuşa çiskin içindəydi havasından tanıdım.

Söz bayramında ədəbiyyatın təntənəsi Zəfərin təntənəsinə qarışmışdı Şuşada. Aqil Abbasın nəql etdiyi səfər əhvalatlarına maraqla qulaq asırıq. Dəfələrlə eşitdiyimiz əhvalatları təkrar danışır yenə gülürük. Yadıma düşür ki, Aqil Abbas “Dolu” romanının sonluğunda qələbə müjdəsi vermişdi bizə. Bu gün biz Şuşanı işğaldan qol gücünə azad edən şəhidlərimizin ardınca doğma vətənə gələn “Dolu” romanındakı o adamlar idik.

Səfərin ikinci günündə Vaqif Poeziya Günlərinin növbəti hissəsini də təntənə ilə qeyd etdikdən sonra bir qrup gənc qələm adamları ilə birlikdə Şuşanı qarış-qarış gəzmək üçün yola düzəldik. İstiqamət haradır, bilmirik. Yol boyu qarşılaşdığımız əsgərlərdən başqa, qarşımıza ünvan soruşacaq bir şuşalı çıxmır. Onların da çoxu Şuşanı bizim kimi ondan-bundan eşidən nəslin nümayəndələridir.

Şəhərləri şəhər edən, doğmalaşdıran həm də o torpaqlara genetik balılığı olan adamlardır. Bəzi anlayışlar sirli şəkildə bir-birinə bağlıdır. Məşhur türk şairi Hacı Bayramı Vəli Həzrətləri bir şeirində deyir:

Çalabım bir şar yaratmış iki cihan arasinde

Bakıcak bir didar görünrür

                        ol şarın kenaresinde

Nagihan ol şara vardım

                        ol şarı yapılır gördüm

Ben dahi bile yapıldım taşu toprak arasinde.

Şeirdə şair onu vurğulayır ki, insan şəhəri qurarkən özünü də daş və torpaq arasında qurur. Ürəkdə nə varsa, bir şəhər kimi görünür. Qəlbi daş olanın şəhəri daş olacaq, ürəyi sevgi ilə dolu olanın şəhəri isə gülüstan.

“Şuşa bizim üçün niyə bu qədər müqəddəsdir?”, “Ermənilər 28 il bu torpaqları işğal edib niyə yaratmaq əvəzinə dağıdıb?” suallarının cavabıdır həm də bu misralar.

Bu torpağın üzərində bizim əcdadlarımızın imzası var. Bu şəhərin mayasında, tarixində mədəniyyət var. İndi bizim vəzifəmiz bu mədəniyyətə körpü olub onu gələcəyə daşımaqdır.

Şuşa bu gün şuşalılarsız yetim uşağa bənzəsə də, çox qısa zamanda bu küçələr yenidən canlanacaq. İnsanları ilə, keçmişimizin izləri ilə daha mənalı məkana çeviriləcək.

Səssiz küçələr, uçuq-sökük evlər, veteran binalar bizə, müharibədən çıxmış adamlara bənzəyirdi elə. Məsələn, evlər gördüm uçub-dağılmış yalnız divar daşları qalmışdı. İçində bir yaşıllıq meydana gəlmişdi ki, sanarsan cənnət bağıdır. Bax o ev mənim babam, bir başqa qarabağlının atası, anası idi. 28 il boyunca uçduq, dağıldıq, amma içimizdəki ümid məhv olmadı. Bu evlər tarixə divar daşları ilə tutunduğu kimi, biz də qayıtmaq ümidlərimizlə həyata tutunmuşduq.

Üstündə qıfıl olan evsiz qapılar, içində ağac bitən evlər, neçə-neçə xatirələrin, sevgilərin, ayrılıqların şahidi olan divarlar tablo kimi görünürdü. Erməni vəhşiliyini tam təfsilatı ilə ifadə edən bir tablo. Bir vaxtlar pəncərələri göy üzünə açılan evləri yıxıb dağıtsalar da, içindən gələn o işığı söndürə bilməyib düşmən.

Şuşanın mərkəzi küçəsinə enirəm. Yaddaşımın künc-bucağında vurnuxuram. Anam uşaqlığında yay tətillərini bu məhəllələrdəki evlərdən hansındasa keçirib. İndi bu küçədə evlərin çoxunun qapısı var, özü yox. Şuşa 17 məhəllədən ibarət ovuc boyda bir yerdir. Yəni səhərdən axşama kimi Şuşanı ayaqla gəzib başa çıxmaq mümkündür. Ovuc boyda yerdir Şuşa, amma həm də necə böyükdür. Küçələrin adları, təbii ki, indi bilinmir. Ona görə də tarixi əhəmiyyətli məkanların hansının hansı küçədə yerləşdiyini tapmaq xeyli çətindir. Hələ bizim kimi Şuşaya nabələd adamlar üçün lap çətin idi. İşğal zamanı ermənilər Şuşada tariximizin izlərini silmək məqsədilə 600-ə yaxın tarixi abidəni məhv edib.

Güllələnmiş heykəllərin qoyulduğu meydana çatıram. Bura Şuşa şəhər meydanıdır. Şəhərin əvvəlki ruhunu özünə qaytarmaq üçün qızğın abadlıq işləri gedir. Heykəllərin arxasından əzəmətli bir xarabalıq görürəm. Bura xan qızı Natəvanın sarayıdır. Şuşada ilk zamanlarda tikilən mülklərdən biridir. XVIII əsrə aid qədim tarixi memarlıq abidəsindən bu gün geriyə sadəcə evin divar daşları qalıb. Onu da qeyd edim ki, 1932-ci ildə Bülbülün təşəbbüsü ilə yaradılan Şuşa Musiqi Məktəbi xan qızı Natəvanın sarayında fəaliyyətə başlamışdı. Bir vaxtlar bu binadan ətrafa musiqi sədaları yayılsa da indi kədərli sükuta qərq olub. Amma çox qısa zamanda xan qızının ruhunun dolaşdığı bu mülk yenidən öz əvvəlki əzəmətinə qovuşacaq.

Küçələrə nabələdəm. Əsgərlərdən, polislərdən soraqlaşa-soraqlaşa Yuxarı Gövhər ağa məscidini tapıram. Bu məscid Şuşada tikilən ən qədim məscidlərdən biridir. Yuxarı Gövhər ağa məscidinin inşası dörd mərhələdə həyata keçirilib. Ərazidə ilk məscid Qarabağ xanlığının və Şuşa qalasının banisi Pənahəli xanın göstərişi ilə Qarabağ xan sarayı ilə paralel təxminən 1750-ci illərdə qamışdan inşa edilib. İbrahimxəlil xan hakimiyyətə gəldikdən sonra 1768-1769-cu illərdə qamış məscidin yerində daşdan yeni məscid tikilir. XIX əsrdə Gövhər ağanın maddi dəstəyi ilə yararsız hala düşən məscidin yerində qoşa minarəli üçüncü məscid, 1883-cü ildə isə üçüncü məscidin yerində Şuşanın dördüncü və sonuncu, Cümə məscidi inşa edilir. Şuşanın işğalından sonra digər tarixi abidələr kimi, Yuxarı Gövhər ağa məscidi də zərər görmüş, minarələrinin dekoru zədələnmiş, interyerləri, demək olar ki, məhv edilmişdi.

Şuşada hər məhəllədə məscidə, bulağa və meydana rast gəlmək mümkündür. Eyni zamanda Şuşanın xristian əhalisinin ibadət etdiyi Qazançı kilsəsi də var. Şuşada həyata keçirilən bərpa işlər çərçivəsində Qazançı kilsəsi də bərpa edilir. Qeyd edək ki, Qazançı kilsəsi Şuşa şəhərinin kənarında, hazırkı yuxarı hissəsində yerləşir. Ermənilər Qazançı kilsəsinin erməni kilsəsi olduğunu iddia etsələr də, bütün tarixi mənbələrdə kilsənin 1868-ci ildə qədim zərdüşt məbədi üzərində inşa olunduğu bildirilir.

Əvvəldə də dediyim kimi, Şuşaya nabələd olduğum üçün keçdiyim məhəllələrin hansı məhəllə olduğunu bilmirəm.  Mamay məscidini görəndə Mamay məhəlləsində olduğumu anlayıram. Bu məscid XIX əsrdə tikilib. İkimərtəbəli bina adi yaşayış evlərini xatırladır. Sovet dövründə Mamay məscidi uzun illər Poeziya evi kimi fəaliyyət göstərib.

Mamay məhəlləsində vaxtilə Şuşa şəhərində yaşamış şair, rəssam, azərbaycanlı alim Mir Mövsüm Nəvvabın yaşadığı evin qalıqlarını da ziyarət etmədən keçmək olmazdı. Əfsuslar olsun ki, erməni vandalları bu tarixi əhəmiyyətli memarlıq abidəsini də dağıdaraq məhv etməyə çalışıblar. Nəvvabın ev-muzeyindən ona məxsus 100-dən çox əşya düşmən tərəfindən qarət edilib.

Şuşanın tarixi mərkəzində Qarabağ Xanlığının əsasını qoyan Pənahəli xanın iqamətgahının qalıqları qarşılayır bizi. Saray dediyimiz yer isə bir neçə divar qalıqlarından ibarətdir. Xan sarayı dağılmış olsa da, bütövlüyünü qoruyub mühafizə etmiş bir gözəlliyə malikdir. Ona bu bütünlüyü verən isə tarix və mədəniyyət idrakıdır. İndi biz burda nə vaxtsa əzəmətli qalaları olan iqamətgahın təsəvvürünü belə edə bilmirik. Amma tarixçi Mirzə Adıgözəl bəyin məlumatlarına görə, Pənahəli xanın hakimiyyəti dövründə Şuşada xan ailəsinin üzvləri üçün geniş binalar və hündür saraylar tikilib.

Gəzə-gəzə gəlib çatdıq Şuşa şəhərinin tarixi mərkəzini əhatə edən Şuşa qalasına. Onu da qeyd etmək yerinə düşər ki, Şuşa qalasının inşasına Qarabağ xanının vəziri, şair Molla Pənah Vaqif şəxsən özü nəzarət edib.

Günün sonunda Cıdır düzünə gəlib çıxdıq. Möhtəşəm mənzərə qarşısında heyrətdən donub qalmaq imkansızdır. Dəniz səviyyəsindən 1400 metr yüksəklikdə özümü Allaha daha yaxın hiss edirəm. Bütün qəlbimlə şükür edirəm ona bu gün üçün. Hər bir qarabağlının mütləq Cıdır düzündə bir xatirə fotosu var.  Qaçıb anamın 7-8 yaşlarında üstünə çıxıb şəkil çəkdirdiyi qayanı tapıram. Necə tapdığımı bilmirəm. Bütün daşlar bir-birinə oxşayır. Bəlkə də heç o daş deyildi. Qəribə də olsa qayıdandan sonra anamın həmin fotosunu tapıb diqqətlə baxıram. Həmin daş idi. Arxadakı mənzərədən tanıdım. Daşın yaddaşı var deyirdilər, inanmırdım. Bəlkə də mən daşı yox, daş məni tanımışdı. Onu da deyim ki, burda hər istiqamətin mənzərəsi fərqlidir. Bir tərəf sıldırım qayalıq, bir tərəf Xankəndiyə, Xocalıya açılan pəncərə kimidir. Bir tərəf isə yaşıl uçurumdur. Arxa qayalıqda oturub telefonla danışan bir kişinin söhbətinə qulaq mehmanı oluram.

“Hə, hə getdim tapdım evi. Darvaza qalıb. Evi söküblər, amma qaraj durur. İndi oturmuşam Cıdır düzündə. Bilirsən harda? Xuramanın özünü atdığı qayanın üstündə oturmuşam”.

Dözməyib dayıya yaxınlaşıram. Təxmin etdiyim kimi şuşalı idi dayı. 70 yaşı var. 28 ildir Şuşanı tək ürəyində yox, həm də yaddaşında gəzdirib. Harda nə var idi, hansı qaraltı kimin evi olub dəqiq bilir. Əlimə düşən fürsəti fövdə verməyib şuşalı dayı ilə həmsöhbət oluram. Məlum olur ki, dayının dayandığı qayanın üstündən Molla Pənah Vaqifin həyat yoldaşı Xuraman özünü ataraq intihar edib.

Cıdır düzünün aşağısında yerləşən dərədə bir zamanlar Qotur su adlı şəfalı bulaq olub. İşğal dövründə ermənilər həmin bulağı qurudub. Cıdır düzünün kənarındakı cığırda bir vaxtlar mövcud olan qırx pilləkəndən də əsər-əlamət qalmayıb. Bu pilləkənlər insanları Daşaltı dərəsinə və Xan mağarasına aparırmış.

Şuşanı möhtəşəm edən yerlərdən biri də Cıdır düzüdü. Xatırlayıram, iki-üç il əvvəl Paşinyanın Cıdır düzündə yallı gedib, içki içməsi hamımızı necə hiddətləndirmişdi. Ermənilərin bu hərəkəti bizim səbr kasamızı daşdıran son damla oldu. Bu gün bu tarixi məkan yenidən öz sahiblərinin addım səslərinə qovuşub.

Axşam saat 9-da Şuşada komendant saatı olduğu üçün gəzintimizi 8-də tamamlamalı olduq. Məlum hərbi rejim səbəbindən çox yeri gəzə bilmədik, təbii ki. Amma qəm etmirəm. Bilirəm ki, Şuşa artıq bizimdir və hələ qarşıda gəzmək üçün çox illərimiz var.

Deyirlər, hər şəhərin ruhu var. Bu ruhu görmək, anlamaq və hiss edə bilmək üçün onu idrak etmək lazımdır. Hələ bu şəhər bir mədəniyyət şəhəridirsə, onun ruhunu hiss edə bilmək üçün Övliya Çələbinin müşahidə və həssaslığına sahib olmaq lazımdır. Əgər belə bir həssaslığınız yoxdursa nə olduğunuz şəhərdən xəbəriniz olar, nə də görməyi arzu etdiyiniz o şəhərin ruhunu hiss edə bilərsiniz. Bu ruhu hiss edə bilmək üçün mədəniyyət təsəvvürünə sahib olmaq lazımdır. Bu təsəvvür yaxşı-pis, gözəl-çirkin, doğru-yanlış hökmlərini meydana gətirir, eyni zamanda da yansıdır. Belə bir təsəvvürünüz varsa şəhərinizin ruhu ilə rabitə yarada bilərsiniz.

Şuşa bizim arzularımızın şəhəri idi və arzumuza çatdıq. Mən Şuşada gün batımının seyrinə dalıram və hardansa xoş bir avaz ucalır:

Şuşada axşamlar yanar ulduzlar

Onlardan gözəldir gəlinlər, qızlar

Oturub yol üstdə yarını gözlər.

Fotolar: Günel Musa

Mənbə: https://edebiyyatqazeti.az/

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti, qalib Ali Baş Komandan kimi İlham Əliyevin qədim Azərbaycan torpağı olan Qarabağı erməni işğalından azad etməsi ölkəmizin çoxəsrlik tarixinin misilsiz və nadir tarixi hadisəsidir.

Bu gün Prezident İlham Əliyevin rəhbərliyi ilə uğurla həyata keçirilməkdə olan Böyük Qayıdış hərəkatının işığında Molla Pənah Vaqifin erməni qəsbkarları tərəfindən dağıdılmış məqbərəsinin əsaslı şəkildə yenidən qurulması ilə xalqımızla birlikdə Azərbaycan ədəbiyyatının, milli mədəniyyətimizin və ictimai fikrimizin də Qarabağa Böyük Qayıdışı hadisəsi baş verir.

Cənab Prezidentimizin çox dəqiq şəkildə bəyan etdiyi kimi, ulu öndər Heydər Əliyev sovet dövründə Qarabağ xanının vəzirinin şərəfinə məqbərə ucaltmaqla fövqəladə qeyri-adi tarixi bir missiyanı həyata keçirmişdir. Hesab edirəm ki, Sovet hakimiyyətinin sərt dövründə ulu öndər Heydər Əliyevin Molla Pənah Vaqifin məqbərəsini Qarabağda ucaltması siyasi-tarixi mahiyyəti etibarilə Azərbaycan Sovet Respublikası rəhbərinin Hüseyn Cavidin nəşinin Sibirdən Azərbaycana gətirməsi kimi təkraredilməz tarixi hadisədir.

Prezident İlham Əliyevin rəhbərliyi ilə Qarabağın işğaldan azad olunması və Molla Pənah Vaqifin məqbərəsinin yenidən Şuşa şəhərində əzəmətlə ucaldılması XXI əsrin əfsanəsidir. Qarabağın 30 ilə yaxın işğalından sonra düşməndən xilas edilməsi ölkəmizin sovet ideologiyasının məngənəsindən qurtarması qədər, hətta xeyli dərəcədə artıq çətin, məsuliyyətli və şərəfli xidmət işidir.

Azərbaycan Respublikasını inkişaf etdirərək möhkəmləndirmək, Qarabağı 30 ilə yaxın  işğalından sonra azad etmək və Molla Pənah Vaqifin məqbərəsini yenidən möhtəşəm şəkildə ucaltmaq XXI əsrdə əfsanələrin həyata keçirilməsinin mümkünlüyünün isbat olunması deməkdir.

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti, Ali Baş Komandan İlham Əliyev XXI əsrdə əfsanələri gerçəkləşdirən qüdrətli dövlət xadimidir.

Sovet hakimiyyəti illərində ulu öndər Heydər Əliyevin çoxmillətli tərkibə malik olan Qarabağın dağlıq hissəsində, Şuşa şəhərində Molla Pənah Vaqifə ucaltdığı əzəmətli məqbərə möhtəşəm azərbaycançılıq abidəsidir.

Prezident İlham Əliyevin müstəqillik dövründə ermənilər tərəfindən vəhşicəsinə dağıdılmış Molla Pənah Vaqifin məqbərəsini böyük memarlıq əsəri kimi Şuşa şəhərində bərpa etməsi işğaldan azad edilmiş Qarabağ torpağının Azərbaycan möhürüdür.

Molla Pənah Vaqifin ölməz sənəti əbədi olduğu kimi, Molla Pənah Vaqifə Şuşada ucaldılmış məqbərə də azərbaycanlıların özlərinin doğma torpaqlarına əbədi  qayıdışının rəmzidir.

Molla Pənah Vaqifin yenidən ucaldılmış məqbərəsi möhtərəm Prezidentimiz İlham Əliyev tərəfindən uğurla həyata keçirməkdə olan Böyük Qayıdışın dönməzliyinin paroludur.

Molla Pənah Vaqifin məqbərəsi Azərbaycan ədəbiyyatı və incəsənətinin əsas beşiyi və mühüm inkişaf mərkəzlərindən olan Qarabağda ucaldılmış ədəbiyyat heykəlidir. Dünyanın heç bir ölkəsində ədəbiyyata və incəsənətə Molla Pənah Vaqifin məqbərəsi səviyyəsində böyük sənət abidəsi ucaldılmamışdır.

Vaqif Poeziya Günləri – Azərbaycan ədəbiyyatı və mədəniyyətinin böyük hesabat və təntənəsidir.

Vaqif Poeziya Günləri – ədəbiyyatın və incəsənətin, Qarabağın daha böyük inkişafa və parlaq gələcəyə çağırışlarının şeir dili ilə ifadə olunmuş direktivləridir. 

Böyük Qayıdış ilinin Vaqif Poeziya Günləri yalnız mühüm ədəbiyyat tədbiri olmayıb, həm də mühüm ictimai-siyasi hadisədir.

Dahi Üzeyir Hacıbəylinin, xan qızı Natəvanın, məşhur xanəndə Bülbülün gülləbaran edilmiş heykəllərinin 30 ildən sonra yenidən Şuşaya, öz əzəli yerlərinə qaytarılması  Azərbaycan xalqının və onun liderinin məğlubedilməzliyinin rəmzidir.

Bu il Cıdır düzündə qalib Ali Baş Komandan İlham Əliyev tərəfindən Novruz tonqalının alovlandırılması milli mənəvi dəyərlərimizin, Azıx mağarasına yol açılması qədim tariximizin, Molla Pənah Vaqifin məqbərəsinə Şuşa şəhərində yeni həyat verilməsi isə zəngin ədəbiyyatımızın və incəsənətimizin xalqımıza Böyük Qayıdışının əfsanəsi yox, gerçək reallığıdır.

Nizami Gəncəvi ilində Şuşa şəhərində Molla Pənah Vaqif Poeziya Günlərinin keçirilməsi ölkəmizdə müdrik sözə, böyük sənətə və qüdrətli sənətkarlara dövlət səviyyəsində göstərilən böyük qayğının növbəti əməli təntənəsidir.

Molla Pənah Vaqif Azərbaycan ədəbiyyatında Məhəmməd Füzulidən sonrakı və Mirzə Fətəli Axundovdan əvvəlki dövrün ən böyük sənət zirvəsidir.

Erkən realizmin banisi olan, yeni realist şeir məktəbi yaradan Molla Pənah Vaqifin heca vəzni üstündə köklənmiş zəngin yaradıcılığı Qarabağın timsalında geniş mənada Azərbaycanın “abu-həyatı”nın poeziyasıdır.

Azərbaycan ədəbiyyatında ümumi şəkildə tərənnüm olunan Vətən və doğma torpaq anlayışlarına Molla Pənah Vaqif xalq həyatı və ölkə coğrafiyası səviyyəsində həyatilik və konkretlik gətirmişdir.

Azərbaycan yaradıcı ziyalılarının Molla Pənah Vaqifin məqbərəsi önündə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin ətrafında birləşməsi ölkəmizdə formalaşmış möhtəşəm birliyin canlı təcəssümüdür.

Vaqif Poeziya Günləri – Qarabağa Böyük Qayıdışın möhtəşəm başlanğıcı, mühüm start nöqtəsidir.

Mənbə: https://edebiyyatqazeti.az/

“Gənc Ədiblər Məktəbi”nin müdavimi, Azərbaycan Yazıçılar Birliyi Gənclər Şurasının və Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin üzvü, Prezident təqaüdçüsü, “İlin gənci” müfakatçısı, Azərbaycanın Mədəniyyət və Ədəbiyyat Portalının Baş redaktoru

Mən həmişə özgüvən duyğumun yetərincə olmamasından əziyyət çəkmişəm.

Elə bilmişəm ki, nə etsəm, nə danışsam, mütləq alternativ variantı vardır. Bu variant isə ancaq və ancaq peşmanlıq gətirir və böyük hərflərlə hər addımda qarşıma “KAŞ” yazır. Amma o, elə deyil. Etdiklərinin, dediklərinin, hətta, gülüşünün və kədərinin də arxa fonunda bir əminlik vardır. Mənə bugün üçün “yanlışlarımla da qürur duyuram, çünki mənimdir” – dedirdəcək bir özgüvəni qazandıran ikinci adamdır.

Hekayələrimin birində onun obrazını yaratmaq istərdim. Bunu bacaracağıma əmin olmaq istəyirəm. O, diqqətini çəkən ədəbi imzanı arayır-axtarır, kitabını tapır, pul verib alır, günlərlə oxuyur, analiz edir, fikirlərini məqalə şəklində mətbuatda çap etdirir, sonra pul verib həmin mətbuat vasitəsini də (jurnal, qəzet, almanax) alır, aparır müəllifin özünə hədiyyə edir. Bəhs etdiyim ədəbiyyat sevdalısı Gülnar Səmadır. Onunla bağlı xatirələrim çoxdur, lap çox.

Müxtəlif zamanların müxtəlif kadrlarında gözlərimin önündə həmişə bir GÜL sözü var. Mən ona elə beləcə də müraciət edirəm: A GÜL!

2016-cı ildə “aybKitab” layihəsində çap olunan üçüncü kitabına da bu adı verdi Gülnar Səma: “GÜL”. O kitabın hər vərəqinin elektron variantını görmüşdüm, çapını necə qəribə bir həvəslə gözləyirdim. Keçirilən təqdimatların heç birində isə iştirak edə bilmədim. Anam demiş, “bəzən nəyisə nəyəsə qurban vermək lazım gəlir”. Yox, mən “Gül”ü heç nəyə qurban vermədim, sadəcə onu zamana sığdıra bilmədim. Aprel ayında çap olunan kitab mənə ad günümdə – iyulun 22-də hədiyyə olundu. Ən gözəl hədiyyəm idi. Birnəfəsə oxudum kitabı. Tanış misralar idi. “Çobanaldadan” şeirini çox sevirəm. O şeiri ilk dəfə “Ədəbiyyat qəzeti”ndə oxuyanda Gülnar Səmaya bir məktub da yazmışdım.

Adətən, əlimə düşən kitabları oxuyub bitirincə şəxsi kitabxanamdakı kitabların yanına (utanaraq deyim ki, karton qutulara) qoyuram. Nə sirrdisə, “GÜL” hələ də şkafın üstündən mənimlə “söhbətləşir”. Arada götürüb vərəqləyirəm, sevdiyim və əzbər bildiyim misraları tapıram, onları bir də oxuyuram, sonra kitabı örtüb yerinə qoyuram, başlayıram zümzümə etməyə. Gülnar deyir ki, “nazıyla oynadım ayrılıqların”. Sonra da özgüvənini belə sərgiləyir: “Ayrılıq mənimçün həyat tərzidi”.

Mənim şeirlərimin əksəriyyətində sevənin iztirabları var. Gülnarın bir şeirinə rast gəldim, orda sevgidən şikayətlənən poetik obrazın cavabı çox orijinal şəkildə verilir:

Nə olsun ki, bacarmıram,
Ürəyimcə sevməyi də…
Sən sevdin, dəyişdin nəyi?!

Gülnarın şeirində folklora müraciət çoxdur. Bu, yenilik deyil. Xalqımızın ədəbiyyata sevgiylə yanaşması, hər addımda bir söz qoşulması sevindirici və qürurvericidir. Və ədəbiyyat tariximizdə xalq örnəklərindən qaynaqlanaraq yaradılan əsərlər də az deyil. Lakin Gülnarın şeirlərində folklor nümunələrindən birbaşa istifadə olunmur. Sanki xalqımızın söz xəzinəsinə işarə olunur. Bu işarələnmə və onun yaratdığı bədii nümunələr fərqlilikdi. İnanıram ki, ədəbiyyatımızın tədqiqatçıları mütləq bu fikrimə diqqət ayıracaqlar. Fikrimi əsaslandırmaq üçün Gülnarın misralarından misal da gətirirəm:

Gündə bir yol bostanına daş ataq,
Qoy həftələr, aylar bizdən danışsın.

lll

Bir sevgi nəğməsi zümzümə etdin,
Düşdü həyatının qu tərəfinə.

lll

Bir qız vardı bizim kənddə,
Reyhan kimi gözü qara.

lll

Türkanə sevgi görər,
Bütün nəlvə-nəsilin.

lll

Nux ulular misdən gümüş yapmadı.

Qəribə bir nüans da var ki, çox adam Gülnarı şair kimi yox, ədəbiyyatşünas kimi tanıyır. Bu, məndə qıcıq oyadır. “Qayıtma”, “Ki”, “Deyilmi?!”, “Bir qız”, “Var” kimi şeirlərin müəllifini tanınamaq, ən azından, ədəbiyyat tariximizin çağdaş səhifəsində öz imzasının varoluşuna çalışan gənclər üçün günahdır. Bu günahı yumağın tək bir yolu var: “GÜL”ü oxumaq!

“Ulduz” jurnalının may nömrəsində isə Gülnar Səma məni əməlli-başlı təəccübləndirməyi bacardı. “Ayrılıq bəhanəsi” adlı şeiri oxuyandan sonra onun bir şair kimi hansı gücə sahib olduğuna və mənim indiyədək bunu dərk etməməyimə, sadəcə, heyrətləndim. O şeirdə Gülnar yazır ki:

Səbəbsiz bəhanələrin
Nəticəsini alqışlamaqdan başqa
Seçimin qalmır.
Yox, əgər hələ bəhanələr qalıbsa,
Onda, bu, ayrılıq olmur.

İstərdim ki, Gülnar Səma haqqında çox yazım. Lap çox… Amma hərdən demək istədiklərin qaçıb ürəyinə sığınır, orda elə kövrəkcəsinə boyun bükürlər ki, tərpətməyə qıymırsan. Nə deyim… Bacarsam, mütləq və mütləq hekayələrimin birində “Gül və onun “GÜL”ü” haqqında yazacağam. Tanrı nəsib etsin!

Gəncə

 Şuşada Vaqif poeziya günlərinin keçirilməsi o qədər böyük hadisədir ki, bundan layiqincə danışmaq üçün ilk növbədə özümüzün şüuraltımız idrak etməlidir. Bu tarixi hadisə ilk növbədə, 1982-ci ilin 14 yanvarında Ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin Şuşada Molla Pənah Vaqif məqbərəsinin açılışının bir növ başqa formada, amma eyni missiya çərçivəsində təkrarlanması nöqteyi-nəzərindən əhəmiyyətlidir. Aradan keçən 39 illik zaman müddəti bizim üçün sınaq məqamı oldu. Bakıdan Şuşaya gətirən uzun yolda yaşadığımız ağrıları, itkilərimizi, fəci və nisgil dolu illəri birər-birər xatırlayarkən qəfil qarşımızda görünən “Zəfər yolu” gözəl, işıqlı bir sabahın rəmzi kimi sanki bütün ağrıların üzərindən sığal çəkdi. Bu duyğunu bizə qazandıran Ali Baş komandan İlham Əliyevə, qəhrəman əsgərlərimizə sonsuz şükranlıq borcumuz var.

Şuşada ilk elmi simpoziumun iştirakçısı olmaq isə insana bir başqa fəxarət duyğusu yaşadır. Görünür, möcüzələrə inanmaq lazımdır.

Molla Pənah Vaqif ədəbiyyat tariximizdə mərhələ yaradan sənətkardır, realist şeirin ilk yaradıcılarındandır, sevgiyə və gözəlliyə, kədərə və əzaba yanaşması ilə fərqli müstəvidə qərarlaşan şairdir. Əlbəttə ki, Vaqif öz dövrünün tanınmış ictimai-siyasi xadimi, diplomatı olub, Qarabağ xanlığında ən mühüm qərarların verilməsində öz ağlı və səriştəsi ilə iştirak edib. Amma hər şeydən əvvəl Vaqif şairdir, bu günə qədər sevilən bir çox misilsiz poetik örnəklərin müəllifidir. Bəs Vaqifin Azərbaycan ədəbiyyatında yeri, rolu hansı xüsusiyyətləri ilə seçilir? Bunu ilk növbədə, dövrün özünün izahını verməklə aydınlaşdırmaq mümkündür. Məlumdur ki, XVII-XVIII əsrlər Azərbaycan mədəniyyətinin inkişaf tarixində intibah, oyanış dövrüdür. Bu dövrü fərqləndirən əsas cəhətlər milli dilin ədəbi yaradıcılıqda hakim mövqe tutması, xalq yaradıcılığının və milli folklor janrlarının tam təşəkkülü ilə əlamətdardır. Bu mənada, dövrünün şairi kimi Vaqifin üslubu özündən əvvəlki klassiklərin üslubundan fərqlənib. Daha rəvan, sadə üslub, hamının başa düşəcəyi, anlayacağı dil, milli bədii təfəkkürün və özünüdərketmənin təzahürünün güclənməsi və s.

Vaqif mərhələsinin özünün əvvəlki və sonrakı ədəbiyyata böyük təsiri oldu, bir növ körpü rolunu oynadı. O, özündən əvvəlki ədəbiyyatı milli zəmində yekunlaşdırdı və sonrakı ədiblərin bir çox maarifçi məsələlər və istiqamətlər yönündə fəaliyyət göstərmələrinə yol açdı. Təsadüfi deyil ki, Vaqifin açdığı işıqdan yola çıxan XIX əsr dühalarının – Mirzə Fətəli Axundzadənin, Mirzə Şəfi Vazehin və Abbasqulu ağa Bakıxanovun milli ədəbiyyatı və dili inkişaf etdirmək yönündə çabaları onların öz sahələrində yeniliklərə imza atmaları ilə nəticələndi. Zənnimcə, biz “Vaqifə qədər” olan bir dövrü tədqiq etmişik, indi qarşıda duran problemlərdən biri Vaqifdən sonrakı mərhələni öyrənmək, onun təsir etdiyi məqamları üzə çıxartmaq olmalıdır.

Vaqif yeni tipli ədəbiyyatın yaradıcısıdır. Onun şeirlərində təbiət öz zənginliyi və çoxçalarlılığı, insan öz mühiti və məişəti, xasiyyət və rəftarı, gözəllik və incəliyi ilə tərənnüm obyektidir. Professor Rüstəm Kamalın bu dövrlə bağlı maraqlı qənaəti var: “XVIII əsr Azərbaycan mədəniyyətini əslində “göz mədəniyyəti” adlandırmaq olar. Şuşanın tikilməsi də, Vaqifin poeziyası da “göz mədəniyyəti”nin təzahürüdür”. Burada “görmə” məqamı üzərində dayanmağa ehtiyac var. Daha çox içə, daxilə yönəlmək mənasında. Yəni bu qüdrətli şair gerçəklərin yalnız zahiri tərəflərinin təsvirinə yönəlməmiş, acı və sərt həqiqətlərin görünən tərəfləri, zahiri əlamətləri ilə yanaşı, daxili mahiyyətini də mənalandırmış, bəzən isə hətta ziddiyyətləri ilə birlikdə əks etdirmiş, batinin dərkini verməyə nail olmuşdur. Şairin “Bayram oldu”, “Görmədim” müxəmməsi və s. kimi şeirləri buna nümunə ola bilər.

Molla Pənah Vaqifin ilk tədqiqi Firudin bəy Köçərlinin, Salman Mümtazın adı ilə bağlıdır. Sonrakı illərdə Həmid Araslı, Araz Dadaşzadə, Əziz Mirəhmədov, Yaşar Qarayev ilə sahə böyüyüb. Hər birinin də dövrə və Vaqif yaradıcılığına fərqli yanaşması olub. Həmid Araslı onu realist şair, Araz Dadaşzadə realist ədəbi metoda yiyələnmiş ilk sənətkar, Əziz Mirəhmədov təsviri realizm üslubunun nümayəndəsi, Yaşar Qarayev realizmin hazırlıq mərhələsini yaradan ədib kimi xarakterizə edib. Bütün bu tədqiqatlar sovet dövründə gerçəkləşən işlərdir. Vaqifin müstəqillik illərində ədəbi prosesə yeriməsi akademik Nizami Cəfərovun adı ilə bağlıdır. Nizami Cəfərov 1988-ci ilin sonlarında “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzetində çap etdirdiyi “Azərbaycan intibahı: problemlər, mülahizələr” məqaləsində, daha sonra isə 1991-ci ildə işıq üzü görən “Füzulidən Vaqifə qədər” kitabında mifoloji yaddaş, folklor potensialı ilə Yeni dövr kontekstinə daxil olan XVIII əsri və Vaqif yaradıcılığını milli oyanış, intibah mədəniyyətinin zəmini kimi təqdim etdi. Bu fikir həmin dövr ədəbiyyatşünaslığında geniş polemikalara rəvac verdi, müxtəlif ədəbi instansiyalarda, o cümlədən Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunda müzakirəsi təşkil olundu. Ölkənin demək olar ki, bütün ciddi alimləri bu tezislə bağlı fikir və mülahizələrini bölüşdülər. “Müstəqillik dövrünün ədəbi tənqidi” adlı tədqiqatım üzərində çalışarkən bu tezis ətrafında necə geniş müzakirələr aparıldığının şahidi olmuşdum. Bu müzakirələr sonucunda həm XVIII əsrə və onun yaradıcı şəxsiyyətlərinə, o cümlədən Vaqif irsinə münasibətdə çoxsaylı yanaşmalar meydana qoyuldu.

Vaqif irsinə son yanaşma kimi bu yaxınlarda çap olunan İsa Həbibbəylinin “Molla Pənah olan Vaqif” monoqrafiyasının adını çəkə bilərik ki, bu kitabda İsa müəllim Vaqifi erkən realizm ədəbi cərəyanının banisi kimi təqdim edir. Və nəinki XVIII əsr, ona qədər davam tapmış bütün ədəbi mərhələlər, klassik ədəbiyyat “Vaqif ədəbi mərhələsi”nə nəzərən tədqiq və şərh olunur.

Təbii ki, Vaqif elə bir parlaq ədəbi istedada malik sənətkardır ki, özü ilə bağlı ədəbiyyatşünaslıqda fərqli və modern sənət prinsipləri kontekstində araşdırmalara imkan verəcəkdir. Bu sırada, “Ədəbiyyat qəzeti”ndə çap olunan son dörd yazını da qeyd etmək istərdim: Cavanşir Yusiflinin “Formanın müqəddəs sirri” silsiləsindən Vaqif haqqında yazdığı II məqaləni, Azər Turanın “Poeziyada “Görmədim” müxəmməsi ilə başlayan estetik qürub, yaxud Vaqif ömrünün və türbəsinin faciəli aqibəti”, Tahirə Məmmədin “Şuşa ədəbi məclisləri: funksiya və missiyası” və Səadət Şıxıyevanın “Nisgilli könüllərin tərcümanı Şuşa Qarabağ şairlərinin şeirləri əsasında” məqalələrini. Bu kitab və məqalələri niyə xatırlatdım? “Ədəbi müstəvidə Qarabağın dünəni və bugünü” mövzusunu müzakirə ediriksə gələcək tədqiqatçılara geniş müstəvilərə adlamağa impuls verən mətnlərlə bələdçilik etməliyik.

Məlumdur ki, Molla Pənah Vaqif ilk şeirlərini müəllimliklə məşğul olduğu illərdə yazmış, pedaqoji fəaliyyətinin Şuşa mərhələsində bədii yaradıcılıqla daha intensiv şəkildə məşğul olmuşdur. Lakin Molla Pənah Vaqif ömrünün son günlərini çox bədbin yaşamış, bu kədəri özünün “Görmədim” müxəmməsi ilə hərtərəfli ifadə etmişdir. Həyatının faciə ilə bitən sonluğu da şairimizin qoca vaxtında yazdığı şeirlərdə əsk olunmuş estetik qüruba adekvat olaraq yekunlaşmışdır. Cavanşir Yusiflinin yazdığı kimi, “gözəlliyi hiss etdiyinə, bildiyinə görə faciələrə tuş gəlmişdi”, cəzalanmışdı sanki. Ancaq bu gün sevinirik ki, böyük şairimizin ruhu şaddır. Otuz ilə yaxın işğal dönəmindən sonra o, öz azadlığına, ruhsal bütövlüyünə qovuşub. Vaqifin türbəsi hər zaman Şuşada ziyarətgah olub. Allaha şükürlər olsun ki, hər şey əzəli və əbədi gerçəkliyinə qayıdır. Şairin bizə heç zaman yadlaşmayan məqbərəsi artıq indinin və sabahkı nəslin daim ziyarət edəcəyi müqəddəs mehraba, qutsal məkana çevrilməkdədir.

Mənbə: https://edebiyyatqazeti.az/

Heydər Əliyev Fondundan zəng gəldi ki, adınız Şuşada keçiriləcək “Vaqif Poeziya Günləri”nə gedəcək heyətin tərkibinə daxil edilib.

Həmin anda, Şuşa azad edilməmişdən bir neçə gün öncə Fesbuk səhifəmdə paylaşdığım “Alo… Alo… Şuşaya cavab ver!” mətnli qısa, ancaq qürur və həyəcan dolu statusumu xatırladım. Və eyni həyəcanla da: “Bu cür mübarək dəvətin qarşısında, lütfən, “narahat edirik” ifadəsini işlətməyin. Məni o tərkibdə gördüyünüz üçün başda Fondun sədri Mehriban xanım olmaqla hər birinizə dərin təşəkkürümü bildirirəm. Minnətdaram. Bu mənim ən böyük arzularımdan biri idi. Əlbəttə, gedəcəyəm!” – deyə cavab verdim.

Və o gün gəldi!..

Azərbaycan Dövlət Filormoniyasının qarşısında qələbəlik idi. Adamlar fərqli, amma gözlərdən oxunan baxışlar eyni idi. Hərənin gözündən öz Şuşası boylanırdı. Heydər Əliyev Fondunun əməkdaşları protokol qaydalarını diqqətlə izləyir, bizi səfərlə bağlı təlimatlandırır, maşın karvanının sürücülərinə gərəkli tapşırıqlar verirdilər.  Hamı yüksək komfortlu və səfərlə bağlı hər cür ləvazimatla təchiz edilmiş avtobuslara əyləşəndən sonra karvanımız Şuşa deyib yola düşdü.

Mən 7 nömrəli avtobusda tanınmış ədəbiyyat adamları Elnarə Akimova, Aygün Bağırlı, Azər Turan, Mustafa Çəmənli, Zakir Fəxri, Etimad Başkeçid, Vaqif Aslan, Tehran Əlişanoğlu, Vaqif Yusifli, Ələmdar Cabbarlı, Sayman Aruz, Əyyub Əbdüləzimovun da daxil olduğu  ekipin tərkibində idim. Maraqlıdır ki, bu adamların bir-birləri ilə danışıb bölüşəcəkləri çox şeylər olduğu halda  avtobusda sükut hökm sürürdü. Ön sırada əyləşdiyimdən hərdənbir  əslən Şuşadan olan, Şuşa işğaldan azad ediləndən sonra bir dəfə ora səfər etmiş araşdırmaçı-yazar, ekipimizin rəhbəri Əyyub müəllimə bəzi suallar verir, bilmədiyim bəzi şeyləri öyrənirdim. Bir neçə saatdan sonra elə bu minval və mənzərə ilə İmişlidə bir restoranda günorta yeməyinə əyləşib, yenidən yola düzəldik. Füzuli rayonunun ərazisinə keçəndən az sonra maşın karvanımız “Zəfər Yolu”na daxil oldu. Bir neçə ay öncə “Xalq Qəzeti”ndə çap olunmuş “Şuşaya zəfər yolu ilə gedəcəyik” başlıqlı məqaləmi, orda qələmə aldığım arzu və istəklərimi xatırladım. Hamının gözləri avtobusun pəncərələrindən yola dikilmişdi. Şüşə kimi hamar asfalt yolla maşın karvanı sürətlə irəli şütüyürdü. Biraz keçəndən sonra gördüyümüz ürək dağlayan mənzərələri cənab prezidentimizin işğaldan azad edilmiş rayonlarımıza səfərləri zamanı televiziyadan izləmiş olsaq da bunları əyani görmək ayrı bir ağrı yaşadırdı bizə. Füzuli rayon mərkəzi, rayonun yol boyunca gördüyümüz kəndləri mərə kafirlər tərəfindən yerlə yeksan edilmiş, dağıdılmış evlərin yalın divarları arasında bitən ağaclar evlərin boyunu aşmışdı. Sakinləri didərgin düşmüş evlərə qaravul çəkirmiş kimi dayanan məyus ağaclar bizi görcək yarpaqlarını yelləyir, gəlişimizi duyduqlarını bildirdirdilər.

İlk dəfə getdiyimiz üçün heç kimin yola bələdçiliyi yox idi. Vaxtilə, işğaldan öncə dəfələrlə Şuşada olmuş qarabağlı dostlar Zakir Fəxri, Mustafa Çəmənli də “bu vaxtilə bizim getdiyimiz yol deyil” deyə bizə bələdçilik etməyə çətinlik çəkirdilər. Doğrudan da bu yol – Zəfər Yolu hər mənada başqa yol idi. Bizə bu yolu yaradan Uca Tanrıya şükranlığımızla bərabər, bu yolu yol eyləyən qəhrəman şəhidlərimizin ruhlarına dualar oxuyur, qazilərimizə sağlıq diləyir, ali baş komandanımıza minnətdarlığımızı bildiririk.

Və bir müddətdən sonra ömrümdə bircə dəfə belə görməsəm də, milyon dəfə başına döndüyüm, heyranı olduğum, adı gəlincə dodaqlarımız çatlayan, məmləkətimin başının tacı, millətimin ürək döyüntüsü Şuşa görünür. “Görünən dağa bələdçi gərək deyil”, görünən Şuşaya isə heç gərək deyil. Bax, o kənd Daşaltı olmalıdı. Başına daş düşmüşlərin xəyanəti ucundan necə igidlərimiz şəhid düşdülər bu adlı uğursuz əməliyyatda. Hər şeydən öncə onları xatırlamaq, ruhlarının şad olması üçün dualar etmək borcumuzu verək. Ruhlarından izin alıb, adlayaq Şuşamıza.

Budurmu Şuşa dediyin?! Budurmu illərlə adı gələndə dilimizi ağzımızda yandıran qala?! Budurmu səcdəsinə baş qoymaq istədiyimiz, indiyəcən əlimiz çatmayan, ünümüz yetməyən səcdəgah!? Şükür Sənə Xudaya!

İzin verin, müqəddəs şəhid ruhları!

                        Bu qala Sizin qala!

İzin verin, cəngavər qazilərimiz!

                        Bu qala Sizin qala!

İzin ver, cənab ali baş komandan!

                        Bu qala Sənin qalan!

…Hərbçilərimizin işarəsi ilə avtobuslar sürətlə irəliləyib şəhərə daxil olur. Ruhumuzun dolayları ilə gəlib Qarabağ otelinin qarşısında dayanırıq. Heydər Əliev Fondunun gənc əməkdaşları, otelin gülərüz personalı bizi mehribanlıqla qarşılayırlar. Odalarımızı müəyyən edib, tanıtım yaxalıqlarını təqdim edirlər. Sonra bərəkətli süfrəyə dəvət edirlər. Qarabağ oteli mənim üçün dünyanın ən yüksək ulduzlu otellərindən rahat, huzurlu, komfortlu və güvənli görünür. Odaların açarları paylanılsa da, demək olar heç kim odanı açarlamır, gec-gündüz hamının odası bir-birinə açıqdır. Etibar, inam, güvən, sayqı, sevgi ilə süslənib hər yan…

Zakir Fəxri, Etimad Başkeçid, Sayman Aruz və mən ayrı-ayrı otaqları olan bir odaya yerləşirik. Mətbəxdə münasib bir süfrə qurub duyğularımızı, fikirlərimizi bölüşürük. Hər kəs və hamı kimi biz də bu işi tez yekunlaşdırıb şəhəri gəzməyə, daha doğrusu küçələri, dalanları, tinləri gözümüzə təpməyə gedirik…

Bu cür anları tək yaşamağı xoşladığımdan təkliflərinə görə dostlara təşəkkür edib onlardan ayrılıram. Və mənim şuşualı anlarım, dəqiqələrim, saatlarım, günlərim başlayır. Şuşanın dağlarına baxıb bir zaman yazdığımı “Yurddaşlara” adlı şeirimi zümzümə edirəm öz-özümə…

Ürəyimə damanlar düz çıxdı,- deyirəm. Bizim də üstümüzə gün doğdu.

Şuşanın hər qarışı ilə dil tapmağa, onlarla həmsöhbət olmağa, oxuduğum Qarabağnamələrdəki məqamları bir-bir ağlımın və ruhumun süzgəcindən keçirməyə çalışıram. Şəhərdə tam sakitlikdi. Qarşıma çıxan hərbçilərimizin birindən Saatlı məhəlləsinin yerini soruşuram. Molla Pənah Vaqifin yurdunu, məhəlləsini. Yönləndirir məni…

Sonra Şuşanın dahilərini bir-bir xəyalımda canlandırıram. Bir vaxt onların bu küçələrdə necə dolaşdıqlarını şəkilləndirmək istəyirəm gözlərimdə, səslərini axtarıram Şuşanın səmasında. Bunun mümkünsüz olduğunu duyub, hər gələn nəsil bura öz töhfəsini verməlidir, tarix isə şərəf kitabı olaraq yazıla-yazıla getməlidir,- deyə düşünürəm. Gecə yarıdan keçəndən sonra otel odasına qayıdıb, eyvandan Şuşanın mübarək gecəsini seyr edirəm! Bir Şuşa gecəsinin fotosunu çəkib; “Şuşada axşamlar yanar ulduzlar” mesajı ilə səhifəmdə paylaşıram. Yuxum gəlmir. Statusu görən uzaq-yaxın dostlar, əqrabalar telefon açırlar. Onların səslərini duydururam Şuşanın göylərinə: şəhid anası Ceyran xanım, şəhid bacısı Səltənət xanım, ustadım şair Əşrəf Veysəlli, mənə indiyəcən ən çox Şuşa nağılı danışmış şair Ofelya Babayeva, şair dostlarım Elçin İsgəndərzadə, İlham Çərgəzoğlu, “Azərbaycan bayrağı” şeiri ilə bizləri əfsunlamış şair Ramiz Qusarçaylı minnətdarlıq edirlər onları Şuşa ilə calaşdırdığıma görə. Gecə keçir. Sabah möhtəşəm bir etkinlik – “Vaqif Poeziya günü”ün açılış mərasimi gözləyir bizi…

Vaqifin yenidən qurulmuş, olduğu kimi bərpa edilmiş möhtəşəm məqbərəsi önündə tədbirə hər cür hazırlıq görülüb. Əvvəlcədən müəyyən olunmuş yerlərimizi alandan sonra meydana Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyev və Heydər Əliyev Fondunun prezidenti xanım Mehriban Əliyeva daxil olurlar. Onları ayaq üstə sürəkli alqışlarla qarşılayırıq. Cənab prezidentin Molla Pənah Vaqifin ədəbiyyatımıza və xalqa xidmətləri, eyni zamanda Ulu Öndər Heydər Əliyev tərəfindən bu məqbərənin qurulması ilə bağlı tarixi çıxışı hər kəsi duyğulandırır, AYB sədri, Xalq yazıçısı Anarın, Xalq yazıçısı Elçinin, Xalq şairi Nəriman Həsənzadənin bu günü bizi yaşatdıqlarına görə şəhidlərimizin ruhuna, qazilərimizə, Ali Baş Komandan İlham Əliyevə minnətdarlıqla dolu nitqləri hər kəsin ürəyincə olur.

Sonra həm cənab prezident İlham Əliyev, həm də Heydər Əliyev Fondunun prezidenti xanım Mehriban Əliyeva tədbir iştirakçıları ilə səmimi söhbət edirlər. Ədəbiyyatımızın tarixi, taleyi ilə bağlı maraqlı söhbətlər edirik. Cənab Prezident də, Mehriban xanım da müraciət edən hər kəsi dinləyir, onların suallarını və təkliflərini dinləyib münasibət bildirirlər.

Nahardan sonra hamı Cıdır Düzünü seyr etməyə dəvət edilir. Hiss olunur ki, hər kəs oradan Xankəndinə baxmaq istəyir. Ürəyimizdən nələr keçdiyini isə Azərbaycan oxucusuna deməyə ehtiyac yoxdur. O gün də gəlir deyə düşünürük hamımız. Cıdır Düzündən geri dönərkən elə avtobusdaca gənc istedadlı şair və jurnalist Şahanə Müşfiq məni haqlayır, telefonunun diktafonunu açıb: “Şuşaya səfərlə bağlı təəssüratınızı qəzetimizin oxucuları ilə bölüşərdiniz”, – deyir. Cavabında ilk sözüm bu olur: “Şuşayla bağlı təəssürat olmur, Heyrət olur! Mən heyrət içindəyəm”

Növbəti gecəni də Şuşada yaşamaq nəsibimizdir. Sabahısı gün bu möhtəşəm və tarixi Poeziya günündə çıxış etmək üçün mənə də söz verilir. “Zəfər Marşı” şeirimi oxuyuram və ordumuzu yeni zəfərlərə səsləyib, Zəfər yolu ilə paytaxta dönürük.

Zəfər həmişə səninlə olsun Azərbaycan! Ruhun şad olsun, Vaqif babamız! Biz səninik gözəl Şuşa, mərd Şuşa, ilahi Şuşa!

Mənbə: https://edebiyyatqazeti.az/

Biz bu dəfə Vaqif Poeziya Günlərində Şuşanı mənfur işğalçıdan azad eləyən, qəhrəman Azərbaycan ordusuna başçılıq edən qalib Ali Baş Komandanın özü ilə bir yerdəyik. Birinci vitse-prezident Mehriban Əliyeva ilə bir yerdəyik. Şuşada!

“Gözəl Şuşa! Sən azadsan!..” – bu tarixi sözləri ilə ilk dəfə deyən də qalib Ali Baş Komandanın özüydü.

Mən Şuşada kimi gördüm,

qürurlu gördüm,

“Can!” da dedim dilimdə bir

Tanrı duası.

Üzeyiri, Natəvanı,

Bülbülü gördüm,

sinəsində namərdlərin

güllə yarası…

Artıq heykəllərin hamısı öz yerindəydi.

Şuşa şəhəri, 29-31 avqust, Vaqif Poeziya Günləri  artıq təqvimin yeni səhifələrilə əvəz olundu, yaddaşlara köçdü; şeirimiz, sözümüz, ədəbiyyatımız dünya hər salnaməsində analoqu olmayan 44 günlük istiqlal döyüşlərinin tarixi anlarını yaşadı, vətəndaşlıq vəzifəsini bir daha nümayiş etdirdi.

Şuşa dağlar, meşələr bulaqlar qoynunda taleyi, tarixi olan qədim və müasir şəhərimizdi.

Millətin mənəvi sərvəti, torpağın zənginliyidi.

Mən taleyimə, həyatın özünə minnətdaram ki, yaşayıb bu tarixi günlərin iştirakçısı oldum.

Şuşaya gedən bu dağ yolu, bu Zəfər yolu yaşamağa, qurub-yaratmağa çağıran bir səsdi.

Unudulmaz ulu öndərin 1982-ci il yanvarın 14-də, o qarlı gündə indiki Vaqif abidəsi önündə şairlərə, incəsənət xadimlərinə hörmətlə, ehtiramla bir-bir söz verməsi, onların həyəcanlı, vətənpərvər çıxışları indiki kimi yadımdadı. Bizə elə gəlirdi ki, göydən qar yox, çiçək yağır, çünki əhval-ruhiyyə yüksək idi. Qarabağda qar yağırdı – Qarabağda Ağ gecəydi.

Unudulmaz ulu öndər belə tədbirlərlə millətin özünü də özünə tanıdır, tarixdə yeri olan, misilsiz yaradıcılıq ənənələrilə fərqlənən bir xalq olduğunu, bu danılmaz həqiqəti dünya xalqlarına da elan edirdi.

Möhtərəm Prezidentimiz, cənab Ali Baş Komandan İlham Əliyev Vaqif Poeziya Günlərinin açılışındakı tarixi çıxışında xatırladı ki, o vaxt ulu öndərin 59 yaşı var idi.

Məlum oldu ki, mənfur düşmənlərimizin uçurub-dağıtdıqları Vaqif abidəsini yenidən eyni şəkildə bərpa etdirən Cənab Ali Baş Komandanın da yaşı 59-dur! Abidənin önündə, Prezident atası Heydər Əliyevin dayandığı yerdə (mənə elə gəlirdi) dayanıb, poeziya iştirakçılarına müraciət edirdi. O vaxtlar cənab Ali Baş Komandanın 20-21 yaşı olardı. Mərhum anası, görkəmli alim-oftalmoloq Zərifə xanım da oradaydı.

O vaxt ağlımıza da gəlməzdi ki, gözümüzün qabağında böyüyən bu istedadlı, vətənpərvər gənc 44 günlük istiqlal döyüşlərinə, atasının, millətin arzularını yerinə yetirməyə hazırlaşırmış! İşğal edilmiş torpaqlarımızın ağır taleyi, yüz minlərlə qaçqının, köçkünün dözülməz mənəvi sıxıntıları onun yuxusuz keçirdiyi gecələrdə səbrlə, təmkinlə, siyasi dünyagörüşlə ölçülüb-biçilirmiş!

Uzun illər nə Beynəlxalq Millətlər Təşkilatının işğal edilmiş torpaqlarımızın qeydsiz-şərtsiz azad olunması barədə qərarlarından, nə də ATƏT-in Minsk qrupu deyilən hiyləgər dəstəsinin gəliş-gedişindən yaramıza bir məlhəm olmadı.

Cənab Ali Baş Komandan İlham Əliyev öz xalqına arxalandı, fəxrlə “Bir millət, iki dövlət!”  deyə qürurlandığımız etibarlı türk qardaşlarımızla məsləhətləşdi. Türkiyə Respublikasının Prezidenti, dostu və qardaşı Cənab Rəcəb Tayyub Ərdoğan da ulu öndərin fikirlərini təsdiq etdi: “Türkiyə və Azərbaycan keçmişi bir, gələcəyi bir, dili bir, dini bir iki qardaş dövlətdir” – dedi.

Biz yaradıcı ziyalılar bu unudulmaz günlərin canlı şahidləriyik.

Vaqif Poeziya Günləri bizim tərcümeyi-halımıza qızıl xətlərlə yazıldı.

Artıq Şuşa şəhəri Azərbaycanın Mədəniyyət paytaxtıdır.

Xarıbülbül festivalı,

bir möcüzəydi,

yerlər-göylər ovsunlanıb

dedim, Şuşada.

Burda torpaq – hamiləydi,

yollar təzəydi,

Paytaxt Şuşa doğulurdu,

qədim Şuşada.

Burada ən müasir üslubda tikilən mehmanxanalar, mədəniyyət ocaqları, məscidlər, xalçaçılıq evi, inzibati mərkəzlər, Şuşanın bugünüdür, daha parlaq sabahıdır.

Şuşadan – xalqımı, onun şərəfini qoruyan qəhrəman ordumuzu salamlamaq istəyirəm, şəhid oğullarımız qarşısında baş əyirəm, qazilərimizə cansağlığı, gümrahlıq diləyirəm!

Deyiləsi, yazılası sözümüz, əlbəttə, çoxdur.

Sizə, Cənab Ali Baş Komandan, Sizə, əziz Mehriban xanım, vətənimizin sabahı naminə cansağlığı, səadət arzulayıram.

Yaşayın! Yaşamağa haqqınız var!

“Qarabağ – Azərbaycandır!”

Qarabağnaməm – İlhamdı!

Şuşa-Bakı,

1 sentyabr, 2021

06Mənbə: https://edebiyyatqazeti.az/