Blog

Yunus İmrə sayağı

Dünya qatır başımızı,
qarışdırır aşımızı.
Yetmiş, səksən yaşımızı
biz də bayram eləyirik.

Tərif, hədiyyə, mükafat,
ya bir təltif, ya fəxri ad.
Belə sakit, belə rahat
dünyanı ram eləyirik.

İnanırıq yalanlara,
tərifə əl çalanlara.
Ölənlərdən qalanlara, –
sonra salam eləyirik.

Dillər ayırır bizi,
dinlər ayırır bizi,
Şeytanlar nifaq salır,
cinlər ayırır bizi.
Sevgilər yox, qəzəblər,
kinlər ayırır bizi,
Həyatımın, ömrümün,
dinimin adı sevgi.
Mənim bircə dinim var,
dinimin adı sevgi.

Ruh Adəmə verildi,
Adəmi ruh yaratdı,
Bəşəri xilas üçün
gəmini Nuh yaratdı.
Savaşı, qan-qırğını,
qara günü yaratdı,
Harayımın, səsimin,
ünümün adı sevgi.
Mənim bircə dinim var,
dinimin adı sevgi.

Xızır, Davud, Süleyman,
Musa, İsa, Məhəmməd,
Hər biri təpə-dırnaq
işıq, sevgi, məhəbbət.
“Vəhdəti-vücud” – dedi,
vücudda tapdı vəhdət,
Namazımın, qibləmin
yönumun adı sevgi.
Mənim bircə dinim var,
dinimin adı sevgi.

Sevgi Günəş kimidir,
düzə, tərsə bölünməz,
Təriqətə, məzhəbə,
sinfə, dərsə bölünməz.
İngilisə, almana,
rusa, farsa bölünməz,
Türkümün, ərəbimin,
çinlimin adı sevgi.
Mənim bircə dinim var,
dinimin adı sevgi.

Kökümün, budağımın,
dizimin, dirəyimin,
Ruhumun, nəfəsimin,
canımın, ürəyimin,
Təndirimin, təknəmin,
duzumun, çörəyimin,
Sünbülümün, tarlamın,
dənimin adı sevgi.
Mənim bircə dinim var,
dinimin adı sevgi.
Doğulmağım da sevgi,
ölməyim də sevgidi.
Kəfənimin, qibləmin,
sonumun adı sevgi,
Ruhumun, nəfəsimin,
canımın adı sevgi.

On üç yaşlı körpə bala,
Yazıq anan necə dözsün
Bu kədərə, bu məlala?
Məzarının baş ucunda kuklan da var.
Bu gün layla çalmalıykən sən kuklana
Kuklan sənə laylay çalar.
Sən özün də kukla idin.
Bu dünyanın əvvəlini, axırını
Heç bilmədin.
Kim kuklaya güllə atar?
Atan oldu.

İnsanlığı, mərhəməti,
Ədaləti, həqiqəti
Bir qərəzə satan oldu.
Anan asmış dərs çantanı,
Məzarının baş daşına.
Axı, niyə hay vermirsən.
Səni dərsə haraylayan yoldaşına?
Sənin adın dostlarının dil əzbəri.
Qızım, axı səni gözlər çoxdan bəri
Açmadığın kitabların, dəftərlərin,
Səni gözlər partandakı o boş yerin.

Bakıda İldırım çaxdı,
Baxt ulduzun göydən axdı.
Dövran yandı, ellər yaxdı,
Bilinməz güzara kimi.

Yaşamaq çox ağır işdi,
Ürəyini həsrət deşdi.
Doqquz cəhənnəmdən keçdi –
Rəncbərdən yazara kimi.

Nərd kimidir bu kainat,
Al özünü zər kimi at.
Oyun oldu ömür, həyat
Bu zərdən o zərə kimi.

Tale əkib, baxtı biçib,
Göz yaşların Xəzər içib.
Bu yüz ili özü keçib
Beşikdən məzara kimi.

Sən oldun ellər sürgünü,
Türk dilli dillər sürgünü.
Haydı yüzillər sürgünü,
Xəzərdən Xəzərə kimi.

Elazığ Türkiyə-Xəzər gölü,
Xəzər dağı yaxınlığında
2006-cı il

Sahib(lər) Həsən bəy Zərdabi
Təsisçi(lər) Həsən bəy Zərdabi
Baş redaktor Həsən bəy Zərdabi
Yazıçılar
M.F.Axundzadə
S.Ə.Şirvani
N.Vəzirov
Ə.Gorani
İsa Sultan Şahtaxtli
Məhəmmədtağı Əlizadə Şirvani
Əlimədəd Abdullahzadə (Məhbus Dərbəndi)
Məmnun Əlqədari
Ələkbər Elçizadə
Xaçatur Qorxmazov
Yaranma tarixi 22 iyul 1875
Dil Azərbaycan dili
Nəşrini dayandırıb 29 sentyabr 1877
Baş qərargah Bakı
Tiraj 300-400
VikiAnbarda Commons-logo.svg əlaqəli mediafayllar
Əkinçi — Azərbaycan dilində yayımlanan ilk qəzet. 1875-ci ildə başlayan nəşriyyatı 1877-ci ildə bitmişdir. İlk sayının buraxıldığı 22 iyul Azərbaycanda “Milli Mətbuat Günü” kimi qeyd olunur. Ayda iki dəfə 300-400 tirajla yayımlanmışdır. Ümumilikdə 56 sayı buraxılmışdır.

Qəzet haqqında məlumat
XIX əsrin ikinci yarısında dünyanın bir sıra ölkələri üçün dövri mətbuat anlayışı çoxdan mövcud idi. Azərbaycanda isə bu sahədə sükut hökm sürürdü. Görünən mənzərə belə idi: XIX əsrin ikinci yarısında Azərbaycan hələ də milli mətbuatını yarada bilməmişdi. Ancaq bu istiqamətdə fəaliyyət göstərənlər və ya bu arzuda olanlar var idi. Sovet dövrünün tarix və ədəbiyyat kitablarında, adətən XIX əsrin bütün müsbət tərəfləri Azərbaycanın Rusiya tərkibinə daxil olması dövründən sonraya aid edilir. Əslində, həmin əsrin birinci yarısında baş verən bir sıra tarixi hadisələr, xüsusilə 1813-cü ildə Gülüstan, 1828-ci ildə Türkmənçay müqavilələrinin imzalanması Azərbaycan xalqının milli təfəkkürünün inkişafına təkan verdi. Azərbaycanın iki yerə bölünməsi, hər hissəsinin bir dövlətin müstəmləkəsi altında yaşamağa məhkum edilməsi milli azadlıq duyğularını gücləndirməyə başladı. Digər tərəfdən, XIX əsrin xüsusilə ikinci yarısında Rusiyanın ictimai-siyasi həyatında baş verən mühüm hadisələr, 1861-ci ildə Rusiyada təhkimçilik hüququnun ləğvi onun təbəəliyində olan ölkələrdən biri kimi Azərbaycana təsir göstərdi. İqtisadi və ictimai inkişaf milli mətbuatımızın yaranmasını zəruri etdi.

1864-cü ildə Gürcüstanda təhkimçilik hüququnun ləğvindən sonra, daha dəqiq, 1870-ci ildə Azərbaycanda da kəndli islahatlarını həyata keçirmək üçün əsasnamə imzalandı. Əslində bu əsasnamədə yeni bir şey yox idi və o, 1847-ci il əsasnaməsi ilə eyniyyət təşkil edirdi. Fərqlilik isə ondan ibarət idi ki, kəndlilərin asılılığı azaldılır, hər 15 yaşa çatmış şəxsə 5 desyatin torpaq verilirdi. Əslində əsasanmənin icrası zamanı torpağı 5 desyatindən aşağı olanlara əlavə torpaq verilmədi, kəndlinin yaşayış binasının, təsərrüfat tikililərinin sahəsi də pay torpaqlarına daxil edildi. Kəndlilərdən yığılacaq vergilər də əvvəlki əsasnamədə nəzərdə tutulduğu kimi qaldı. Torpaq islahatları ilə yanaşı, Azərbaycanın bölgələrində məhkəmə, şəhər və inzibati idarə islahatları da həyata keçirilmişdi. Formal şəkildə aparılan bu dəyişikliklər feodal istehsal münasibətlərinin kapitalist münasibətləri ilə əvəzlənməsindən doğurdu.

Qafqazdakı ali hakimiyyət burada çar canişinlərinin əlində cəmlənmişdi. Quberniyaları bütün mülki və hərbi hakimiyyətə sahib olan qubernatorlar idarə edirdilər. Quberniyalar isə qəzalara bölünürdü. Keçirilən bu islahatların əsas məqsədi çarizmin Qafqazda həyata keçirdiyi müstəmləkəçiliyi möhkəmlətməkdən ibarət idi. İnzibati-ərazi bölgüləri yaradılarkən bu və ya digər daxil edilən əhalinin milli tərkibi, onun tarixi-dini ənənələri nəzərə alınmırdı. Bu islahatların yarımçıq, formalizm xatirinə keçməsinə baxmayaraq, məhSuldar qüvvələrin və kapitalizmin önə çıxması, inkişafı üçün az da olsa imkanlar yarandı. İqtisadiyyatı, sənayesi Rusiya bazarları ilə formalaşan Azərbaycanda kənd təsərrüfatının, sənayenin tərəqqisi ləng olsa da, inkişafa meyilləndi.

Azərbaycan milli mətbuatı 1875-ci ildə Həsən bəy Zərdabinin yaratdığı “Əkinçi” qəzeti ilə başlayır. Kövrək addımlarını atan Azərbaycan milli burjuaziyasının və dövrün görkəmli şəxsiyyətlərinin səyi ilə XIX əsrin ikinci yarısında maarif inkişaf etməyə başladı. Təhsil sahəsində bəzi dəyişikliklər həyata keçirildi. Məktəblərdə ana dilinin tədrisinin həyata keçirilməsində M.F.Axundovun, Səid Ünsizadənin, S.Ə.Şirvaninin xidmətləri danılmazdır. S.Ünsizadənin Şamaxıda açdığı məktəbdə şəriətlə yanaşı, fəlsəfə, məntiq, psixologiya, islam dininin tarixi, həmçinin rus və ana dili tədris olunurdu. Maarifçiliyin geniş intişar tapmasında bu şəxsiyyətlərlə yanaşı, görkəmli maarif xadimləri Məhəmməd Tağı Sidqi, Həsən bəy Zərdabi, Nəcəf bəy Vəzirov, S.M.Qənizadənin xidmətləri böyükdür. Azərbaycan maarifçilər nəslinin nümayəndələri olan bu şəxsiyyətlər xalqın savadlanması, dövrün mütərəqqi ideyaları ilə tanış olmaları üçün mətbu orqanın imkanlarını yaxşı anlayırdılar. Məhz buna görə də onlar anadilli mətbu orqan yaratmaq üçün fəaliyyətə keçdilər.

“Əkinçi” nəşri ilə Azərbaycanda jurnalistika sistemini və nəslini formalaşdırdı, peşə prinsiplərini yaratdı, Azərbaycan dilini rəsmi statusda öz fəaliyyətinin əsasına çevirdi. Maarifçilik ideyasının daşıyıcısı olan bu qəzet milli təfəkkürlü ziyalılar nəslinin yetişməsində böyük tarixi xidmətlər göstərdi. Milli mətbuat tariximizin “Əkinçi”nin nəşri ilə bağlanması tarixi reallıqları özündə əks etdirir. “Əkinçi” özündən sonra bir sıra milli mətbu nümunələrin nəşrinə cığır açdı. Ünsizadə qardaşlarının yaratdıqları “Ziya” (“Ziyayi-Qafqaziyyə”), “Kəşkül” kimi nəşrlər “Əkinçi” ənənələrindən bəhrələnərək mətbuatın inkişafına təkan oldu. Sovet dövrünün araşdırıcıları ideoloji yöndən bu qəzet və dərgiyə yanaşaraq obyektivlikdən kənar fikirlərə rəvac vermişlər. Ancaq Ünsizadələrin nəşr etdiyi mətbu orqanlar islam birliyi ideyasının tərəfdarı olması ilə yanaşı, xalqın maariflənməsinə, Avropanın elmi yenilikləri ilə oxucuların tanışlığına, ədəbiyyata yeni baxışın formalaşmasına əsaslar yaratdı, mətbəəçilik işi quruldu.

“Əkinçi” qəzetinin nəşrə başlaması

Azərbaycan Tarixi Muzeyində “Əkinçi” qəzetinin ilk nəşri
Çar Rusiyasında 1865-ci ildə qəbul olunmuş “Senzura haqqında qəti qanun”dan sonra mətbuatda nəşrin qeydə alınması və çapı olduqca çətin iş idi. Həsən bəy Zərdabi qəzet çıxarmaq fikrinə 1868-ci ildə düşmüşdü. Lakin çar idarələrindəki süründürməçilik, hərc-mərclik Zərdabinin qəzet nəşr etmək arzusunu uzun müddət çin olmağa qoymadı. Hənifə xanım Məlikovanın göstərdiyi kimi “qəzetin nəşrinə icazə alma 7 il çəkdi”.[1] Zərdabinin rəsmi orqanlara ilk müraciəti 1873-cü ilin aprel ayında oldu. Maliyyə vəsaiti əldə etdikdən sonra H.Zərdabi Bakının qubernatoru, general-mayor D.S.Staroselskiyə ərizə ilə müraciət edərək qəzet nəşrinə icazə istədi. Bu məsələyə toxunan Zərdabi yazır:

” Mən ona fərzimi deyəndən sonra məsləhət gördü ki, qəzetin adını “Əkinçi” qoyum ki, guya, məhz əkin və ziraətdən danışacaq və özü də boynuna çəkdi ki, senzorluğunu qəbul eləsin. Bu tövr ərizə verib icazə aldım. ”
Azərbaycan milli mətbuatının əsasını təşkil edən bu mətbuat nəşrin adının “Əkinçi” olması, şübhəsiz ki, çar rejiminin fikrini qəzetin daşıyacağı əsas ideya istiqamətindən yayındırmaq məqsədi güdürdü. Qəzetin nəşrinə 1875-ci ildə icazə verildi və iyul ayının 22-də “Əkinçi”nin ilk sayı işıq üzü gördü. Bu tarixdən etibarən Azərbaycanda milli dövri mətbuatın əsası qoyuldu. Cəhalətə və mövhumata ağır zərbə vurmaq, xalqa maarifçilik aşılamaq, ana dilində qəzet oxumaq missiyasını üzərinə götürən Zərdabinin məsləkdaşları qarşılarına olduqca məsuliyyətli vəzifə qoydular. Hansı məsələlərin qəzetdə əksini tapacağı sualına “Əkinçi”nin ilk nömrəsində Zərdabi dərc etdiyi məqalədə cavab verdi və bəlli oldu ki, qəzetin məramnaməsi belə olacaqdır:

Daxiliyyə – buradakı məqalələr qəzetin münşisinin özü tərəfindən yazılacaqdır.
Əkin və ziraət xəbərləri – yəni bizim, ya qeyri vilayətlərdə olan əkinlərdən.. onları becərmək vaxtında işlədilən əsbablardan, əkin yerini şum etməkdən, əkin yerini qüvvətli etməkdən ötrü o yerə qeyri şeylər qarışdırmaqdan, xülasə, əkindən və əkini biçib, götürüb, qurudub, döyüb saxlamaqdan danışıq olacaqdır. Həmçinin bu ikinci fəsildə maldarlıqdan, mallardan əmələ gələn şeylərdən danışıq olacaqdır, yəni bizim və qeyri-vilayətlərdə nə qisim mallar saxlamaqdan və ya nə tövr saxlamaqdan və onlardan əmələ gələn şeyləri nə tövr yaxşıraq əmələ gətirməkdən danışılacaqdır.
Elm xəbərləri – yəni elm və imtahan yolu ilə aşkar olan, məsələn, insanın bədəninə və malına nəfi olan xəbərlərdən danışılacaqdır.
Tazə xəbərlər – bir neçə qism olacaqdır, əvvələn ticarət xəbərləri olacaq, yəni bizim vilayətimizdə və qeyri vilayətlərdə bir şey, məsələn, buğda filan şəhərdə, ya filan kənddə nə qiymətə və nə tövr satılmaqdan xəbər verəcəkdir və s. [1]
İlk sayda dərc olunan məqalədən və bu məlumatlardan göründüyü kimi Həsən bəy “Əkinçi”nin əsas ideya istiqamətlərinin 4 əsas şöbədə əksini tapacağını müəyyənləşdirmişdi. Lakin “Əkinçi”nin 6-cı nömrəsindən sonra qəzetdə məktublar şöbəsi də açıldı və “Məktublar” başlığı altında materiallar da dərc olunmağa başlandı. Bu 5 şöbə qəzetin sonuncu nömrəsinə qədər davam etmişdir. [1]”Əkinçi” Bakıda çap olunsa da, tezliklə ümumrusiya müsəlmanlarının qəzetinə çevrildi. Onu Dağıstanda və Volqaboyunda, Mərkəzi Asiya və Sibirdə oxuyurdular. Hənifə xanım Abayeva öz xatiratında “Əkinçi”nin yayıldığı geniş coğrafiyaya toxunaraq yazırdı:

” Qəzet Rusiyadakı bütün müsəlmanları yerindən tərpətmişdi. O, bir elektrik cərəyanı kimi bütün müsəlman aləminin içərisindən keçmişdi… Qəzetin ilk abunəçiləri, onu birincilər sırasında salamlayanlar Omskdan, Tümendən, Cistopoldan olan sibirlilər, Orenburq, Ufa, Volqaboyu tatarları idilər. ”
Qəzetin başlıca mövzuları
Rusiyada təhsil aldığı illərdə demokratik fikirli ziyalılarla ünsiyyət quran və “Полярная звезда”, “Колокол”, “Современник” kimi demokratik mətbuat orqanlarının mütərəqqi ideyaları ilə tanış olan Zərdabi və “Əkinçi”nin başqa müəllifləri “Əkinçi” qəzetinin nəşri ilə bu ab-havanı Azərbaycanda görmək istəyir, xalqın tərəqqisi məsələsini başlıca məqsəd kimi götürürdü. “Əkinçi” dövrün azərbaycanlısının təsəvvürlərinin genişlənməsinə, qonşu ölkələrdə və cəmi dünyada baş verən mütərəqqi ideyalar barədə onların məlumatlanmasına, mədəni intibaha qədəm qoymalarına böyük kömək etmişdi. [1]

“Əkinçi” insanların adi hüquqlardan belə məhrum olduğunu açıqcasına deyirdi. 1877-ci ildə çıxan 6-cı nömrədə o yazırdı:[1]

” Bizim şəriətimizə görə qulu azad etmək çox böyük savab olduğunu bilə-bilə biz özümüz öz xahişimizlə bir-birimizə qul olmuşuq: rəiyyət padşaha, övrət kişiyə, uşaq ataya, nökər ağaya, şagird ustaya məgər qul deyilmi? Bəli, biz hamımız quluq. Buna səbəb bizim ata-baba adətlərimizdir. Xülasə, Şərqi zəmində azadlıq olmadığına biz Avropa əhlindən geri qalmışıq və nə qədər belə olsa biz tərəqqi etməyəcəyik və edə də bilmərik. ”
Qəzet başqa bir məqalədə söz azadlığının olmamasından yazırdı: [1]

” Məlumdur ki, heyvan haraya getsə gedər, hər tərəfə istəsə baxar, hər nə istəsə eləyər, haçan keyfi necə istəsə mələyər, amma insan nəinki öz istədiyini edə bilmir, hətta keyfi istədiyi kimi danışa da bilmir. ”
Azad söz və fikir sərbəstliyinin mövcud olmadığını üstüörtülü şəkildə çarizmin yeritdiyi siyasətlə bağlayan “Əkinçi”lər səbəblərdən biri kimi köhnə qaydaların dəyişdirilməməsində görürdü. Qəzet üstüörtülü şəkildə olsa da, çarizm üsul-idarəsini, onun törətdiyi cinayətləri tənqid edirdi. Qəzetin dərc etdiyi bir neçə xəbər bunu sübut edir. Məsələn, “peterburqda dekabrın 6-da Kazanski sobor kilsəsində dua oxunan vəqtdə bir neçə tələbə və qeyri dövlətin üstə nalayiq sözlər danışıb. İndi senat onların işinə baxıb, qət edib çoxunu Sibirə göndərib”. “Ural kazaklarının yerlərində təzə əsgəri qayda qoyulandan sonra bəzi şəxslər ol əmrə razı olmadığına binaən hökm olunub ki, onları öz külfətləri ilə tutub Türküstana göndərsinlər” Qəzet cəmiyyətin əzənlərdən və əzilənlərdən ibarət olduğunu açıq etiraf edirdi.[1]

Əzənlər sinfinə mənsub olan bəylər, ağalar “Əkinçi”nin əsas tənqid hədəfi idi. Qəzet yazırdı ki, əlbəttə, bəylər “xəlqin xoşbəxtlik fikrini çəkməz. Onun üçün pul gərəkdir ki, keyfi-dimağa məşğul ola və millət əvəzinə heyvan gərəkdir ki, ona hakimlik edib, öz bəyliyini zahir edə”. “Əkinçi” Peterburq fəhlələrinin həyatından bəhs edərkən göstərirdi ki, “bircə Peterburq şəhərində 90 min fəhlə yersiz qalıb”.

H.Zərdabi və onun məsləkdaşları “Əkinçi” qəzetini din və mövhumata, ətalət və geriliyə qarşı mübariz bir tribunaya çevirməyə çalışırdılar. Zərdabi və məsləkdaşlarının qəzet səhifələrində dərc etdirdikləri yazıların bir qismi dini fanatizm və mövhumata həsr olunmuşdu. Məişətdəki yeniliyə qarşı çıxanlara sərt cavab verən Zərdabi yazırdı:[1]

” … çəkmə geyməkdə bir günah yoxdur və hər kəs fikir eyləsə görər ki, çəkmə geyməklə insan müsəlmanlıqdan çıxmaz. Amma bir şəxs… başmaq yerinə çəkmə geyəndə şüəralar onu həcv edir, mollalar ona mənbərdən lənət oxuyur, əvamünnas salam verməyir, xülasə hamımız birləşib onu kafir hesab edib, o qədər incidirik ki, biçarə naəlac qalıb öz millətini atıb gedib xaricilərlə üns tutur ki, onun övladı onların içində böyüyüb onların tərəqqisinə daxil olur. Əlbəttə, belədə nə qədər səy edək ki, buğda bitsin, olmaz. Alaq otları artacaq və bir qərinədən sonra onları biçib əvəzinə qeyrə hasil edəcəklər. ”
“Əkinçi” dini ayinləri həyata keçirərkən Quranda nəzərdə tutulan qaydalardan kənara çıxmaları zərərli hal hesab edirdi. Aşura günü baş yarmanın əleyhinə müzakirə açan “Əkinçi” bu halın islam qayda-qanunları ilə bir araya sığmadığını göstərirdi. Qəzetdə H.Zərdabinin, Əhsənül-Qəvaidin (Hacı Məmmədsadıq), Ə.Gorani, Heydəri və başqalarının bu mövzuda kəskin yazılarla çıxış etmələrini qəbul etməyənlər də etirazlarını, mövqelərini qəzetə ünvanlayırdılar. Qarabağdan Hadiyul-Muzillin Həsən Qara Hadı, Qubadan Hadimül-Qəvaid, kapitan Sultanov, “Əkinçi”nin dini fanatizmin əleyhinə apardığı bu müzakirələri qəbul etmir, öz mövqelərini kəskin şəkildə bildirir, hətta təhqir yolu tuturdular. H.Zərdabi H.Q.Hadinin həcvini qəzetdə dərc edərək redaksiya qeydində göstərmişdi:[1]

” Cənab Hadi Qarabağinin həcvini tamam çap eləməyə izn olmadı… Fikrim budur ki, bizim Zərdab kəndində Qarabağın sərhədində bir daş qoydurub, onun üstə zikr olan həcvi tamam qazdırım ki, gələcəkdə bizim övladlar o yadigarə baxıb bilsinlər ki, mən bu zəhmət ilə milləti islami qəflətdən ayıltmaq istəyən vəqtdə neçə nadanlara rast gəlmişəm. ”
“Əkinçi” qəzeti mollaların və ruhanilərin iç üzünü konkret dəlillərlə açırdı. Həm xristian, həmçinin müsəlman aləmindəki fırıldaqları bir-bir açıb göstərirdi:[1]

” İspaniya məmləkətinin bir kəndində bir təvanə kəs vəfat edən zaman üstə keşiş gətirmədiginə, keşiş deyib ki, belə şəxsin ruhunu şeytan özü gəlib cəhənnəmə aparır. Meyid basdırılandan irəli ol şəxsin evinə bir əcayib paltarda uzunquyruq və əlində məşəl surət daxil olub ki, hamı görüb, şeytan – deyib qaçıb. Bir kişi bu qeylüqalı eşidib əlində tüfəng içəri daxil olanda, ol surət onun üstə gedib. Bu halda tüfəng atılıb ona dəyib. Sonra onu soyundurub görüblər ki, zikr olunan keşişdir” ”
“Əkinçi” qəzeti mövhumatçılara birinci zərbəni dünyəvi elmləri öyrətməyə təşviq edən müzakirəni açmaqla vurdu. Qəzet göstərirdi ki, biz də “qeyri millətlər kimi elmi-əbdanı elmi-ədyandan ayırıb, onun üçün qeyri məktəbxana bina edib, qeyri müəllimlər təyin etməliyik”

“Millət, dövlət qeyrəti çəkən qardaşlar, gərək xəyalati–qəvaidi–mövhumiyyəti kənara qoyub, bacarıq və qüvvə sahibləri əsbab, aləti-tərəqqiyat və məktəbxanələr bina edib, maşın və ustadlar gətirib ətraflı qaidə-ülum ilə tərbiyyət etsin, ta kəm-kəm xəlq baxəbər olub, öz məaş əbdanlarına lazım olan işləri əmələ gətirsinlər” [1]

Qəzet əkinçiliyin inkişafına kömək edən çoxlu material dərc etmişdir. Demək olar ki, qəzetin bütün nömrələrində əkinçilik və maldarlıqla bağlı materiallar “Elm xəbərləri”, “Əkin və ziraət xəbərləri” rubrikası altında işıq üzü görmüşdü. Bu materialların əksəriyyətini sadə, rəvan xalq dilində Zərdabinin özü qələmə almışdı. Həsən bəy ilə yanaşı, Nəcəf bəy Vəzirov, Ə.Gorani kimi elmi, müasir dövrün tələblərini bilən qələm əhli Rusiyanın, Avropanın kənd təsərrüfatına aid yeniliklərini oxuculara çatdırırdılar.

Torpağın məhsuldarlığının artırılması, kübrə növləri, məhsuldarlığın təyini üsulları, heyvan saxlanılması, yeni əkinçilik alətləri əsas mövzular idi. Kənd təsərrüfatına həsr etdiyi məqalələrinin birində Zərdabi Azərbaycanda kətan kimi məlum olan ənənəvi ağac kotanların çoxlu işçi qüvvəsi tələb etməsi xüsusiyyətlərini pisləyir, onun təkmilləşdirilmiş alətlərlə əvəz edilməsinin vacibliyini qeyd edirdi:

” Xülasə, dünyada kotan çoxdur, amma bizimkindən yamanı heç olmaz. Onun hər bir hissəsi yaman olduğuna 8 cüt öküz ilə işlədirik və onunla belə yeri narın edib çevirə bilməyirik. Ona bianən bizim tavanası olan əkinçilər yaxşı elədilər ki, Moskva karxanalarından əla kotanlar gətirib işlədəydilər. ”
Müəllif məqalədə məlumat verirdi ki, artıq dünyada kotanla yer şumlanmır:

” İndi elm sahibləri səy edirlər ki, kotanı su buğu ilə işləyən maşınla işlətsinlər və belə maşınlar qayırıblar ki, bir tağar yeri bir saatda şumx edir. ”
Zərdabi məqalələrinin birində göstərirdi ki, Qafqazda qaramal sayca çoxdur, lakin bunlardan az məhsul götürülür, ona görə də heyvanları tövlə şəraitində saxlayıb yemləmək lazımdır. Qəzetdə aqrotexniki və zootexniki məsləhət xarakteri daşıyan yazılar verilirdi. Torpağın keyfiyyətini, münbitliyini məhsuldarlığını təyin etmək üsulu xalqa çox sadə bir dil ilə çatdırılırdı. Qəzet buğdanın növlərini, onların əkilib becərilməsi üsullarını izah etmişdir. Taxılçılıq haqda qəzetdə belə maraqlı mülahizələrə rast gəlmək olur: [1]

” Onu bir yerdə bir neçə il dalbadal əksək hasil ilbəil az olar. Ona binaən yaxşıdır ki, bir il buğda əkəndən sonra, yer bir il dincəlsin və ya buğdadan sonra o yerdə bir neçə il qeyri şey, məsələn qarğıdalı, kartofel, tənbəki, yerkökü və qeyri kökü dərinə gedən şey əkəsən. Xülasə yer dincəlməyə qalanda bir il keçəndə buğda əkmək olar. ”
“Əkinçi”də kənd təsərrüfatı materiallarını H.Zərdabi, N.Vəzirov, Ə.Gorani kimi elmli, bilikli, mütəxəssis şəxslər yazırdılar. Onlar Rusiyanın, Avropanın kənd təsərrüfatına dair yeniliklərin vaxtında oxuculara çatdırırdılar.

“Əkinçi” nin müəllifləri xalqın zülm altında olmasının əsas səbəblərindən birini elmsizlikdə görürdülər. Onun fikrincə adamların biri digərinə avamlıq üzündən qul olur. Məqalələrin birində deyilir:[1]

” Məlumdur ki, bir heyvan bir ahunu şikar edib özü yeyir və əgər bir qeyri heyvan onun əlindən o ahunu almaq istəsə onunla ölənəcən dava edər, amma insan qan-tər töküb qazandığını avamlığı cəhətdən öz əli ilə özündən güclülərə verib onların dəxi artıq təvanə olmağına bais olur. ”
Əkinçi realist sənətin beşiyi başında çox ayıqsayıq dayanmışdı. Qəzetin mühərrirləri ədəbiyyatın həyatla əlaqəsini, sənətdə məzmun və forma məsələlərini düzgün başa düşmüşdü. H.Zərdabi, N.Vəzirov, Əhsənül-Qəvaid və Heydəri öz məqalə və məktublarında köhnə sxolastik şeiri, ictimai məzmunu olmayan həcv ədəbiyyatını tənqid etmiş, şeirdə elmin, maarifin, həyat həqiqətlərinin tərənnümünün tərəfdarı mövqeyindən çıxış etmişlər. Qəzet həcvkülar haqqında yazırdı: [1]

” İndi yazılan həcvlər məst olan çəkməçi danışığına oxşadığına nəinki onları oxumaq olmur, hətta adam olan kəs onları oxuyanda əti ürpərir. ”
H.Zərdabi şairləri həyatla ayaqlaşmağa səsləyərkən yazırdı: [1]

” Bizim zəmanə tərəqqi zəmanəsidir və tərəqqi etməyən taifə günü-gündən tənəzzül edib axırda puç olacaq, ona binaən bizim şüəra qardaşlarımızdan ki, onlar əlhəq xalqın gözcüsüdürlər, iltimas edirik, təqazayi-zəmanəyə müvafiq, xəlqin gözünü açmağa səy etsinlər. ”
N.Vəzirov şeirin tərbiyəvi əhəmiyyətinə üstünlük verir və nalayiq həcvlər yazanları kəskin ifşa edirdi. Əkinçi mühərrirləri xalq yaradıclığına böyük əhəmiyyət verirdilər. Zərdabi xalq mahnılarının qarşısında ictimai həyatı əks etdimək vəzifəsini qoyurdu. O, məqalələrinin birində yazırdı: [1]

” Məlumdur ki, hər kəsin mahnıdan xoşu gəlir, səsi olan da… olmayan da könlü istəyən vaxt mahnı oxuyur. Bu səbəbə mahnı çox vacib şeydir, ona binaən, onun mənasını yaxşılaşdırmaq səyinə düşmək lazımdır. Hər tayfanın… keçmişdə olan yaxşı və yaman günlərini şərh edən mahnıları olur; bunlar ağızdan-ağıza düşüb milləti birləşdirməyə bais olur. Amma bizim mahnılara baxan gərək təəccüb eyləsin, xüdabəndə, onları kim və nə üçün düzəldib! Onların çoxunu ki, avam çağırır, heç mənası yoxdur. Məsələn, …. ”
Zərdabi məqalənin sonunda göstərir ki, bizim şairlərimiz bir-birinə həcv etməkdənsə mənalı mahnılar yazsalar xalqın mənəvi inkişafına kömək edərlər. Əkinçi redaksiyasına çoxlu hekayələr gəlirdi. Lakin Zərdabi bədii və məzmun cəhətdən zəif olanları buraxmırdı. Bir məktubunda Zərdabi boş və mənasız hekayələrin müəlliflərinə işarə vuraraq yazırdı: [1]

” Ey qardaşlar, rəva deyil ki, bircə qəzetimiz var ki, “Əkinçi” olsun, sizə “Əlif Leyla” dərsi desin. Bu halda müsəlman milləti tufana düşmüş təkidir ki, hər ləpə onların bir hissəsinin aparıb qərq edir…. Qardaşlarınızın qərq olmağına baxa-baxa inək irəlidən yediyi xörəyi köyşəyən kimi Rüstəm Zalın nağılını oxuyub keçmişdə olanların qüvvətilə fəxr edək və öz qərq olmağımıza əlac eyləməyək. ”
“Əkinçi”lər
Həsən bəy Zərdabi – Xalqın tərəqqisini onun maariflənməsində görən Həsən bəy Zərdabi mədəni yüksəliş naminə fərqli vasitələrə baş vurmuş, müxtəlif ideyaları həyata keçirmişdi. Müsəlman Şagirdlərinə Yardım Cəmiyyəti təsis edir və gimnaziyadakı tələbələri olan Nəcəf bəy Vəzirov və Əsgər ağa Adıgözəlov (Gorani) ilə birlikdə bütöv bir yayı Azərbaycanın kənd və şəhərlərini dolaşır. Onun tələbələrin təhsil xərclərini ödəmək üçün yaratdığı ilk xeyriyyə cəmiyyətinin fəaliyyəti o qədər də uğurlu alınmadı. Böyük çətinliklə də olsa, Həsən bəy 1600 manata qədər pul toplayır və bu vəsaitin faizi ilə ildə 1-2 nəfərin təhsil haqqını ödəyir. Bu işlə yanaşı Həsən bəy öz mənzilində pansionat açır, hər il on nəfər azərbaycanlı uşaq bu pansionata qəbul olunur və gimnaziyaya daxil olmaq üçün hazırlanır. 1872-ci ildə ailə həyatı qurduğu Tiflisdə Nəcib Qızlar İnstitutunu bitirmiş Hənifə xanım Abayeva da təlim-tərbiyə işlərində ərinin ən yaxın köməkçisi olur. Millətin maariflənməsi yolunda Həsən bəyin göstərdiyi səyləri Hənifə xanım xatirələrində belə təsvir edir:

” O, bir nəfər dəmirçini öz uşağını gimnaziyaya verməyə razı salmışdı. ”
[2]

Təbii ki, Həsən bəyin gördüyü işlərin hamısı millətin tərəqqisi naminə edilən, mayası vətənpərvərlikdən doğulan işlər idi. Azərbaycanın o zamankı tarixi inkişaf səviyyəsində ən təsirli, münasib vasitələrdən birinin mətbu söz olduğunu H.Zərdabi duymamış deyildi. O ana dilində qəzet nəşr etmək fikrinə hələ Qubada, mahal məhkəməsinin katibi işlədiyi dövrdə gəlmişdi. Böyük Azərbaycan maarifiçisi Abbasqulu bəy Bakıxanovun qardaşı tələb olunan maliyyə xərclərini öz üzərinə götürürdü. “Əkinçi”nin meydana çıxması bir neçə cəhətdən əlamətdar idi. Azərbaycan jurnalistikası tarixində ilk dəfə olaraq Həsən bəy Zərdabi “Əkinçi”nin timsalında mətbuata kütləvi informasiya vasitəsi, maarifçiliyin əsası, ictimai-siyasi şüurun formalaşması faktı kimi yanaşdı. “Hər bir vilayətin qəzeti gərək o vilayətin aynası olsun”, “yaxşı-yamanlığı aşkar eləsin”, “xalqın hər bir dərdi və xahişi o qəzetdə çap olunsun ki, o qəzetə baxan xalqı aynada görən kimi görsün” kimi dərin mənalı fikirlər çağdaş mətbuatımızın da əsas prinsipləri olaraq qalmaqdadır.

Həsən bəy Zərdabi qəzetə ana dilini öyrədən bir məktəb kimi baxırdı, “qəzet və ya jurnal oxumaq insanı dünyadan xəbərdar edir, öz dilini öyrədir”. O, təcrübədə sübut edirdi ki, Azərbaycan mətbuatı öz milli zəmini üzərində inkişaf etməyə qadirdir, qəzet xalqın həyatında inkişafa doğru təkanverici amil ola bilər. Lakin jurnalistikaya meyl göstərən, onu özünə sənət seçən adamların olmaması, Zərdabini tutduğu böyük yolda çətinliklərə salırdı. O, bu barədə yazırdı: [1]

” Dünyada hər qəzeti 5 və ya 10 adam inşa edir, onu çap eləyən, hürufatını düzən, qələtlərini düzəldən başqa kəslər olur. Amma bu işlərin hamısını gərək mən tək özüm görüm. Hətta bizim müsəlaman şəhərində bir savadlı olan müsəlman yoxdur ki, qəzetə baxıb onun qələtini düzəltsin və ya hürufatını düzsün. ”
Azərbaycanda milli dildə qəzet çıxarmaq üçün mətbəələrin olmaması nəticəsi idi ki, İranda, Türkiyədə çap olunan qəzet və kitablardan istifadə edilir və bunun nəticəsində dilimizdə xarici sözlərin, ifadə və tərkiblərin işlədilməsinə şərait yaradılırdı: [1]

” Onların kitablarını bizim adam üçün oxumaq çətindir. Ona binaən yaxşı olardı ki, bizim millət qeyrəti çəkən qardaşlar bir icma bina edib, çapxana açıb öz dilimizdə çap elətdirib kitabları xalqa müftə , ya bir az qiymətə paylasın. ”
Bu böyük maarif fədaisi “Əkinçi”nin nəşri ərəfəsindəki qayğılarından söz açaraq xatırlayırdı:

” “Əkinçi”nin nəşri ərəfəsindəki qayğılarından söz açaraq xatırlayırdı: “Bəs qəzeti necə çıxardım? Pul yox, yazıçı yox, çapxana yox, hürufat yox, əmələ yox, bir-iki yüzdən artıq da oxuyan olmayacaq. Dövlət tərəfindən izn almaq da ki, bir böyük bəladır. ”
Zərdabi qəzet oxuyanların sayını artırmaq üçün çox vaxt nömrələrib pulsuz paylayırdı. Hələ qəzet çıxmamışdan əvvəl Zərdabinin M.F. Axundova göndərdiyi məktubda bunu aydın görmək olar: [1]

” Bəlkə sizi belə bir şey düşündürür ki, nə üçün başqa birisi deyil məhz siz, özü də müftə, bir quru “çox sağ ol” eşitməyə belə ümidiniz olmadan bu barədə zəhmət çəkəsiniz. Onda mən məcburam deyəm ki, xalqa sənə doğma olan xalqa məhəbbətdən, avamların maariflənməsindən söhbət gedən yerdə bu sual ortaya gəlməməlidir; xalqın, həm də geridə qalmış avam xalqın, sənin və mənim qardaşımın maariflənməsi işinə özünü həsr edən bir adamı belə bir fikir yoldan qoymamalıdır. O, mükafatını öz-özünə, işini görə-görə vicdanı qarşısında duyacaqdır. ”
Hənifə xanımın xatirələrində qeyd edir ki, bir dəfə fransız qəzetinin baş müxbiri Bakıya gəlib çıxmışdı. O, Rusiyada, xüsusilə Bakıda qəzet işinin qurulmasını öyrənirdi. O, bütün Rusiyada Azərbaycan dilində çıxan yeganə qəzetlə maraqlanıb Həsən bəyin yanına gəlmişdi. Qəzetin üç il müddətində ancaq 300 abunəçisi olduğunu bilincə müxbir təəccüblə Həsən bəyə baxıb səmimi surətdə dedi: [1]

” “Siz qəhrəmansınız, bizim Fransada bu cür yoxsul qəzetlər üçün işləyən adam tapılmaz. Sizin energiyanıza heyran qalmışam. Görünür siz öz xalqınızı çox sevirsiniz. ”
Zərdabi “Əkinçi” də demək olar ki, hər şeydən yazırdı. “Əkin və ziraət xəbərləri” başlığı altında gedən məqalələrində Zərdabi torpağın elmi qayda ilə becərilməsindən, əkinçilik işlərini yeni yola çıxarmaqdan, yeni maşınların tətbiqindən və s. bəhs edirdi.

O, həmçinin kəskin siyasi məsələlər də qoyurdu, zəmanənin eyiblərini açıb göstərirdi. O, bəzən ustalıqla adi bir məqalənin içində siyasi məsələlərdən bəhs edirdi. Məsələn, o, bir məqalədə oxucuya adi bir xəbər verir, göstərir ki, fransız alimi Paster barama qurdu bəsləməyin yeni qaydasını tapmışdır. Fransa sözü işlədilən yerdə mötərizə açıb deyirdi ki, (indi Firəngistanda padşah yoxdur, dövlət işinə məhkəmə (yəni məclis) mülahizə edir ki, ol məhkəmənin calislərini camaat zübdə edir). Beləliklə, Zərdabi oxucuya başa salmaq istəyirdi ki, Fransada dövlət quruluşu bizimkindən yaxşıdır. Orada məclisi camaat seçir, dövlət işlərini tək bir adam deyil, məclis idarə edir.

Zərdabinin həm jurnalistlik, həm də elmi fəaliyyətində materialist görüşlər özünü əks etdirir. Onun “torpaq, su və hava”, “Bədəni salamat saxlamaq düsturuləməli” əsərlərində, 1905-1906-cı illərdə “Həyat” qəzetində, 1907-ci ildə “Dəbistan” jurnalında çıxan məqalələrində bu görüşləri hiss etmək olur. [1]

Mirzə Fətəli Axundov- milli dramaturgiyanın əsasını qoyan Axundov bu ideyalarla yaşadığı bir zamanda Zərdabinin “Əkinçi” adlı qəzet nəşr etdirmək xəbərini eşidib onu alqışlamışdır. Qəzet barəsində Axundovla Zərdabi arasında xeyli məktublaşmalar olmuşdur. O, 1875-ci ildə aprelin 21-də Zərdabiyə göndərdiyi məktubda deyir: [1]

” Göndərdiyiniz elanlardan Şeyxül-islama və Müftüyə – hərəsinə 25 nüsxə verdim. Onların hər ikisindən sizin mənə yazdığınız məktubda ifadə etdiyiniz xahişinizi yerinə yetirməyi rica etdim… Mənə göndərilən elanlara gəlincə, onlardan 10 dənəsini mənim xahişimə əsasən, buradakı İran konsulu cənabları qəbul etdilər. Beləliklə, siz 10 nəfər abunəçinin pulunu oradan alacaqsınız. Mən nəzərdə tutmuşam ki, savadlı tanışlarıma təsadüf etdikdə, bu elanlardan onlara təqdim edərək, sizin qəzetinizə abunəçi olmağı onlardan xahiş edim. ”
M.F.Axundov bu məktubda qəzetlə əlaqədar bir neçə mühüm vəzifə irəli sürmüşdür. Axundovun fikrincə, geniş oxucu kütləsi üçün buraxılan mətbuat orqanının şriftləri gözəl, dili, üslubu, orfoqrafiyası tam düzgün olmalıdır. O, kiçik bir elanda çoxlu orfoqrafiya səhvi görüb yazmışdı: [1]

” Qəzetinizin şriftindən mən fövqəladə razıyam. Ancaq sizin azərbaycanca məktubları hazırlayan mühərrirdən çox narazıyam. O, Azərbaycan dilini bilmir. Buna görə də kiçik bir elanda bir çox bağışlanılmaz səhvlərə yol vermişdir. Həmin bu mühərriri ərəb qrammatikasını bilən, fars və türk dillərinə bələd olan başqa bir savadlı adamla əvəz etmək lazımdır. ”
Böyük mütəfəkkir Tiflisdə öz komediyalarını çap etdirərkən dilinin səlisliyinə, orfoqrafiyanın düzgünlüyünə xüsusi fikir vermişdi. Onun Zərdabidən xahişi bu idi ki, həmin komediyaların orfoqrafiyasına riayət etsin. M.F.Axundov hətta, elanda olan bütün səhvlərin altından qırmızı qələmlə cızıqlar çəkib bir nüsxəsini Həsən bəyə göndərmişdi.

M.F.Axundov “Əkinçi”nin qarşısında duran vəzifələri çox düzgün müəyyənləşdirmişdi: [1]

” Sizin qəzetinizin əsas məziyyətlərindən biri ifadənin gözəlliyi, ibarələrin zərifliyi və aydınlığı, orfoqrafiyanın düzgünlüyü olmalıdır. Çünki sizin qəzetiniz başqa məsələlərlə yanaşı, Azərbaycan yazısını düzgün olmayan ifadələrdən təmizləməyə çalışmalı, bu dildə yazan bütün adamlar üçün nümunə olmalıdır. ”
Məktubun sonunda M.F.Axundov “Əkinçi” qəzetində əməkdaşlıq etməyə razı olduğunu bildirir və qəzetin proqramının ona göndərilməsini Həsən bəy Zərdabidən xahiş edir. Axundov Əkinçinin qaldırdığı mühüm ictimai-siyasi məsələlərə dair öz rəyini bildirir, habelə “Vəkili-milləti-naməlum” imzası ilə məktublar yazırdı. Aşura mərasimlərində baş yarıb, insanın özünə xəsarət yetirməsinin islama zidd olduğunu bildirən və bu mövzuda polemika açan “Əkinçi” də M.F.Axundov mütərəqqi cəbhədə dayanmış, cəhalətpərəstləri kəskin tənqid etmişdir. [1]

Seyid Əzim Şirvani — S.Ə. Şirvaninin yaradıcılığının mühüm bir hissəsi “Əkinçi” qəzeti ilə bağlıdır. Qəzetin satira cəbhəsi Şirvaninin şeirləri hesabına olduqca qüvvətli idi. Əkinçinin təsiri ilə o, günün ən zəruri məsələlərinə uyğun şeirlər yazırdı. Qəzet onun əlində maarifçilik ideyalarını yaymaq üçün xitabət kürsüsünə çevrilmişdi. Azərbaycan xalqının həyatında “Əkinçi”nin böyük rolu olduğunu şeirlərində vurğulayan Şirvaninin nəzərində qəzetin xeyli üstünlükləri vardı. Birinci: qəzet dünyanın hər yerindən müxtəlif məzmunlu xəbərləri toplayıb oxuculara çatdırır. Bu isə dünya işlərindən xəbərdar olmaqda oxuculara kömək edir. İkinci: qəzet elm toxumu səpir, əkinçiliyi yüksəltməyin yollarını göstərir, məişəti daha da yaxşılaşdırmaq istəyənlər üçün ağıllı müəllimdir. Üçüncü: qəzet ana dilində çıxdığı üçün dilin saflaşmasında, təmizlənməsində mühüm rol oynayır. Nəhayət: qəzetin qiyməti ucuz, məqalələrin dili sadə olduğuna görə hamıya münasibdir. [1]

Şair “Qəzet nədir” şeirində oxucuları “Əkinçi”nin məramə ilə tanış edir, qəzetin əhəmiyyətini başa düşməyənləri satira atəşinə tuturdu. Seyid Əzim şeirdə dövrünün qəzetlərinin xülasəsini verir, əkinçini mövqeyini düzgün qiymətləndirirdi.

Qafqaz əhlinə xitabən yazdığı şeirində şair zəmanəsindən şikayət edir. Din xadimlərini min bir hiylə ilə xalqı soyması, avamlıq, gerilik, savadsızlıq satira atəşinə tutulur. S.Ə.Şirvaninin bu şeirində H.Zərdabiyə yüksək qiymət verir, onun elmini, biliyini tərifləyir, elm öyrənmək sayəsində xalqının ən qabaqcıl, gözüaçıq adamı olması ilə fəxr edir.

S.Ə.Şirvani “Əkinçi” qəzetində 10-dan çox satirik şeir və məktub çap etdirmişdir. Onun ilk şeiri qəzetin nəşrinin 1-ci ilində 6-cı nömrədə buraxılmışdır. Həmin nömrədən sonra Şirvaninin şeirləri həm əsas nömrələrdə, həm də əlavələrdə dərc olunmuşdur. [1]

Nəcəf bəy Vəzirov — Azərbaycan ədəbiyyatına mahir dramaturq kimi daxil olan, hələ tələbəlik illərindən “Əkinçi”nin səsinə səs vermiş, onun yaradıcı heyətinə qatılmış, publisist məqalələri ilə çıxış etmişdir. Onun ilk publisist əsərləri “Əkinçi” qəzetində çap olunmuşdur. “Əkinçi”nin ilk nömrəsi işıq üzü görəndə Nəcəf bəy Vəzirov Moskvada Petrovski-Razumovsk Kənd Təsərrüfatı Akademiyasında təhsil alırdı. Bakıda real gimnaziyada oxuyan vaxt Zərdabi onun müəllimi olmuşdu. Müəlliminin anadilində qəzet nəşr etməsini Moskvada eşidən Vəzirov “Əkinçi”də yaxından iştirak etməyi qarşısına əsas məqsəd qoymuşdu. 1875-ci il avqust ayının 28-də Zərdabinin ünvanına göndərdiyi məktubunda Vəzirov yazırdı: [1]

” Əvvəlinci iki nömrəni aldım. “Əkinçi” mənim ana dili müəllimimdir. Tərcümə üçün orijinal bir şey tapmıram. Özümününkünü yazıram. Davamı da olacaq. Qəzetin proqramını göndərin ki, nədən yazacağımı bilim. ”
Məktubla bərabər Zərdabiyə Şuşanın həyatından, buradakı gerilik və mövhumatdan bəhs edən “Ağıçı” adlı felyeton göndərən Vəzirovun bu yazısı “Əkinçi”də çap olunmadı. Bu onu ruhdan salmamış, öz yazıları üzərində çalışmış, “Əkinçi”yə müntəzəm məktublar göndərmişdir. “Əkinçi”də dərc etdiyi məqalələrdə N.Vəzirov ədəbiyyat və sənət məsələlərinə də toxunmuş, gerçəkliyi özündə ehtiva edən nümunələrin yerini həcvlərin, mədhiyyələrin tutmasına mənfi münasibət bildirmişdi. [1]

Onun “Əkinçi”də 8 məqaləsi dərc olunmuşdur. Bu məqalələr müxtəlif mövzulardadır. Məsələn, ilk məqaləsi Petrovsk-Razumovsk Akademiyasında mal-qaranın saxlanmasından, yem hazırlanmasından bəhs edir.

“Əkinçi” nin proqramında da vaxtı keçmiş adət və ənənələrin tənqidi mühüm yer tuturdu. Odur ki, N.Vəzirov bu mövzuda məqalələrə xüsusi əhəmiyyət verirdi. Qəzetdə çap etdirdiyi 2-ci məqaləsində Vəzirov yazırdı: [1]

” Bizim adəti-qədimə zəmanə rəftarı ilə düz gəlməyir. Biz qanacağımızı artırmağa səy edəndə adəti-qədimləri dəyişdirməyə səy etmirik. ”
Yaxud “Bənd məxsusi” sərlövhəli başqa bir məqaləsində N.Vəzirov yazırdı: [1]

” Hərdəm tənha oturub fikir edirəm, xüdabəndə, bizim axırımız necə olacaq! Əqlimiz at-baba əqli, getdiyimiz ata-baba yolu, heç bir dəyişilmək yoxdur. Ata-babamız xoruz və qoç döyüşdürüb, it boğuşdurub, qurşaq tutdurub, dərviş nəqlinə qulaq asıb, qızıl quş saxlayıb, günlərin keçirdib, biz də ki, bu yolu gedirik, tələf olacayıq. ”
Maarif və mədəniyyət məsələlərindən bəhs edən də N.Vəzirov köhnəlmiş adətləri dəyişdirməyi irəli sürürdü. O yazırdı: [1]

” İnsan bir şeyə adət edəndən sonra onun yamanlığını bilməz. Məsələn, burunotu çəkmək bir yaman adətdir. Amma onu çəkən üçün ondan xoş şey olmaz, habelə bizim məktəbxanalarımızdan yaman məktəbxana dünyada tapılmaz, amma ona elə adət eləmişik ki, guya ondan əla məktəbxana dünyada olmaz. ”
“Əkinçi” də çap etdirdiyi məqalələrində N.Vəzirov ədəbiyyat və sənət məsələlərinə də toxunmuşdur.

Əsgər ağa Gorani – Bakı real gimnaziyasında Həsən bəy Zərdabinin şagirdi olmuş, sonra isə təhsilini Moskvada Petrovski-Razumovsk Kənd Təsərrüfat Akademiyasında davam etdirmişdi. Əsgər ağa Gorani şəcərə etibarilə Qarabağ xanları nəslindəndir. Moskvada təhsil alarkən Nəcəf bəy Vəzirov kimi o da “Əkinçi”nin nəşrini eşitmiş, anadilli mətbu orqanın varlığından sevinmişdi. Onun “Əkinçi” qəzetində 40-dək məktubu dərc olunmuşdur. Qəzetin bütün şöbələrində onun məktublarına rast gəlmək mümkündür. “Elm xəbərləri” şöbəsində Goraninin qəbirstanlığa yaxın yerlərdə su quyularının qazılmasının zərərindən, mal-qaranı saxlamağın yeni üsullarından, Şərq xalqlarının elmsizliyinin səbəblərindən, telefonun və stenoqrafiyanın ixtisarından, tarix elminin inkişafı məsələlərindən bəhs edən maraqlı yazıları verilmişdir.

“Məktubat” şöbəsində dərc etdirdiyi yazılarının birində Gorani Bakı-Tiflis dəmir yolunun çəkilməsi ilə əlaqədar dövlətin qərarından, dəmir yolunun keçəcəyi yerlərdən məlumat verir. Başqa bir məktubunda isə Peterburq kənd təsərrüfatı muzeyindən danışır. Muzeyin şöbələri, eksponatları haqqında məlumat verir, belə mədəni ocaqların əhəmiyyətini göstərir. [1]

Əsgər ağa qəzetdə təzə xəbərlər yazmağa çox meyl edirdi. Bu xəbərlər böyük təbliğat gücünə malik idi. Məsələn, “Əkinçi”nin 1876-cı ildə çıxan 1-ci nömrəsində Goraninin Peterburq padşahlıq kitabxanasından bəhs edən məqaləsi verilmişdir. Müəllif göstərir ki, bu kitabxanada 900 min basma, 30 min yazma kitab və 75 min kitab surəti saxlanılır. Qiymətli nüsxələr şüşə altında nümayiş etdirilir. “Əgər bir kəs bilsə ki, filan kitab yoxdur, o vaxt deyə bilər ki, onu tapıb iki həftənin müddətində ona versinlər. Hər yekşənbə günü kitabxananı hər bir kəs gəzib tamaşa edə bilər…”

Ə. Gorani rusca çıxan qəzet və jurnallardan maraqlı xəbərləri tərcümə edib “Əkinçi”yə göndərirdi. Onun “Знание” jurnalından, “Texniçeski sbornik”dən tərcümələri məlumdur. Goraninin tərcümələrinə Zərdabi tələbkarlıqla yanaşırdı, bəzi məqalələri yenidən işləmək üçün özünə qaytarırdı. Məsələn, qəzetin 28 aprel 1876-cı il tarixli 8-ci nömrəsində çıxan bir məktubun maraqlı tarixçəsi vardır. Gorani hələ Peterburqda olarkən müxtəlif mənbələrdən istifadə edərək “Hollandiya vilayətində necə pendir qayırırlar“ ünvanlı məktub hazırlayıb göndərmişdi. Müəllif özü tərcümənin zəif olduğunu başa düşüb H.Zərdabiyə yazmışdı: [1]

” O Сыроделии в Голландии» məqaləsini “şorsuyu” tərcümə etmişəm. Bilmirəm düzdürmü!?. ”
”Əkinçi” qəzetinin bütün nəşri boyu Ə.Gorani onun fəal müxbiri olmuşdur.

Əhsənül Qəvaid— “Əkinçi” nin məktubat şöbəsində gedən məqalələrdə əhalinin mədəni geriliyi, cəhalət və mövhumat, köhnə ruhani təhsili, mollaxanalar, patriarxal və feodal adət-ənənələr kəskin tənqid olunurdu. Bu məqalələrin müəlliflərindən biri Əhsənül Qəvaid idi. O, müasir elmləri təhsil etməyə çağıran və bəzən də kənd təsərrüfatından bəhs edən məqalələr də yazırdı. Qəvaid qəzetin 18 nömrəsində 21 məqalə çap etdirmişdir. Əhsənül-Qəvaid məqalələrində xalqlar dostluğu ideyasını geniş təbliğ edirdi. O, məhərrəmlik təziyəsində baş yarmaq əleyhinə kəskin məqalələr yazmışdı. [1]

Ələkbər Heydəri — Ələkbər Heydəri qəzetdə gedən ən ciddi publisist yazısı “dini elmləri, yoxsa dünyəvi elmləri tədris etmək lazımdır” mövzusunda olan məqaləsidir. Həmin məqalə 1875-ci ildə çıxan 10-cu nömrədə mübahisə təriqilə verilmişdir. Heydəri dünyəvi elmlərin tədrisinə üstünlük verir və bu barədə öz mülahizələrini əsaslandırırdı. Həmin məqalə geniş müzakirəyə səbəb olmuşdur. Müəlliflər iki hissəyə bölünmüşlər. Zərdabi və onun ardıcılları Heydərini müdafiə etmiş, ruhanilər isə əleyhinə çıxmışlar.

Qəzetin həmin ildə çıxan 11-ci sayında Əhsənül-Qəvaid müəllifin fikri ilə həmrəyolduğunu bildirmiş, dini təhsillə yanaşı, dünyəvi elmlərin tədrisini vacib hesab etmişdi. Qəzetin 12-ci sayında Zaqafqaziyanın şeyxülislamı Axund Əhməd Hüseynzadə dini elmlərin üstünlüklərini sübut etməyə çalışmışdır. Təkcə 1876-cı ildə Heydərinin qaldırdığı məsələ ilə əlaqədar müxtəlif müəlliflərin 15 məqaləsi çap olunmuşdur. Zərdabi bu müzakirənin əhəmiyyəti haqqında yazırdı: [1]

” Zikr olan mübahisənin ümdə muradı bizim “elmli əbdan”dan (yəni dünyəvi elmlər) bixəbər qalmağımızın səbəblərini bəyan edib onun əlacını xalqa aşikar etmək idi. ”
İsa Sultan Şahtaxtlı — Azərbaycanın ilk jurnalistlərindən olan, 1875-ci ildə “Əkinçi” qəzetinin nəşr olunduğu dövrdə “Tiflisskiy vestnik” qəzetinin siyasi şöbəsinin müdiri işləyən, məşhur publisist İsa-Sultan Şahtaxtinski Zərdabi ilə yaxından əlaqə saxlayırdı. İsa Sultan nəinki onun qəlbi üçün əziz olan “Əkinçi”nin müvəffəqiyyətindən sevinir, həmçinin “Tiflisskiy vestnik” qəzetinin oxucularını ilk Azərbaycan qəzetində dərc olunan məqalə və xəbərlərlə tanış edirdi. “Tiflisskiy vestnik”in təkcə 1876-cı il 18 noyabr tarixli 260-cı nömrəsində onun “Əkinçi”dən üç xəbəri dərc olunub.

Respublika Əlyazmaları Fondunda Həsən bəy Zərdabinin arxivində Şahtaxtinskinin bir məktubu saxlanılır. 1876-cı il mayın 9-da Tiflisdən Zərdabiyə göndərdiyi həmin məktubdan aydın olur ki, Şahtaxtinski “Əkinçi” də xarici siyasət şöbəsinin açılmasına təşəbbüs etmişdir. Bu barədə məktubda deyilir: [1]

” … əgər sizin rus dilindən tərcümə etməyə meyliniz və vaxtınız olarsa, onda mən məmnuniyyətlə sizin redaktə etdiyiniz qəzetdə iştirak edərəm. Onda qəzetdə xarici siyasət şöbəsi açmaq mümkün olardı və mən sizə iki həftədən bir siyasi icmal göndərərdim. Belə ki, sizə öz hüsnü-rəğbətimi sözlə deyil, işlə sübut etmək istəyirəm. ”
Adları çəkilən müəlliflərdən əlavə qəzetdə Məhəmmədtağı Əlizadə Şirvani, Əlimədəd Abdullahzadə (Məhbus Dərbəndi), Məmnun Əlqədari, Ələkbər Elçizadə, Xaçatur Qorxmazov və b. çıxış etmişlər.

“Əkinçi” nin bağlanması
Qəzetin 1877-ci ildə çıxan 20-ci nömrəsində birinci səhifədə belə bir elan vardı: [1] [2]

” Biz xəstə olduğumuza görə bu ilin axırıncı nömrələri öz vaxtında çıxmayacaq və onların haçan çıxması məlum deyil. ”
Bu nömrədən sonraq qəzetin heç bir nüsxəsi yoxdur. Məhz bu elanın çap olunduğu sonuncu 56-cı nömrəsi ilə də “Əkinçi” qəzeti bağlanmışdır. Burada azərbaycanlı əhaliyə düşmən münasibəti ilə seçilən yeni Bakı qubernatoru Ruzinin də rolu vardı. Qəzetin 1875-ci ildə 12, 1876-cı ildə 24, 1877-ci ildə isə 20 sayı işıq üzü görmüşdü ki, bu da cəmi 56 say edir.

Zərdabi “Həyat” qəzetinin 28 dekabr 1905-ci il tarixli sayında “Rusiyada əvvəlinci türk qəzeti” məqaləsində qəzetin bağlanması səbəblərini ətraflı şərh etmişdi. Müəllif məqalədə “Əkinçi”ni nə məqsədlə nəşr etdiyini, qarşıya çıxan çətinlikləri, çap senzurası tərəfindən təqibləri açıb göstərmişdir. Zərdabi həmin məqaləsində qeyd edir:

” Hər kəsi çağırıram gəlmir, göstərirəm görmür, deyirəm, qanmır. Axırda gördüm ki, onları haraylayıb çağırmaqdan, onlara deməkdən başqa bir qeyri-əlac yoxdur. Olmaz ki, mənim sözümü eşidənlərdən heç bir qanan olmasın. Necə ki, bir bulağın suyunun altına nə qədər bərk daş qoysan, bir neçə ildən sonra su tökülməkdən o bərk daş mürur ilə əriyib deşilir, habelə söz də, ələlxüsus da doğru söz. Belədə qəzet çıxarmaqdan savayı bir qeyri-əlac yoxdur”. ”
[1] [2]

Həmin məqalədən aydın olur ki, o zaman Qafqazda ərəb əlifbası ilə hürufat yox dərəcəsində idi. Vaxtilə “Tfilisskiye vedomosti” və “Zakavkazskiy vestnik” qəzetlərinin, habelə Arzanov qardaşlarının Tiflisdəki mətbəələrindən qalmış ərəb hürufatına bel bağlamaq olmazdı. Azərbaycan dilində qəzet buraxılması işinə milli mətbəənin təşkilindən, hürufat tədarükündən başlamaq lazım idi ki, Zərdabi məhz belə etdi. O, özü İstanbula gedib hürufatı satın alıb gətirir. Həmin dövrdə İstanbulun “Babi-ali caddəsi”ndə mətbuat və kitab ticarəti sahəsində çoxlu azərbaycanlı işləyirdi. Xatirələrində Zərdabi onların “Əkinçi” üçün hürufat əldə etməyə böyük kömək göstərdiklərini ayrıca qeyd edir.

Məqalənin mühüm bir hissəsində “Əkinçi”nin çap senzurası tərəfindən təqib edilməsi təsvir edilir. O, qəzetin bağlanması səbəblərinin ərtaflı şərhini verir. Zərdabi yazır ki, bir gün Nəcəf bəy Vəzirovun Moskvadan göndərdiyi məktub mətbəədə yığılıb səhifələnmişdi. Senzor qol çəkib qəzetin çap olunmasına da icazə vermişdi. Həmin məktubda dükanların qabağında qəsidə oxuyan və camaatı elmə səsləyən dərviş təsvir olunurdu. Qəzet çap olunub paylanandan sonra qubernatorun hökmünə görə o nömrəni yığdılar və Zərdabini qubernatorun idarəsinə çağırdılar. Qubernatorun fikrincə, Vəzirovun məqaləsində siyasi fikirlər irəli sürülürdü. Bunu bəhanə edib qəzetin bir daha buraxılmasına icazə vermədilər. [1]

Bir tərəfdən senzura və jandarmın təzyiqi, digər tərəfdən Dağıstanda iğtişaş, rus-türk müharibəsinin başlanması və başqa səbəblər “Əkinçi”nin bağlanması ilə nəticələndi. Çar hökuməti qəzeti bağladıqdan sonra hətta Zərdabinin Bakıda yaşamasını belə qorxulu hesab etdi. Bu haqda Zərdabi həmin məqalədə yazır:

” Bir gün gimnaziyanın direktoru mənə məlum elədi ki, sərdarın hökmünə görə, gərək mən Yekaterinador şəhərinin gimnaziyasına müəllim gedəm. Ona görə mən ərizə verib qulluqdan çıxdım. Çünki mən Bakıdan çıxıb xalq işlərindən kənar olmağı özüm üçün ölüm hesab edirdim. ”
[1] [2]

Ədəbiyyat siyahısı
“Əkinçi”, 1876, № 2
“Əkinçi”, 1877, № 2
“Əkinçi”, 1877, №3
“Əkinçi”, 1877, № 5
“Əkinçi”, 1877, № 6
“Əkinçi”, 1877, № 7
“Əkinçi”, 1877, № 8
“Əkinçi”, 1877, № 10
“Əkinçi”, 1877, № 11
“Əkinçi”, 1877, № 15
“Əkinçi”, 1877, № 18
H.Zərdabi. Seçilmiş əsərləri, Bakı, 1960, səh.59
H.Zərdabi.Seçilmiş əsərləri. Bakı, 1960, səh. 232-233
M.F.Axundov. Əsərləri, III cild, Bakı, 1962, səh.387
M.F. Axundov. Əsərləri, III cild, Bakı, 1962, səh.485
S.Ə.Şirvani.Əsərləri, II cild, Bakı, 1969, səh.56-57
N.Vəzirov. Məqalə və felyotonlar, Bakı, 1961, səh.15
N.Vəzirov. Məqalə və felyotonlar, Bakı, 1961, səh.16
Azərbaycan SSR EA Respublika Əlyazmalar fondu, arxiv 4, Q-6(36)
Hənifə xanım Məlikova. Həsən bəy Məlikov Zərdabinin tərcümyi-halı, “Revolyusiya və kultura” jurnalı, 1939, № 6

“Molla Nəsrəddin” jurnalı — Azərbaycan dilində satirik-yumoristik jurnal.[1][2][3]

“Molla Nəsrəddin”in birinci sayı 1906-ci il aprel ayının 7-də Tiflisdə (köhnə təqvimlə 20-də) işıq üzü görüb. 1906-1918-ci illərdə Tiflisdə, 1921-ci ildə Təbrizdə, 1922-1931-ci illərdə Bakıda nəşr edilib. Redaktoru və müəllifi Cəlil Məmmədquluzadə olub. 25 il ərzində 748 nömrəsi (340-ı Tiflisdə, 8-i Təbrizdə, 400-ü Bakıda) çıxıb.[2][3]

“Molla Nəsrəddin”ə qədərki dövr
Cəlil Məmmədquluzadə 1906-cı il fevralın 21-də Tiflis qubernatoruna ərizə ilə müraciət edərək “Molla Nəsrəddin” adlı satirik-yumoristik jurnal çıxarmasına icazə istəmişdi. Bu təşəbbüsü o zaman Qafqazda Rusiyanın digər yerlərində çıxan Azərbaycan, rus və tatar qəzetləri bəyənmiş, bu barədə xəbərlər yaymışdılar. “İrşad”, “Həyat”, “Tərcüman”, “Vozrojdeniye”, “Kaspi”, “Baku”, “Novoye obozreniye”, “Kavkazskoye utro”, “Na povorote” qəzetləri “Molla Nəsrəddin”i çıxarmaq təşəbbüsü barədə oxuculara xəbər vermişdilər.[1]

Jurnalın nəşrinə icazə verilməsi haqqında xəbəri ilk dəfə 1906-cı il fevralın 24-də “Novoye obozreniye” qəzeti, fevralın 26-da “Kavkazskoye utro” qəzeti, martın 1-də isə “Kaspi” qəzeti dərc etmişdir. Martın 4-də jurnalı çıxarmaq üçün Mirzə Cəlilə Tiflis qubernatoru dəftərxanası tərəfindən şəhadətnamə verilmişdir.[1]

Jurnalın proqramı
Tiflis qubernatoru dəftərxanası tərəfindən verilən şəhadətnamədə jurnalın proqramı bu şəkildə müəyyənləşdirilmişdir: 1. Məqalələr. 2. Kəskin tənqidlər. 3. Felyetonlar. 4. Məzhəki şeirlər. 5. Məzəli teleqramlar. 6. Satirik hekayələr. 7. Lətifələr. 8. Poçt qutusu. 9. Məzhəki elanlar. 10. Xüsusi elanlar. 11. Karikturalar və illüstrasiyalar.[1]

Jurnalın nəşri
Müəyyən olunmuş bu proqrama uyğun şəkildə Cəlil Məmmədquluzadə və Ömər Faiq Nemanzadə jurnalın ilk sayını çapa hazırladılar. Jurnalın ilk nömrəsi 1906-cı il aprelin 7-də çıxdı.[1][2][3] Jurnalın 7 aprel tarixli ilk sayında Mirzə Cəlilin “Molla Nəsrəddin” imzası ilə “Tiflis 7 aprel” sərlövhəli baş məqaləsi,”Məcmuəmizə müştəri olanlara nəsihət”, “Molla Nəsrəddinin teleqramları”, “Bilməli xəbərlər”, “Dəllək”, “Atalar sözü” və digər yazılar, həmçinin 4 müxtəlif karikatura və bir neçə elan dərc olundu.

Həcmi kiçik formatda olan “Molla Nəsrəddin”in çapı həftədə bir dəfə nəzərdə tutulmuşdur. Proqram səciyyəvi baş məqalədə isə Molla Nəsrəddin üzünü doğma xalqına tutub söyləyirdi:

” Sizi deyib gəlmişəm, ey mənim müsəlman qardaşlarım o kəsləri deyib gəlmişəm ki, söhbətimi xoşlamayıb bəzi bəhanələr ilə məndən qaçıb gedirlər, məsələn, fala baxdırmaga, it boğuşdurmağa, dərviş nağılına qulaq asmağa, hamamda yatmağa və qeyri bu növ vacib əməllərə. Çünki hükəmalar buyurublar: sözünü o kəslərə de ki, sənə qulaq vermirlər.
Ey mənim müsəlman qardaşlarım. Zəmanə ki, məndən bir gülməli söz eşidib ağzınızı göyə açıb gözlərinizi yumub o qədər xa-xa edib güldünüz ki, az qala bağırsaqlarınız yırtılsın və dəsmal əvəzinə ətəkləriniz ilə üz-gözünüzü silib “lənət şeytana” dediniz, o vaxt elə güman etməyin ki, Molla Nəsrəddinə gülürsünüz. Ey mənim müsəlman qardaşlarım! Əgər bilmək istəsəniz ki, kimin üstünə gülürsünüz, o vaxt qoyunuz qabağınıza aynanı və diqqət ilə baxın camalınıza.

”
Molla Nəsrəddinçilər məqalələrini “türkün ana dilində”, sadə danışıq tərzində, xalqın anlayacağı, başa düşəcəyi dildə yazdılar. C.Məmmədquluzadənin öz dili ilə desək “Molla Nəsrəddin”i təbiət özü yaratdı, zəmanə özü yaratdı”.[1]

C.Məmmədquluzadə jurnalın ilk nömrəsinin işıq üzü görməsi münasibətilə Rusiyanın bir çox yerlərindən təbrik məktubları, teleqramlar aldı. Redaktor bu təbriklərə aprelin 12-də “Na povorote” qəzeti, aprelin 14də isə “Kaspi” qəzeti vasitəsilə təşəkkürlərini bildirdi.[1]

Jurnalın 1-ci nömrəsi
Jurnalın birinci nömrəsi 1.000 nüsxə tirajla çap olunub yayılandan sonra az müddətdə “Molla Nəsrəddin” populyarlaşdı. “İrşad” qəzetinin 16 aprel 1906-cı il sayında Ə.Ağaoğlu bu barədə yazırdı:[1]

” Baxın “Molla Nəsrəddin”ə. Bu cəridə nə gözəl cəridədir. Nə qədər ağıl, zəka, məharət və zövq göstərir. Nəinki biz müsəlmanlar, bəlkə ən mədəni, ən mütərəqqi tayfalar belə cəridələri ilə fəxr edirlər. ”
Jurnalın ilk sayında dərc olunan yazılar kimi karikaturalar da məzmun etibarı ilə fərqlənirdi. “Molla Nəsrəddin”i dövrün ən müasir inqilabi məsələləri ilə yanaşı, Azərbaycan xalqının min illərdən bəri davam edib gələn dərdləri də çox düşündürürdü. Bu dərdlər içərisində dini-fanatizm daha dəhşətlisi idi. Bu fikrini xalqa çatdırmaq üçün C.Məmmədquluzadə “Molla Nəsrəddin”in birinci nömrəsinin üz qabığında öz həmvətənlərinin yatmış vəziyyətdə göstərən bir rəsm çəkdirib dərc etdirmişdir. Şərqin müdrik ağsaqqallarından hesab olunan Molla Nəsrəddin onları oyatmağa çalışır.

Birinci səhifədə məscidi xatırladan otaqda müsəlmanlar sıra ilə yan-yana yatırlar, onlardan yalnız biri otağın kiçik pəncərəsindən düşən günəş şüasının təsirindən oyanıb, gərnəşir. Molla əlində əsası, başında əmmaməsi, çiynində əbası bu mənzərəni seyr edir.[1]

Jurnalın 2-ci nömrəsi
“Molla Nəsrəddin”in 2-ci nömrəsi 2.000 nüsxə tirajla çıxdı. “İrşad” və “Baku” qəzetlərinin yazdığına görə jurnalın şəkillərinin qırmızı rəngdə olması Bakı polis idarəsini bərk təşvişə saldı. Bakı polis idarəsi bolşevizmin mahiyyətinin qırmızı rəngdə təcəssüm olunmasını əsas gətirib, “Molla Nəsrəddin”in ikinci sayını bütövlükdə müsadirə etdi. Üzeyir Hacıbəyov “İrşad” qəzetində “Ordan-burdan” başlığı altında bu müsadirənin yığcam şərhini vermiş, axırda yazmışdı:[1]

” … İndi zavallı “Molla Nəsrəddin” dustaqdır. Həbsxanada oturub, öz-özünə fikir edir: əcəba, ərbabi-hökumət “bu qırmızı şeylərdən” nə üçün belə ürkür? ”
Nəriman Nərimanov isə “Molla Nəsrəddin”in polislər tərəfindən müsadirəsinə lakonik və konkret qiymət vermişdir:[1]

” Afərin belə diqqətçilərə, afərin belə qanun sahiblərinə! ”
“Molla Nəsrəddin” Azərbaycanın ictimai-siyasi həyatında kəskin ideoloji mübarizələr getdiyi dövrdə öz mövqeyi və hadisələrə fərqli yanaşma tərzi ilə seçilir, müxtəlif rubrikalar altında gülməli xəbərlər verirdi. “Bilməli xəbərlər”, “İçəri xəbərlər”, “Məzəli xəbərlər”, “Teleqraf xəbərləri”, “Qafqaz xəbərləri”, “Ticari və ekoloji xəbərlər” başlıqları altında yazılar dərc edilirdi. Məcmuə əməkdaşları bu xəbərləri hazırlayarkən, asan qavranılsın deyə, xalq yaradıcılığının imkanlarından istifadə edirdi. Atalar sözü, tapmaca, bayatı “Molla Nəsrəddin”in səhifələrində dövrün reallıqlarına uyğun yeni məna kəsb edirdi.

Məcmuədə satirik şeir və hekayə formalarından əlavə, açıq məktub, satirik dialoq, tapmaca, elan, teleqraf və lüğət formalarına da müraciət edilirdi ki, bu da jurnalistikada yeni bir istiqamət kimi qəbul edilir.

Jurnalın tənqid hədəfləri
“Molla Nəsrəddin”in tənqid hədəfi çox geniş idi. Amerika-İngiltərə imperialistlərindən, rus çarizmindən, İran və Türkiyə despotlarından tutmuş, adi tüfeyliyə qədər “Molla Nəsrəddin”in hədəfi olmuşdur. Jurnal sonuncu nömrəsinədək din və mövhumata qarşı ardıcıl mübarizə aparmışdır.[1]

1905-1907-ci illər inqilabını alqışlayan mətbuat orqanlarından biri “Molla Nəsrəddin” idi. Jurnal inqilabi-demokratik orqan kimi xalq kütlələrində mütləqiyyət hökmranlığına qəzəb və nifrət oyadırdı. “Balaxanıda Talışxanov fəhlənin hər birinə üç yumruq və 17 qəpik muzd verir. Bu hesabla dörd min fəhləyə gündə nə qədər muzdgərək verilə?”. Bu cür yazılar oxcunun nəzərini dərhal cəlb edirdi.[1]

Jurnalın səhifələrində Azərbaycan kəndində gedən inqilabi mübarizə düzgün ifadə edilmişdir. Bir tapmacada jurnal kəndlilərin ağır vəziyyətini belə göstərir:[1]

” Əkinçi əkdiyi buğdanın otuzdan on hissəsini verir mülkədara, on hissəsini verir molla və dərvişə, on hissəsini də qlava və pristava rüşvət və divan xərci… Əkinçinin özünə nə qədər buğda qaldı? ”
Jurnal acınacaqlı vəziyyətdən çıxış yolunu belə göstərirdi:[1]

” Kəndlininki dəyənəkdir. Hər bir kəndli götürə əlinə və zərurət vaxtında özünü mühafizə edə, başqa çarə yoxdur. ”
Molla Nəsrəddinçilər xalqı öz hüquqları uğrunda mübarizəyə çağırır, bu işdə xalqın haqqını tapdalayanlara, qanunsuz işlərlə məşğul olan məmurlara qarşı birgə mübarizəsinin vacibliyini önə çəkirdi. Jurnalın 1907-ci il tarixdə nəşr olunan 3-cü sayında iranlı fəhlələrin vəziyyətini təsvir edən felyetonunda həmrəyliyə çağırış motivi bu cür təsvir edilir:

” Ey həmşərilər, ey mənə kağız göndərən 30 nəfər həmşəri, açın qulağınızı və görün mən sizə nə deyirəm… Əgər istəyirsiniz ki, sizi də adam hesab eləyib məclislərə qoysunlar, gərək mənim bir neçə vəsiyyətimə əməl edəsiniz. Əvvələn gərək bir-birinizlə əl-ələ verəsiniz. Yəni Məhəmmədəli gərək yapışsın Həsənin əlindən, Həsən Kərbalayi Qasımın əlindən… Xülasə, cəmi həmşərilər gərək yapışsınlar bir-birlərinin əlindən və birləşsinlər. ”
“Molla Nəsrəddin” nəşri boyunca Yaxın Şərqdəki ictimai-siyasi həyatı da əks etdirmişdir. Jurnalı İran və Türkiyə inqilabları xüsusilə çox maraqlandırırdı. İnqilabi hadisələrin gedişinə dair jurnalda məzmunlu yazılar verilirdi. İnqilab düşmənləri felyetonlarda, satirik şeirlərdə kəskin tənqid edilirdi.[1]

Jurnalda beynəlxalq imperializmi tənqid edən yazılara və karikaturalara geniş yer verilirdi. Birinci rus inqilabı dövründə imperializm müstəmləkə siyasətini daha da gücləndirir, ictimai-siyasi hadisələrdən öz mənafeyi üçün istifadə etməyə çalışırdı. İmperializmin bu sifətini jurnal çox aydın şəkildə oxucu üçün açırdı:[1]

” Əzizim amerikalı, indi buyur görək nə məqsədlə dünyanın o başından bu başına gəlmisən? Mənim yəqinimdir ki, sənin xəyalında bir biclik var. Məsələn, bu məqsədlə gəlibsən ki, biçarə müsəlmanları tovlayıb axırda imtiyaz sahibi olasan və bizi fəhlə kimi işlədib öz əlimiz ilə qazandığımız pulları doldurasan cibinə və axırda da Xorasan xalılarından, Buxara dərilərindən, Naxçıvan cecimlərindən, Şamaxı şallarından, Tehran şiri-xurşidindən bir yük tutub Vətənə sovqat aparasan və gedib Amerikada bir kitab yazasan və həmin kitabda mollalarımızı tərifləyəsən. ”
Jurnal göstərirdi ki, Asiya xalqları oyanmışdır və öz düşmənlərinə qarşı mübarizə aparmağa qadirdir. Bu fikir “İngiltərə və Hindistan” adlı şəkildə əks etdirilmişdir. Bu şəkildə müstəmləkə zülmü altında inləyən hindlinin oyanıb kreslonu müstəmləkəçilərin başına çırpdığı ifadə olunmuşdur.[1]

Jurnal dövrünün mənfiliklərini, xalqın ağır istismarını, geriliyi, ətaləti görür və onlara biganə qalmırdı. İfşaedici gülüş “Molla Nəsrəddin”də o zaman əsas yer tuturdu. Xalqın zəhməti ilə varlanıb xalqa zülm edən sinfə qarşı Mirzə Cəlil yazırdı:[1]

” Hər bir müsəlman qəzetini alırsan əlinə, görürsən ki, yazılıb “maşallah filan milyonçu, maşallah filan millətpərəst, maşallah filan xan, filan bəy, filan hacı, filan kərtənkələ…”. Amma heç biri yazmır ki, bir yandan minlərcə müsəlmanlar acından ağlaşır və bir yandan da min-min manatlar xərclənirlər qonaqlıqlara, şöhrət ehsanlarına, qara neftə, püstə-badama, barişna və madama. ”
Jurnalın əleyhinə çıxanlar
Din xadimləri
Din xadimləri, ruhanilər də jurnalı böyük qəzəb hissi ilə qarşıladılar. Səlahiyyətlərindən istifadə edərək təzyiq və təhdidlərə keçirdilər. Ə.Haqverdiyev bu barədə öz xatirələrində yazır:[1]

” Mollalar jurnalı yazanları və oxuyanları təkfir edib deyirdilər: bu jurnal gərək bir müsəlmanın evinə girməsin, onu nəinki oxumaq, ələ belə almaq haramdır. Onu maşa ilə götürüb ayaqyoluna atmalıdır… ”
Mirzə Cəlil isə öz xatirələrində dini fanatizmi yayıb, insanların tərəqqisinə mane olanların hərəkətlərini bu cür qiymətləndirirdi:

” “Molla Nəsrəddin” məcmuəsi birinci nömrədən başlayıb baltanı islam mövhumatının başından elə vurdu ki, adını müsəlman qoyan bəndə, barmaqları ilə qulaqlarını tutub, molladan qaçmağa üz qoydular. ”
Jurnalın nömrələri bir-birinin ardınca çıxıb yayıldıqca redaksiyaya söyüşlər, təhdidlər, həcvlər gəlirdi. “Molla Nəsrəddin” qəzetlərin əsas mövzularından birinə çevrilmişdi. Qəzetlər arasında da onun tərəfdarları və əleyhdarları əmələ gəlmişdi.[1]

Bolşevik mətbuatı “Molla Nəsrəddin”in cəsarətli və ağıllı fikirlərinə tərəfdar çıxır, onun düşmənlərinə qarşı barışmaz mövqedə dururdu. Batum polis idarəsi tərəfindən “Molla Nəsrəddin” jurnalının təqib olunmasına, onu oxuyanların “bədəfkarlar” siyahısına yazılmasına “Dəvət-Qoç” qəzeti etirazını bildirmişdi.[1]

1906-cı il mayın axırlarında Tiflis jandarm idarəsinin soldatları Ömər Faiq Nemanzadənin evini mühasirəyə almış, orada axtarış aparmışdılar. “Dəvət – Qoç” qəzeti dərc etdiyi bir xəbərdə bu hadisəyə mənfi münasibətini bildirmişdi.[1]

Bütün təzyiqlərə baxmayaraq, məcmuə əməkdaşları “Molla Nəsrəddin”in çapını həyata keçirirdilər. Kəskin və tənqidi çıxışlarına, həqiqətləri söylədiyinə görə daim hücumlara məruz qalan “Molla Nəsrəddin” çar senzurasının da qadağaları ilə üz-üzə dayanmışdı. Bəzi məqalələrin, karikaturaların çapına senzura icazə vermirdi. C.Məmmədquluzadə senzor tərəfindən jurnalda nəşr olunmasına icazə verilməyən şəkillərin və ya materialların yerini ağ saxlayır və yaxud “Bizdən asılı olmayan səbəblərə görə bu yer ağ qaldı” deyə yazırdı.[1]

Bütün bu qadağalara baxmayaraq, “Molla Nəsrəddin”in haqq səsi çox keçmədən şimallı-cənublu Azərbaycanın və Qafqazın hüdudlarını aşıb Rusiyada, Yaxın və Orta Şərqdə eşidilirdi. Jurnalın Tiflis, Bakı, İrəvan, Təbriz, Naxçıvan, Gəncə, Şamaxı, Şəki, Dərbəndlə yanaşı, Orta Asiyada, Krımda, Kazanda, Ufa, Həştərxan, Orenburq, Tehran, Ərzurum, İstanbul, Qahirə, Bombey, Kəlküttə kimi bir çox şəhərlərdə oxucusu var idi. Jurnal İran, Türkiyə, Misir, Hindistan, Mərakeş kimi ölkələrə də yayılaraq oradakı xalqların sosial-mədəni tərəqqisinə müsbət təsir gostərmişdir.

Mövhumatla mübarizə
1906-cı il 21 aprel tarixli nömrədə dərc olunan “Molla Nəsrəddin”in xəlvəti cavabı” adlı məqalədə jurnal Bakıda başyarma kimi vəhşi adəti özünəməxsus satirik dillə tənqid etmişdir. Xalqı bu cür adətləri icra etməyə, ətalətə, geriliyə səsləyən mollaların iç üzünü jurnal “Niyə məni döyürsünüz” adlı felyetonda açıb göstərir. Felyetonda deyilir:[1]

” Bizim təfavütümüz bir neçə qisimdir… Əvvələn, mən molla ola-ola müsəlman qardaşlarıma vəz edən vaxt deyirəm: bir Allaha sitayiş edin, bir də peyğəmbərə və imamlara itaət edin. Amma siz deyirsiniz: Allaha da sitayiş edin, peyğəmbərə də, imamlara da, mollalara da, dərvişlərə də, ilan oynadanlara da, fala baxan, tas quran, dua yazan, cadukün, həmzad, cinnə, kəlilə, dimnə, şeytan, div, mərrix, sərrix, tərrix, amax, satan, küflə qurdu, mığmığ, mozalan – bunların cümləsinə sitayiş edin. ”
Yağış yağdırmaq məqsədi ilə müsəllaya çıxanlar (“Bizim işlərimiz” felyetonu), ramazanda oruc tutan mömin bəndələrin hərəkətləri (“Tədarük” felyetonu), aşura günü baş yaranların tərkibi (“Necə qan ağlamasın”), məktəblər əvəzinə məscidlərin sayının artması (“Məscid” felyetonu) barədə onlarca məqalə və felyeton “Molla Nəsrəddin” jurnalının səhifələrində işıq üzü görürdü.[1]

“Din” adlı felyetonda jurnal din xadimlərinin iç üzünü tamam açıb tökürdü:[1]

” Ağsaqqallar 250 manat verib rövzəxan gətiriblər ki, mərsiyə oxusun. 10 günün ərzində onun dediyi bu söz olub ki, Həzrət Abbas təpiyi ilə 180 min qoşun öldürdü. ”
Jurnalın müvəqqəti bağlanması
“Molla Nəsrəddin”in cəsarətli çıxışları onunla nəticələndi ki, 1907-ci ilin iyunun 8-də Tiflis general-qubernatoru jurnalın bağlanması haqqında əmr verdi və bu xəbər xalq arasında böyük narazılıqlara səbəb oldu. Bakıdan, Şəkidən, Zaqafqaziyanın bir sıra başqa yerlərindən Tiflisə jurnalın nəşrinin bərpasını tələb edən məktublar gəlirdi.[1]

Qəzetlər etiraz bildirən məktublar çap edirdilər. “İrşad” qəzeti “belə düz məsləkli qəzetin meydandan çıxarılmasına” təəssüfləndiyini bildirmişdi. Qəzetdə Ömər Faiq Nemanzadənin “Molla Nəsrəddin” sərlövhəli məqaləsi çap olunmuşdu. Müəllif jurnalın bağlanmasına səbəbkar olan mühafizəkar və cəhalətpərəst ruhaniləri kəskin tənqid edirdi. Hökumət xalqın tələbləri qarşısında jurnalın bərpasına icazə verdi.[1]

Qısa fasilədən sonra jurnalın 23-cü nömrəsi 1907-ci il iyulun 25-də çıxdı. 1908-1909-cu illərdə bir neçə dəfə “Molla Nəsrəddin” jurnalını bağlamağa təşəbbüslər edildi. Jurnalın redaktoru və əməkdaşları haqqında irticaçı qüvvələr danoslar yazır, burjua mətbuatında məqalələrlə çıxış edirdilər. Ömər Faiq Nemanzadəni 9 gün həbsdə saxladılar. 1908-ci ilin fevralında Mirzə Cəlilin öldürülməsi haqqında şayiələr yaydılar. Belə şayiələr yayanlara “İrşad” qəzeti çox tutarlı cavab vermişdi:[1]

” Bir-iki nəfər Məmmədquluzadələrin, Nemanzadələrin ölümü ilə elə bilirsiniz ki, “Molla Nəsrəddin”i öldürəcəksiniz?”… Bunu biliniz ki, “Molla Nəsrəddin”i öldürmək mümkün olsa da, mollanəsrəddinçiliyi öldürmək olmaz. ”
“Molla Nəsrəddin”i bağlatdırmağa səy göstərən mürtəce qüvvələrə qarşı “Baku” qəzetində dərc olunmuş 12 nəfərin kollektiv məktubu maraqlıdır. Məktubu imzalayanların arasında Qəzənfər Musabəyovun, Mirhəsən Vəzirovun və b. imzası vardır. Məktubun bir yerində deyilir:[1]

” Mollanın işığını söndürmək istəyən düşmənlərə qarşı öz nifrətimizi bildirməklə, “Molla” ilə həmrəy olduğumuzu deyir, müsəlman demokratiyasına vicdanla xidmət edən “Molla Nəsrəddin” jurnalına uzun ömür arzulayırıq. ”
İnqilabi hərəkat
1909-cu ilin may ayında Mirzə Cəlilin qardaşı Ələkbər Təbrizdəki inqilabi hərəkatda iştirakına görə həbs edildi. Bir neçə mətbu orqan, o cümlədən “Tərəqqi” qəzeti onun inqilabi fəaliyyətini yüksək qiymətləndirdi. R.Nəcəfov xatirələrində bu barədə yazır:[1]

” … Mirzə Ələkbər Təbriz inqilabında iştirak etdiyi üçün çar hökuməti tərəfindən tutulub İrəvan həbsxanasına göndərilmişdi. Edam cəzası və ya əbədi katorqa təhdidi altında bulunurdu ki, bu hadisə Mirzəni sarsıtmış və əhval-ruhiyyəsini pərişan etmişdi. O, idarəni buraxıb, maddi vəsait aramaq və gedib qardaşını qurtarmağa çalışmaq məcburiyyətində idi. ”
“Molla Nəsrəddin”i idarə etmək üçün onu əvəzləyəcək şəxsin Naxçıvanda Məmmədəli Sidqi olacağını düşünən C.Məmmədquluzadə 1910-cu il iyunun 9-da M.Sidqiyə belə bir məktub yollayır:[1]

” Əzizim Məmmədəli! Mən bu ovqat kəndə getməliyəm və burada bir adam lazımdır ki, “Molla Nəsrəddin” i idarə eləsin. Əgər yay fəsli, yəni iki ay gəlib Tiflisdə qala bilsəniz, tez gəliniz… Əgər mərhum Sidqi bəradərimin oğlu ilə gələcəkdə dostluğum baş tutsa, özümü xoşbəxt hesab edərəm. ”
Mirzə Cəlilin təklifini qəbul edən Sidqi Tiflisə gəldi, iyul ayının əvvəllərindən redaktor vəzifəsini yerinə yetirdi. Jurnalın iyul-avqust nömrələrinin qeyri-rəsmi redaktoru Məmmədəli Sidqi oldu. C.Məmmədquluzadə 1910-cu il sentyabrın 16-da Tiflis qubernatoruna ərizə yazaraq jurnalın redaktorluğunu müvəqqəti olaraq M.Sidqiyə tapşırmağı xahiş etdi. Ərizəyə baxılana qədər jurnalın nəşri müvəqqəti dayandırıldı. Jurnalın həmin ildə çıxan 35-ci nömrəsi ilə 36-cı nömrəsinin arasında təxminən bir ay fasilə oldu. Noyabrın 5-də M.Sidqi müvəqqəti redaktor təsdiq edildi və 1911-ci il martın axırınadək bu vəzifəni yerinə yetirdi.[1]

1912-1913-ci illər
Daim təhdid və təzyiqlərə məruz qalan “Molla Nəsrəddin”ə qarşı 1911-1912-ci illərdə senzor hücumları yenidən kəskinləşdi. Redaktorlardan kəskin yazılar yazılmayacağı ilə bağlı alınan iltizamlar jurnalın müntəzəm nəşr olunmasına çətinliklər yaradır, mənfi təsir edirdi. 1912-ci ilin martından C.Məmmədquluzadə jurnalın nəşrini uzun müddətə dayandırdı və “Molla Nəsrəddin”in bərpası 1913-cü il yanvar ayının 13-dən sonra mümkün oldu. Əliqulu Qəmküsar redaktor köməkçisi təsdiq olundu.[1]

Birinci Dünya müharibəsi dövründə
Birinci Dünya müharibəsi ərəfəsində vəziyyətin kəskinləşməsi “Molla Nəsrəddin”in nəşrinin müvəqqəti dayanmasına səbəb oldu. Bu barədə C.Məmmədquluzadə 1914-cü il noyabr ayının 17-də Tiflis Mətbuat İşləri Komitəsinə göndərdiyi ərizəsində yazırdı:[1]

” Mənim redaktorluğum altında çıxan “Molla Nəsrəddin” jurnalının nəşrini qeyri-müəyyən vaxta qədər dayandırıram. ”
Həmin dövrdə jurnalın redaktor köməkçisi olan Əliqulu Qəmküsar “Bəsirət” qəzetinin müxbiri ilə müsahibəsində bu barədə deyir:

” Biz “Molla Nəsrəddin” məcmuəsini qapatmaq fikrində deyilik və bu fikirdə də olmayacağıq və lakin vaxt namünasib olduğu üçün jurnalı qapatmağa məcburuq. Müharibə qurtardıqdan sonra yenə jurnal kəmal əla sabiq nəşr olunacaq, müştərilərə jurnalımız göndəriləcəkdir. Jurnalımızın müvəqqəti dayandırılmasına ancaq indiki namüsaid vaxt baisdir. ”
Bu uzun fasilədən sonra jurnal 1917-ci il fevralın 9-dan çapını yenidən bərpa etdi.[1]

Molla Nəsrəddinçilər
Cəlil Məmmədquluzadə – Mirzə Cəlil “Molla Nəsrəddin”də əsas sima, məsləhətçi və böyük yoldaş idi. Ədib özü bu barədə yazır:[1]

” “Molla Nəsrəddin” tək bir nəfər müəllifin əsəri deyil. “Molla Nəsrəddin” bir neçə mənim əziz yoldaşlarımın qələmlərinin əsərinin məcmuəsidir ki, mən də onların ancaq ağsaqqal yoldaşıyam. ”
Ömər Faiq Nemanzadə – “Molla Nəsrəddin”in yaradılması və nəşri sahəsində Mirzə Cəlilin ən yaxın köməkçisi Ömər Faiq Nemanzadə idi. Bu barədə Mirzə Cəlil öz xatirələrində yazır:

” Yoldaşım Ömər Faiq Nemanzadəni mən birinci dəfə “Şərqi-rus” qəzeti idarəsində gördüm, onunla üns tutdum. “Şərqi-rus” qəzeti mənim üçün iki babətdən xoş, qiymətli yadigar oldu. Birinci tərəfi budur ki, möhtərəm ədibimiz Məhəmməd ağa Şahtaxtlı məni öz qəzetinin idarəsinə cəlb etməklə məni qəzet dünyasına daxil etdi. İkinci tərəfi odur ki, onun varlığı ilə, onun yoldaşlığı ilə “Molla Nəsrəddin” məcmuəsini bina etdim, daha doğrusu, bina etdik”. “Molla Nəsrəddin”in ilk sayı Ömər Faiq Nemanzadənin və rəssam Şmerlinqin birgə əməyinin məhsuludur. ”
Nemanzadə “Şərqi-rus”un nəşrindən sonra Tiflisə gəlir və burada qəzetçilik fəaliyyətinə başlayır. “Şərqi-rus” bağlanandan sonra Mirzə Cəlillə bərabər “Qeyrət” mətbəəsini alıb birgə işlədirlər. “Qeyrət”in rəsmi müdiri Ö.F.Nemanzadə idi ki, “Molla Nəsrəddin” də bu mətbəədə işıq üzü görmüşdü. Ö.F.Nemanzadənin “Molla Nəsrəddin”dəki fəaliyyətini tədqiq edən elmi araşdırmalardan bəlli olur ki, jurnalda dərc olunan karikaturaların, şəkillərin bir çoxunun mövzusunu o verib, lüğətlərin, mətnlərin, tapmacaların xeyli hissəsini Mirzə Cəlillə birlikdə hazırlayıb. Bu iki ədib birlikdə hazırladıqları məqalələrin altında “Molla Nəsrəddin”, “Mozalan”, “Lağlağı” və s. imzalar qoyurdular.

Mirzə Ələkbər Sabir – satirik şeir cəbhəsinin bayraqdarı Mirzə Ələkbər Sabir Tahirzadə idi. 1906-1911-ci illərdə onun “Molla Nəsrəddin” jurnalında dərc etdirdiyi satirik şeirləri yeni bir ədəbi məktəbin başlanğıcını qoymuşdu. Sabirin jurnaldakı fəaliyyəti ilə bağlı Mirzə Cəlil xatirələrində yazır:

” Sabir mərdi-mərdanə özünü tulladı “Molla Nəsrəddin” meydanına və elə bir nərilti və gurultu ilə dalbadal yazmaqda davam etdi ki, bəlkə özünə bərabər olan Məşədi Sijimqulunu da xeyli vaxt sükutda saxladı və yadıma gəlir ki, Sabirin “Molla”da zühurundan ta il yarıma qədər Məşədi Sijimqulunun mənzum əsərləri idarəmizə gəlib çatmadı. ”
“Molla Nəsrəddin”dən əvvəl Sabirin mətbuatda cəmi üç şeiri dərc edilmişdi. Onlardan biri “Şərqi – rus” un nəşri münasibətilə yazılmış, digərləri isə “Həyat” qəzetində çıxmışdır. Onu bütün Qafqazda, bütün Şərqdə tanıtdıran “Molla Nəsrəddin” olmuşdur. Sabirin “Mola Nəsrəddin”də ilk şeiri 1906-cı il aprelin 28-də, jurnalın 4-cü sayında işıq üzü gördü. “Millət necə tarac olur-olsun, nə işim var” şeiri idi ki, jurnalda bu, imzasız şəkildə Mirzə Cəlilin “Niyə məni döyürsünüz?” başlıqlı felyetonunun sonunda, felyetonun poetik davamı kimi verilib. Bu jurnalda Sabir 40-dan çox gizli imza ilə şeir dərc etdirmişdir.

Ən çox işlətdiyi imzalar bunlar id: “Hop – hop”, “Əbunəsr Şeybani”, “Güləyən”, “Cingöz bəy” və s. 1906-cı ildə “Molla Nəsrəddin”də Sabirin dərc olunan 21 satirik şeirinin 14-ü “Hop-hop” imzası ilə getmişdir. Bəllidir ki, şanapipiklər dəstəsinə aid olan hop-hop ağac kollarında yuva qurur, çox vaxt səsi gəlsə də, özü görünmür. İlk vaxtlar Sabirin Şamaxıdan “Molla Nəsrəddin”ə şeirləri gələrdi, özü isə görünmür, kimliyi bilinmirdi. Elə buna görə də şairin şeirləri bu gizli imza ilə dərc olunub. Sabir 5 il “Molla Nəsrəddin”lə əməkdaşlıq etmiş, dövrün digər mətbuat orqanlarında şeirləri dərc olunmuşdu.

Ədəbiyyatşünas-alim M.Arif Sabirin bu məcmuə ilə yaradıcılıq əlaqəsini belə təqdim edir:

” Molla Nəsrəddin”i zamanə özü yaratdığı kimi Sabiri də zəmanə yaradıb “Molla Nəsrəddin”ə yoldaş və silahdaş vermişdir. ”
Sabirlə Mirzə Cəlil arasında dostluq və qardaşlıq əlaqəsi vardı. Sabir ağır xəstələnəndə Mirzə Cəlil və xanımı Həmidə xanım Cavanşir onu Tiflisdə müalicə etdirmişlər. Sabir “Molla Nəsrəddin”lə yanaşı, Bakıda nəşr olunan “Həyat”, “İrşad”, “Təzə həyat” “Rəhbər”, “Dəbistan”, “Fyuzat”, “Bəhlul”, “Zənbur” “Ülfət”, “Günəş”, “Səda” kimi mətbu orqanlarda da çıxışlar edirdi.[1]

Əli Nəzmi – Məşədi Sijimqulu imzası ilə yazan Əli Nəzmi “Molla Nəsrəddin” məktəbinin əsas simalarından biri idi. C.Məmmədquluzadə bu barədə yazırdı:

” Biz Sabiri və Məşədi Sijimqulunu axtarırdıq. ”
Əli Nəzmi “Molla Nəsrəddin”dən əvvəl “Şərqi-rus” qəzetində iştirak etmiş, “Molla Nəsrəddin”ə nəzm və nəsrlə satirik əsərlər göndərmiş, bir müddət jurnalın redaktoru olmuş, Sovet hakimiyyəti illərində də fəal mollanəsrəddinçi kimi şöhrət qazanmışdır. Mirzə Cəlil şairin “Sijimqulunamə” kitabına Ə.Nəzmi ilə bağlı qeyd etmişdir :[1]

” Biz bunu qəti deyə bilərik ki, “Molla Nəsrəddin”ə yaraşan şivənin məzəliliyi və duzluluğunda, məharət və lətafətdə Sabirə yavuq gələn və ona əvəz olan birinci Məşədi Sijimqulu Kefsiz olubdur. Sabirin vəfatından sonra ikinci Sabirimiz birincisinin yerini boş qoymadı. Məşədi Sijimqulu Kefsizin zövq və səfalı, məzə və duzlu şeirinin heç bir vaxt dalı kəsilmədi. O özü cismən qocaldısa da, onun kəlamının lətafəti bir zərrə qədər əsgilmədi. ”
Əliqulu Qəmküsar – 1908-ci ildən başlayaraq “Molla Nəsrəddin”də mənzum və mənsur əsərləri ilə çıxış etmişdir. Mirzə Cəlil onun barəsində yazdığı məqalədə məslək dostunu belə qiymətləndirirdi:[1]

” Məlum ki, Azərbaycanda müqtədir şairlərimiz yox olmayıbdır, ancaq şair Əliqulu Qəmküsar bizim məxsusi qələm yoldaşımızdır, belə ki, “Molla Nəsrəddin”in 3-cü ilindən, yəni 1908-ci sənədən başlayaraq Qəmküsarın mənzum və mənsur əsərlərinə, məqalə və şeirlərinə rast gəlmək olar. Şairimizin əvvəl illərdə “Cüvəllağı”, “Cüvəllağı bəy”, “Xadimi millət”, “O taylı”, “Sarsaqqulu bəy” təxəllüsləri məşhurdur. Belə ki, həmin təxəllüslərlə Qəmküsar yoldaşımız məcmuəmizdə iştirak edibdir. ”
Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev – “Molla Nəsrəddin” görkəmli yazıçı və dramaturq Ə.Haqverdiyevin də nəzərini cəlb etmişdi. 1907-ci ildə o, “Xortdan” imzası ilə “Cəhənnəm məktubları” başlığı altında məşhur məqalələrini yazmışdır. Sovet hakimiyyəti illərində Ə.Haqverdiyev bu məqalələri bir süjet ətrafında birləşdirmiş, “Odabaşının hekayəsi”ni də əlavə edərək ayrıca kitabça halında buraxdırmışdır.

Ə.Haqverdiyevin “Molla Nəsrəddin”də seriya ilə buraxılan ikinci əsəri “Mozalan bəyin səyahətnaməsi”dir. Yazıçı bu mövzuda satirik yazıların jurnal səhifəsinə gəlməsinin tarixçəsini belə şərh edir:

” Bir dəfə cəm olub “İbrahim bəy səyahətnaməsi”ndən söhbət edirdik. Burada “Molla Nəsrəddin”in dostlarından Ömər Faiq Nemanzadə, Salman Mümtaz, Qurbanəli Şərifov var idi. Bunu da deməliyəm ki, “Molla Nəsrəddin”in cəmi Türküstanda şöhrət və nüfuz qazanmasına səbəb Salman Mümtaz olduğu kimi, Naxçıvan tərəfindən də Qurbanəli Şərifov səbəb idi.”İbrahim bəy səyahətnaməsi”ndən söhbət olduqda mən dedim:
“Nə olardı, bu kitaba nəzirə – bir “Səyahətnameyi “Molla Nəsrəddin”də olaydı. Aya, görəsən “Molla Nəsrəddin” islam aləmini səyahət etsə, onun başına nə müsibətlər gələ bilər? Bu yerdə Mirzə Cəlil üzünü bizə tutub dedi: Gəlin biz Mozalanı gəzdirək. Ancaq bunun səyahətnaməsini öz aramızda bölüşdürək. Hər kəs onu özü görüb bildiyi yerə aparıb səyahət etdirsin; oxuyanlar güman etsinlər ki, həqiqətən bu adam gəlib buraları görüb, bu felyetonları yazmış. Belə də oldu. Birinci felyetonu mən başlayıb Mozalanı Bakıya kimi gətirdim. Bakıdan Məşhədə onu Salman Mümtaz apardı. İrəvan və Naxçıvan tərəflərində Qurbanəli Şərifov gəzdirdi. Beləliklə, “Mozalan bəyin səyahətnaməsi” ortalığa çıxdı.

”
Həmin sərlövhə altında Haqverdiyevin yazıları 1908-ci ildə, “Marallarım” seriyasından hekayələri isə 1910-1913-cü illərdə dərc olunmuşdur.[1]

Məhəmməd Səid Ordubadi – “Molla Nəsrəddin” jurnalında “Hərdəmxəyal” təxəllüsü ilə çıxışlar etmişdir. 1905-ci il inqilabının təsiri ilə Şərqdə başlanan azadlıq hərəkatına Ordubadi də qoşulmuşdu. O, inqilabın atəşin tərənnümçülərindən idi. M.S.Ordubadi C.Məmmədquluzadə, Sabir və digər görkəmli sənətkarlarla birlikdə jurnala inqilabi ideyalar gətirmişdi. “Molla Nəsrəddin” ədəbi məktəbinə qoşulduqdan sonra M.S.Ordubadi köhnə şeir formalarından uzaqlaşaraq qəsidə və qəzəllərini satirik üslubla əvəz etdi.[1]

Əli Razi Şəmçizadə – “Dabanıçatdax” gizli imzası ilə çıxış etmişdir. 1906-cı ildə Tiflisdə Mirzə Cəlil, Sabir, Əliqulu Qəmküsar və Q.Şərifzadə ilə yaxından tanış olan Əli Razi bundan sonra “Molla Nəsrəddin” ilə əməkdaşlığa başlayır. Əvvəllər məhəbbət mövzusunda şeirlər yazan ədib satira yolunu seçir və 1908-ci ildən başlayaraq bu üslubda ədəbi nümunələr yaradır. Onun “Molla Nəsrəddin”ə ilk gəlişi 1908-ci ildə jurnalın 4-cü sayında çap etdirdiyi “Arvadlarımız” felyetonu ilə başlayır. Sonra şairin bir-birinin ardınca “Məşruyətçilər”, “İranlılara”, “Dürtmələ”, “Neyləyir iranlılar” kimi satiraları məcmuədə dərc edilir.[1]

Bayraməli Abbaszadə – “Mirzə Gülzar” imzası ilə həcvlər, satirik şeirlər yazmışdır. İrandakı ağır ictimai-siyasi vəziyyət, kəndlilərin qul kimi yaşamasını öz gözləri ilə görən Abbaszadə Məşrutə inqilabı dövründə Səttərxanla birgə mübarizəyə atılmışdı. Təqiblərdən yaxa qurtarmaq üçün Şimali Azərbaycana gələn Abbaszadə heç bir sənəti olmadığından hamballıq etmişdir. Onun “Hammal” imzası ilə yazıb-yaratması da bundan irəli gəlirdi. Millətinin azadlıq istəyini uca tutan “Hammal” bu yolda öz qələmi ilə mübarizə aparır, “Həllac” şeirində vətən və xalq yolunda ölməyə hazır olduğunu söyləyirdi.[1]

Bunlardan əlavə, jurnalın mühərrirləri sırasında Mirzə Əli Möcüz Şəbüstəri, C.Cabbarlı, Əli Məhzun İrəvani, Müceyri, Süleyman Məlikov və b. da var idi.[1]

Rəssamlar
Jurnalın karikaturaları satirik yazılar qədər qüvvətli təsir bağışlayır və əsas ideyanın həyata keçirməsinə xidmət edirdi.

Oskar Şmerlinq – “Molla Nəsrəddin”in ilk sayının bütün karikaturalarını rəssam Oskar İvanoviç Şmerlinq çəkimişdir. Mirzə Cəlil “Molla Nəsrəddin”i nəşr etməyə başlayanda Tiflisdə yaşayan Şmerlinqi işə dəvət edir. Bu barədə Mirzə Cəlil yazır:

” Bizim birinci işimiz, birinci vəzifəmiz gözümün qabağında dərin yuxuda olan islam milləti idi. Və birinci növbədə əziz nadirül vücud olan Şmerlinq nəqqaşımızdan iltimas etdik ki, bizim bəxti qara Şərqin yatmış millətlərinin qəflət yuxusunu öz ustanə fırçası ilə təsvir etsin. Və istəyi tarixini 1906-cı ilində, aprel ayının 7-də səhnəyə intişara qoyulan birinci “Molla Nəsrəddin”in baş səhifəsində, şirin yuxuda yatan millətlərin təsviri haman təsvirdir ki, vücudu bizim üçün çox qiymətli olan Şmerlinq nəqqaşımız öz məharətli qələmi ilə onu haman tarixdə yaratdı. ”
Şmerlinqə şəkillərin mövzusunu, ideya istiqamətini, hətta süjetini Mirzə Cəlil və Ömər Faiq verir, tiplərin xarakterini, məkan və zamanı, onların mimikasını, cizgilərini rəssama başa salırdılar. Jurnalın ilk sayında Mirzə Cəlilin düşündüyü, təsvir etdiyi Molla Nəsrəddinin surətini də Şmerlinq çəkmişdir. Rəssamın yaradıcılığını yüksək qiymətləndirən Mirzə Cəlil yazır:

” Keçən günləri yadıma salıb məcmuənin yolunda mərhəmət göstərənləri bir daha yada saldıqda onların içində ən dəyərli köməkçimiz Oskar İvanoviç Şmerlinqə qəlbimin incə bir guşəsindən intəhasız salamlar göndərirəm. ”
Şmerlinq də “Molla Nəsrəddin”də fəaliyyət göstərdiyi dönəmi iftixar hissi ilə xatırlayırdı:

” Əzizim Mirzə Cəlil” Bu gün bizim “Yeni fikir” qəzetinin müdiri sizin salamınızı mənə yetirdi… Keçmiş günlərin xoş xatirələri, xüsusilə “Molla Nəsrəddin”də birgə işimizlə olaqədar xatirələr məni fərəhləndirir. O vaxtlardan çox keçmişdir, ətrafımızda çox şey dəyişmişdir, amma bizim satira və yumora olan həvəsimiz əvvəlki kimi güclü qalmışdır. Siz Bakıda mənim üçün əziz olan “Molla Nəsrəddin”in nəşrini davam etdirirsiniz, mən də Tiflisdə həmin sahədə işləyirəm. ”
İosif Rotter – məşhur karikatura və illüstrasiya ustası kimi tanınan İosif Rotterin də “Molla Nəsrəddin”in populyarlıq qazanmasında xidmətləri böyükdür. Şmerlinqin Tiflisdə işlərinin çoxluğu jurnalın tapşırıqlarını vaxtında görməyə imkan vermədiyindən Rotter məcmuənin işinə cəlb edildi. Bu barədə Mirzə Cəlilin həyat yoldaşı Həmidə xanım Cavanşir öz xatirələrində söhbət açır. Rotter “Molla Nəsrəddin”lə 1906 -1914-cü illərdə əməkdaşlıq etmişdir.

Əzim Əzimzadə – “İrşad” qəzetinin müştərisi Hacı Aslan Aşurovun karikaturasını çəkib “Molla Nəsrəddin”ə göndərir. Məcmuənin 1906-ci il tarixli 7-ci sayında karikatura dərc olunur. İlk əl işinin çapı onu hədsiz sevindirir, çəkdiklərini Tiflisə göndərir. Beləliklə, Ə.Əzimzadənin “Molla Nəsrəddin”lə əməkdaşlığı başlayır. Onun “Cənab Vitte”, “Millət dərdi çəkməkdən əriyib çöpə dönən müsəlman dövlətlisi”, “Hambala oxşayan tacir” karikaturaları jurnalın ayrı-ayrı saylarında çap olunur.

Sovet hakimiyyətindən əvvəl Əzimzadənin şəkilləri jurnal səhifələrində az yer tuturdu. Sovet hakimyyəti illərində isə Ə.Əzimzadə jurnalın əsas rəssamı kimi tanındı. 1922-ci ilin payızında Mirzə Cəlil “Molla Nəsrəddin”in nəşrinin bərpası zamanı Ə.Əzimzadəni məcmuənin işinə cəlb edir. O, jurnalın baş rəssamı kimi fəaliyyət göstərib.

Xəlil Musayev – Musayevin imzası 1913-cü ildən başlayaraq məcmuənin səhifələrində görünür. Həmin ildəki nömrələrin çoxunda onun şəkilləri və karikaturaları çıxmışdır. Onun çəkdiyi karikaturalardan biri “Molla Nəsrəddin” jurnalına edilən hücumlara həsr olunmuşdur. Şəkildə göstərilir ki, “Mola Nəsrəddin”in arxasınca böyük bir xalq kütləsi gedir, başqa bir tərəfdə də mürtəce dəstə jurnalı hədələyib deyir:

” Dayan, nə qədər ki,canımızda can var, qoymayacağıq sən cəmiyyəti yoldan çıxarasan. ”
Musayev “Molla Nəsrəddin”dən başqa “Kəlniyyət”, “Babayi-Əmir”, “Məzəli” kimi satirik jurnallarda da iştirak etmişdir.

Seyid Əli Behzad – jurnalın Təbrizdə çıxan nömrələrinin karikaturalarını çəkmək üçün rəssam Seyid Əli Behzad cəlb olunmuşdu. O “Molla Nəsrəddin” ənənələrini yaxşı mənimsədiyi üçün çəkdiyi karikaturalarla keçmiş karikaturalar arasında məntiqi rabitə var idi.

Adları çəkilən rəssamlardan başqa jurnalda V.Kikadze, Ə.İbrahimzadə, Ə.Behzad və başqaları iştirak etmişlər.[1]

Jurnalda dil məsələsi
Mirzə Cəlil öz xatirələrində yazır ki, “Molla Nəsrəddin”də açıq ana dili ilə yazdığımız mətləbləri hamı açıq başa düşdü, elə asan başa düşdü ki, dəxi bu dildən başqa qeyri bir dil axtarmağa hacət qalmadı. Birinci nömrəmiz türk dünyasına dağılan kimi tək bircə həftənin içində hər bir yerdən, yazdığımız suallara haman aydın “Molla Nəsrəddin” dilində idarəmizə aydın cavablar gəldi.[1]

Ədib daha sonra incə bir yumorla qeyd edir ki, biz açıq ana dilində yazmaqdan utanmadıq. Birinci nömrənin baş məqaləsində yazdıq ki, açıq ana dilində, açıq türk dilində yazmaq eyibdir: çünki yazanın savadının azlığına dəlalət edir.[1]

Azərbaycan burjuaziyasının ideoloqları Azərbaycan xalqının, Füzulinin, Vaqifin, Axundovun, Zakirin dilini inkar edirdilər. Ə.Kamal açıq-açığına deyirdi ki, azərbaycanlıların ayrıca bir dili yoxdur, onun ədəbiyyatı və incəsənəti də müstəqil deyildir. Bu cür fitnəkarlığa “Molla Nəsrəddin” jurnalı göz yummadı.[1]

Jurnal həm ərəbçilik, farsçılıq, osmançılıq həm də dili lüzumsuz yerə rus sözləri ilə korlamağın ziddinə idi. “Osmanlı dili” adlı məqalədə C.Məmədquluzadə türkçülüyə meyl edən ziyalıları məharətlə lağa qoyur. Jurnal “Dil” adlı felyetonda köhnə əlifbanın yararsızlığını, “Bizim obrazovannılar” felyetonunda varvarizmini kəskin təndiq edirdi. Jurnalda verilən bir şəkildə təsvir olunur ki, bir nəfər azərbaycanlını yıxıb onun ağzına zorla ərəb, fars, rus dillərini soxurlar. Azərbaycanlı isə deyir:[1]

” Ay qardaşlar! Mən ki, dilsiz xəlq olunmamışam, dilləri ağzıma
soxursunuz.

”
“Molla Nəsrəddin” başqa dilləri öyrənməyin ziddinə deyildi. Jurnal rus dilinin böyük təbliğatçılarından idi. Mollanəsrəddinçilərin hər biri öz ana dillərindən başqa 2-3 dil bilirdilər. Onlar başqa dillərin öyrənilməsini lüzumunu qeyd edir, eyni zamanda, Azərbaycan dilinin saflığı uğrunda da mübarizə aparırdılar. “Molla Nəsrəddin”in dili geniş xalq kütlələrinin başa düşdüyü açıq, aydın Vətən dili idi.[1][3]

Jurnalda qadın azadlığı məsələsi
“Molla Nəsrəddin” Azərbaycan qadınlarının azadlığı uğrunda, onların kölə vəziyyətindən qurtarması uğrunda inadla çarpışmışdır. Jurnal qadınların da kişilərlə bərabər hüquqa malik olmasını tələb edirdi. “Xanımlara”, “Zəncir”, “Erməni və müsəlman övrətləri” felyetonlarında cəhalətpərəstlik şiddətlə tənqid atəşinə tutulurdu.

C.Məmmədquluzadə “Köhnə dərdim” adlı məqaləsində yazırdı:[1]

” Şərq qadını məsələsi mənim köhnə dərdimdir… Nədir onların dərdi?.. Şərq qadınını azad etmək. Nədən?.. Şəriətin kəməndindən, müsəlmançılığın zəncirindən, hərəmxanaların zindanından, qara çarşabın zülmətindən… ”
“Keçən günlər”, “Mıncıq”, “Məryəm xanım”, “Mırt-mırt”, “Dağarcıq” felyetonlarında və digər satirik yazılarda jurnal qadın azadlığının bir mətləbini, bir incə xüsusiyyətini oxucuların gözü qarşısında canlandırmışdır. Sovet hakimiyyəti illərində “Molla Nəsrəddin” ilk nömrədən başlayaraq qadın azadlığı problemini rişədən həll etməyi irəli sürmüşdü:[1]

” Rişədən başlamaq. Hökumət tərəfindən gərək belə bir qanun qoyula ki, on səkkiz yaşa çatmamış heç bir qız ərə gedə bilməz. ”
1918-ci il
Uzun fasilədən sonra jurnal 1917-ci il fevralın 9-dan çapını yenidən bərpa etdi. Rus imperiyası daxilində baş verən inqilabi proseslər, xalqların öz müqəddəratını təyinetmə arzuları “Molla Nəsrəddin”çiləri, o cümlədən C.Məmmədquluzadəni düşündürməyə bilməzdi. C.Məmmədquluzadənin 1917-ci ilin noyabrında dərc olunan “Azərbaycan” məqaləsi bu istəkdən doğurdu.

“Cümhuriyyət” adlı məqaləsində çarizmin süqutunun obyektiv tarixi proses olduğunu yazan C.Məmmədquluzadə xalq hakimiyyəti və demokratik respublika qurulmasının vacibliyini irəli sürürdü:

” Padşahlıq taxtından yıxılan Nikolayın zalım və xain idarəsi dağılandan sonra Rusiya məmləkətində yaşayan millətləri, o cümlədən də biz müsəlmanları məşğul edən tək bir məsələdir: həmin məsələ cümhuriyyət məsələsidir. Cümhuriyyət, yəni latınca “respublika” elə bir hökumətə deyirlər ki, orada məmləkətin idarəsi camaatın öz öhdəsində və ixtiyarındadır, necə ki, məsələn, Firəngistan, İsveçrə və qeyriləri. ”
1918-ci ilin yanvarında ictimai-siyasi vəziyyətlə əlaqədar olaraq jurnal yenidən nəşrini dayandırdı. Həmin ilin sentyabr ayında Tiflisdə Ə.Qarayevin redaktorluğu altında çıxan “Tartan-partan” jurnalı “Molla Nəsrəddin”in yoxluğuna işarə ilə deyirdi:[1]

” Molla Nəsrəddin” gedəndən bəri heç üzümüz gülmür. ”
Mirzə Cəlil 1918-1920-ci illərdə yoldaşı Həmidə xanım Cavanşirlə birlikdə Qarabağa getdi və bir müddət Kəhrizli kəndində yaşadı. Xalq Cümhuriyyəti quruculuğu prosesində bilavasitə iştirak etməsə də, o, müstəqil dövlətçilik ideyasını dəstəkləyirdi.

Jurnalın Təbriz dövrü
1920-ci ildə Cəlil Məmmədquluzadə öz ailəsi ilə köçüb Cənubi Azərbaycana getdi və o, 1921-ci ilin fevralında “Molla Nəsrəddin”in nəşrini Təbrizdə yenidən bərpa etdi. Təbrizdə jurnalın 8 nömrəsi işıq üzü gördü.[1][2][3]

Tədqiqatçı Qulam Məmmədli öz müsahibələrinin birində “Molla Nəsrəddin”in Təbriz nəşrinə aydınlıq gətirərək yazırdı ki, C.Məmmədquluzadə ailəsi ilə birlikdə Cənubi Azərbaycana köçdükdən sonra jurnalın çapını bərpa etmək istəyir. Onun “Molla Nəsrəddin”i azərbaycanca nəşr etmək istəyinə İran hökuməti icazə verməmişdi ki, gərək farsca çap olunsun. Mirzə Cəlil isə İran hökumətinin bu tələbi qarşısında söyləmişdi:

” Təbrizdə ermənilər ermənicə qəzet çıxarırlar. Siz isə Azərbaycan dilində jurnal nəşr etməyə icazə vermirsiniz. Elə isə icazə verin “Molla Nəsrəddin”i erməni dilində nəşr edim. ”
C.Məmmədquluzadənin bu sərt münasibəti jurnalın Təbrizdə ana dilində nəşrinə səbəb oldu.[1][3]

Jurnalın Bakı dövrü
Sovet hökumətinin təşəbbüsü ilə 1922-ci ilin iyununda “Molla Nəsrəddin”in nəşri Bakıya köçürülmüş və jurnal 1931-ci ilə qədər burada çıxmışdır.[1][2][3] C.Məmmədquluzadə ilə danışıqlar aparanlar onu Təbrizdən Bakıya köçüb, jurnalın sərbəst şəkildə çapının həyata keçirilməsinə kömək göstəriləcəyinə inandırdılar. Bakıya gəldikdən sonra isə Mirzə Cəlil vəziyyətin tamamilə dəyişdiyini, verilən vədlərin doğru olmadığını gördü. Qulam Məmmədli “Molla Nəsrəddin”in sovet dövrünü öz müsahibəsində belə təsvir edir:

” Mirzə Cəlillə Mərkəzi Komitə arasında mübahisə başladı: “Jurnal necə çıxacaq və nədən yazacaq?” M.Cəlil deyirdi: “Sizdə mətbuat partiya orqanıdır, şəxsi adamlara qəzet çıxarmağa icazə verilmir. Mən isə “Molla Nəsrəddin”i özüm yaratmışam, özüm satmışam, özüm də nə istəmişəm, onu yazmışam. Buna icazə verəcəksizmi? ”
Jurnalın Sovet Azərbaycanında ilk nəşri 1922-ci ilin noyabrında həyata keçirildi. Bu nömrədə “Bakı nefti” adlı şeir və karikatura verilmişdi. Əli vedrəli, bankəli, qab-qacaqlı kim varsa, bu neft inəyinə hücum edib, onu sağmaq istəyir. “Hücumçular” qismində isə İngiltərə, Fransa, İtaliya, ABŞ və Rusiya kimi dövlətlər idi. Karikaturanın dərci böyük hay-küyə səbəb oldu. Sorğu-sual başlanılanda Mirzə Cəlil demişdir:

” Azərbaycan neftini kəndlilərimiz gedib qonşu respublikalardan birə on qat baha alıb, yandırırlar ki, qaranlıqda qalmasınlar. ”
Jurnalın ideya-siyasi istiqamətləri barəsində Mərkəzi Komitənin səlahiyyət sahibləri ilə Mirzə Cəlil arasında çox dialoqlar, “tərbiyəvi söhbətlər” aparılsa da, o öz fikrindən dönmədi. Belə bir vəziyyətdə məcmuənin nəşrinin M.S.Ordubadinin nəzarəti altında həyata keçirilməsi qərarlaşdırıldı. M.Cəlilin xəbəri olmadan buraxılan saylarda baş redaktor kimi yenə də onun adı yazılırdı. Bunu qəbul etməyən Mirzə Cəlil M.S.Ordubadiyə yazırdı:

” Səid, bildiyini elədin, gələn nömrədən mənim adım redaktor kimi o jurnalda yazılsa, mən bilirəm hara şikayət edəcəm. ”
1925-ci ildən sonra C.Məmmədquluzadənin həyatında ciddi sarsıntılar baş verdi. Bu böyük ədibin istəmədiyi, yaxın buraxmadığı məqsədləri, ideyaları “Molla Nəsrəddin”də həyata keçirməyə başladılar. “Molla Nəsrəddin”i Allahsızlar Cəmiyyətinin orqanına çevirdilər. Beləliklə, 1925-ci ildən jurnalın baş redaktorunun adı əvəzinə, “Heyəti-təhririyyə” yazılırdı. Qulam Məmmədli öz xatirə müsahibəsində qeyd edirdi:

” 1922-ci ildən sonra “Molla Nəsrəddin” tamamilə simasını itirdi. Mirzə Cəlil ağır-mənəvi və sözün əsl mənasında maddi çətinliklər içərisində qaldı. Nəhayət, 1930-cu ildə xəstələndi. 1931-ci ilin sonunda ağır vəziyyətə düşdü. 1932-ci ilin yanvarın 4-də o, dünyanı tərk elədi. ”
“Molla Nəsrəddin”in isə sonuncu nömrəsi 1931-ci ildə buraxılmışdı.[1][2][3]

Təsiri
Jurnal çar Rusiyasının bütün müsəlman bölgələrində, Yaxın və Orta Şərq ölkələrində yayılıb, islam dünyasında demokratik mətbuatın inkişafına təsir göstərib.

“Molla Nəsrəddin” jurnalının təsiri altında Azərbaycanda “Bəhlul (jurnal)” (1907), “Azərbaycan (jurnal, 1906),” “Kirpi”(jurnal), “Zənbur (jurnal)” (1909-1910), “Mirat” (1910), “An” (1910-1911), “Kəlniyyət” (1912- 1913), “Lək-lək” (1914), “Tuti” (1914-1917), “Məzəli” (1914-1915), “Babayi-Əmir (jurnal)” (1915-1916), “Tartan-Partan” (1918), “Şeypur (jurnal)” (1918-1919), “Zənbur (jurnal)” (1919), “Məşəl (jurnal)” (1919-1920) kimi Azərbaycan dilində nəşr olunan satirik jurnallarla yanaşı, bu dövr Bakıda rus dilində “Cigit” (1907-1918), “Vay-vay” (1908), “Bakinskoe qore” (1908-1909), “Biç” (1909-1915), “Adskaya poçta” (1909-1910), “Bakinskiye strelı” (1910), “Baraban” (1912-1913) kimi satirik jurnallar da dərc olunurdu.

Hətta XXI əsrdə də jurnalın ideyalarının davamçıları var. Müxtəlif veb-saytlarda və sosial şəbəkələrdə “Molla Nəsrəddin” səhifələri yaradılır, jurnalın müxtəlif saylarındakı məqalələr və karikaturalar oxucularla paylaşılır. Bu jurnal istər özünün varlığı ərzində istərsə də sonra dünyanın bir sıra görkəmli şərqşünas alimləri tərəfindən tədqiq və təqdir edilmişdir.

Xalq şairi Söhrab Tahirə

Yuxuda gördüm ki, yenə görüşdü,
yığılıb el gəlir yanıma səssiz.
Bakı elə böyük, elə genişdi;
Söhrab,
bildirişsiz, dəvətnaməsiz
Təbrizdən, Səlmasdan, Gəncə tərəfdən,
gəlib şerimizi dinləyir Vətən.

Anan Nəsibəni görürəm, Söhrab,
Al! – deyib, çörəyi batırır duza.
Baş əyib, mən salam verirəm, Söhrab,
bizim o taydakı oxucumuza.

Uşaqlar görürəm sonra arada,
şeir gecəmizə gənc, qoca gəlib.
Sonra Pişəvəri… qabaq sırada,
deyirlər, səngərdən birbaşa gəlib.

Uzanır qarşımda bir qumlu səhra,
durub gözləyirəm Günəşi – doğsun.
Sən niyə susursan qarşımda, Söhrab,
Niyə demirsən ki, yuxun çin olsun?!

Gözlədə-gözlədə qocaltdın məni,
Mən ki, yuxudaydım, ayıltdın məni.
Nə tutdun əlində, nə atdın məni,
Özgə əllərəmi tapşırdın məni?

Ətrimi gül aldı, çiçək apardı,
Üzümün rəngini bir rəng apardı.
Çağırdım, səsimi külək apardı,
Əsən yellərəmi tapşırdın məni?

Bu günü gözlədim, sabaha qaldı,
Sevincin axırı bir aha qaldı.
Yeganə ümidim Allaha qaldı,
Gələn illərəmi tapşırdın məni?

Dağlara çən düşdü, xəbər tutmadın,
Saçıma dən düşdü, xəbər tutmadın.
Ayrıldıq, gen düşdük, xəbər tutmadın,
Yaman dillərəmi tapşırdın məni?

Könlümü alanda, könlüm deyərdin,
Məni iyləyərdin, gülüm deyərdin,
Adımı deməzdin, Leylim deyərdin,
Məcnun, çöllərəmi tapşırdın məni?

Bir gözələ dönüb baxdım,
Gün vurdu, əridim-axdım.
Əldən kəkliyi buraxdım,
Salam verib keçdi belə.

Sən demə, qonşunun qızı,
Dönüb olub ay parası.
Özüm-özümdən narazı,
Dedim daha gecdi belə.

Od içində elə yandım,
Yandığımı sonra dandım.
O güləndə, mən utandım,
Gördüm ömür keçdi belə.

Poyluda mən doğulmuşam,
Poyluda Nazim yaşayır.
Könüldə sevgi-məhəbbət,
sazda sarı sim yaşayır.

Ağstafa, Poylu, salam!
Alməhəmməd oğlu, salam!
Ata payım, oğul balam,
mənim əvəzim yaşayır.

Atamın çırağı yanır,
anamın ocağı yanır.
Səni anır, məni anır –
eşqim, həvəsim yaşayır.

Poyluda bir ünvan qalıb,
O, məndən nigaran qalıb.
Gedən gedib, qalan qalıb,
tanış-bilişim yaşayır.

Əyilməsin uca başın,
sevinsin torpağın, daşın.
A qızım, sənin qardaşın,
mənim ləlşim yaşayır.

Əsli sevib, Kərəm sevib,
o göz yaşı, bu qəm sevib.
Tarix boyu aləm sevib –
səndən qabaq, məndən qabaq.

Dan sökülür, yer oyanır,
qaranlıqlar işıqlanır.
Dan ulduzu göydə yanır –
Aydan qabaq, gündən qabaq.

Niyə sevənlər ağlayır?
Baxtı yolunu bağlayır.
Din bu eşqi günah sayır,
Tanrı da var dindən qabaq.

Hörmətli poeziyasevərlər!
Sizi 27 aprel saat 12:00-da gənc şairlər, prezident təqaüdçüləri – Emin Piri və Ulucay Akifin görüşünə və imza gününə dəvət edirik. Görüş Sumqayıt şəhərinin 70 illik yubileyi çərçivəsində Əli Kərim adına Poeziya Evinin və AYB-nin Sumqayıt bölməsinin təşkilatçılığı ilə keçirilir.

Ünvan: Sumqayıt şəh., 9-cu mk/r, Heydər Parkı, Poeziya Evi

Mənim nə gülüşüm, nə göz yaşım var,
Doğru bildiyiniz yalan adamam.
Sevincin, şadlığın tamına baxıb,
Özünə tamarzı qalan adamam.

Hər gün əlçim-əlçim buluda dönüb,
Özü-öz başına yağan yağışam.
Bayırdan qurulu saray görünüb,
Könlü içəridən talan adamam.

Məni tanımağa çalışma, adam,
Sənə tanışamsa, özümə yadam.
Nə qoruya bildim, nə də saxlaya,
Bir ömrü əlindən salan adamam.

Geriyə dönməyə yolmu qalıb ki?!
Bütün körpüləri oda atanam.
Sevinci əlindən havayı verib,
Qəmi qucaq-qucaq alan adamam.

07.03.2016.

“Gənc Ədiblər Məktəbi”nin müdavimi, AYB və AJB üzvü,
Prezident təqaüdçüsü, Gənclər müfakatçısı

Qədəhimdə son damla,
masamda üç şeirim…
qorxuram,
bu ağılla
yenə sənə yenilim…

bilirəm, xoşbəxtlikdi
insan kimi doğulmaq…
bəs ölmək?
o necədi?
necədi bəxt ovlamaq?

adını anmamaq üçün
dilimi dişləyirəm…
ölü doğulan eşqin
dayəsi işləyirəm…

I. Sumqayıt şəhərinin, eyni zamanda onun qurub-yaradılmasında və inkişafında fədakarlıq göstərmiş insanların əməyinin bədii tərənnümünü geniş oxucu auditoriyasına təqdim etmək məqsədi ilə Sumqayıta həsr edilmiş şeir və esselələrdən ibarət «Səni vəsf edirəm, doğma şəhərim» adlı almanaxın nəşr edilməsi.

Kitab Sumqayıt Regional Mədəniyyət idarəsinin təsdiq etdiyi tərkibdə 5 nəfərdən ibarət redaksiya şurası tərəfindən nəşrə hazırlanır və idarə rəisinin rəyi ilə çap olunur.

II. «Sumqayıta həsr olunmuş ən yaxşı şeir və esse» müsabiqəsinin keçirilməsi.

Müsabiqə Regional Mədəniyyət idarəsi tərəfindən təsdiq edilmiş Əsasnaməyə uyğun olaraq keçirilir. (Əsasnamə əlavə olunur)

III. Azərbaycanın görkəmli yazıçı və şairləri ilə noyabr ayına qədər ayda bir dəfə olmaqla Sumqayıtın mədəniyyət, təhsil, səhiyyə, xidmət sahələri işçilərinin, eləcə də iri istehsalat kollektivlərinin görüşlərinin keçirilməsi.

IV. «Sumqayıt – 70» devizi ilə Azərbaycanın regionlarında sumqayıtlı yazıçılarla, həmin regionların yazıçıları ilə Sumqayıtda ədəbi məclislərin keçirilməsi.

V. «Sumqayıt – 70» devizi altında Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin Natəvan adına klubunda sumqayıtlı yazıçı və şairlərlə Bakı ədəbi ictimaiyyətinin görüşünün keçirilməsi.

VI. Sumqayıtın ağsaqqal ədibləri və şəhər ədəbi gəncliyinin birgə iştirakı ilə «Ədəbi Sumqayıt – dünən, bu gün, sabah» adlı Televiziya verilişi. DTV-də.

VII. «Sumqayıt – 70» devizi altında Apşeron ərazisində dislokasiya olunmuş hərbi hissələrdə Sumqayıtlı şair və yazıçılarla görüşlərin keçirilməsi.

VIII. Tənqidçi, f.e.d Vaqif Yusiflinin sumqayıtlı yazarların əsərləri haqqında yazdığı ədəb-tənqidi məqalələrdən ibarət kitabın nəşri və Sumqayıtda təqdimatının keçirilməsi.

Əli Kərim adına Poeziya Evinin direktoru: İ. İlyaslı

Sumqayıt Regional Mədəniyyət idarəsi

Sumqayıt şəhərinin yaradılmasının 70 illiyi munasibəti ilə keçirilən «Sumqayıtı vəsf edən ən yaxşı şeir və esse» müsabiqəsinin

Ə S A S N A M Ə S İ

Sumqayıt şəhərinin, eyni zamanda onun qurub-yaradılmasında və inkişafında fədakarlıq göstərmiş insanların əməyinin bədii tərənnümünü dəyərləndirmək məqsədi ilə «Sumqayıta həsr olunmuş ən yaxşı şeir və esse» müsabiqəsi bu Əsasnaməyə uyğun olaraq keçirilir.

İ. Müəlliflər Sumqayıta həsr edilmiş şeirlərininin əlyazmalarını və elektron variantını yerli kütləvi informasiya vasitələrində bu barədə elan dərc edilən gündən etibarən 2019-cu il avqust ayının 31-dək elanda göstərilən ünvana – Əli Kərim adına Poeziya Evinə təqdim edir.

İİ. Sumqayıtın 60 illiyi ilə əlaqədar keçirilən müsabiqədə iştirak etmiş və “Həzin nəğmələrdə yaşayan şəhər” toplusuna daxil edilmiş şeirlər müsabiqəyə təqdim edilə bilməz.

İİİ. Müsabiqəyə təqdim edilmiş şeirlər Əli Kərim adına Poeziya Evi tərəfindən qəbul edilərək toplanılır və Sumqayıt Regional Mədəniyyət idarəsinin tərkibini təsdiq etdiyi münsiflər heyəti tərəfindən müzakirə edilir. Müsabiqəyə təqdim edilmiş şeirin(essenin) mövzunu tam əhatə etməsi və janrın tələblərinə cavab verməsi vacib şərtdir.

İV. Münsiflər heyəti müsabiqəyə təqdim edilmiş şeirləri(esseləri) müzakirə edərək İ, İİ və İİİ yerlərə layiq bildiyi müəllifləri müəyyən edir və bu barədə qərarını Sumqayıt Regional Mədəniyyət idarəsinə təqdim edir.

V. Qaliblər Sumqayıt şəhərinin 70 illiyi ərəfəsində təntənəli surətdə Sumqayıt Regional Mədəniyyət idarəsi tərəfindən «Sumqayıta həsr olunmuş ən yaxşı şeir və esse» müsabiqəsinin Laureatı Diplomu ilə təltif edilir və qiymətli hədiyyələrlə mükafatlandırılır.

Vİ. Münsiflər heyətinin səs çoxluğu ilə qəbul etdiyi qərar qalibləri müəyyənləşdirmək üçün əsas sayılır və müzakirə olunmur.

E L A N

Sumqayıt Regional Mədəniyyət idarəsi Sumqayıt şəhərinin yaradılmasının 70 İlliyi münasibəti ilə «Sumqayıta həsr olunmuş ən yaxşı şeir və esse» müsabiqəsi elan edir. Müsabiqədə iştirak etmək istəyən müəlliflər öz şeirlərinin(esselərinin) əlyazmalarını və elektron variantını avqust ayının 30-dək Əli Kərim adına Poeziya Evinə təqdim etməlidirlər. Təqdim edilən şeirlərin mövzunu tam və dolğun əhatə etməsi və janrın tələblərinə cavab verməsi vacib şərtdir.

Əlavə məlumat almaq istəyənlər 044 208 01 61 nömrəli telefonla Əli Kərim adına Poeziya Evinə müraciət edə bilərlər.

Ünvan: Sumqayıt şəhəri, 9-cu mkr., Heydər Parkı, Poeziya Evi. Email: sumqayitpoeziya.evi@mail.ru

Qeyd: Sumqayıtın 60 illik yubileyi ilə bağlı keçirilmiş müsabiqəyə təqdim edilmiş şeirlər bu müsabiqədə iştirak edə bilməz.

Müsabiqənin təşkilat komitəsi

Mənbə: http://sumqayitfakt.az

İran İslam Respublikasının paytaxtı Tehran şəhərində nəşr olunan “Qorxunun rəngi” adlı hekayələr toplusunda Çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli nümayəndəsi, Azərbaycan Yazıçılar (AYB), Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin (AJB), UASB-nin üzvü, “Kultur.az” internet dərgisinin təsisçisi və baş redaktoru, yazıçı-şair, publisist İradə Aytelin “Virtual sevgi”, “Pozqun mələk”, “Yetim laylalar”, “Və mən onu sevirdimmi?” hekayələri dərc olunub.

Qeyd edək ki, bundan öncə istedadlı və tanınmış Azərbaycanlı xanım yazar İradə Aytelin şeirləri, məqalələri, hekayələri “edebiyyat-az.com”, “gundelik.info”, “olaylar.az” saytlarında işıq üzü görüb.

Kamran MURQUZOV,
Azərbaycanın Mədəniyyət və Ədəbiyyat Portalının
Mətbuat xidmətinin rəhbəri,
Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin üzvü.

Gəl, sənə bir nağıl söyləyim,

O nağıl ömrümün noğulu idi.
O nağılda biri vardı – o Səndin,
O nağılda biri yoxdu – o məndim.
O nağılda Sən Günəşdin, mən gecə.
O nağılda Sən məndəydin,
Mən təkcə!
O nağılda gözlərin göz işığım,
Səsin İlahi səsi,
Səsin “Azan”ım idi.
O nağılda baxışın ürək dağım,
Sözün Müqəddəs ayə,
Özün alnıma tale,
Qismət yazanım idin.
O nağılda “ağ atlı”,
Bəyaz don gözləmirdim,
Qaranlıq gecələrdə
Təklikdən asılsam da,
Göydən düşən üç alma,
Mutlu son gözləmirdim.
O nağılda, bircə Sən,
Bircə Səni görürdüm!
O Nağılda tək səni,
Təkcə Səni sevirdim!
Yahu!
Yahu!
Yahu!
Mən ki, Səni sevirdim!
Mən ki, Səni sevirəm!

03 iyun 2014.

Mənbə: http://www.kultur.az

Hardasa oxumuşdum: “Əməli xəyanət fikri xəyanətin açıq-aşkar davamıdır”.

Sevmədən ailə qurmaq qaçılmazdır, lakin sevmədən ömür sürmək günahdır! Sevmədiyi kişi ilə gecələrini paylaşmaq bədənini satmağın bir növüdür. Nə fərqi var; məhrəminə, ya naməhrəminə, hər iki halda bədən təcavüzə məruz qalır.

Qadın ərinə övladlarından biri kimi, həm də ən ərkəsöyün övladı kimi yanaşmalıdır: əzizləməli, qulluğunda durmalı, yeməyinə, geyiminə nəzarət etməlidır. Bütün bunlarsa sevgidən doğulur, əgər sevgi varsa bu istəklər qadının içindən gəlir, əks halda, zərurət məcburiyyətə çevrilir və qadının həyatı məhbəsə dönür. Məhbəsdə isə xoşbəxtlik pəncərəsiz koma kimidir, soyuq, qaranlıq, əzici…

Bəzənsə bu məhbəs xəyanətə qapı açır. Həm də qadın xəyanətinə(!). O xəyanətə ki, ailələr dağılır, körpələr yetim qalır, qətllər törədilir (yaxud da susulur…)…

Şahidi olduğum son olaylar: Beş uşaq anası idi – bapbalaca beş körpənin anası. Guya, (guya!) ərinə xəyanət etmişdi. Əri şəxsi avtomobili ilə qadının üzərindən bir-neçə dəfə keçərək (diri-diri) onu qətlə yetirdi (təsadüfən yolum onlar tərəfə düşmüşdü. Həmin körpələrin baxışları hələ də gözlərim önündədi)…

Yenicə ailə qurmuşdular, əri həyətlərindəki çarhovuza salaraq boğdu…

İki uşaq anası idi, qardaşı Rusiyaya apararaq yuksəkmərtəbəli binanin doqquzuncu mərtəbəsindən aşağı atdı (sağ qaldı);

Üç körpə anası idi, əri və yaxınları diri-diri doğradılar… və s. və ilaxır… Bunlar sadəcə son zamanların hadisələridi, həm də hüquqi və mənəvi təsdiqini tapmayan hadisələr.

Hansı halda qadın xəyanət edir?

Əvvəldən onu deyim ki, açıqlayacağım xəyanət növlərinin hamısının başında iradəsizlik durur. Xəyanəti yalnız iradəsi zəif olan qadınlar edir.

Ərini sevmir, bu sevgini başqasında tapır;
Kişi qadının güvənc yeridir, güvəncini itirir;
Ərinin ona xəyanət etdiyini eşidir, heyif çıxmaq qərarına gəlir;
Maddi çətinliyə dözmür;
Ehtirası güc gəlir (əri uzun müddət yanında olmadıqda).
Əri tərəfindən hər gün zorakılığa və həqarətə məruz qalır (cinsi zorakılıq, fiziki zorakılıq, saymamazlıq… ər qadınına məhəl qoymur, evə gec gəlir, ailəsinə diqqət ayırmır, sərgərdan həyat keçirir, uşaqlarına kobudluq edir);
Rəfiqəsinin şirin söhbətlərinə uyur, aldanır;
Əri cinsəl həyatını normal yaşaya bilmir;
Ər arvadına həddindən artıq sərbəstlik verir;
Qadın evlilikdən öncə normal cinsəl həyat yaşamır (müxtəlif üzlər görür);
İşi, qazancı, vəzifəsi ərindən yüksək olur…
Əsil-nəslində xəyanətə meylli kimsə olur və genetik olaraq keçir (təsdiqini tapmış həqiqətdir);
Və adicə maraq, yaxud da harınlamış həyat tərzi.
Yuxarıda sadalananlar əlbəttə, xəyanətə sadəcə bəhanədir. Belə bəhanələri isə adətən sevmədən ailə quranlar gətirir.

Qaldı sevib evlənmək məsələsinə, düzdür, cəmiyyətimiz hələ buna hazır deyil, ama zaman gələcək sevgi o qədər yüksəkdə olacaq ki, onun evlilik kimi bəsit bir münasibətlə sonuclanmasına ehtiyac qalmayacaq. Sevəndə evlənməyi düşünmək sevgini küçüldəcək. Evlilik ağılın gəldiyi nəticədir, sevgi isə ürəyin. Bunların ikisi bir arada çox nadir hallarda olur. Odur ki, sevmək üçün evlənməli, ya evlənmək üçün sevməli, fikirlərindən uzaq olaraq sevmək və sevilmək gərəkdir. əgər Tanrı sənə sevib-sevilməyi bəxş edibsə, artıq bu səadətdir.

Mənbə: http://www.kultur.az

A köksümdə döyünənim,
Mərdim, mərdim, yığış gedək.
Səni səni sevməyənə
Verdim… verdim, yığış gedək.

Gül açmadı yenə bu yaz,
Ümid düşdü çənə bu yaz…
Qara saçım, səni bəyaz
Hördüm… hördüm, yığış gedək.

Nədən saldın mənə meyil,
Di içimdə söyül, döyül.
Bu dünya bizimki deyil,
Dərdim, dərdim, yığış gedək!

Mənbə: http://www.kultur.az

QALMADI

Bu gün olanlar oldu ta,
Sabaha nəsə qalmadı.
Yollar yoxuşa dirəndi,
Getməyə kəsə qalmadı.

Son ümid də axtalandı,
Gözlərdə qan laxtalandı.
Fələk satan, bəxt alandı, –
Biz düşdük nəhsə, qalmadı.

Dan söküldü, qürub getdi,
Yalandan vay qurub getdi.
Gedənlər hayqırıb getdi,
Bir söz də pəsə qalmadı.

Gülüm, saçların qulacdı,
Baxdım – gözümdə gül açdı.
Dünya yaxşıya qol açdı, –
Heç zaman pisə qalmadı.

Bu son bir başlanğıc ola,
Eşidən başdan qıc ola,
Kim görüb ki, eşq qocala, –
Adəmdən bizə qalmadı.

DÜNYA BELƏ DÜNYADI…

Lənət olsun gərdişinə,
Gözdən salmaq vərdişinə,
Keçirdisə, gər, dişinə, –
Qurtulmağa ümid yoxdu.

Ömrə-günə dərd ələnib,
Edib bizi pərt, ələnib…
Düşmən elə pərdələnib,
Yırtılmağa ümid yoxdu.

İynədən, bizdən keçib ta,
Gəl sən də bizdə, keçib ta…
Bizimki bizdən keçib ta, –
Sırtılmağa ümid yoxdu.

Azərbaycan Jurnalistlər Birliyi Sumqayıt şəhər təşkilatının təşəbbüsü ilə gerçəkləşdirilən “Çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələrinin əsərlərinin təbliği” layihəsi çərçivəsində Azərbaycan Jurnalistlər Birliyi Sumqayıt şəhər təşkilatının Gündəlik Analitik İnformasiya Agentliyinin (gundelik.info) və Azərbaycanın Mədəniyyət və Ədəbiyyat Portalının (edebiyyat-az.com) Baş redaktorunun I müavini, istedadlı gənc xanım yazar İlahə İmanovanın doğum günü-yubileyi münasibətilə “Susursan… dinmirsən yenə bu axşam”, “Ömrümün ətirli gül bağçasında” şeirləri Anadolu türkcəsində Qardaş Türkiyə Cümhuriyyətinin Kahramanmaraş şəhərində fəaliyyət göstərən “Hece Taşları” aylıq şeir dergisinin yeni 50. sayısınnda dərc olunub.

“Çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələrinin əsərlərinin təbliği” layihəsinin layihəsinin rəhbəri, müəllifi, koordinatoru Azərbaycanın Mədəniyyət və Ədəbiyyat Portalının Mətbuat xidmətinin rəhbəri və İctimaiyyətlə əlaqələr şöbəsinin müdiri, Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin üzvü, “Kümbet” və “Usare” dərgilərinin Azərbaycan təmsilcisi Kamran Murquzov, məsləhətçiləri isə Azərbaycan Jurnalistlər Birliyi Sumqayıt şəhər təşkilatının Gündəlik Analitik İnformasiya Agentliyinin və Azərbaycanın Mədəniyyət və Ədəbiyyat Portalının Baş məsləhətçisi, «Gəncəbasar” bölgəsinin rəhbəri, “Nəsr” bölməsinin redaktoru, Azərbaycan Yazıçılar və Jurnalistlər Birliklərinin üzvü, Prezident təqaüdçüsü, Gənclər mükafatçısı, gənc xanım yazar Şəfa Vəliyeva, Azərbaycan Respublikası Təhsil Problemləri İnstitutunun Kurikulum Mərkəzinin böyük elmi işçisi, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, Azərbaycan Jurnalistlər Birliyi Sumqayıt şəhər təşkilatının Gündəlik Analitik İnformasiya Agentliyinin (gundelik.info) və Azərbaycanın Mədəniyyət və Ədəbiyyat Portalının (edebiyyat-az.com) Məsul katibi, şairə-publisist Şəfa Eyvaz, Gündəlik Analitik İnformasiya Agentliyinin Mətbuat xidmətinin rəhbəri və İctimaiyyətlə əlaqələr şöbəsinin müdiri, Azərbaycanın Mədəniyyət və Ədəbiyyat Portalının Baş redaktoru, Azərbaycan Yazıçılar və Jurnalistlər Birliklərinin üzvü Kənan Aydınoğludur.

Qeyd edək ki, bundan öncə şair İbrahim İlyaslının bədii yaradıcılıq nümunələri, poeziya örnəkləri Azərbaycan Jurnalistlər Birliyi Sumqayıt şəhər təşkilatı tərəfindən gerçəkləşdirilən “Çağdaş Azərbaycan poeziyasının inkişafına dəstək” layihəsi çərçivəsində Qardaş Türkiyə Cümhuriyyətinin Bilecik şəhərində fəaliyyət göstərən “Kardelen” dərgisinin 99. Sayısında dərc olunaraq, ictimaiyyət nümayəndələrinin nəzərinə çatdırılmışdı.

Azərbaycanın Mədəniyyət və Ədəbiyyat Portalının Mətbuat xidməti

Atakişiyeva Leyla Cəmil qızı
2002-ci ildə Rusiyanın Tomsk şəhərində anadan olub.Tomsk şəhər 7 nömrəli orta məktəbdə ibtidai təhsil alıb. Hazırda Sumqayıt şəhər İ. Qayıbov adına 1 nömrəli orta məktəbin 10-cu sinfində, rus bölməsində təhsil alır. Bütün fənnləri yaxşı oxuyur, humanitar fənnləri xüsusilə sevir. Ən böyük arzularından biri psixoloq olmaqdır.

***
Bir gün küçədə rəngli bir şüşə qırığı tapdım. Onu günəşə tutduğumda parıldayır və işıqlar saçırdı. Çox xoşuma gəlmişdi. Onunla divarı cızaraq şəkillər çəkməyə, yazılar yazmağa başladım. Kiçik bir şüşə qırığı diqqətimi necə cəlb etmişdisə heç nəyin fərqində deyildim. Başım necə qarışmışdısa barmaqlarımın kəsildiyindən xəbərim belə olmayıb. Biləyimdən axan qan sanki oyatdı məni. İlk gördüyümdə çox bəyəndiyim parıltılı şüşəni atmaq məcburiyyətində qalacağım ağlıma gəlməzdi, amma atmağa məcbur oldum. Və əmin oldum ki, nəyin isə gözəl olması üçün işıldamasına ehtiyac yox imiş. Və bir yandan üzümüz gülərkən, bir yandan da canımızın yanmağı şərt imiş.

***
Heç sevə bilmədik gündüzləri. Göydəki günəş o qədər aydın olur ki, üzümüzdəki bütün kədəri bəlli edir. Süni obrazalara girməyə məcbur qalırıq. Yəqin buna görə gecəni daha üstün tuturuq. Zülmət qaranlıq içindən ayın işığı düşər otağımıza. Sanki bağlı olduğumuz zindandan zəncirləri qoparıb gün işığına çıxmağa hələ də şansımız olduğundan xəbər verir. Kiçik bir qığılcımın nə yanğınlara səbəb olduğunu unutduğumuzdan, kiçicik işığın da nə mənalar daşıya biləcəyini fərqinə varmirıq. Bəlkə də fərqinə varmadığımız həmin işıq içimizdə dərinlərdə gizlənmiş ümidi oyandırmağa çalışır. Amma biz pərdələri çəkib qaranlığımıza məhkum olmağı üstün tuturuq. Çünki içimizdəki ümidə doğru qaçmağa çalışdıqca məhv oluruq. Və hər səfərində dönüb dolaşıb ən başa gəlib çıxmaqdan tükənirik. Məhz buna görə də içimizdəki ümidə doğru qaçmağa yox, içimizdəki boşluğa sığınmağı seçirik.