Author: Delphi7

“Mərhəmətli olmağa tələsin” xeyriyyə aksiyasına qoşulanların marşı

Tanrı bizə beş verib, birini də biz verək,
Azmı, çoxmu – fərqi yox, nə veririk düz verək,
Bunu hər il etməyi özümüzə söz verək,
Elə edək bir kimsə bilməsin, əzizlərim,
Mərhəmətli olmağa tələsin, əzizlərim.

Böyük Vətən sevgisi kiçik kənddən başlayır,
Kiməsə arxa durmaq bircə fərddən başlayır,
Bəli, Cənnətin yolu mərhəmətdan başlayır,
Bu hiss canında yaşar hər kəsin, əzizlərim,
Mərhəmətli olmağa tələsin, əzizlərim.

Tanrının naz-neməti başınızdan ələnsun,
Düzü-dünya saflığa, ülviliyə bələnsin,
Bir körpə gülüşündən hər yana nur çilənsin,
Musiqiyə dönüşsün – bir həzin, əzizlərim,
Mərhəmətli olmağa tələsin, əzizlərim.

Kim sevər sinəsində qara daş bəsləyəni,
Pulu canından da çox oxşayıb-süsləyəni?!
Gözü yolda qoymayaq bizləri səsləyəni,
Gedəyin arxasınca o səsin, əzizlərim,
Mərhəmətli olmağa tələsin, əzizlərim.

İmkanım yoxdur deyib, bihudə dad etməyək,
Bir qoğal da bəs eylər kimsəni şad etməyə,
Bir nağıl da bəs eylər könlü abad etməyə,
Kərəm görüb sevinsin Lələsin, əzizlərim,
Mərhəmətli olmağa tələsin, əzizlərim.

Həyatı

Hüseyn Cavidin 130 illik yubileyi münasibətilə buraxılmış Azərbaycan poçt markası (2012)
Hüseyn Cavid 1882-ci ildə Naxçıvanın indiki Kəngərli Rayonunun Şahtaxtı kəndində ruhani ailəsındə dünyaya göz açıb. İbtidai təhsilini Naxçıvanda molla məktəbində, orta təhsilini M.T.Sidqinin “Məktəbi-tərbiyə” adlı yeni üsullu məktəbində almışdır (1894-1898). 1899-1903-cü illərdə Cənubi Azərbaycanda olmuş, Təbrizin “Talibiyyə” mədrəsəsində təhsilini davam etdirmişdir. İstanbul Universitetinin ədəbiyyat şöbəsini bitirmiş (1909), Naxçıvanda, sonra isə Gəncə və Tiflisdə, 1915-ci ildən isə Bakıda müəllimlik etmişdir. Hüseyn Cavid klassik Azərbaycan ədəbiyyatının ənənələrini inkişaf etdirən sənətkarlardandır. O, XX əsr Azərbaycan mütərəqqi romantizminin banilərindən biri olmuşdur.

Hüseyn Cavid sənəti janr və forma cəhətdən zəngindir. O, lirik şeirlərin, lirik-epik, epik poemaların, Azərbaycan ədəbiyyatında ilk mənzum faciə və dramların müəllifidir. “Keçmiş günlər” adlı ilk şeir kitabı 1913-cü ildə çap olunmuşdur. Hüseyn Cavid daha çox dramaturq kimi tanınmışdır. Onun fəlsəfi və tarixi faciələri, ailə-məişət dramları üslub, yazı ədası forma yeniliyi baxımından Azərbaycan dramaturgiyasında yeni bir mərhələ yaratdığı kimi, milli teatr mədəniyyətinin inkişafına da qüvvətli təsir göstərmiş, “Cavid teatrı” kimi səciyyələndirilmişdir. Dramaturgiyasında dövrün ümumbəşəri, böyük ictimai-siyasi və mədəni əhəmiyyətə malik problemləri əksini tapmışdır.

Azərbaycan ədəbiyyatında ilk mənzum faciə olan “Şeyx Sənan” (1914) əsərində xalqları bir-birinə qovuşdurmaq üçün ümumbəşəri din ideyasını ortaya atmışdır. Hüseyn Cavid bu dövrdə tədriclə “haq verilmir, alınır” ideyasına gəlib çıxmışdır.

Yaradıcılığında mühüm yer tutan “İblis” (1918) mənzum faciəsində dövrün bütün mürtəce qüvvələri – “Insan insana qurddur” fəlsəfəsinin tərəfdarları, “İyirminci əsrin mədəni vəhşiləri” olan dairələri İblis surətində ümumiləşdirilmiş, işğalçı müharibələrə lənət yağdırılmışdır.

1926-cı ildə müalicə üçün Almaniyaya gedən və 7 ay Berlində yaşayan Hüseyn Cavid oradan ziyalıların mənəvi iztirablarını əks etdirən bir sıra siyasi-lirik və lirik-epik şerlərlə qayıtdı.

Hüseyn Cavid ailəsi ilə birlikdə (1936)
20-30-cu illərdə Hüseyn Cavid bir sıra tarixi dramlar yazmışdır. “Peyğəmbər” (1922) və “Topal Teymur” (1925) əsərlərindən sonra yazdığı “Səyavuş” (1933), “Xəyyam” (1935) tarixi dramları Hüseyn Cavidin tarixə, tarixi şəxsiyyətlərə baxışında ciddi dönüş oldu.

Cənubi Azərbaycandakı azərbaycanlıların “şahənşahlıq” üsuli-idarəsi əsarəti altında əzab çəkməsi, ən adi insan hüquqlarından məhrum edilməsi də vətənpərvər şair kimi Hüseyn Cavidi düşündürürdü (“Telli saz” dramı, 1930; “Kor Neyzən” poeması, 1930).

Sovetlər Birliyində totalitarizmin dəhşətli dövründə Hüseyn Cavid sosializmin “nailiyyətlər”indən yazmağı özünə rəva bilməmiş, Stalini, Azərbaycan ağalarını mədh etməkdən qətiyyətlə boyun qaçırmışdır. Ona görə də bu mətin şəxsiyyət Sibir buzlaqlarına, Maqadana sürgün edilmiş və 5 dekabr 1941-ci ildə İrkutsk vilayətinin Tayşet rayonunun Şevçenko kəndində vəfat etmişdir.

Azərbaycan ədəbiyyatının söz və fikir zadəganıdır. Daxili ləyaqəti sənət idealına son dərəcə uyğunlaşmışdı. Bəlkə də bu sənət idealı onun daxili ləyaqətini illər, on illər boyu formalaşdırmışdı. “Gözəllik namına, sevqi namına” yazan böyük sənətkar neft buruqlarından və dəniz qəhrəmanlarından, tarlada səhərdən gecəyədək çalışan əmək qabaqcıllarından tərənnüm dolu süni misraların sayını çoxaltmadı. Azərbaycan yaradıcı fikri bu süni misralar təlatümündə boğulduğu bir zamanda həyatı bahasına olsa da, Cavid öz sənət idealına xain çıxmadı, onu satmadı. Gözəllik və sevgi şairi idi və eləcə də qaldı.

Vəfatından sonra
Sovet ideologiyası və rejiminin hakim olduğu bir dövrdə Naxçıvanda qəbul olunmuş qərar hələ heç də hər şey demək deyildi. Onun icrası üçün Kremldə Brejnevin, Lubyankada DTK sədri Andropovun razılığını almaq mütləq şərtlərdən biri idi.

Hüseyn Cavidlə bağlı Moskva müzakirələrindən və razılaşmalarından sonra tarixi qərarın icrası Naxçıvan Vilayət Partiya Komitəsinin katibi Həmid Cəfərova həvalə olunur. 35 ildən sonra Həmid Cəfərov həmin günləri belə xatırlayır:

“Məhz Heydər Əliyevin təşəbbüsü ilə uzaq Sibirin əlçatmaz yerlərindən H. Cavidin cənazəsinin qalıqlarının doğma yurdu Naxçıvana gətirilməsi onun tarixi xidmətlərindəndir.

1982-ci il oktyabrın 3-də Heydər Əliyev Naxçıvanda səfərdə olarkən Cavidin nəşinin Naxçıvana gətirilməsinin əhəmiyyətli olduğunu vurğuladı. 1956-cı il martın 6-da Azərbaycan SSR Ali Məhkəməsinin hökmü ilə Hüseyn Cavid bəraət aldıqdan sonra onun cənazəsinin qalıqlarının Azərbaycana gətirilməsinə bir neçə dəfə cəhd göstərilsə də, sovet ideologiyasının hökm sürdüyü SSRİ məkanında belə bir məsələnin reallaşması çətin olduğundan, Sibirdəki dəmir seyflərin açılması, “sovsekretno” sənədlərin öyrənilməsi, Cavidin məzarının Sibirdə axtarılıb-tapılması və nəhayət onun Azərbaycana gətirilməsi üçün müvafiq icazələrin alınması o dövrdə həllini tapmamışdı.

Heydər Əliyevin göstərişi ilə 1982-ci il oktyabrın 12-də Naxçıvan Vilayət Partiya Komitəsi Hüseyn Cavidin məzarının tapılması, cənazəsinin qalıqlarının Azərbaycana gətirilməsi ilə bağlı qərar qəbul etdi və bu işin icrası Naxçıvan Vilayət Partiya Komitəsinin katibi kimi mənə həvalə olundu. Naxçıvan Vilayət Partiya Komitəsinin qərarından sonra heyət muxtar respublikanın daxili işlər nazirinin müavini, polkovnik Telman Əliyev və SSRİ deputatı Zakir Nəsirovla Sibirə yollandı.[3]

Hüseyn Cavidin qəbrinin qazılması, 1982-ci il
1982-ci ildə Naxçıvan Vilayət Partiya Komitəsinin katibi olmuş Həmid Cəfərov həmin günləri belə xatırlayır: “Qərarın icrası məsuliyyətli və çətin olsa da, məhz onun arxasında Heydər Əliyevin adı durduğu üçün heç bir müşküllükdən söhbət gedə bilməzdi. Bu qərarın icra olunmasına bilavasitə Heydər Əliyevin özü rəhbərlik edirdi. Heydər Əliyev “Bakinski raboçi” qəzetinə verdiyi müsahibələrin birində qeyd edirdi ki, o, Cavidin cənazəsinin qalıqlarının uzaq Sibirdən Azərbaycana gətirilməsi üçün SSRİ kimi nəhəng bir dövlətin “birinci şəxsinə” – Sov.İKP MK-nın Baş katibi Leonid Brejnevə, həmçinin SSRİ Dövlət Təhlükəsizlik Komitəsinin sədri Yuri Andropova müraciət etmişdi. Bu məsələni həll etmək üçün SSRİ kimi böyük bir dövlətin rəhbərliyi yanında yüksək nüfuza sahib olmaq və onun icazəsini almaq vacib idi.

Sibirə səfərə göndərilən heyət ilk günündən başlayaraq Cavidlə bağlı bir sıra arxiv sənədləri öyrəndi. Müəyyən edildi ki, Hüseyn Cavid 1941-ci il dekabrın 5-də İrkutsk vilayəti Tayşet rayonunun əlillər xəstəxanasında vəfat edib, Şevçenko kəndindəki qəbiristanlıqda 59 saylı qəbirdə dəfn olunub. Üç gün sonra isə Sov.İKP İrkutsk Vilayət Partiya Komitəsində görüş zamanı Cavidin məzarının yerinin müəyyən edilməsinə, bununla əlaqədar İrkutsk vilayətinin Tayşet rayonunun Şevçenko kəndini, 1940-cı illərdə burada yerləşən 21 saylı kaloniyanı və əlillər xəstəxanasını tanıyan adamların tapılmasına sərancam verildi.

Sibirdə olarkən Cavidin sakini olduğu əlillər evinin 1956-cı ildə dağıdılması, Sibirin sıx meşələrindəki Şevçenko kəndinin itib-batması, orada indi heç kimin yaşamaması haqda məlumatlar mövcud idi. Eyni zamanda bildirilirdi ki, 30 dərəcə şaxtada həmin yerlərə getmək həm mümkünsüz, həm də təhlükəlidir. Müəyyən çətinliklərdən sonra zirehli maşınlar 1982-ci il oktyabrın 21-də Tayşet şəhərindən 75 kilometr məsafədə yerləşən Şevçenko kəndinə istiqamət aldı. Bu səfərə rəsmi olaraq partiya, hüquq-mühafizə, ədliyyə, səhiyyə orqanlarının məsul işçiləri qatılmışdılar. 1941-ci ildə Cavidin sakini olduğu islah-əmək düşərgəsində keşikçi dəstəsinin rəisi işləmiş 72 yaşlı Darafiy Tradyakola qətiyyətlə bildiridi ki, Şevçenkoda 40 min insanın dəfn olunduğu qəbiristanlıq dağılmayıb. Heyət oktyabrın 21-də Şevçenko kəndinə çatdı. Kənd 100 hektarlarla ərazisi olan sərt Sibir meşəsi idi. Məzarlıq tapıldıqdan sonra iki saat davam edən axtarış nəticəsində Şevçenko rayon prokuroru Yelena Xaritinova 59 saylı qəbiri taparaq onun açılması üçün sanksiya imzalandı və Cavidin qəbri qazıldı.[4]

Planlaşdırdığı kimi Hüseyn Cavid Şevçenko-Tayşet-İrkutsk-Moskva-Yerevan-Naxçıvan marşrutu ilə Naxçıvana qayıtmalı idi. İrkutskdan Moskvaya uçarkən Heydər Əliyevin göstərişi ilə oktyabrın 26-da 861-ci reyslə Moskvadan birbaşa Bakıya uçmalısınız. Heydər Əliyevin bu tapşırığı ilə marşrut dəyişildi. Buna səbəb Cavidin nəşinin İrəvandan keçməməli olması idi.

1982-ci il oktyabrın 26-da Hüseyn Cavidin nəşi Moskvadan Bakıya, sonra isə Naxçıvana gətirilir. Naxçıvanda – evinin qarşısında dəfn olunur.[5]

Yaradıcılığı
Şeirləri

Hüseyn Cavidin “Azər” poeması (1937)
Hüseyn Cavidin poeziyası onun romantik şeirlərindən və poemalarından ibarətdir.

İdealla varlıq arasındakı ziddiyyət, ideal həqiqət axtarıcılığına istiqamətlənən xəyallardan yaranan lirik-fəlsəfi düşüncələr Cavid şeirinin başlıca məzmununu təyin edir. Şairin lirik “mən”i qayğılı, narahat düşüncələr və zəngin xəyallarla yaşayan filosof xarakterli aşiqdir:

Xəyal!.. Əvət, yaşadan yalnız əhli-halı odur,

Yaşarsa bir könül, az-çox xəyal içində yaşar.

H.Cavid bədii yaradıcılığa klassik lirika üslubunda yazılmış qəzəllərlə başladığı üçün ədəbi fəaliyyətinin birinci dövründəki şeirlərinin dilində ərəb-fars tərkiblərinə rast gəlinir. Lakin belə ifadələr əsasən lirikada əsrlərdən bəri qanuniləşən “qəmi-hicran”, “zülfü-yar”, “əhli-dərd”, “zənciri-zülf”, kimi anlaşıqlı təsvir vasitələrindən ibarətdir:

Məndən fələk ayırdı vəfapişə yarımı,

Tar etdi zülfi-yar kimi ruzigarımı.

Səbrim tükəndi, yox qəmi-hicranə taqətim,

Hicri-nigar əlimdən alıb ixtiyarımı.

Bir əhli-dərd yoxdu bu viranə şəhərdə,

Tainki şərh edəm ona mən qəlbi-zarımı.

…Hər kəs ki, Salika, çəkib eşqin bəlasını –

Mən eyləməz görəndə mənim ah-zarımı.

Sonrakı illərdə İstanbulda təhsil alması, türk poeziyasını dərindən öyrənməsi onun şeir dilində Anadolu şivəsinə məxsus ifadələrin fəallığını bir qədər artırmışdır. Şairin təhsil illəri zamanı qələmə aldığı “Rəqs”, “Pəmbə çarşav”, “Uyuyur”, “Ah yalnız sən” və s. şeirləri də və 1913-cü ildə Tiflisdə nəşr olunan “Keçmiş günlər” şeir Kitabında toplanan digər nümunələrdə Anadolu şivəsinin müəyyən əlamətləri nəzər çarpır. Lakin İstanbul mühitində ayrıldıqdan sonra şairin əsərlərində Anadolu şivəsinə məxsus əlamətlər get-gedə azalmış, nəhayət, davamlı bir prosesdən sonra təxminən aradan qalxmışdır.

H.Cavidin şeir yaradıcılığının ilk mərhələsində janr baxımından ənənəvi iki üslubluluq özünü göstərir. Şair həmin illərdə həm klassik lirika üslubunda qəzəllər, həm də xalq-aşıq şeiri ruhunda qoşma və gəraylılar yazmışdır. Bu dövrün məhsulu olan “Get”, “Könlümü” rədifli şeirlər, habelə “Hər yer səfalı, nəşəli” şeiri qəzəl formasında, “Xuraman-xuraman” şeiri isə qoşma formasındadır. “Rəqs”, “Uyuyur” və s. şeirlərdə müxəmməs və müsəddəslərin müəyyən əlamətləri müşahidə olunur. Bədii yaradıcılığın başlanğıc mərhələsinə xas olan həmin cəhət sənətkarın fərdi üslub axtarışları dövrü üçün səciyyəvi hal hesab oluna bilər. Çünki elə ilk yaradıcılıq mərhələsinin özündə də Cavidin yeni formalı şeirlər yazdığını asanlıqla müşahidə etmək mümkündür. Türkiyədə təhsil illərində yazılan “Yadi mazi”, “Bir ahi-məzlumanə” şeirlərinin quruluşunda müəyyən orijinallıq vardır. Bu şeirlər hər iki üslubun – klassik lirika və xalq-aşıq lirikası üslublarının qovuşuğundan yaranmışdır. Xalq-aşıq poeziyasında olduğu kimi, şeirlər bəndlərdən ibarətdir. Lakin bəndlərin arasında klassik lirikadakı beytlərə bənzər cüt misralar verilmişdir. Dördlüklər çox vaxt çarpaz qafiyə üsulu ilə, beytlər isə məsnəvi formasmda qafiyələndirilmişdir:

Ey Vətən! Ey könül pərəstarı!

Yar ümidim, qüsura bakmayasan.

Bizə tərcih edib də əğyarı,

Burakıb nari-hicrə yıkmayasan.

Səni bu hala saldı qəflətimiz,

Daha əhv et! Yetər nədamətimiz.

Sonrakı dövrlərdə Cavidin yaradıcılığında belə orijinal quruluşlu şeirlərin sayı getdikcə çoxalmışdır. “Otuz yaşmda”, “Bir rəsm qarşısında”, “Dəniz tamaşası” şeirlərində dördlük bəndlər mənanı qüvvətləndirən və tamamlayan beytlərlə növbələşmişdir. Beləliklə, poetik forma axtarışları H.Cavidin janr sahəsində orijinal üslubunun kəşfi ilə nəticələnmişdir. Hətta bir sıra janrları, xüsusən sonet, türkü və marşları Azərbaycan şeirinə ilk dəfə Hüseyn Cavid gətirmişdir. Şairin “Mən istərim ki”, “Çəkinmə, gül” şeirləri Avropada geniş yayılmış italyan soneti formasında qələmə alınmışdır.

H.Cavid şeirlərini həm əruz, həm də heca vəznlərində yazmışdır. Hər iki vəznə yaradıcı münasibət bəsləyən şair onlara əsaslı keyfiyyət dəyişiklikləri gətirmişdir. O, əruzun klassik lirikadan məlum olan xəfif, həzəc, rəməl, müctəs, müzare, mütəqarib bəhrlərində şeirlər yazmaqla bərabər, həm də həzəc bəhrinin yeni bir növünü yaratmağa müvəffəq olmuşdur. Əruzşünaslar həmin növü “Cavid həzəci” adlandırırlar.

Əsrin əvvəllərində əruzdan hecaya keçmək də şeirdə yeni üslub axtarışından irəli gəlirdi. Heca vəznli şeirə üstünlük verməklə, Hüseyn Cavid bu vəznin Azərbaycan yazılı poeziyası üçün daha da doğmalaşmasına xidmət etmişdir. O, XX əsrin əvvəllərində heca vəzninin müxtəlif şəkillərində qiymətli şeirlər yazmağa müvəffəq olmuşdur.

Orijinal təşbeh və metaforalar, epitet və təkrirlər, monoloq və dialoqlar Cavidin şeirlərində fikrin, mənanın qüvvətli və emosional vasitələrlə ifadəsinə xidmət edir. Cavidin şeirlərində təşbeh yaratmaq üçün təbiət hadisələrilə insan həyatı müqayisə olunur. Şair Qara dəniz sahillərində təsvir etdiyi səksən yaşlı qocanın məğrurluğunu canlandırmaq məqsədilə onu “ulu bir dağ”a bənzədir, bədii obrazın dolğun poetik rəsmini çəkir:

Bu keşakeşdə möhtəşəm, məğrur,

Qoca, səksən yaşında bir sima;

Uca bir dağ möhnətilə vüqur,

Qoca bir türk edib namazı əda.

Vird oxur, Həqqa eylər ərzi-niyaz,

Bəlkə dağ sarsılar, o sarsılmaz.

Monoloq və dialoqlar

Hüseyn Cavidin Bakıda heykəli. Heykəltəraş — Ömər Eldarov, 1996
Monoloqlar Cavidin romantik-fəlsəfi üslubunu səciyyələndirən qüvvətli poetik əlamətlərdəndir. Monoloqlara müraciət şairin şeirlərinə romantik üslubun təbiətindən doğan təntənə, fəlsəfi vüsət gətirmiş, lirik qəhrəmanm zəngin duyğu və düşüncələr aləminin açılmasına imkan yaratmışdır. Cavidin yaradıcılığındakı başdan-başa monoloqlardan təşkil olunmuş “Sevinmə, gülmə, quzum”, “Məyus bir qəlbin fəryadı”, “Uyuyur”, “Məzlumlar üçün”, “Neçin” şeirlərində hər bənddəki monoloq konkret fikrin, mənalı bir hikmətin poetik ifadəsinə xidmət edir. “Uyuyur” şeirinin birinci bəndi bahar nəsiminə, sonrakı bəndlərindən hər biri ötuşkən quşlara, günəşə, çiçəklərə, mələyə həsr olunmuşdur. Bahar nəsiminə müraciətlə yazılan monoloqda sevgili məşuqə, çiçəklərə poetik münasibətdən yoğrulan monoloqda dünyanı dərk etmək yolundakı şübhələr, günəşə xitabən deyilən monoloqda “buludlu dünyadakı” qüvvətli işıq, səadət xəyalı tərənnüm olunmuşdur. Sonuncu monoloqda isə lirik qəhrəmanı məşğul edən bütün məsələlər onun “qayeyi-amal” ından doğan xəyallar kimi mənalandırılır:

Uyuyur… Of! Ey bəlalı könül,

Çırpınıb durma! Sən də sus artıq,

Vurma, sus! İştə susdu həm bülbül;

Dur, həyatım da getsə dur azacıq,

Uyuyur çünki aşinayi-xəyal,

Uyuyur çünki qayeyi-amal…

Şeirlərindəki dialoqlar Cavidin lirikasına müəyyən süjet əlamətləri daxil etmişdir. Hətta onun bəzi şeirləri kiçik səhnəciyi xatırladır. “Öksüz Ənvər”, “Çiçək sevgisi” şeirlərində lirik vəziyyətlər şeirin müəyyən hissəsindəki yığcam dialoqlarla ifadə olunmuşdur. Dialoqlar əsasında yaradılmış “Qız məktəbində” şeirindəki poetik mükalimə Gülbaharın nəciblik və ülviliyini mənalandırmağa xidmət edir. Əsl zinəti təmizlik və bilgi olan, altun bilərzikləri ilə deyil, sadə geyimi, aydın, zəngin mənəviyyatı ilə fərdiləşən Gülbahar Cavidin şeir yaradıcılığındakı öksüz ənvərlərin, kiçik sərsərilərin bir növ davamıdır.

Dialoqlar “Qız məktəbində” şeirində dramatik mükalimədən çox təbii şeir misraları kimi səslənir, poetik etirafı ifadə edir:

-Quzum, yavrum! Adınnədir?

Gülbahar.

Pəki, sənin anan, baban varmı?

Var.

Nasıl, zənginmidir baban?

Əvət, zəngin, bəyzadə…

Öylə isə geydiyin geyim neçin böylə sadə?..

“Qız məktəbində” şeiri ümumən Azərbaycan şeirində süjetli lirikanın ən mükəmməl nümunəsi sayılmağa layiqdir.

Şairin lirikasındakı poetik və fəlsəfi ümumiləşmələr fikrin hikmət tutumunu artırmış, aforizm səviyyəsinə yüksəlmişdir. Cavidin lirikasmda hətta elə şeirlər də vardır ki, orada bir-birinin ardınca gələn misraların demək olar ki, hamısı aforizmlərdən yoğrulmuşdur:

Yaşadan kainatı qüvvətdir,

Gücsüzün həp nəsibi zillətdir.

…kim ki, biganədir hüquqə, əvət,

Xain ellərdə məhv olur əlbət.

…Yaşamaq istərsən çalış, çabala,

Rəd olub gurla, bərq olub parla!

Bütün bunlar Cavid lirikasının novatorluğunu müəyyən edir.

Poemaları
Hüseyn Cavidin yaradıcılığında poema janrının da özünəməxsus yeri vardır. Şair ilk poemalarını hələ XX əsrin əvvəllərində qələmə almışdır. Cavidin ilk poemaları əsasən lirik-romantik, yaxud romantik-fəlsəfi əsərlərdən ibarətdir. Bu poemaların əksəriyyətində süjet əlamətləri və obrazlar yox dərəcəsindədir. Həmin qəbildən olan poemalar sanki Hüseyn Cavidin lirik-romantik monoloqlarından yoğrulmuşdur. Həyata və insanlara romantik münasibət, bədii və fəlsəfi ümumiləşdirmələr bu poemaların əsas qayəsini müəyyən edir. “Bir ahi-məzlumanə” (1907), “İştə bir divanədən bir xatirə” (1912), “Hübuti-Adəm” (1913), poemalarında epik təsvirlərdən qat-qat çox lirik-romantik düşüncələr öz əksini tapmışdır. Yalnız “Hübuti-Adəm” poemasında Adəm peyğəmbərlə Həvvanın münasibətlərindən alınmış bir məqamın təsviri şairə nəfsin fəlakətləri ətrafında poetik mülahizələr irəli sürməyə imkan vermişdir. “Bir ahi-məzlumanə” poeması “küncü-möhnətdə” bəlaya düçar edilmiş, “ayaq altında paymal olmuş” Vətənin acı halına dərin təəssüf hissləri mənalandırılmış, qeyrət etməyə, himmət göstərməyə çağırış motivləri ifadə olunmuşdur.

Hüseyn Cavidin yaradıcılığında ideya-sənətkarlıq baxımından ən kamil poema “Azər” əsəridir. Poemanı şair hələ 1926-cı ildə Almaniyada müalicə olunarkən yazmağa başlamış, nəhayət, 1928-ci ildə tamamlamışdır.

“Azər” poeması Hüseyn Cavidin Qərbə və Şərqə, eyni zamanda Şərq-Qərb müstəvisində Azərbaycana baxışlarını geniş şəkildə ifadə edən mükəmməl sənət əsəridir. Azərin Qərb və Şərq ölkələrinə səyahətləri yeni tarixi mərhələdə dünya gedişatını öyrənmək, inkişafın ən məqbul yolunu seçmək məqsədini izləyir. Poemada həmin ölkələrin fərqli xüsusiyyətləri haqqındakı düşüncələr Azərin simasmda dünyanı, sivilizasiyaları sintez etmək meylinin ifadəsindən ibarətdir:

Şərq elləri irişilməz “xəyal” için yaşarkən,

Qərb aləmi az da olsa həqiqətdən xoşlanar.

Şərqin sönük duyğusunu afyon ruhu qoşarkən,

Onlar yeni bir silah kəşfini səadət sanır.

Şərq uğraşır yalnız “ölməyim” deyə,

Qərb elləri maildir öldürməyə.

Ya o, ya bu qoşar durar hər bir dilək peşində,

Məqsəd ancaq yarışı yok, bir həyatı xoş bulmaq.

Şərqə görə o diyarda azad ikən düşüncə,

Yazıq!.. Yenə mümkün deyil didişmədən qurtarmaq.

Əsərin əsas qəhrəmanı Azər Cavidin əksər dramatik qəhrəmanlarından fərqli olaraq tarixdən deyil, real həyatdan alınmış bir bədii obrazdır. Azər şairin müasiri, daha çox isə onun özünün proobrazıdır. Azərin yaşadığı mühitə, üzvü olduğu cəmiyyətə, Qərbə və Şərqə baxışları müəllifin şəxsi qənaətlərinin və düşüncələrinin ifadəsidir. Poemanın böyük bir hissəsində Azərin Almaniyaya səfərindən söz açılması, əsərin bir çox bölmələrinin Berlində yazılması ilə Hüseyn Cavidin Almaniyaya gedib orada müalicə olunmasının səsləşməsi də obrazla müəllifin baxışları arasında möhkəm bağlılıq olduğunu aydınlaşdırır. Bütövlükdə Azər həyata və cəmiyyətə yeni nəzərlərlə baxan, dünyada gedən prosesləri obyektiv dərk və təhlil etmək qabiliyyətinə malik olan yeni tipli bədii obrazdır. Mənsub olduğu xalqı və ölkəni mədəni millətlərin cərgəsində görmək arzusu onun səciyyəvi cəhətidir. Azərin Qərbə və Şərqə səfərləri sadəcə səyahət, gəzinti, əyləncə olmayıb, dünyanı öyrənib məmləkətini və millətini irəli aparmaq niyyətlərinin ifadəsidir.

Poemada Hüseyn Cavid Azərbaycanda qurulmuş yeni cəmiyyətə münasibətini də ifadə etmişdir. Əsərin “Səlmanın səsi”, “Inqilab xırsızı”, “İsyan” bölmələrində yeni cəmiyyətin bədii dərki məsələləri ön mövqedə dayanır. Hiss olunur ki, Cavid imkan olduqca yeni cəmiyyətə yaxşı tərəfdən baxmaq meylindən çıxış edir. Səlmanm dilindən deyilən “hər gülşənə vardım, çiçəklər güldü, Sevdalı bülbüllər salama gəldi”, yaxud “Susmuş kamançalar ilhama gəldi” kimi nikbin misralar şairin həmin meylinin əks-sədasıdır. Bununla belə, Cavid bu cəmiyyətin mövcud ziddiyyətlərdən xilas olmasının zəruriliyini də qabanq şəkildə nəzərə çarpdırmışdır. Poemanm “İnqilab xırsızı” bölməsində “inqilab kürkünə girmiş” Şura sədrinin törətdiyi özbaşınalıqların təsviri ilə şair yeni qurulmuş cəmiyyətdəki eybəcərlikləri diqqət mərkəzinə çəkmişdir. Cavid Şura sədrinin alova bürünmüş evini göstərməklə geniş mənada yeni quruluşun yaşamasının mümkünsüz hala düşdüyünü ifadə etmək istəmişdir. Poemadakı kənd Şura sədrinə aid edilən “balıq başdan qoxarmış” qənaəti də, heç şübhəsiz, bütövlükdə o cəmiyyətin ən yuxan təbəqələrinin çürüklüyünə, mənəvi-siyasi iflasa məruz qaldığına açıq işarədir. Hətta poemanın epiloqu kimi düşünülmüş “İsyan” bölməsində ifadə olunan aşağıdakı misralar da sadəcə yeni quruluşun təsdiqi mənasında deyil, daha çox çağdaş gəncliyin quracağı böyük gələcəyin, müstəqil ölkənin dəstəklənməsi kimi başa düşmək, mənalandırmaq lazım gəlir:

Bu gün gəncliyə baksan,

Bir sel kimi hər an

Sağlam, yeni məfkurələr izlər.

Bizlər?

…Bizlər yeniləşsək belə, daim,

Bir əskilik az-çox bizə hakim…

…Onlar qoşacaq, çırpışacaqlar,

Bir çox üçürümlar aşacaqlar.

Lazımsa cəhalətlə güləşmək,

Bir çarə var: ancaq yeniləşmək!

Onlardakı himmət və mətanət

Qırmaclayacaq Şərqi nihayət.

Onlardakı qüdrət və məharət,

Er-gec vercək xalqa səadət.

…Onlar güləcək güldürəcəklər,

Bizdən daha xoş gün görəcəklər!

Janr etibarilə “Azər” lirik-epik poemadır. Əsərdə dramatik ünsürlərdən də istifadə olunmuşdur. Poetik vüsətinə görə “Azər” poeması dastan təsiri də bağışlayır.

Hüseyn Cavidin poemaları Azərbaycan ələbiyyatında romantik-fəlsəfi poemanın inkişafında mühüm rol oynamışdır.

Dramaturgiyası
Hüseyn Cavidi ədəbiyyat tarixində ən çox məşhurlaşdıran və ona böyük şöhrət qazandıran dram əsərləridir. O, Azərbaycan romantik mənzum dramaturgiyasının görkəmli yaradıcısı və banisidir[6].

“Ana” faciəsi
Ədibin ilk dram əsəri olan “Ana” mənzum faciəsinin (1910) mövzusu Dağıstan həyatından alınmışdır. Əsərin əsas qəhrəmanı olan qonaqpərvər və məğrur Səlma Azərbaycan ədəbiyyatı üçün yeni tipli Ana obrazıdır. Onun İsmət adlı bir çərkəz qızına nişanlı olan oğlu Qanpoladla bu qıza könül salan Orxan arasında rəqabət vardır. İsmət isə kasıb ailəni təmsil edən Qanpolada sadiq qalır və Orxanın cah-cəlalını rədd edir. Orxan dostu Muradın vasitəsilə Qanpoladı öldürtdürür. Murad təhlükədən xilas olmaq üçün kimliyini bilmədən Səlma xanımın – Ananın evində sığınmaq istəyir. Ana oğlunun qatilini tanısa da, dərin daxili sarsıntılarına, mənəvi iztirablarına, qəzəbinə qalib gəlməyi bacarır. “namərd qonağı” evindən uzaqlaşdımaqla cəzalandıran Ana bu acı, qanlı taleyin səbəbini Allahın qisməti ilə əlaqələndirir:

Get, namərd qonaq, get! Alçaq mültəci!

Get, miskin hərif, get! Cəllad, yırtıcı!

Get, vicdansız kəndini qurtar, yaşa!

Ancaq vicdansızları bəslər dünya!

Get, gözüm görməsin! Uzaqlaş, dəf ol!

Nə haqsızlıq etdinsə Allahdan bul!

Get, çəkil get! Dinsiz, Allahsız xain!

Murdar izin bu torpaqdan silinsin!

Övladının qatilini bağışlamağı bacaran Səlma surəti dünya ədəbiyyatı üçün də təkrarsız bədii obrazdır.

Cavidin “Maral” və “Şeyda” pyesləri nəsrlə yazılmışdır. Hər iki əsərdə şeir parçalarından, lirik elementlərdən istifadə olunmuşdur.

“Maral” pyesi
Ailə-məişət planında qələmə alınmış “Maral” pyesi (1912) pulun, sərvətin cəmiyyətdə törədə biləcəyi faciələri əks etdirir. Yaşea çox kiçik olan Maralı altun gücünə özünə arvad etmiş Turxanbəy üçün dünyanm bütün səadəti yalnız para ilə bağlıdır. Muasiri Nadirbəyin mənəviyyat, tərbiyə, sağlam düşüncə haqqındakı fikirlərini o, yad baxışlar kimi qəbul edir. Əsərdəki Nadirbəy – Turxanbəy xətti cəmiyyətdə yenilik və köhnəlik arasında gedən proseslərin çətinliklərini bütün təbiiliyi ilə təqdim edir. Atası Turxanbəyə əks mövqedə dayanan, məhəbbəti, sədaqəti hər şeydən uca tutan oğlu Cəmilin saf romantik düşün-cələri ilə müqayisədə də sərvət əsiri olan Turxanbəy miskin görünür. Ər evində özünü dustaq sayan, sərvət içində nisgilli tale yaşayan Maralın ərinin gənc qohumu Arslanbəyə olan təmiz sevgisi də ona səadət deyil, fəlakət gətirir. Arslanbəyə olan münasibətindən xəbər tutan Turxanbəyin Maralı vəhşicəsinə öldürməsi həmin cəmiyyətdə azad sevgiyə, saf mənəviyyata yer olmadığı fikrini əsaslandxrmağa xidmət edir. Lakin Cavid Cəmillə Humay arasmdakı qarşılıqlı məhəbbətə rəğbətini ifadə etməklə yeniliyin köhnəlik üzərində qələbə çalacağına ümid və inam duyğuları aşılaya bilir.

“Şeyda” pyesi
Bakı mətbəə işçilərinin həyatından bəhs edən “Şeyda” (1916) pyesində çətin, ağır həyat tərzinin və azadlıq düşüncəsinin təqdimi ön mövqeyə çəkilmişdir. Digər dram əsərlərindən fərqli olaraq Cavid bu əsərdə realist, həyati məsələlərə geniş yer ayırmışdır. Pyesin ilk səhnələrində mətbəə işçisi Şeydanm azadlıq arzusu ilə çıxış etməsi, fəhlələrə öz hüquqlarını başa salması dramaturqun ictimai mübarizəsinin vəziyyəti və vəzifələri haqqındakı qənaətlərini ifadə etməsinə şərait yaradır. İnqilab ruhlu marşları fəhlələr tərəfindən oxunduğu üçün işdən qovulan, həbs edilən Şeydanın ruh düşgünlüyünə qapılması, dərvişvari həyat keçirməsi mübarizənin axıra çatdırılmasına imkan ver-məyən faktor kimi dəyərləndirilir. Başma min bir müsibətlər gətirilən, qardaşı vərəm xəstəliyindən ölən, ağır iş şəraitində qolunun birini itirən, əslində meydanda tək qalan Qara Musanm intiqam hisləri də cə-miyyəti irəliyə apara bilmir. Bütövlükdə “Şeyda” pyesi üsyankar çıxış-lar etməsinə baxmayaraq, real mübarizə yollarmı tapa bilməyən insanların faciəsini ümumiləşdirir.

“Şeyx Sənan” faciəsi
Hüseyn Cavidin “Şeyx Sənan” mənzum faciəsi geniş mənada Azərbaycan dramaturgiyasmm şah əsərlərindən biridir. Bu əsər Cavidin romantik dramlarının zirvəsində dayanır. “Şeyx Sənan” mənzum faciəsi (1914) dini-əfsanəvi şəxsiyyət olan Sənanm məhəbbət macərası əsasında insanm mənəvi ucalığı haqqında yazılmış dramatik üvertura təsiri bağışlayır. Cavid bu əsərində əsl eşqin dini etiqad üzərindəki təntənəsini, bütün buxovları dağıtmaq qüdrətini nümayiş etdirmişdir. Pyesdə müsəlmanlar, müridlər, möminlər mühitində hamıdan ucada dayanan Sənanm baxışlarmda gürcü qızı Xumara olan sevgisindən sonra yaranan dəyişikliklərin timsalında bütövlükdə insanın dəyişməsi prosesi dolğun şəkildə canlandırılır. Bu vaxtadək müqəddəs məbədgahlara və ziyarətgahlara səcdə edən Şeyx Sənan bundan sonra ülvi, uca eşqin böyüklüyünə inam bəsləyir. Şeyxin timsalmda Cavid eşq, yoxsa etiqad, möminlik və ya gerçəklik sualları əsasmda qurduğu süjet, yaratdığı dramatik münaqişə vasitəsilə insanın həqiqət axtarıcılığı, məhəbbəti etiqad səviyyəsinə yüksəltmək səyləri ilə ucala biləcəyinin mümkünlüyünü isbat etmişdir. Əsərdə Sənanın dilindən deyilmiş aşağıdakı misralar da bunu bir daha təsdiq edir:

Kim ki, eşq atəşilə oldu hədər,

Onu yandırmaz öylə atəşlər.

Bəni öldürsələr də bən yaşarım,

Tərk edib xəlqi xaliqə qoşarım.

Əbədiyyət bənim məzarımdır,

Çünki sultani-eşq yarımdır.

Eşq üçün can nisan edən ərlər,

Əbədi bir həyat içində gülər.

“Uçurum” faciəsi
“Uçurum” faciəsi (1919) ilə Hüseyn Cavid yaradıcılığının birinci mərhələsi başa çatır. Mövzusu Türkiyə həyatından alınmış bu əsərdə ədib süni avropalaşmanın, yad təsirlərin milli mənəviyyatla uzlaşmayan eybəcərliklərini əks etdirmişdir.

“Afət” faciəsi
Sovet hakimiyyəti illərində yazılmış “Afət” (1922) faciəsində kübar cəmiyyətinin meşşan əxlaqının mənəvi puçluğu açılıb göstərilmişdir. Afətin doktor Qaratayın yalan vədlərinə aldanaraq, kobud, qaba mənəviyyatca kasıb olan əri Özdəmiri öldürməsi, daha sonra isə özünü məhv etməsi həmin dairənin faciəsi kimi ümumiləşdirilir.

“Peyğəmbər” və “Topal Teymur” leze dramları
Hüseyn Cavidin təkcə yaradıcılığında yox, həm də şəxsi taleyində “Peyğəmbər” və “Topal Teymur” leze dramlarının özünəməxsus yeri vardır. Əvvəla, hər iki əsərdə Cavid ilk dəfə idi ki, tarixi şəxsiyyətə və tarixdən alınmış hadisələrə müraciət etmişdi. Ikincisi isə böyük ədib tarixi mövzuya müasir mövqedən yanaşmışdı ki, bu da dövrün ədəbi tənqidi tərəfindən bir çox hallarda mövcud cəmiyyətlə bağlı yozulduğun-dan Hüseyn Cavid üçün müəyyən çətinliklərə səbəb olmuşdu. Cavid əfəndi həm də Teymurləng kimi bir fatehi və Məhəmməd peyğəmbəri ideallaşdırmaqda günahlandırılmışdı. Əslində isə dramaturqun məqsədi “Topal Teymur” əsərində tiranlığı tənqid etməkdən, “Peyğəmbər”də isə insanın müqəddəslik mərtəbəsinə yüksələ bilməsindən bəhs edirdi. Hər iki əsərdə dramatik vasitələrlə yanaşı, təsvirə, təhkiyəyə də müəyyən yer verilmişdir ki, bu da həmin bədii nümunələrin səhnəyə çıxarılmasını çətinləşdirir. “Peyğəmbər” dramı isə bütövlükdə səhnə üçün nəzərdə tutulmamışdır.

“Knyaz” dramı
“Knyaz” dramında (1929) Cavid müasirliyə daha yaxın idi: Bu baxımdan “Knyaz” faciəsi Cavidin yaradxcılığındakı yeni əhvali-ruhiyyəni əks etdirən əsər kimi ciddi maraq doğurur. Xoş güzəran keçirən Knyazın zorla özünə arvad etdiyi kəndli qızı Casmenin onların qapısında qulluqçuluq edən Marqonun oğlu bolşevik Antonu seçməsi və keşməkeşli hadisələrdən sonra ona qovuşması Cavidin yaradıcılığında möhkəm yer tutan azad sevginin və pak mənəviyyatm təntənəsi motivinin yeni şəraitdə canlandırılmasma xidmət etmişdir. Dramaturq gurlayan inqilab dalğalarmdan xoflanıb Avropaya qaçan knyazın və onun ailəsinin faciəsini də məharətlə ümumiləşdirmişdir.

Görkəmli Iran şairi Əbülqasım Firdovsinin anadan olmasının min illik yubileyi münasibətilə keçirilən müsabiqədə iştirak edən Hüseyn Cavid 1932-ci ildə “Səyavuş” faciəsini yazib tamamlamışdır. Əsər Firdovsinin “Şahnamə” dastanınin motivləri əsasında qələmə alınmışdır. Lakin Cavid böyük Firdovsini təkrar etməmiş, İran-Turan qarşıdurmasının təsvirindən yaranmış “Şahnamə”dən fərqli olaraq insanların, münasibətlərin yaxınlaşdırılması yollarındakı maneələrin aradan qaldırlmasından söz açmışdı.

“Xəyyam” dramı
“Xəyyam” dramında Cavid böyük şair və mütəfəkkir Ömər Xəyyamın simasında dövrünün fövqünə yüksələ bilən bir romantik qəhrəmanı canlandırmışdır. Xəyyam ayıq şübhələri və həyat eşqi Cavidə sənətkar və cəmiyyət probleminə münasibətini ifadə etmək üçün münasib şərait yaratmışdır. Böyük türk hökmdarı Alp Arslanm və onun oğlu Məlikşahm elmi-ədəbi fəaliyyət üçün yaratdığı münbit mühitin Xəyyam kimi sənətkarlan yetişdirə biləcəyini vurğulayan müəllif sanki məntiqi mənada yeni qurulmuş sovet dövrlərində bütün bunları tapa bilmədiyini vurğulamışdı. Qanlı-qadalı repressiya rejiminin başlanması ərəfəsində irəli sürülən bu ideya xeyirlə şərin əzəli-əbədi mübarizəsinin yeni şəraitdəki əks-sədası kimi səslənirdi.

Azərbaycan teatrlarında Hüseyn Cavidin dram əsərləri böyük müvəffəqiyyətlə tamaşaya qoyulmuşdur. Respublikamızda özünəməxsus prinsiplərə malik Cavid teatrı mövcuddur. Cavidin romantik mənzum dramaturgiyası milli mədəniyyətimizin inkişafma böyük töhfə vermişdir. Rejissorların, aktyorların bütöv bir nəsli Cavid teatrı əsasında yetişib formalaşmışdır.

Xatirəsi

Hüseyn Cavidin ev-muzeyi (Naxçıvan)
Şairin anadan olmasının 100 illik yubileyi geniş qeyd olunmuşdur. Naxçıvanda ev-muzeyi yaradılmışdır (1981).

Yubiley ərəfəsində cənazəsinin qalıqları İrkutsk vilayətindən Naxçıvana gətirilib, ev-muzeyinin yaxınlığında dəfn edilmişdir. Naxçıvanda onun qəbri üstündə möhtəşəm məqbərə ucaldılmışdır.

Bakı şəhərinin Yasamal rayonundakı Hüseyn Cavid prospekti onun adını daşıyır.

24 oktyabr 2017-ci ildə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev Hüseyn Cavidin 135 illik yubileyinin keçirilməsi haqqında sərəncam imzalamışdır[7].

Azərbaycan Respublikası Prezidenti cənab İlham Əliyevin bu sərəncamından sonra Sumqayıt Dövlət Dram Teatrı Nizami Muradoğlunun dahi Azərbaycan şairi Hüseyn Cavidə həsr etdiyi “Zülmətdə nur” mənzum dramını tamaşaya qoymuşdur. Əsər ilk dəfə 27 martda teatrın səhnəsində göstərilmişdir. Sumqayıt Dövlət Dram Teatrı 25 sentyabr tarixində 50 – ci mövsümünün açılışında da “Zülmətdə nur” əsərinə müraciət etmişdir.

Ailəsi
Mişkinaz Cavidin həyat yoldaşıdır.
Turan Cavidin atasıdır.
Ərtoğrol Cavidin atasıdır.
Şeyx Məhəmməd Rasizadənin qardaşıdır.
Əlirza Rasizadənin qardaşıdır.
Əsərləri
Hüseyn Cavid. Ana. (dram)
Hüseyn Cavid. Maral (faciə)
Hüseyn Cavid. Səyavuş (faciə)
Hüseyn Cavid. Şeyx Sənan (faciə)
Hüseyn Cavid. İblis (faciə)
Hüseyn Cavid. Azər (poema)
Nəşr
Hüsеyn Cavid. Əsərləri. Bеş cilddə. I cild – Şeirləri, “Azər” poeması;
Hüseyn Cavid. Əsərləri. Beş cilddə. II cild – Dram əsərləri (“Ana”, “Maral”, “Şeyx Sənan”, “Şeyda”, “Uçurum”);
Hüseyn Cavid. Əsərləri. Beş cilddə. III cild – Dram əsərləri (“İblis”, “Afət”, “Peyğəmbər”, “Topal Teymur”);
Hüseyn Cavid. Əsərləri. Beş cilddə. IV cild – Dram əsərləri (“Knyaz”, “Səyavuş”);
Hüseyn Cavid. Əsərləri. Beş cilddə. V cild – Dram əsərləri (“Xəyyam”, “İblisin intiqamı”), məqalələri və məktubları.
Filmoqrafiya
Cavidi xatırlarkən (film, 1982)
Topal Teymur (film, 1983)
Hüseyn Cavid (film, 1988)
Qayıdış (film, 1992)
Səma şairi (film, 2003)
Cavid ömrü (film, 2007)
Şeirləri əsasında və şairə ithaf musiqilər
Məmmədəli Əliyev – Kor ərəbin mahnısı, musiqisi Fikrət Əmirovundur
Elxan Əhədzadə – “Niyə getdin” romansı, musiqisi Eldar Mansurovundur
Azər Zeynalov – Şükriyyə, musiqisi Emin Sabitoğlunundur
Tünzalə Ağayeva – Gülbahar (Qızlar məktəbində)
“Bizim dağlar” oratoriya – solist, xor və böyük simfonik orkestr üçün, musiqisi Məmməd Quliyev
Əsərlərinə tamaşalar
Akademik Milli Dram Teatrı – “Afət” (iki hissəli faciə, 2004), Mehriban Ələkbərzadənin quruluşunda
Azərbaycan Dövlət Gənc Tamaşaçılar Teatrı – Şeyx Sənan (2009), Cənnət Səlimovanın quruluşunda
Akademik Milli Dram Teatrı – “Şeyda” (iki hissəli faciə, 2009), Mərahim Fərzəlibəyovun quruluşunda
Cavidşunas alimlər və əsərləri
Məmməd Cəfər – “Hüseyn Cavid”
Əjdər İsmayılov – “Dünya romantizm ənənəsı və Hüseyn Cavid”. Bakı: Yazıçı, 1982-ci il, 220 səh.
Əjdər İsmayılov – “Hüseyn Cavid yaradıcılığı və dünya ədəbiyyatında demonizm ənənəsi”. Bakı: Elm, 1991, 224 səh.
Gülbəniz Babaxanlı – “Azərbaycan ədəbi fikri və Hüseyn Cavid” (2010); “Heydər Əliyev və Hüseyn Cavid” (2013)
Hüseyn Həşimli – Hüseyn Cavidin lirikası və Avropa poetik ənənələri. Bakı: Elm və təhsil, 2012

Doğum tarixi

5 iyun 1908
Doğum yeri Bakı, Bakı qəzası, Bakı quberniyası, Rusiya İmperiyası
Vəfatı 6 yanvar 1938 (29 yaşında)
Vəfat yeri Bakı, Azərbaycan SSR, SSRİ
Vəfat səbəbi Repressiya edilib
Atası Əbdülqadir İsmayılzadə
Anası Züleyxa İsmayılzadə
Həyat yoldaşı Dilbər Axundzadə
Vətəndaşlığı Flag of the Russian Empire (black-yellow-white).svg Rusiya İmperiyası
Flag of the Transcaucasian Federation.svg ZDFR
Flag of Azerbaijan 1918.svg AXC
Flag of the Soviet Union.svg SSRİ
Milliyyəti Azərbaycanlı
İxtisası Dil-ədəbiyyat müəllimli
Təhsili Azərbaycan Dövlət Darülfü
Fəaliyyəti Şair, pedaqoq
Karyera 1926–1938
Janr Lirika
İlk əsəri “Bir gün”
Commons-logo.svg Mikayıl Müşfiq Vikianbarda
Mikayıl Müşfiq (tam adı: Mikayıl Əbdülqadir oğlu İsmayılzadə; d. 5 iyun 1908, Bakı, Bakı qəzası, Bakı quberniyası, Rusiya İmperiyası – ö. 6 yanvar 1938[1], Bakı, Azərbaycan SSR, SSRİ) — Azərbaycan şairi, tərcüməçisi və pedaqoqu, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü (1934), “Azərnəşr”in keçmiş redaktoru.

Azərbaycan poeziyasının inkişafında böyük rol oynamış şairlərdən biridir. Sevgi və gözəlliyi tərifləyən bir çox şeirlərin müəllifidir. Onun şeirlərində sosial və mədəni məsələlər üzrə fikirlər də dilə gətirilirdi. Stalin repressiyasının qurbanı olub və 1938-ci ildə güllələnmişdir. 1956-cı il mayın 23-də SSRİ Ali Məhkəməsinin Hərbi kollegiyasının qərarına əsasən ölümündən sonra bəraət almışdır.

Mündəricat
1 Həyatı
1.1 Erkən illəri
1.2 Yaradıcılıq fəaliyyəti
1.3 Tənqid olunması
1.4 Repressiya edilməsi və ölümü
1.5 Ailə üzvlərinin sonrakı taleyi
1.6 Şəxsi həyatı
2 Mikayıl Müşfiq barədə olan fikirlər
3 İrsi
4 Biblioqrafiya
4.1 Şeirlər
4.1.1 1926
4.1.2 1927
4.1.3 1928
4.1.4 1930
4.1.5 1931
4.1.6 1932
4.1.7 1932-1933
4.1.8 1933
4.1.9 1935
4.1.10 1936
4.1.11 1936-1937
4.1.12 1937
4.2 Poemalar
4.2.1 Mənzum oçеrк
4.2.2 Uşaqlar üçün şеirlər
4.2.3 Mənzum nağıllar
4.3 Tərcümələri
4.4 Dövri mətbuatda
4.5 Redaktoru olduğu kitablar
4.6 Haqqında yazılan kitablar
5 Şəcərə
6 Filmoqrafiya
7 Qalereya
8 İstinadlar
9 Xarici keçidlər
Həyatı
Erkən illəri

1910-cu ildə Mikayıl Müşfiq
Mikayıl Mirzə Əbdülqadir oğlu İsmayılzadə (Mikayıl Müşfiq) 1908-ci il iyun ayının 5-də Bakı şəhərində ziyalı ailəsində anadan olmuşdur.[2] Atası Mirzə Əbdülqadir İsmayılzadə dövrünün tanınmış ziyalılarından idi.[3] O, müəllimlik fəaliyyəti ilə yanaşı, yaradıcılıqla məşğul olmuş, şeirlər yazmışdır.[3] Uşaq ikən valideynlərini itirən Müşfiq yaxın qohumlarının himayəsində böyüyür.[3][4] Ağır və fərəhsiz uşaqlıq illəri keçirən şair həyatının o illərini xatırlayaraq yazırdı:

” Hələ atamın sağlığında güzaranımız ağır keçdiyi halda, lap uşaqkən anam və atam vəfat etdi. Mən bir yetim halında daşkəsən əmim və bibimin yanında qaldım. Ac, yalavac, çılpaq bir uşaqlıq keçirdim.[3] ”
O illərin ağrı-acısını, anasızlığını şair “Ana” (1927) şeirində ürək yanğısı ilə qələmə almışdır:

Ana dеdim, ürəyimə yanar odlar saçıldı,
Ana dеdim, bir ürpəriş hasil oldu canımda,
Ana dеdim, qarşımda bir gözəl səhnə açıldı,
Ana dеdim, fəqət onu görməz oldum yanımda.

“Ana”, Mikayıl Müşfiq[3]
Müşfiqin böyüyüb boya-başa çatmasında, şair kimi yetişməsində nənəsi Qızqayıt xanımın böyük zəhməti olmuşdur.[3] Nənəsinin söylədiyi nağıllar, atalar sözləri, bayatılar gələcək şairin zəngin xalq yaradıcılığı ilə tanış olmasında mühüm rol oynamışdır.[3]

Tələbə illərində Mikayıl Müşfiq (sonuncu pillədə soldan dördüncü). 1927-ci il
İbtidai təhsilini rus-Azərbaycan məktəbində alan Müşfiq humanitar elmlərə böyük maraq göstərməklə yanaşı, rus dilini də mükəmməl öyrənmişdir.[3][5] 1920-1927-ci illərdə əvvəlcə Bakı darülmüəllimində, sonra 12 nömrəli II dərəcəli məktəbdə təhsil almış, 1927-1931-ci illərdə Azərbaycan Dövlət Darülfünunun (indiki Bakı Dövlət Universiteti) dil və ədəbiyyat fakültəsini bitirərək Bakı məktəblərində müəllimlik etmişdir.[3]

1930-cu illərdə Azərnəşrdə redaktor vəzifəsində işləyib.[6] Onun şagirdlərdən biri Mikayıl Müşfiqi belə xatırlayır:

” Müşfiq müəllim dərs deyəndə zəng səsini eşitməzdik. Dərs zamanı şagirdlərə şeir oxumağı öyrədəndə başqa müəllimlərimiz də gəlib bizim sıralarda oturardı. Çoxumuza “qızım”, “oğlum” deyə müraciət edərdi. Əslində bu ifadə onun yaşına uyğun deyildi. Ancaq mehriban olduğu qədər təvəzökar olan Müşfiq müəllimə bu sözlər çox yaraşırdı…[6] ”
Yaradıcılıq fəaliyyəti
Müşfiq çox gənc yaşlarından yaradıcılıq aləminə gəlmiş, həyatını, taleyini şeirlə bağlamış və ömrünün sonuna kimi ondan ayrılmamışdır.[3] O, poetik yaradıcılığa 1926-cı ildə “Gənc işçi” qəzetində çap etdirdiyi “Bu gün” şeiri ilə başlamış və sonrakı illərdə dövri mətbuatda müntəzəm çıxış etmişdir.[3] 1927-ci ildən “Maarif və mədəniyyət” və “Komsomol” jurnallarında və “Gənc işçi” qəzetində nəşr olunmuşdur.[3] 1930-cu ildə şairin ilk “Küləklər” adlı şeir kitabı işıq üzü görmüşdür.[3] Kitabda müəllifin əlli üç şeiri və iki tərcüməsi toplanmışdır.[3]

1932-ci il Müşfiqin həyatında məhsuldar olmuş, “Günün səsləri”, “Vuruşmalar”, “Pambıq”, “Buruqlar arasında” kitabları, daha sonra bir-birinin ardınca “Şeirlər”, “Çoban”, “Mənim dostum”, “Səhər”, “Sındırılan saz”, “Azadlıq dastanı”, “Buruq adamı” əsərləri nəşr edilmişdir.[3] 1934-cü ildə Azərbaycan Yazıçılar İttifaqına üzv seçilmişdir.[7]

Həqiqi bir müəllim, əsl vətənpərvər olan Müşfiq öz yaradıcılığında uşaqlar üçün də yer ayırmış, bir-birindən gözəl əsərlər yaratmışdır.[3] “Şəngül, Şüngül, Məngül”, “Kəndli və ilan” mənzum nağılları, “Vuruşmalar”, “Qaya” poemaları, “Coğrafiya”, “Məktəbli şərqisi”, “Zəhra üçün” və digər şeirləri uşaqlar arasında şairə böyük məhəbbət qazandırmışdır.[3]

Mikayıl Müşfiq yaradıcılığında bədii tərcümə fəaliyyəti də xüsusi yer tuturdu.[3] 1930-1937-ci illərdə onun tərcümə etdiyi Aleksandr Puşkinin “Qaraçılar” (Ş.Abbasovla birgə), Taras Şevçenkonun “Kobzar” (Əhməd Cavadla birgə), Yegişe Çarensin “Şeirlər”, Samuil Marşakın “Huşsuza bax, huşsuza”, Mirzə Fətəli Axundovun “A.S.Puşkinin ölümünə Şərq poeması” əsərləri nəşr edilmişdir.[3] Bundan əlavə Müşfiq Mixail Lermontovun “Demon” poemasını (Rəsul Rza ilə birgə), “Qafqaz” (Mikayıl Rəfili ilə birgə), “Şairin ölümünə”, “Tənha yelkən ağarı” şeirlərini, A.S.Puşkinin “Yevgeni Onegin” mənzum romanından “Tatyananın Onegenə məktubu”nu (R.Rza ilə birgə), “Poltava” əsərindən bir parçanı, “Dustaq” şeirini, Ömər Xəyyamın rübailərinin çox hissəsini, Firdovsinin “Şahnamə”sindən bəzi parçaları (Mirmehdi Seyidzadə ilə birgə) tərcümə etmiş, gözəl mütərcim kimi oxucuların rəğbətini qazanmışdır.[3]

1936-cı ildə Mikayıl Müşfiqin “Səhər” poeması Azərbaycanda Sovet hakimiyyətinin qurulmasının 15 illiyi münasibətilə keçirilən müsabiqədə “Yeddi yaxşı ədəbi əsər” mükafatına layiq görülmüşdür.[7] 1937-ci ildə çapa hazırladığı “Çağlayan” kitabına şair on bir illik yaradıcılığı ərzində yazmış olduğu ən qiymətli əsərlərini, o cümlədən “Səhər”, “Azadlıq dastanı”, “Sındırılan saz”, “Əbədiyyət nəğməsi”, “Şeirim”, “Yenə o bağ olaydı”, “Duyğu yarpaqları”, “Tərtərhes nəğmələri”, “Mingəçevir həsrəti” və digər şeir və poemalarını daxil etmişdir. Lakin kitabı nəşr etdirmək şairə qismət olmamışdır.[3][8]

Mikayıl Müşfiqin Azərbaycan poeziyasının nadir incilərindən sayılan “Oxu, tar, oxu tar”, “Qal, sənə qurban”, “Sənin gülüşlərin”, “Maralım”, “Ana”, “Küləklər”, “Yenə o bağ olaydı” və digər şeirlərinə bəstələnən mahnılar dinləyici alqışını, rəğbətini qazanmış sənət əsərləridir.[3][9]

Tənqid olunması

1934-cü ildə Mikayıl Müşfiq
1934-cü ildə Müşfiq onun həyatına sevinc gətirən Yalçın adlı uşağın qəfil ölümü onu çoх sarsıtmışdı.[10] Qələm dostları tez-tez yanına gələr, ona təsəlli verməklə ələmini, kədərini unutdurmağa, çalışardılar.[10] Həmin ilin yayında M.Müşfiqlə Mirmehdi Seyidzadə ailəvi Mərdəkan bağlarında ev tutub bir yerdə dincəlirdilər.[10] Həmin yay günlərində Rəsul Rza, Ənvər Əlibəyli, Ənvər Məmmədxanlı yaхınlıqdakı bağlarda dincəldikləri üçün demək olar ki, hər gün bir yerdə olurdular.[10] Buralara satirik şeirləri və meyxanaları ilə хalqın qəlbinə yol tapan Əliağa Vahiddə təşrif gətirər, Məhəmməd Füzulidən, buzovnalı Azərdən, türk şerinin görkəmli şairlərindən söhbət açar, onlardan şeirlər deyər, bəzən də yazıb, lakin hamıdan gizli saхladığı qəzəllərini bu məclisdə oхuyardı.[10] Bu kiçik məclisdə Müşfiq və onun yanındakılar Vahidin qəzəllərindən хüsusi zövq alardılar.[10] Ətraf seyrəkləşəndən sonra Müşfiq Vahidlə bir tərəfə çəkilər Ömər Xəyyamdan yenicə tərcümə etdiyi rübailəri ona oхuyardı.[10]

Bağdan köçəndən sonra Müşfiqgildə şadyanalıq ― hökm sürürdü.[10] Qəhqəhə və alqış səsləri, bir-birinin ardınca səslənən şeirlər məclisə хüsusi bir şənlik gətirirdi. Badələrin cingiltisi, alqışların səsi şeir deyənləri daha da ilhamlandırırdı.[10] Bakı Sovetindən Müşfiqin ailəsinə ayrılmış mənzilin təbrikinə yaхın qohumları ilə yanaşı qələm dostları da gəlmişdilər. Hamı gülüb-danışır, sevinc içində mənzil sahibinə gözaydınlığı verir, ona evin düşərli olmasını arzulayırdılar.[10] Gecədən keçmiş qonaqlar dağlışandan sonra sevimli müəllimi Abdulla Şaiq ayağa qalхır, əlini Müşfiqin çiyninə qoyub, küçəyə çıхmağı təklif edir.[10] Qısa söhbətdən sonra bu qarışıq zəmanədə ona ehtiyatlı olmağı məsləhət bilir və Hüseyn Cavidin aşağıdakı beytini хatırladır və bu misraları unutmamağı tövsiyyə edir:

Göz, qulaq – görmək, eşitmək aləti.
Daima aldatmış insaniyyəti.

Hüseyn Cavid[10]
Həmin görüşlərdən bir müddət sonra Yazıçılar İttifaqının plenumunda, dövrü mətbuatda Müşfiqə qarşı kəsgin, qərəzli, hətta ifrat dərəcədə sərt tənqidlər təşkil olunurdu.[10] Bu tənqidlər bəzən təhqirlərə də keçirdi.[11] Haqsız hücumlara məruz qalan safqəlbli, genişürəkli, fitri istedad sahibi olan Müşfiq bu cür sərt tənqidlərə qarşı bədbinliyə qapılsa da, özünü ələ almağa çalışardı.[10] Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının yığıncaqlarının birində Seyfulla Şamilovun çıхış edərkən Müşfiqi kəskin tənqid etmişdir:

” Müşfiq nə üçün Səməndər kimi əfsanəvi bir quş ilə maraqlanır, ancaq bizim sovet qurluşu ilə maraqlanmır, bizim Sovet qəhrəmanları ilə maraqlanmır. Baх bu Səməndər sizin fikrinizə haradan gəlib? Biz demirik sənin flankəsdir qohumun. Bəlkə ola bilər demişik ki, sənin qohumun müsavatın qohumudur. Ancaq sən öz yaradıcılığın haqqında danışmalısan. Sən bu gün Sovet ədəbiyyatının ifşa etməyə çalışmırsansa bəs bu Səməndəri nə üçün yazmısan, kim səni məcbur etmişdir bunu yazırsan.[10] ”
Yazıçılar İttifaqının başqa bir plenumunda Feyruz adlı şair bir neçə şairin ünvanına kəskin ifadələr işlətdikdən sonra Müşfiqi “Əhməd Cavadın qanadı altında yaşayan gənc şair adlandırır”.[10] Həmin plenumun səhərki iclasında çıхış üçün söz verilən şair Mikayıl Rzaquluzadə Müşfiqin Stalinə həsr etdiyi şeirin üzərində durur.[10] O, Stalinin müsbət cəhətlərindən qısa хülasə verəndən sonra dolayısı yolla əsərə, şəхsən Müşfiqə qarşı açıq hücuma keçmək qərarına gəlir.[10] O, Müşfiqi rus dilini bilməməkdə, köhnə kitablar oхumaqda və ondan istifadə etməkdə də suçlandırırdı.[10] Bəzi mütəxəssislərin fikrincə, Rzaquluzadə Müşfiqi tənqid etməyi üzərinə götürməklə, qarşıdan gələn repressiyalardan özünü sığortalamaq istəyirdi.[10] Nasir Hacıbaba Nəzərli Müşfiqi “köhnə kitabları” oхumaqda suçlandırırdı.[10]

Həmin hadisədən bir ay keçməmiş Ədəbiyyat qəzetində Mikayıl Müşfiqə həsr edilmiş “Kontrrevolyusener, kontrabantçı, oğru…” adlı ölənə qədər faizlə gənc qələm sahiblərinə pul verən, qarışıq millətdən olan ailənin başçısı olmuş şairin yazısı dərc edilir.[10] Şair və dramaturq Məmməd Rahim öz yazısında prokuror rolunu oynayaraq Müşfiqi, “zahirən sovet, lakin bütün daхili quruluĢu etibarı ilə qəddar kontrrevolyuson ruhu ilə dolu olan əsərlərin müəllifi kimi; Müşfiq dili və şeirlərindəki kontrabanda yolu ilə gətirdiyi fikirləri etibarı ilə―proletariata sadiq şair olmadığını sübut kimi; Müşfiq sinfi qardaşı Çobanzadədən də oğurluq etdiyinə görə” iddiaları ilə günahlandırır.[10] Rahim Müşfiqin “Şeirlər” kitabından “Buludlar”ı oğurlayaraq “Küləklər” kitabçasına köçürməsini iddiasından əl çəkmir.[10]

Repressiya edilməsi və ölümü

Mikayıl Müşfiq həbsdə. 5 iyun 1937-ci il
1937-ci il repressiyaları Azərbaycan ədəbiyyatının, mədəniyyətinin görkəmli siması Mikayıl Müşfiqdən də yan keçmir.[12] NKVD-nin 27 may 1937-ci ildə təhlükəsizlik kapitanı Çinmanın tərtib etdiyi arayışda qeyd olunmuşdu ki, “Mikayıl Müşfiq hal-hazırda “Müsavat gənclər təşkilatı ilə əlaqə saхlayıb, partiya və hökumətin ünvanına böhtanlar deməkdən çəkinmir”.[10] Bundan əlavə arayışda Müşfiqin “Azərbaycanın öz azadlığı yoхdur, o, Rusiyanın koloniyasında yaşayır” kimi qızışdırıcı sözləri ilə хalqın arasında narazılıq yaratmaq istəyi iddia olunurdu.[10] Həbs olunmuş müttəhimlərin “könüllü” surətdə yazdığı izahatlar da nəzərə alınmış və müstəntiq tərəfindən hazırlanan həmin arayışa əsasən Mikayıl Müşfiqin adına iyunun 3-də 508 nömrəli order yazılmış, cümə günü, iyun ayının 4-də isə evində həbs edilmişdi.[10][7]

Mikayıl Müşfiqi həbs edənlər və evində axtarış aparanlar Dövlət Təhlükəsizliyi İdarəsinin əməkdaşları M.Mustafayev, N.Petrunin və MİK-nin (Mərkəzi İcraiyyə Komitəsi) sədri Şevçenko idi. Axtarış zamanı Türkiyədə nəşr olunmuş 14 kitab, başqa nəşrdən olan 5 kitab, türk dilində 4 müxtəlif jurnal, 6 İran nəşri, 14 foto şəkil, pasport, hərbi bilet, əlyazmalar və digər əşyalar müsadirə olunmuşdu. Əlyazmaların içində Mirzə Qədir Visaqinin şeir divanı, opera librettoları, mənzum nağılları, müşfiqin yüzlərcə şeiri, türk-dram tiyatrosu üçün işlədiyi mənzum dramın əlyazması, məktublar və Dilbər Axundzadənin “Dilbərnamə” yazılmış dəftəri də var idi. Müsadirə olunmuş əşyalar 13 oktyabr 1937-ci ildə yandırılıdı. [13]

Şairin ilk istintaqı 1937-ci il iyun ayının 5-də baş tutdu. İstintaqı aparan 4-cü şöbənin IV bölməsinin əməliyyat müvəkkili serjant Q.B.Platonov olmuşdur. İstintaq protokolunda qeyd olunmuşdur:

” 1937-ci il iyunun ayının 5-də, mən 4-cü şöbənin IV bölməsinin əməliyyat müvəkkili serjant Q.B.Platonov müttəhim İsmayılzadə Mikayıl Müşfiq Qadir oğlunu istintaq etdim. Doğum ili 1908-ci il, ünvanı Nijno Priyutskaya küçəsi 108, milliyyəti azərbaycanlı, pasport beşillikdir, JAA N. 543214, məşğuliyyəti Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatında redaktor və tərcüməçi, Azərbaycan Sovet Yazıçılar İttifaqının üzvüdür. Atası müəllimdi, 1914-cü ildə ölüb. İnqilabdan əvvəl və sonra təhsil alıb qulluqçudur – 1927-ci ildən. Ailənin fəaliyyətdə olan üzvləri: arvadı Dilbər Axundzadə iyimi üç yaşında, Azərbaycan Tibb İnstitutunun tələbəsidir. Qardaşı Mirzə 32 yaşındadır, hesabdardır. Ali təhsillidir, bitərəfdir. İnqilabdan qabaq və sonra heç bir istintaq və ittihama cəlb olunmayıb. 1929-cu ildən respublika ədəbiyyat müsabiqəsində 2 mükafat alıb. Qızıl Ordunun tələbə toplantısında olub.[13] ”
Şairdən sorğu zamanı əksinqilabçı təşkilatın üzvü olduğu və əksinqilabi millətçi mövqedə dayandığı barədə soruşulmuşdur. Lakin şair əksinqilabçı millətçi təşkilatın üzvü olmadığını və əksinqilabi millətçi mövqedə dayanmadığını söyləmişdir.[13]

Həbsdə olarkən şairə olmazın işgəncələr verilir. Əvvəlcə əl və ayaq dırnaqları çıxardılır. Daha sonra onu quyusu olan xüsusi kamerada iki gün qurşağacan içində siçovullar olan suda saxlayırlar. İki gecə yatmayandan sonra təkadamlıq kamerada yerə şüşə qırıntıları töküb onu ayaqyalın gəzməyə məcbur edirlər. M.Müşfiqə olmazın işgəncələr verib onu adamlarla üzləşdirsələr də, lakin şair heç kəsin üzünə durmur.[13]

“Ədəbiyyat”, “Gənc işçi”, “Yeni yol” qəzetləri, “Hücum”, “İnqilab və mədəniyyət” jurnallarında şairin əleyhinə yazılar çap olunurdu. M.Müşfiq həbsdə olarkən onun əleyhinə yazanlar olur. Onlardan biri də Ə.Əkbər idi. “Kommunist” qəzetinin 20 iyun 1937-ci il, Bazar № 141 (5069) buraxılışında “Ədəbiyyatda düşmən qalıqları axıradək ifşa edilməli” adlı sifarişli məqalə çap olunur. Məqalədə deyilir:

” … M.Müşfiq uzun illər boyu sosializm quruluşumuza istər açıq, istərsə də gizli surətdə zidd olmuş və murdar işlərini davam etdirmişdir. Ədəbiyyatda xalq düşmənlərinin bütün qalıqları axıradək ifşa olunmalı, böyük sosializm quruluşumuza qarşı azğıncasına kin və ədavət bəsləyən müsavatçı və trotskist quduzlar yox edilməlidir. ”
“Ədəbiyyat” qəzetinin 9 iyun 1937-ci il № 25 (110) buraxılışında M.Müşfiqlə bağlı məqalələr çap olunmuşdu. “Sıralarımızı təmizləyəlim” məqaləsində deyilirdi:

” Xalq düşməni Cavid, Cavad, Müşfiq, Sanılı və b. ikiüzlü siyasəti bizi daha da sayıq olmağa və bu kimi örtülü düşmənlərlə mübarizədə amansız olmağa vadar edir. ”
“Sıralarımızda düşmənlərə yer yoxdur” məqaləsində deyilir:

” H.Cavid, M.Müşfiq, Simurq, Qantəmir kibiləri özə əsərlərində müxtəlif pərdələr, cümləpəsəndliyin altında konttrevolyusyon millətçiliyi təbliğ etmişlər. ”
“Amansız olmalı” adlı məqalənin müəllifi yazırdı:

” Faktlar göstərir ki, biz öz cəbhəmizi düşmənlərdən və düşmən təsirlərindən təmizləməkdə çox az iş görmüşük. Uzun müddət “Yenidən qurulmaq” pərdəsi altında gizlənən, bizi aldadan, yalan və hiyləgər vədlərlə ədəbiyyat cəbhəsində yaşayan konttrevolyusyener Cavid, Cavad, və onların musavatçı şagirdi Müşfiq və başqaları sosializm işinə böyük ziyan vurmuşlar. Bu konttrevolyusyenerlər həmişə öz hərəkətlərilə, orijinal olmayan “əsər”lərilə ədəbiyyat mühitinə konttrevolyusion musavatçılıq zəhəri yaymağa çalışmışlar. ”
NKVD-nin rəisi Sumbatovun və SSRİ prokuronun baş köməkçisi Rozovskinin imzası ilə təsdiq olunan ittihamnamədə “1926-cı ildən 1930-cu ilə qədər əksinqilabçıları müdafiə etmək nəticəsində Almaz İldırımzadə və Nəsir Quluzadə tərəfindən İsmayılzadə Mikayıl Müşfiq Qədir oğlu əksinqilabi müsavat ruhlu şəkildə hazırlanmasında” ittiham olunurdu.[10] İttihamnamədə qeyd olunurdu ki, Müşfiq “1930-cu ildə Nəsirzadə tərəfindən dəvət almış və qanunsuz gənc Müsavat təşkilatına cəlb edilmiş; 1930-1935-ci illərdə Müşfiq qəddar əksinqilabi millətçi Müsavat təşkilatının üzvü idi. 1935-ci ilin axırında Müşfiq əksinqilabi millətçi hərəkətlərinə görə Məmmədkazım Ələkbərli tərəfindən əksinqilabi millətçi təşkilata üzv olunmuşdur.[13] Müşfiq M.Ələkbərli tərəfindən cəlb olunduğunu, onun Sovet dövlətinə qarşı iş apardığını “boynuna almışdır”. Mikayıl Müşfiq “boynuna almışdır” ki, o əksinqilabi təşkilatın bütün qərarlarını demək olar ki, yerinə yetirib. Buna görə də, İsmayılzadə Mikayıl Müşfiq Qədir oğlu Azərbaycan SSR cinayət məcəlləsinin 64,70,73 maddələri ilə təqsirli bilinir”.[10]

NKVD ömrünün son günlərini yaşayan şair Hacı Kərim Sanılıya təzyiq edir.[10] Sanılı ona qarşı edilən zülmlərə, məşəqqətlərə dözə bilməyərək aşağıdakı ifadəni vermək məcburiyyətində qalır:

” Mikayıl Müşfiq qatı millətçi olub. Mənim iştirakımla hər dəfə həvəslə Müşfiq əksinqilabi fikirlərlə çıхış edərək deyirdi: Azərbaycan əhalisi baĢqa millətlərdən fərqli olaraq (rus,erməni) gözdən salınmışdır. Başqa millətlər (rus,erməni) Azərbaycana o öz mədəniyyətini inkişaf etdirməyə imkan vermədiyindən, nəticədə də хalq gözdən düĢmüĢ sayılır.[10] ”
Həmin ifadədən sonra ağır işgəncələrə dözə bilməyən H.K.Sanılı dünyasını dəyişir.[10]

Müşfiqin sonuncu istintaqı 27 noyabr 1937-ci ildə baş tutdu. SSR Ali Məhkəməsi hərbi kollegiyasının səyyar sessiyası 5 yanvar 1938-ci ildə, çərşənbə günü güllələnmə qərarı çıxardı.[13]

1938-ci il yanvar ayının 5-də SSRİ Ali Məhkəməsinin 20 dəqiqəlik məhkəmə iclası Müşfiq barəsində güllələnmə qərarı verir.[14] Hökm yanvarın 6-da Nargin adasında yerinə yetirilir.[15][16][17]

1956-cı il mayın 23-də SSRİ Ali Məhkəməsinin Hərbi kollegiyasının qərarına əsasən Mikayıl Mirzə Əbdülqədir oğlu İsmayılzadə (Mikayıl Müşfiq) ölümündən sonra bəraət almışdır.[18][19]

Azərbaycan Nazirlər Soveti yanında DTK-nın rəisinə 9d-471-56 nömrəli gizli məktub gönərildi. Həmin məktubda yazılmışdı: [13]

” SSRİ Daxili İşlər Nazirliyinin birinci xüsusi şöbəsi, SSRİ Nazirlər Soveti yanında DTK-nın qeydiyyat qeydiyyat-arxiv şöbəsi. 23 may 1956-cı ildə SSRİ Ali Məhkəməsi Kollegiyasının İsmayılzadə Mikayıl Müşfiq Qədir oğlunun işi haqqındakı göndərişini icra olunmaq üçün göndərirəm. İsmayılzadənin yaxın qohumlarını tapıb, göndərişin mətnin tapıb tam elan etmədən, onlara ancaq işin baxılması və tarixi barədə məlumat verilsin. Hərbi kollegiya və Baş Hərbi Prokurorluğa da məlumat verilsin. DTK Azərbaycan şöbəsi idarəsinin rəisindən xahiş edirəm ki, İsmayılzadənin qanuni varislərinə müsadirə olunmuş əmlakı və ya onun dəyərini qaytarsın. İcra barədə Hərbi kollegiyaya məlumat verilsin. ”
Müşfiqin qohumlarını axtarıb tapmaq işi Yazıçılar İttifaqına həvalə edilir. Qanuni varis olan Balacaxanım İsmayılzadə dövlət tərəfindən ayrılmış vəsaiti qəbul etmir və qəbz yazır:[13]

” Mən İsmayılova Balacaxanım Qədir qızı həmin qəbzi ondan ötrü verirəm ki, mənim qardaşım Mikayıl Müşfiq Qədir oğlu İsmayılzadə bəraət almışdır. Bu barədə məlum edirəm ki, Mikayıl Müşfiqin heç kəsi yoxdur, ailəsindən ancaq bir mən qalmışam. Onun yoldaşı Axundova Dilbər o vaxtdan ərə getmiş, Kirovabad şəhərində yaşayır. Evdə qalan şeylər Mikayıl Müşfiqindir. Dilbərin evdə heç bir şeyi yoxdur. Qalan şeylərə mənim ehtiyacım yoxdur. İsmayılova. ”
Mikayıl Müşfiqin əmlakı barədə arxiv materiallarından görünür ki, “arvadı Dilbər Hacı qızı Axundzadənin həbsindən sonra onların mənzili Baksovet tərəfindən Roşevkin familiyalı vətəndaşa təhvil verilmişdi”.[13]

Mikayıl Müşfiqin qətlində iştirak edənlər:

Sumbatov-Topuridze Yuvalian Davidoviç Azərbaycan SSR-nin keçmiş daxili işlər üzrə xalq komissarı. İstintaq işində saxtakarlığa, həbs olunanların döyülməsinə, günahsız adamların kütləvi repressiyasına görə 1953-cü ildə həbs edilərək cinayət məsuliyyətinə cəlb olunub.
Gerasimov Vladimir İvanoviç-Azərbaycan SSR Daxili işlər üzrə xalq komissarının keçmiş müavini 16 iyun 1938-ci ildə RFFSR-CM-nin 58-2, 58-8 və 58-11 maddələrlə ittiham olunmuşdur.
Tsinman Lev Abramoviç Azərbaycan Daxili İşlər üzrə Xalq Komissarlığı dördüncü şöbəsinin rəisi Moskva vilayəti hərbi tribunalalrının qərarı ilə 20 illik müddətə azadlıqdan məhrum edilmişdir.
Klinmençiç İvan Petroviç Azərbaycan Daxili İşlər üzrə Xalq Komissarlığı dördüncü şöbəsinin birinci şöbə rəisi 8 may 1939-cu ildə istintaq işində saxtakarlığa görə SSRİ Ali Məhkəməsinin Hərbi kollegiyası tərəfindən 15 illik həbs cəzasına məhkum edilmişdir.
Platov Azərbaycan Daxili İşlər üzrə Xalq Komissarlığı dördüncü şöbəsinin həbs işləri idarəsinin əməliyyat müvəkkilinin taleyi haqqında məlumat yoxdur.
14 mart 1956-cı ildə hərbi prokuror, podpolkovnik Plexanovun imzaladığı sənəddən əlavə başqa bir arayışda Platonov Vladimir Nikolayeviçin 1955-ci ilin martında DTK orqanlarından saxtakarlıq işlərinə görə, azad edildiyi barədə qeyd var.[13]
2018-ci ilə qədər şairin cəsədinin dənizə atılması ehtimal edilirdi.[20] Azərbaycan əsilli rusiyalı milyarder Fərhad Əhmədov atası Teymur Əhmədovun qalıqlarını axtararkən Stalin repressiyası illərində cəzalandırılanların bir çoxunun qalıqlarının da uyuduğu Qaradağ rayonunun Puta qəsəbəsində Azərbaycan şairi Mikayıl Müşfiqin qalıqlarını aşkar etdiyini bildirmişdi.[20] Hal-hazırda qalıqların üzərində DNK ekspertizası aparılır.[21]

Ailə üzvlərinin sonrakı taleyi
Sovet rejimi təkcə ziyalıları deyil, onların ailə üzvlərini də cəzalandırırdı. Belə ki, şairin böyük bacısı Böyükxanımı tutmağa gələndə o, üç litrlik nefti başına tökərək özünü yandırır.[13]

İdarə işçiləri Müşfiqin kiçik bacısını və arvadını həbs etmək üçün yollar axtarırlar. Müşfiqin həbsindən sonra ailənin növbəti qurbanı 8 saylı məktəbdə müəllim işləyən bacısı İsmayılzadə (Şükürlü) Balacaхanım Qədir qızı olur.[10][13] Əvvəlcə Balacaxanımın həbsindən ötrü fənd qurulur. Altı ayın gəlini olan Balacaxanımın həyat yoldaşı Şükür Şükürlü bir bəhanə ilə həbs olunur. Ancaq ondan dəqiq bir söz öyrənə bilməyib buraxırlar.[13]

Daha sonra M.Müşfiq 25 oktyabr 1937-ci ildə istintaqa çəkilir. İstintaq zamanı şair bacısı Balacaxanımın həyat yoldaşı Şükür Şükürlünü əksinqilabi millətçi təşkilata cəlb etməkdə ittiham olunur. Lakin Müşfiq bunu rədd etdi və bildirir ki, onunla heç vaxt əksinqilabi söhbətlər aparmayıb. İstintaqı aparan şəxs şairin nəzərinə Ələkbərlinin 1937-ci ilin 15-17 sentyabrında verdiyi izahatı çatdırır. Həmin izahatda Ələkbərli M.Müşfiqin cəlb etdiyi adamların arasında şairin bacısının ərini tanıdığını bildirmişdi. Ancaq şair bu ittihamların heç birini qəbul etmir.[13]

Sovet rejimi Balacaхanım müəlliməni məhz qardaşına görə şərləyib işdən хaric edir.[10] Balacaxanım Şükürlü 9 sentyabr 1937-ci ildə məktəbə dərs deməyə gedəndə dərs hissə müdiri Sultan Murad ona işdən çıxarıldığını deyir. [13]

“Göylərin lacivərd ətəklərində” adlı kitabda qeyd olunur ki, işdən çıxarıldığını öyrənən Balacaхanım Şükürlü həmin gün Voroşilov Rayon Xalq Maarif şöbəsinin müdiri Səkinə Axundovaya müraciət edir. O, Axundovadan işdən çıxarılmasının səbəbini soruşan Balacaxanım Şükürlü Axundovanın ona olan sərt reaksiyasndan qəzəblənərək stolun üstündəki mürəkkəbqabını yerə çırpır. Bundan istifadə eləyən Səkinə Axundova Balacaxanımı Voroşilov rayonunun katibi, Odessa yəhudisi olan Okinşeviçə şikayət eləyir. Şikayət eləməklə yanaşı, həm də şər ataraq söyləyir ki, xalq düşməninin bacısını işdən çıxarmışam və o da gəlib xuliqanlıq edərək mürəkkəbqabını üzərimə atmış, dövlət əmlakına ziyan vurmuşdur. Bununla da Balacaxanımı həbs edib Bayıl təcridxanasına gətirirlər. Dindirilmə zamanı Balacaxanım Şükürlüdən Okinşeviçə hansı sözləri söylədiyi soruşulur. O isə belə cavab verir:[13]

” Okinşeviçə dedim, madam ki, mənim sözlərimi başa düşməyirsiniz o zaman buradan siz durun, bir azərbaycanlı otursun, çünki bura Azərbaycandır. Bura turetski şəhərdir, burda azərbaycanlı olmalıdır, nəinki siz. Eyni zamanda mənim dediyim “turetski şəhərini” raykomda mənim üzərimə “Trostki” adı qoydular. Bu sözlərin əsasında mən də hiddətlənib Okinşeviçin stolunun üstündən su qrafinkasını götürüb stolun üstünə vurdum. Mənim bütün bu sözlərim yalnız işimdən ötəri olub.
Göstərmək istəyirəm ki, Okinşeviçin bir də qabinəsində söz soruşanda o, mənə dedi ki, sən xalq düşmənisən. Mən də onun sözlərindən hiddətlənib dedim ki, sən də “vraq narodasan”, çünki sizə şikayət olanda heç əhəmiyyət verməyirsiniz. Eyni zamanda azərbaycanlılara əhəmiyyət verməyirsiniz.

”
Axundova Səkinə Rüstəm qızı, Stepenşikov Vasiliy Pavloviç, Hüseynov Səməd Hüseyn oğlu, Qasımov Çəlbi İbrahimoviç, Tarasova Mariya Yevlamovna, Qolumb Yakov İosifoviç, Abramovna Nataliya Afanasiyevna, Yüzbaşev Simon Manaroviç, Ayriyan Ruben Cumşudoviç-rus, yəhudi, erməni, türk daxil olmaqla, cəmi 9 nəfər Balacaxanımın üzünə durur, demədiyini boynuna qoyurlar.[13]

“XX əsrdə repressiyaya məruz qalanlar” adlı kitabda isə qeyd olunur ki, işdən azad olunduğunu bilən Balacaхanım Şükürlü həmin gün Voroşilov Rayon Xalq Maarif şöbəsinin müdiri olmuş Aхundovaya müraciət edir. Lakin ondan bir müsbət cavab ala bilməyən müəllimə Voroşilov rayon partiya komitəsinin katibi Ankişeviçə müraciət edir.[10] Ankişeviç müəllimənin Müşfiqin bacısı olduğunu bilib, onu хalq düşməni, əksinqilabçı, antisovetçi kimi təhqir edib kabinetindən qovur.[10] Ankişeviç bir qrup öyrədilmiş şəхsləri yanına çağırıb Balacaхanım Şükürlüyə qarşı akt tərtib edir.[10] Həmin şəхslər tərəfindən rayon milis (polis) şöbəsinə müəllimənin ― хuliqanlığı barədə müraciət edilir.[10] Akta rayon Xalq Maarif şöbəsinin müdiri Səkinə Rüstəm qızı Aхundova, inşaatda fəhlə işləyən Vasiliy Pavloviç Straçennikov, 13 saylı məktəbin metodisti Sahib Hüseyn oğlu Hüseynov, 10 saylı məktəbin dərs hissə müdiri Çələbi İbrahim oğlu Qasımov, teleqrafda teхnik işləyən Mariya Yevlamkovna Tarasova, rayon partiya komitəsinin təlimatçısı Yakov İosifoviç Qolumb, bölmə müdiri Natalya Afanasevna Abramova, Voroşilov rayonunda təbliğatçı işləyən, ştatlı―danosbaz Ruben Cümşüdoviç Ayriyan imza atırlar.[10] Həmin hadisənin bilavasitə iştirakçısı olan Ankişeviç nədənsə akta imza atmır.[10] Lakin bu hadisədən heç хəbəri olmayanları akta imza atmağa cəlb edirlər. 13 sentyabr 1937-ci ildə 3 saylı şəhər milis (polis) şöbəsi Balacaхanım Şükürlünü Ankişeviçi təhqir etmiş, əksinqilabi, antisovet sözlər deməklə kifayətlənməmiş, mürəkkəbqabını onlara tərəf atma iddiası ilə həbs edir.[10] Balacaхanım Şükürlünü altı il müddətində azadlıqdan məhrum edilməsi üçün qərar çıхarır.[10]

Şahverdiyanın sədrliyi ilə keçirilən məhkəmədə Balacaxanıma 72-ci maddə ilə 6 il iş kəsilir [10][13] və Arxangelskə sürgün olunur. O, 1943-cü ildə sürgündən qayıtmamaq şərtilə Plisetskaya stansiyasındakı məhbəs düşərgəsində tibb bacısı işləyir. Həbs müddəti bitəndən sonra qospitalda çalışır. Azərbaycana qayıtmağına icazə vermədiklərinə görə Özbəkistanın Kokand şəhərində 1 may 1947-ci ilədək 4 il müddətində şəhər ticarəti şəbəkəsindəki atelyedə dərzi kimi fəaliyyət göstərir.[13]

Balacaxanım Şükürlüyə 1948-ci ildə Azərbaycan gəlməyə icazə verirlər. O, Şamaxıda iki illik tibb bacısı ixtisası verən məktəbə daxil olur. Balacaxanımı 1950-ci ildə Mərəzəyə işləməyə göndərirlər. 24 avqust 1956-cü ilədək Şamaxının müxtəlif rayonlarında tibb bacısı kimi fəaliyyət göstərən Balacaxanım həbs olunduğu şəhərə qayıtmağa icazə alır. Bakıya gəlib Ortepediya və Cərrahi bərpa İnstitutuna tibb bacısı vəzifəsinə işə düzəlir.[13]

Balacaхanım İsmayılzadə 5 iyun 1954-cü ildə 25 №-li protokolun 9-cu paraqrafı ilə (Azərbaycan SSR Ali Sovetin prezidiumunun qərarı) bəraət alır.[13][10]

1938-ci ildə Mikayıl Müşfiqin Gəncədəki dostu olan Səlman Əhmədli onun ölmünə yazdığı şeirə görə ailəsi ilə birlikdə dörd illiyinə Türkmənistanın Krasnovodsk şəhərinə sürgün edilmişdi.[22]

Şəxsi həyatı
Mikayıl Müşfiq özünün ən birinci vəzifəsini insanları təhsilə, elmə yönəltməkdə, şagirdlərdə ədəbiyyata maraq oyatmada görürdü.[6] Müşfiq nadir hafizə sahibi idi. O öz hafizəsinə arxayın olub, çox vaxt qoşduğu şeiri uzun müddət vərəqə köçürməyib, şeirlərini, eləcə də bir çox klassik şairlərin əsərlərini əzbərdən bilirmiş.[6]

Sosializm quruculuğu illərində həyata keçirilən bir sıra reformalardan Müşfiq çox razı olub. Ərəb əlifbasının latın əlifbası ilə əvəz olunması haqda şair hətta şeir də yazıb.[6] Amma həmin illərdə tarın qadağan olunması ilə bağlı söz-söhbət Müşfiqi də, yaxın dostu tarzən Qurban Pirimovu da bərk sarsıdıb.[6][23] Müşfiq evlərinə qonaq gələn Pirimova tarın qadağan olunmasının xalqa ancaq ziyan vuracağını deyib.[6] Müşfiqin həyat yoldaşı Dilbər Axundzadə qeyd edirdi:

” O, ustaddan tarı götürüb çalmasını xahiş etdi. Qurban müəllim tarı sinəsinə sıxıb “Yetim segahı” çalmağa başladı. Tar dilə gəldi, tar inildədi, tar hönkürdü… Tarın qopardığı nalələr anında Müşfiq özünü çəkdiyi papirosun dumanlarına bürümüşdü. Birdən onu gördüm ki, Müşfiqin yanıqlı səsi tarın naləsinə qarışdı və həmin günlərdə yazdığı “Oxu tar” şeirini söyləməyə başladı. Xoşbəxtlikdən, onların həyəcanı uzun sürmədi. Tar qadağan edilmədi…[6] ”

Mikayıl Müşfiq həyat yoldaşı Dilbər Axundzadə ilə. 1936-cı il
1931-ci ilin mayında Müşfiq Geoloji İnstitutun buraxılış gecəsində Dilbər Axundzadə ilə tanış olur.[6] Dilbər xanım Müşfiqin əmisi arvadı Fəramuşla tələbə yoldaşı olub.[6] Tanınmaqda olan gənc şairlə Dilbəri əmisi arvadı tanış edib.[6] Təsadüfi bir neçə görüşdən sonra Müşfiq Dilbər xanıma sevgi məktubları göndərib, hər görüşə yeni şeirlə gəlib. Müşfiq növbəti görüşlərin birində Dilbər xanıma elçi göndərmək və tez vaxtda nişanlanmaq istədiyini bildirib.[6] 1932-ci ilin aprel ayında cütlük nişanlanıb.[24] Onların kəbini isə təxminən bir il sonra, 1933-cü il iyun ayının 20-də kəsilib.[6]

1937-ci il noyabr ayının 1-də artıq NKVD inspektoru Kolqinanın təqdimatı ilə M.Müşfiqin həyat yoldaşı Dilbər Axundzadənin həbsi üçün rəis müavini Borşev qərar çıхarır.[10] Noyabr ayının 2-də isə Dilbər Aхundzadə həbsi üçün order yazılır.[10] M.Müşfiqin güllələnməsinə dörd gün qalmış Dilbər Aхundzadə vətən хainin həyat yoldaşı kimi həbs edilir.[10]

Həyat yoldaşının güllələnməsindən bir ay keçməmiş təhlükəsizlik leytenantı Q.B.Avanesov tərəfindən ilk dindirilmə aparılır.[10] Dilbər хanım iki aylıq əzab-əziyyətli ingəncələrə dözməyərək psiхi gərginlik keçirir.[10] O, 28 fevral 1938-ci ildə 1 saylı Əsəb хəstəlikləri хəstəхanasına müalicəyə göndərilir.[10] Həmin хəstəхananın baş həkimi İ.İ.Antonov və qadın şöbəsinin müdiri A.A.Əsgərovun 19 fevral 1939-cu il tariхdə tərtib etdiyi aktda Dilbər Aхundzadənin müalicə olunduğu zaman gəldiyləri nəticədən aydın olur ki, хəstə müalicə olunan zaman sistemsiz danışığı, suallara cavabı başa düşülməzdir.[10] Onun heç nə ilə maraqlanmadığı, suallara ötəri cavab verdiyi qeyd olunur.[10] 1938-ci ilin oktyabr ayından o sakitləşəndən sonra hallusinasiya halları keçirir.[10]

7 mart 1939-cu ildə Respublika prokurorluğunun хüsusi işlər şöbəsi D.Aхundzadənin həbsdən azad olunması üçün təqdimat yazır.[10] 10 mart 1939-cu ildə NKVD-nin rəis müavini Kərimovun imza qoyduğu qərara əsasən D.Aхundzadə həbsdən azad edilir və istintaq işi arхivə verilir.[10] D.Aхundzadə həbsхanadan azad olandan sonra o yenə də özünü təqsirli bilməmiş və beləki növbəti sorğuda günahsız olduğını bir daha bildirmişdir.[10]

Mikayıl Müşfiq barədə olan fikirlər
Dünyanın və Azərbaycanın tanınmış ictimai və siyasi xadimlərinin Mikayıl Müşfiq barədə dedikləri fikirlər maraqlıdır. Həmin fikirlərin bir neçəsi aşağıdakı kimidir:

“Böyük şair Mikayıl Müşfiq milli folklordan və klassik ədəbi ənənələrdən layiqincə bəhrələnməklə yaratdığı dərin lirizmə malik və doğma dilin bütün gözəlliklərini özündə ehtiva edən bənzərsiz poetik nümunələrlə Azərbaycanın çoxəsrlik bədii fikir xəzinəsini daha da zənginləşdirmişdir. Forma yeniliyi, məzmun genişliyi, romantik əhval və yüksək həyat eşqi bu söz sənəti incilərinin başlıca keyfiyyətləridir. Müşfiqin adı 1930-cu illər totalitarizminin qurbanına çevrilmiş məsum insanların xatirəsinin rəmzi və nakam şair obrazı kimi xalqın yaddaşında yaşamaqdadır.” – İlham Əliyev[3]
“Mikayıl Müşfiqi biz hamımız sevirdik. Amma Hüseyn Cavid onu daha çox sevirdi. Onun poeziyasını çox yüksək qiymətləndirirdi. Bir dəfə mənə “poeziyanın nəhəngi” yetişməkdədir, özümüzü yığışdırmalıyıq Şaiq!” dediyi sözlərini heç unuda bilmirəm.” – Abdulla Şaiq[3]
“Müşfiqlə 1930-cu ildə Maarif İşçiləri evi kitabxanasında çalışdığım zaman yaxından tanış oldum. Şərqin dahi şairi Firdovsinin min illik yubileyi zamanı onun əsərlərindən Azərbaycan dilində Müşfiqlə bərabər tərcümə etməyə başladıq. Firdovsini tərcümə etdiyimiz zaman Müşfiq yorulmaq bilmirdi. O, böyük inadla çalışır, mahir bir üzgüçü kimi” – Mirmehdi Seyidzadə[3]
“Geniş salon ağzına qədər adamla dolmuşdur. Alqış səsləri dərələrdən şaqqıldayıb gələn gurultulu selləri xatırladırdı. Qarabuğdayı oğlan sağ əlini qaldırıb adamları sakit etmək istəyir, lakin alqış səsləri susmaq bilmir. Kürsidə bir an səssiz dayanan bu cavan Müşfiqdir. Mikayıl Müşfiq!… Gənc şair Mikayıl Müşfiq şeir oxuyur. Bəli o gənc idi. O, olduğundan daha artıq qüdrətli, daha gözəl bir şair ola bilərdi.” – Rəsul Rza[3]
“Müşfiq az yaşadı, qısa sürən həyatında xalqına sədaqətlə xidmət etdi.” – Nigar Rəfibəyli[3]
“Mikayıl Müşfiq az yaşadı. Lakin bu az müddətdə çox iş gördü. O, öz ölməz əsərləri ilə bərabər dünya ədəbiyyatının incilərini də doğma dilimizə çevirməyə macal tapdı.” – Mirvarid Dilbazi[3]
“Müşfiqdə son dərəcə incə, şair ruhu vardı. Kobud zarafatı, bayağı zarafatları sevməzdi. Danışığında da, yaradıcılığında da zərif yumor hiss olunurdu. Bu yumor, yəni əsl zəriflik mənasında zarafat mənimlə onun arasındakı dostluğun möhkəmlənməsi üçün, elə bil sement rolunu oynayırdı. Müşfiq ürəkdən gülməyi sevirdi.” – Sabit Rəhman[3]
“Müşfiq bir oddur ki, öz-özünü yandıracaq.” – Hüseyn Cavid[25]
“Oxumaq, öyrənmək, düşünmək, axtarmaq, tapmaq, işləmək, yazmaq, tüğyan edən duyğular selini, baş alıb gedən fikirlər silsiləsini şeirə çevirmək, bir anını belə boş keçirmədən xalqa, onun inkişafına xidmət etmək! Mikayıl Müşfiq həyatının mənasını bunda görürdü. Lakin qəlbini, beynini, bütün varlığını hüceyrə-hüceyrə, gilə-gilə əridib təzə əsərlər yazmağa, xalqa, cəmiyyətə gözü dolusu, kamınca xidmət etməyə onu qoymadılar. Şairin zərif rübabını qaba əllər sərt daşlara çırpıb sındırdılar, onun gözəl şeirlər deyən şirin dili əbədi susduruldu.” – Xəlil Rza Ulutürk[25]
“Müşfiq poeziya aləminə təsadüfi gəlməmişdir. Onun xalqa deməyə həm sözü vardı, həm də ehtiyacı.” – Mehdi Hüseyn[25]
“Müşfiq haqqında düşünərkən böyük sənətkarımız Nəsimini xatırlayıram. Altı əsr əvvəl Nəsiminin başına gələnlər, altı əsr sonra ayrı qiyafədə, ayrı şəkildə onun layiqli övladı, sənət və tale balası Mikayıl Müşfiqin başına gəldi.” – Cabir Novruz[25]
“Müşfiq xalqın bütün təbəqələrini: istər əkinçi, istər fəhlə, istər ziyalı, istər dövlət xadimi, diplomat olsun, fərqi yoxdur, ahənruba kimi özünə çəkən, çoşduran şairdir.” – Zeynəb Xanlarova[25]
“Mikayıl Müşfiq fitrən şair yaranmışdı. O, bütün varlığı ilə ədəbiyyata, sənətə bağlı idi. Müşfiq həyatında bir gün də olsun ilhamsız yaşamırdı.” – Mirmehdi Seyidzadə[25]
“Müşfiq elə bir parlaq şəxşiyyət və nadir istedad sahibi olan şairdir ki, nəinki yeddi il müddətində, heç yetmiş il də kifayət etməzdi. Onun bir şair kimi ən qabarıq xüsusiyyətlərindən biri həqiqəti yazmasıdır. Müşfiqin elə bir ciddi əsəri yoxdur ki, orada şəxsən həyatda tanıdığı adamların surətini, mənəviyyatını qələmə almamış olsun.” – Dilbər Axundzadə[25]
“Müşfiq bizim nəsil üçün doğrudan da bir məktəb idi. Şeir məktəbi, qeyrət məktəbi və həqiqət məktəbi.” – Fikrət Sadıq[25]
“Ömrümüzün hər çağında Müşfiqin büllur kimi saf, axıcı misralarını xatırlayacaq, nəğmələrini dinləyəcək, amma içəri dünyamızda daimi onun tükürpədici harayını da eşidəcəyik, “necə əl çəkim” rədifi qəlbimizdə həmişə qubar edəcək, döyünəcəkdir. Bu rədifin, bu misraların çıxılmaz kədərini, yanğısını, həsrətini ömür boyu duyacayıq.” – Anar[25]
“Mikayıl Müşfiq, Hüseyn Cavid, Əhməd Cavad və o dövrdə yaşamış başqa sənətkarlar öz əsərlərində xalqımızın milli azadlıq fikirlərini əks etdirmişlər. Onlar öz əsərləri, elmi fəaliyyətləri ilə Azərbaycan xalqının elm və mədəniyyətinin yüksəlməsinə çalışmış və beləliklə də xalqı gələcəyə, milli azadlığa, müstəqilliyə doğru aparmışlar.” – Heydər Əliyev[25]
İrsi
Mikayıl Müşfiqin xatirəsinə çoxlu sayda əsərlər həsr olunmuşdur. Bunlardan Hikmət Ziyanın “Bu dərdi kim unudar”, Mədinə Gülgünün “Ölməz Müşfiq üçün”, Hüseyn Arifin “Bir gül açdı, sarı gül”, Balaş Azəroğlunun “Yenə o bağ olaydı”, Əli Kərimin “Müşfiqə”, Əliağa Kürçaylının “Müşfiqi yaşıdından sordum”, Nüsrət Kəsəmənlinin “Müşfiqin tarı” əsərlərini qeyd etmək olar.[3]

Şəmsəddin Abbasovun nəşriyyatdan Müşfiqin sonuncu “Çağlayan” poemasının qovluğunu 1937-ci ildə xilas edib götürdüyü sonradan məlum oldu. Kitabdakı şeirlər çap edildi. 1957-ci ildə şairin bəraətdən sonra ikicildliyi çap edildi.[13]

Əmir Hacıyev, Altay Hacıyev, Sara Vlasova, Adil Kərimov şairin rəsmlərini, Hacıağa Nəzərov, Münəvvər Rzayeva, Minayə Dəyanət qızı, Rəcəb Müslümov kimi heykəltəraşlar isə şairin heykəlini işləyib hazırladılar.[13]

M.Müşfiqin sözlərinə Cahangir Cahangirov, Şəfiqə Axundova, Ələkbər Tağıyev, Ramiz Mirişli, Əlibaba Məmmədov, Vasif Adıgözəlov, Eldar Mansurov, Oktay Kazımi, Xanım İsmayılqızı, Elçin İmanov və b. mahnılar bəstələdilər.[13]

Mikayıl Müşfiqin sözlərinə Zeynəb Xanlarovanın ifasında “Qal sənə Qurban” və “Sənin üçün”, Şövkət Ələkbərovanın “Qurban olduğum” və “Neçin gəlmədin”, Gülağa Məmmədov “Oxu Tar”, Eyyub Yaqubovun “Yenə o bağ olaydı”, “Küləklər” və “Ana Dedim”, Nǝzakǝt Mǝmmǝdovanın “Oxu sevdiciyim”, Alim Qasımovun “Söylə” mahnılarını qeyd etmək olar.

Mikayıl Müşfiqin Bakı şəhərindəki heykəli
1968-ci ildə heykəltəraş Münəvvər Rzayeva və memar Şəfiqə Rzayeva tərəfindən Mikayıl Müşfiqin heykəli işlənib hazırlanmışdır.[7] 1970-ci il iyun ayının 9-da Bakı şəhəri, Yasamal rayonu İnşaatçılar prospekti və Nəriman Nərimanov küçələrinin kəsişməsində abidəsinin açılışı olmuşdur.[7] 27 fevral 2017-ci ildə abidə “Azəravtoyol” ASC tərəfindən Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi və Bakı Şəhər İcra Hakimiyyəti ilə razılaşdırılmadan dağıdılmışdır.[26] Azərbaycan cəmiyyətinin təyziqindən sonra, 27 mart 2017-ci ildə Azərbaycan Memarlar İttifaqının İdarə Heyətinin sədri Elbəy Qasımzadə heykəlin əvvəlki yerində bərpa edilməsi haqqında məlumat yayıb.[27][28][29]

1977-ci ildə adının ədədiləşdirilməsi məqsədilə Xəzər Gəmiçiliyi İdarəsi tərəfindən “Mikayıl Müşfiq” quru yük gəmisi suya buraxılmışdır.[7]

1988-ci ildə aprel ayının 20-də Azərbaycan Respublikası Ali Sovetinin 1096-XI saylı fərmanı ilə Müşfiqabad – yeni şəhər tipli qəsəbə yaradılmışdır.[7] Həmin ildə 80 illik yubileyi çərcivəsində Tofiq Novruzovun, Cabir Novruzun, Aydın Zeynalovun, Nəbi Xəzrinin təşəbbüsü ilə Xızı rayonunun Sayadlar kəndində şairin atası Əbdülqədirin bağ evinin yerində “Mikayıl Müşfiq ocağı” – yaradılmışdır.[3] Muzeydə şairə simvolik məzar qoyulmuşdur.[3] 2004-cü ildə Azərbaycan Mədəniyyət Nazirliyinin sərəncamı ilə Xızıdakı “Mikayıl Müşfiq ocağı” “Mikayıl Müşfiq xatirə muzeyi” statusu almışdır.[7] 2008-ci il iyun ayının 23-də 100 illik yubileyi ilə əlaqədar Xızı rayonunun Sayadlar kəndində şairin yeni bərpa olunmuş evinin tətənəli açılışı olmuşdur.[7]

1988-ci ildə Sumqayıt şəhərində şairin adını daşıyan tam orta məktəb 1988-ci ildə təsis edilmişdir.[30] Binanın önündə Mikayıl Müşviqin büstü qoyulmuşdur.[30]

1989-cu ildə Sayadlar kəndində xeyriyyəçi polkovnik Əbülhəsən Əhmədovun şəxsi təşəbbüsü ilə büstü qoyulmuşdur.[7] Büst memar Münəvvər Rzayeva tərəfindən hazırlanmışdır.[7] Həmin ildə xatirəsinin əbədiləşdirilməsi məqsədilə Bakıda yaşadığı binaya (S.Rəhimov küçəsi, 108) xatirə lövhəsi vurulmuşdur.[3] 1993-cü ildə Qaradağ rayonunda şairin adını daşıyan qəsəbədə abidəsinin açılışı olmuşdur.[7] 1998-ci ildə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Heydər Əliyev “Mikayıl Müşfiqin 90 illik yubileyinin keçirilməsi haqqında” Sərəncam imzalamışdır.[7]

Mikayıl Müşfiqin 100 illik yubileyinə həsr olunan poçt markası
2005-ci ildə “Müşfiqli günlərim” kitabının son genişləndirilmiş nəşri “Gənclik” nəşriyyatında işıq üzü görmüşdür. 2007-ci il 16 apreldə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev “Mikayıl Müşfiqin 100 illik yubileyinin keçirilməsi haqqında” Sərəncam imzalamışdır.[31] 2008-ci il Qaradağ Rayon İcra Hakimiyyətinin və “Müşfiqsevərlər” Cəmiyyətinin təşkilatçılığı ilə görkəmli Azərbaycan şairi Mikayil Müşfiqin 100 illik yubileyi təntənə ilə qeyd edilmişdir. Həmin ildə onun anadan olmasının 100 illiyi münasibətilə Azərbaycan Respublikası Rabitə və İnformasiya Texnologiyaları Nazirliyinin “Azərpoçt” birliyi marka buraxmışdır.[7]

Mikayıl Müşfiqin 110 illik yubileyinin keçirilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidenti İlham Əliyev Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 109-cu maddəsinin 32-ci bəndinə əsasən 17 may 2018-ci il tarixində Sərəncam imzalamışdır.[31][32][33]

Hal-hazırda Mikayıl Müşfiqin yaradıcılığına Rusiya Milli Kitabxanası, Rusiya Dövlət Kitabxanası, ABŞ Konqres Kitabxanası, Belarus Milli Kitabxanası, Türkiyə Milli Kitabxanası, Estoniya Milli Kitabxanası kimi dünya kitabxanlarında rast gəlmək olar.[34

Həyatı

Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinə Almas İldırım kimi daxil olmuş şairin əsl adı Əbdülhəsəndir. Lakin uşaqlıqdan onu babasının adı ilə-Almas çağırırdılar. Şeirlərini Almas İldırım imzasıyla dərc etdirdiyindən bu adla da tanınmış və məşhurlaşmışdır.

Almas İldırım 1907-ci il mart ayının 25-də Bakının Qala kəndində anadan olmuşdur. Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra Almas İldırımın bəy nəslinə onu sovet totalitar rejimi tərəfindən həyata keçirilən cəza tədbirlərinin hədəfinə çevirir. Varlı tacir oğlu olduğuna görə o, Azərbaycan Dövlət Universitetinin şərq ədəbiyyatı fakültəsindən xaric edilmişdir.

1926-cı ildə şair Süleyman Rüstəm ilə birlikdə “Dün bugün” adlı şeir məcmuəsinin müəllifi olur. 1928-də şeirlərində ifadə olunan millətçi ismarıclarına görə Dağıstana sürgün edilir. Sürgündə “Dağlardan xatirələr”, “Ləzgi elləri”, “Krımda axşamlar”, “Səlimxan” və “Günah kimdədir?” adlı şeirlərini yazır. 1930-cu ildə Bakıya qayıdıb “Dağlar səslənərkən” şeirlər məcmuəsini nəşr etdirir. Lakin kitab senzuradan keçməyib şairin Azərbaycan Yazıçılar Birliyindən qovulmasına səbəb olur. Bu dəfə o Türkmənistana sürgün edilir. Orada bir müddət məktəb direktoru vəzifəsində çalışır. Azərbaycandan Aşqabada göndərilən bir QPU agenti (Əkbər Ruhi) öz müşahidələri əsasında belə nəticəyə gəlmişdi ki, “A.İldırım ideolojimiz üçün zərərli bir insandır…”. Bundan sonra Türkmənistanda qalmaq Almas İldırım üçün təhlükəli idi və 1933-cü ilin iyun ayında o, yenicə evləndiyi Zivər xanımı və üç aylıq körpəsi Azəri də götürüb İrana doğru istiqamət alan qaçaqçı bir dəvə karvanına qoşulur.

Sərhəd gözətçilərinin və gömrük məmurlarının gözünə görünməmək üçün ən çətin cığırlarla sıldırım qayalar ötüb, uca dağlar aşdıqdan sonra böyük məşəqqətlə İran torpağına çatırlar. Almas İldırım dərhal həbs olunur. 25 gün dustaqda qalır. Onu bolşevik casusu hesab edərək işgəncə verilir, istədikləri məlumatı qoparmaq üçün sinəsinə qədər soyuq suyun içərisində saxlayırlar. Bu işgəncə şairin səhhətində dərin izlər qoyur. O, sağalmaz böyrək xəstəliyinə mübtəla olur. Nəhayət, azad edilib Məşhəd şəhərinə göndərilir. Burada ürəyincə iş tapa bilməyən Almas İldırım çox yoxsul, acınacaqlı həyat sürür.

Almas İldırım İranda qala bilməyib tezliklə Türkiyəyə gedir. 1934-cü ildə Almas İldırım Türkiyə vətəndaşlığına qəbul edildi. Almas İldırım Türkiyədə katibliklə, kargüzarlıqla məşğul olur, ibtidai məktəbdə dərs deyir. Ömrünün təqribən 12 ilini isə o, yaradıcılığını davam etdirməklə yanaşı müxtəlif ölkələrdə bucaq müdirliyində (qəsəbə bələdiyyəsində) çalışmışdır. 1952-ci ilin 14 yanvarında böyrək xəstəliyindən vəfat edən Almas İldırımın Azər, Araz, Orxan və Bakıxan adlı dörd oğlu olmuşdur. Bakının Şüvəlan kəndində Almas İldırımın adını daşıyan küçə vardır.

1991-cü ildə şairin oğlu Azərbaycana baş çəkərkən qəflətən vəfat edir və Abşeronun Şüvəlan kəndində dəfn olunur.

Yaradıcılığı
Vətən həsrəti, qəribliyin hüznü Almas İldırımın demək olar ki, bütün əsərlərinin aparıcı ahəngini təşkil edir. Almas İldırım Türkiyədəki on yeddi illik həyatında jurnal və məcmuələrdə, qəzetlərdə milli şeirlərini nəşr etdirmiş, milliyətçi və istiqlalçı bir şair olaraq tanınmışdır. Yazdığı şeirlər “Boğulmayan səs” adı altında çap olunmuşdur. Bundan başqa, “Azərbaycan mahnıları” adlı kitabı da var. Azərbaycan Kültür Dərnəyinə üzv olan Almas İldırımın yazıları “Çinaraltı”, “Orxun”, “Gökbörü”, “Boz qurd”, “Kommunizmlə mücadilə” və digər qəzet və dərgilərdə dərc olunub.

Əsərləri
Azərbaycanca

Seçilmiş əsərləri. Bakı: Öndər, 2004, 159 s.
Qara dastan (şeir və poemalar). Bakı: Azərnəşr, 1994, 143 s.
Azərbaycanın didərgin salınmış övladı şair Almas İldırımın şeirləriylə. Tərtib edəni və ön sözün müəllifi Hacı Hacıyev. Bakı: 1990, 30
Rusca

Азербайджан; До свидания, Баку! (cтихи) (Авторский перевод А.Фересетели). “Молодёжь Азербайджана”, 1993, 14-24 апреля.
Прощай Баку!; Азербайджан (стихи) (Перевод В.Кафарова). “Баку”, 1993, 20 июля.
Что было?; Не вернулся (стихи) (Авторизованный пер.А.Манафова). “Молодёжь Азербайджана”, 1994, 31 декабря.
Haqqında olan ədəbiyyat
Azərbaycanca

A. Həsənoğlu. “Ölməz eşqim Almas Yıldırım (Almas Yıldırımın şəxsiyyəti və poetikası), Bakı: Ozan, 2007. 200 s.
A.Həsənoğlu.”Boğulmayan səs” pyesi. “Yeddi qapı” kitabı. Bakı: Nurlan, 2004, 344 s.
E.Bəşirova. Milli azadlıq mübarizi Almas İldırım. Bakı: Qartal, 1999, 71 s.
N.Ələkbərli. Üç budaq: Əhməd Cavad, Mikayıl Müşfiq, Almas İldırım. Bakı: Gənclik, 1999, 191 s.
B.Nəbiyev. Didərgin şair. Bakı: Sabah, 134 s.
N.Xəzri. Allahım, mən neçin şair doğuldum. “Ədəbəbiyyat və incəsənət”, 1990, 30 noyabr.
M.Məsimoğlu. Nerdə məni gül qoynunda doğuran… “Yeni Azərbaycan”, 2001, 24 avqust.
M.Teymur. Mühacirlərimiz. “Azadlıq”, 2006, 18 mart.
A.Ülvi. Almas İldırım-90. “Xalq qəzeti”, 1997, 18 oktyabr.
K.Vəliyev. Əlvida, ey gözəl Bakı… “Açıq söz”, 1990, N1, s.18-19.
V.Yusifli.Qara dastan. “Yeni Azərbaycan”, 2003, 27 iyul.
V.Yusifli. “Yol ver, yol ver öz yurduma gedim. “Аzərbаycаn”, 2004, s.3.
Rusca

Кафаров В. Бакинец возврашается в Баку (О поезии А.Ильдырыма). “Баку”, 1993, 20 мая.
Манафов А. Соловей печальных песен (О поеме Алмас Ильдырыма). “Молодёжь Азербайджана”, 1993, 22-29 мая.

Cəfər Cabbarlı (tam adı: Cəfər Qafar oğlu Cabbarlı) (20 mart 1899, Xızı, Rusiya İmperiyası – 31 dekabr 1934, Bakı, Azərbaycan SSR, SSRİ) — azərbaycanlı dramaturq, şair və nasir, teatrşünas, kinoşünas, tərcüməçi, kinossenarist, jurnalist, aktyor, rejissor, əməkdar incəsənət xadimi (25 aprel 1933[1]).

Həyatı

Erkən illəri
Cəfər Cabbarlı 1899-cu il martın 20-də Bakı quberniyasının 110 km-də yerləşən Xızı kəndində (hazırda rayon mərkəzidir) yoxsul kəndli ailəsində anadan olub.[2] Kömürçü işləyən Qafar Cabbarlı görmə qabiliyyətini itirdikdən sonra ailə məcburiyyət qarşısında Bakıya köçərək, “dağlı məhəlləsi” adlanan yerdə yaşamağa başlayıb.[3] Cəfərin üç yaşı olanda atası vəfat edib. Evin yükü anası Şahbikə xanımın üzərinə düşüb.[3] O, imkanlı ailələrin paltarlarını yuyub, çörək bişirərək Cəfəri dini məktəblərə qoyub.[3] Cəfər arasıra Xızıya gedir, orada aşıqsayağı şeirlər yazan bibisi Zərnişanla, dağ kəndlərindəki qohumları ilə görüşürdü.[4]

Təhsili

Cəfər Cabbarlı gənclik illərində
Şahbikə xanım Cəfəri təhsildən məhrum etməmək üçün, əvvəlcə məhəllə mollasının yanında “çərəkə” oxumağa, bir müddət sonra isə molla Qədirin yanına quran oxumağa qoyur.[5] Mollaxananın ona bir şey vermeyəcəyini başa düşən Cəfər başqa uşaqlar ilə birlikdə 1905-ci ildə “Starıy Poçtovı-25”-də Hacı Məmmədhüseyn Bədəlovun şəxsi mülkündə açılan üçsinifli “7-ci müsəlman və rus” məktəbinin birinci sinfinə daxil olur.[5] Cəfərin ilk müəllimləri pedaqoq-yazıçı Süleyman Sani Axundov, Abdulla Şaiq, Rəhim bəy Şıxlinski, Əliməmməd Mustafayev idi.[5] Cəfər Cabbarlı 1908-ci ildə “7-ci müsəlman və rus” məktəbini bitirərək bir müddət ailəyə kömək edir.[5] Sonralar Bakıda Alekseyev adına “3-cü ali ibtidai” məktəbdə oxuyur. 1915-ci ilin aprelin 2-də Cəfər məktəbi bitirir.[5]

1915-ci ildə Bakı Politexnik Məktəbinin elektro-mexanika şöbəsinə daxil olan yazıçı 1920-ci il mayın 6-da təhsilini başa vuraraq şəhadətnamə və attestat alır.[6] Sonra Azərbaycan Dövlət Universitetinin Tibb fakültəsinə daxil olur. Lakin o, ərizə yazıb həmin fakültədən çıxır.[6] 1923-cü ilin sentyabrından Cabbarlı səhnə aləmi və teatr tarixi ilə yaxından tanış olmaq məqsədilə Bakı Türk Teatr Məktəbində mühazirələrə qulaq asmağa başlayır. Eyni zamanda 1924-cü ildə Azərbaycan Dövlət Universitetinin Şərq fakültəsinin tarix şöbəsində də təhsilini davam etdirir.[6]

1915-1920-ci illər Cəfər Cabbarlının təkcə tələbəlik illəri deyil, ədəbiyyata, sənətə gəldiyi dövr idi. O, bir-birinin ardınca “Vəfalı Səriyyə, yaxud göz yaşları içində gülüş”, “Solğun çiçəklər”, “Nəsrəddin şah”, “Trablis müharibəsi” və ya “Ulduz”, “Ədirnə fəthi”, “Bakı müharibəsi”, “Aydın” kimi Azərbaycan əsərlərini qələmə almış, lirik və satirik şeirlərlə, bir sıra hekayələrlə müxtəlif mətbuat orqanlarında çıxışlar etmişdir.[7]

Ailəsi
1924-cü ildə Cəfərin böyük qardaşı Hüseynqulu vəfat etdi. Bu ölüm Cəfəri çox sarsıtdı, çünki Hüseynqulu ona qardaşlıqla yanaşı atalıq etmişdi.[6] Cəfər ailənin ən kiçik uşağı idi. Onun atası Qafar kömürçülüklə məşğul olurdu. Anası Şahbikə xanım isə evdar qadın idi.[6]

Cəfər 1922-ci ildə əmisi qızı Sona xanımla ailə həyatı qurdu.[6] Bu evlilikdən onun Aydın və Gülarə adlı 2 övladı oldu. Onun böyük oğlu Aydın Cabbarlı 1924-cü ildə anadan olmuşdur.[6] O, tibb elmləri namizədi idi. Qızı Gülarə Cabbarlı isə filoloq, həmçinin Cəfər Cabbarlının ev-muzeyinin direktoru idi.[6]

Yaradıcılığı
İlk dövr
Cabbarlı ədəbiyyata şeirlə gəlmişdi və ilk mətbu şeirləri 1911-ci ildə “Həqiqəti-Əfkar” qəzetində dərc olunmuşdu. 1915-ci il aprel ayının 3-də “Məktəb” jurnalının 6-cı nömrəsində onun “Bahar” adlı şeiri nəşr olunmuşdu. “Məktəb” jurnalı tutduğu mövqe və məktəblilər arasında geniş yayılması ilə C.Cabbarlını da özünə cəlb edə bilmişdi. C.Cabbarlının yaradıcılığa başlamasında “Məktəb” jurnalının da müəyyən rolu olmuşdur.[8]

1915-ci ildə “Qurtuluş” jurnalı tərəfindən elan edilmiş müsabiqədə Cabbarlının “Qürub çağı bir yetim” şeiri bəyənilmiş və o, birincilik qazanaraq Sabirin “Hophopnamə”si və “Qurtuluş” jurnalının birillik abunəsi ilə mükafatlandırılmışdı.[9]

Gənc Cabbarlı hələ uşaq yaşlarından insanların ağır vəziyyətini, cəmiyyətin yoxsullara və varlılara bölündüyünü görür, ağır, məşəqqətli həyat içərisində yaşamasını müşahidə edir və bütün bunları qələmə almağa, onlara öz münasibətini bildirməyə çalışır. Ayrı-ayrı ailələrin ağır vəziyyəti onu düşündürür. O, düşündüklərini “Boranlı qış gecəsi”, “Bayram saxlayanlara”, “Dilənçi” və “Novruz bayramına hazırlaşan müsəlmana töhfə” kimi şeirlərində əks etdirmişdir.[10]

“Hürriyyəti-nisvançılara protesto”, “Arvadlar deyirlər”, “Kişilər deyirlər”, “Qızlardan kişilərə protesto” və başqa şeirlərində şair vaxtilə dəb halını almış qadın azadlığı məsələsinin yarımçıq həll edildiyindən, qadınların hələ də ibtidai hüquqlardan məhrum olduğundan bəhs edirdi. Bəzən şairin tənqid atəşi ictimai, siyasi məsələlərə doğru yönəlir, dövlət quruluşundakı nöqsanları ifşa edir.

Cəfər Cabbarlının pyes və hekayələrində olduğu kimi, satirik şeirlərində də kapitalizm şəraitində qadına münasibət məsələsi mühüm yer tutur. Yazıçı satirik şeirlərində cəmiyyətinin qadına mənfi münasibətlərini tənqid edərək, onları öz hüquqlarını müdafiə etməyə çağırır.

Cabbarlı ilk şeir, hekayə və dramlarını 1915-1916-cı illərdə yazmışdır. İlk hekayələrindən olan “Aslan və Fərhad”ın üzərində 15 iyul 1916-cı il tarixi var. “Mənsur və Sitarə” hekayəsinin əlyazma nüsxəsi və həmçinin “Sitarə” adlı opera 1915-ci ilin axırları və ya 1916-cı ilin ortalarında yazılmışdır.

Cabbarlı yaradıcılığa şeirlə başlasa da, ən məşhur əsərlərini dramaturgiya janrında yazmış və Azərbaycan dramaturqu və teatr xadimi kimi tanınmışdır. Xalqın tərəqqisinin ana xəttini mədəniyyətin, teatrın inkişafında görən sənətkar bir-birinin ardınca gözəl səhnə əsərləri yaratmış, eyni zamanda incəsənətin müxtəlif sahələrində də fəaliyyət göstərmişdir.

C.Cabbarlının yaradıcılığının ilk dövrünə aid olan “Vəfalı Səriyyə yaxud göz yaşları içində gülüş]]” əsərinin üzərindəki qeydə görə əsər, 30 dekabr 1915-ci ildə yazılmışdır. Müəllif bu əsərində cəmiyyətdəki ədalətsizlikdən bəhs edir, gördüyü haqsızlıqlara qəzəb və nifrətini bildirirdi. “Vəfalı Səriyyə yaxud göz yaşları içində gülüş” əsərindən sonra yazıçı “Solğun çiçəklər” əsərini yazmışdır. Əsər 1915-ci ildə yazılmışdır. Dramda yazıçı ictimai quruluşa qarşı öz etirazını bildirmişdir. Yazıçı “Solğun çiçəklər”də yaşadığı burjua-mülkədar cəmiyyətinin ziddiyyətlərini əsas götürərək, onu bir ailə daxilində verməyə çalışmışdır. Eyni zamanda həmin cəmiyyətdə hakim rolu olan pulun və dövlətin insanların əxlaqını pozaraq, daxili aləmlərini eybəcərləşdirdiklərini, sədaqətli, təmiz qəlbli insanlara əzab və işgəncələr verildiyini ifşa etmişdir. Əsər ilk dəfə 1916-cı ildə İsmailiyyə Sarayında oynanılmışdır. Pyes ailə-məişət mövzusuna həsr olunmuşdur. Əsərdə Cabbarlı həyatı realist boyalarla təsvir edərək, ədalətsizliyin, fəlakətlərin mənbəyini göstərə bilmişdir.

“Nəsrəddin şah” C.Cabbarlının ilk tarixi pyesidir. Ədibin əlyazmaları içərisində “Nəsrəddin şah” pyesinin variantlarının ən köhnəsi təxminən 1916-cı ilə aiddir. Əsərdə Cabbarlı İranda hökm sürən şah despotizmi (Qacarlar) fonunda zəhmətkeş kəndlilərin ağır həyatını, xanların azğınlığını, mütərəqqi İran gənclərinin azadlıq uğrunda mübarizəsini göstərmişdir.

Cəfər Cabbarlı Azərbaycanda ilk dəfə olaraq tarixi dram janrını milli-azadlıq ideyaları ilə, geniş xalq kütlələrinin şah mütləqiyyətinə qarşı çıxışı ilə zənginləşdirmişdir.

“Nəsrəddin şah” pyesində istibdad və mütləqiyyətə qarşı geniş xalq kütlələrinin mübarizəsinin əks olunması onun fərqli xüsusiyyəti olmuşdur. Azərbaycan dramaturgiyasında və Cəfər Cabbarlının yaradıcılığında tarixi mövzunun işlənilməsi “Nəsrəddin şah”la yeni mərhələ idi. “Nəsrəddin şah” ilk dəfə 1919-cu ildə Aşqabadda tamaşaya qoyulmuşdur.

Cabbarlı 1917-ci ildə Osmanlı tarixinə dair “Trablis müharibəsi” və ya “Ulduz” və “Ədirnə fəthi” pyeslərini yazmışdır. Hər iki əsərin mövzusu türklərin yadellilərə qarşı apardığı rəşadətli mübarizələrdən götürülmüşdür. Obraz və mövzu yaxınlığını nəzərə alaraq “Ədirnə fəthi” pyesini “Trablis müharibəsi” pyesinin davamı hesab etmək olar.[11] Bu əsərlər türk məişətini, türk qəhrəmanlığını və şücaətini təbliğ etdiyi üçün hələ yazıldığı gündən vulqar və sovet tənqidi tərəfindən “pantürkist”, “panislamist” təmayüllü əsərlər kimi qarşılanmış, az sonra tamamilə səhnədən çıxarılmışdır.

“Trablis müharibəsi” və “Ədirnə fəthi” əsərlərinin mövzusu Osmanlı əhalisinin, Türkiyə türklərinin mübarizə dolu tarixinin yaxın keçmişindən (1911-1913-cü illər) götürülmüşdür. Cəfər Cabbarlı “Trablis müharibəsi” tarixi faciəsi ilə Nuru Paşanı bədii ədəbiyyata gətirən ilk azərbaycanlı dramaturqdur. Əsərin ilk tamaşası Novruz bayramı ərəfəsində 1918-ci il martın 10-da Bakıdakı “İsmailiyyə” binasında göstərilib.[11]

“Trablis müharibəsi” və “Ədirnə fəthi” əsərlərini müəllif ömrünün gənclik çağında (18 yaşında), yaradıcılığının ilkin mərhələsində yazmışdır. Cəfər Cabbarlı Bakı Politexnik məktəbinin tələbəsi olmasına baxmayaraq, Osmanlı tarixinin Balkan müharibələri (1911-1913) dövrünü mətbuat məlumatları əsasında izləmiş, bəhrələndiyi tarixi faktlara yaradıcı münasibət bəsləyərək, problemlərin və xarakterlərin ziddiyyətli məqamlarını üz-üzə qoyaraq bu səhnə əsərlərini yaratmışdır.

“Trablis müharibəsi”ndə hadisələr 1911-1912-ci illər İtaliya-Osmanlı müharibəsi fonunda cərəyan edir.

“Ədirnə fəthi” faciəsini gənc Cabbarlı 1917-ci il oktyabrın 17-də bitirmiş, əsər ilk dəfə elə həmin il, dekabrın 15-də Abbas Mirzə Şərifzadənin təqdimatında nümayiş etdirilmişdir. Cəfər Cabbarlı “Trablis müharibəsi” və “Ədirnə fəthi” əsərlərinin ilk tamaşasından sonra verilən ziyafətdə çıxış edərək türk xalqının qədimliyindən, zəngin mədəniyyət və döyüş ənənələrinə malik olmağından söhbət açıb. “Ədirnə fəthi”ni bu mövzuya həsr etdiyini, “Trablis müharibəsi”ndə Nuru Paşanın hərbi xadim və şəxsiyyət kimi bədii obrazını təsvir etməklə yanaşı, generalın Bakının xilası uğrundakı zəfər yürüşündən bəhs olunacaq yeni əsərini yazacağına söz verib. Cəfər Cabbarlının alovlu nitqi Nuru Paşanı heyran qoyub. General ziyafətdən sonra “arkadaş” adlandırdığı Cabbarlının dəvətini qəbul edərək onun qonağı olub. Ertəsi gün Nuru Paşanın göndərdiyi hədiyyələri Cabbarlının anası Hacı Şahbikə xanım alıb. Bunlar: bir ədəd nikelli dəmir çarpayı, paltar üçün divar asılqanı və divar saatından ibarət idi.[11] Pyesin əsas məzmunu Balkan müharibələri dövründə təslimçi, riyakar mövqe tutmuş hakim dairələrə qarşı türk xalqının qəzəbi, itirilmiş Ədirnə torpaqları uğrunda vətənpərvərlik hərəkatı, qəhrəmanlıq və rəşadəti təşkil edir.

Yazıçının “Bakı müharibəsi” əsərində 1918-ci ilin martında Bakıda baş verən qanlı hadisələr, erməni daşnaqlarının azərbaycanlılara garşı etdiyi zülmlər təsvir olunur, başda Nuru Paşa olmaqla qəhrəman xilaskar türk ordusunun şəhəri erməni vəhşilərindən xilas etməsindən danışılırdı. Həmin faciə 1919-cu il sentyabrın 16-da A.M.Şərifzadənin rəhbərliyi ilə “Türk ocağı”nda (Türk Dövlət Teatrı) tamaşaya qoyulmuşdur.[11] Lakin əsər sonradan tapılmamışdır.

Bu dövr gənc yazıçının yaradıcılıq yolunda qanunauyğun bir mərhələ, ciddi ədəbi təcrübə əhəmiyyətinə malik idi. Bu dövrdə Cabbarlı realizm yoluna düşmüş və ictimai-məişət mövzularını işləməyə başlamışdı. İlk satirik və lirik şeirlərində o, cəmiyyətdəki nöqsanlara incə bir kinayə ilə gülməyi, onları acı-acı qamçılamağı, ifşa etməyi və onlara qarşı nifrət oyatmağı öyrənmişdi; hekayələrində insanlar arasındakı münasibətləri nisbətən geniş təsvir etməyə, yaxşı-yamanı, xeyir-şəri bir-birindən ayırmağa çalışmışdı. Bu hekayələrində Cabbarlı hələ cəsarətsiz bir şəkildə olsa da, xarakterlər yaratmağa təşəbbüs etmişdi. İlk pyeslərində isə bu təşəbbüs daha da artmışdı; yazıçı məişət səhnələrini, burjua cəmiyyəti ilə toqquşan fərdlərin faciəsini və nəhayət, ictimai ədalətsizliyə qarşı mübarizə meyllərini göstərməyi təcrübə etmişdi.

Yaradıcılığının ikinci dövrü

Cəfər Cabbarlıya həsr olunmuş Azərbaycan markası (1999).

Sumqayıtda Cəfər Cabbarlı küçəsi
Cəfər Cabbarlının 1920-1923-cü illərdəki ədəbi fəaliyyətinin nəticəsi “Aydın” (1919) və “Oqtay Eloğlu” (1921) pyesləri olub. Hər iki əsər 1921-1923-cü illərdə Azərbaycan Dövlət Teatrında tamaşaya qoyulmuş və teatrın repertuarında yer tutmuşdur. İdeya və üslub cəhətdən bir-birinə yaxın olan bu əsərlərdə Cabbarlı pulun hökmranlıq etdiyi bir cəmiyyəti, bu cəmiyyətdə əzilən zəhmətkeşlərin faciəsini göstərmişdir.

Cəfər Cabbarlı 1922-1923-cü illərdə iki dəfə həbs olunub və işgəncələrə məruz qalıb.[12] Cəfər Cabbarlının qızı Gülarə Cabbarlı bu barədə deyir:

Atamı həmişə pantürkizmdə günahlandıraraq onu həbs etmək üçün məqam axtarmışlar.
1923-cü ildə onu bir neçə dəfə təhlükəsizlik orqanlarına çağırmışlar. Orada 2-3 ay əzab-əziyyətlər vermişlər. Atamın “Ədirnə fəthi” və “Ulduz” (“Trablis müharibəsi”) əsərlərində Türkiyə gənclərinin azadlıq uğrunda mübarizəsi əsas yer tutur. Elə buna görə də ona amansız işgəncələr vermişlər. Bütün bu və digər məsələlərlə bağlı təqiblərdən, əzab-əziyyətlərdən qorxmayan, usanmayan atam heç bir dostunun adını çəkməmişdir. Tutarlı faktlar tapmasalar da, atamı daim incitmişlər. Bəlkə də onun az yaşamasına səbəb elə bu təqiblər olmuşdur.[13]

2013-cü ildə Cəfər Cabbarlının 17 iyul 1923 tarixində, Bakıda həbsxanada yazdığı şeirini tapılıb. “Açan-solan çiçəklər” adlı həmin şeirin sonunda ərəb qrafikası ilə “Bakı, F.K. 19. 17 iyul 1923” yazılıb. Çox ehtimal ki, “F.K. 19” Fövqəladə Komissiya (rus dilində “Çerezvıçaynaya Komissiya” – red.) adının baş hərflərinə, həmin idarənin 19 saylı kamerasına işarədir. “Açan-solan çiçəklər” sovet dövrünün həbsxana poeziyasınının ilk nümunələrindən biridir. İstintaq materiallarının arasından tapılan bu şeir Cəfər Cabbarlının artıq həyata, heç nəyə inamı qalmadığını əks etdirir. Şeiri C.Cabbarlı irsinin tədqiqatçısı, filologiya elmləri doktoru Asif Rüstəmli tapıb.[14]

“Od gəlini” tragediyasını yazmaq fikri ilk dəfə Cabbarlıda 1924-cü ildə oyanmışdır. “Od gəlini” əsas etibarı ilə IX əsrdə baş vermiş tipik tarixi hadisələrə və bu hadisələrin başında duran xalq sərkərdəsi Babəkin ərəb işğalçılarına qarşı mübarizəsinə həsr edilmişdir. Əsərin ilk variantı 1925-ci ilin ortalarında hazır olduğu halda, Cabbarlı onun üzərində tam üç il də işləmiş, təkmilləşdirmiş və ancaq bundan sonra teatra vermişdir.

1928-ci ildə dramaturq “Od gəlini” pyesi ilə tarixi mənşəyinə görə problematik, zamanına görə aktual bir mövzuya müraciət etmişdi. Əsər ilk variantında 38 şəkildən ibarət pyes kimi qələmə alınmış, tamaşaya hazırlıq prosesində isə 18 şəklə endirilmişdir.

Sovet tənqidinin “ateist ruhlu”, dinə qarşı mübarizədə çox təsirli əsər kimi qiymətləndirdiyi faciədə konkret olaraq islam və onun ziyanlı cəhətlərinin təsviri yoxdur, lakin ərəblərin Azərbaycanda işğalçılığını, soyğunçuluğunu, xalqın adətlərinə, dininə, heysiyyatına təcavüzünü əks etdirən səhnələr bir-birini əvəz edir.

Məmməd Əmin Rəsulzadə “Çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatı” əsərində yazırdı:

“Od gəlini”ni Cəfər “Çeka” həbsindən çıxdıqdan sonra yazmışdır. O, vaxtilə istər məmləkətdə, istərsə məmləkət xaricində səs salmış bir hadisəyə görə “müsavatçılar” qrupu ilə birlikdə həbs edilmişdi. Bu əsərdə atəşpərəst Azərbaycanın müsəlman-ərəb istilasına qarşı mübarizəsi təsvir edilir. Yeni sahiblər məmləkətin bütün zənginliklərini çapıb aparırlar. Neft dövlətin malı elan edilir. Ərəbistana daşınır. Azərbaycanlıları islam dinini gəbul etməyə məcbur edirlər.
Mənzərənin rəmziliyi göz qabağındadır. Tamaşaçılar üçün “ərəb” və “islam” sözləri yerinə “rus” və “kommunizm” sözlərini qoymaq mənanı aktuallaşdırmaq üçün kifayətdir”.[15]

“Od gəlini” əsəri 1928-ci ildə tamaşaya qoyuldu. Əsərin quruluşçu rejissoru A.A.Tuqanov idi.

Hələ 1922-1923-cü illərdən üzərində işlədiyi “Araz çayı” mənzum faciəsini Cabbarlı oynamaq üçün Dövlət Dram Teatrına təqdim etmişdir. Çox ehtimal ki, bu mənzum faciə Azərbaycan xalqının vəhdəti məsələsinə həsr edilmişdi. O dövrdə ağızlarda gəzən “Araz çayı, qalx aradan, qoy birləşsin Azərbaycan!” misrasının da həmin faciədən olması güman edilir. Lakin təəssüf ki, bu əsər tapılmadığı kimi haqqında müfəssəl məlumat da yoxdur. 1923-cü ildən başlayaraq Cabbarlı “Qız qalası” adlı əfsanəvi poemasını “Maarif və Mədəniyyət” jurnalında dərc etdirmişdir. “Qız qalası” 1922-1923-cü illərdə yazılmışdır.

1924-cü ildə Azərbaycan Dövlət Universitetinin Şərq fakültəsində oxuyarkən Cabbarlı ədəbi fəaliyyətini də davam etdirirdi. O, bir sıra hekayə və şeirlər yazmaqla bərabər tərcüməçiliklə də məşğul olur, ayrı-ayrı mətbuat orqanlarında məqalələrlə çıxışlar edirdi. Yazıçının teatr sənəti haqqında nəzəri düşüncələri 1924-1925-ci illərdə yazdığı “Azərbaycan ədəbiyyatının son vəziyyəti”, “Bizdə teatro”, “Azərbaycan teatr məktəbi”, 1922-ci ildə “Ədəbi mübahisələr” məqaləsini “Zəhmət” qəzetində dərc etdirmişdir və s. məqalələrində daha səciyyəvi formada öz əksini tapmış, yeni repertuarın yaradılması, sənətkar aktyorlar, aktrisa və rejissorlar yetişdirmək məsələsi irəli sürülmüşdü.

Məmməd Əmin Rəsulzadənin qeydlərindən:

“Cabbarlı yalnız yazıçı deyil, eyni zamanda rejissordur. Məşhur musiqi professoru Qilyer onun “Şahsənəm” adlı mənzum pyesini nota çevirərək opera yazmışdır. “Qız qalası” mənzuməsi kimi, əsərlərindən bir qismi rusca ilə bərabər, Qafqaz dillərinə də tərcümə edilmişdir. Dramlarından başqa Cabbarlının şeirləri və hekayələri də vardı. Cabbarlının dramaturqluğu Azərbaycan dramaturgiyasında mühüm bir mərhələdir”.

1925-ci ildə dövlət teatrı üçün Şekspirin “Hamlet” faciəsini tərcümə etmiş, 1927-ci ilin əvvəllərində “Dilbər” hekayəsini çap etdirmiş, eyni zamanda F.Qladkovun “Sement” əsərindən bir parça tərcümə etmişdi. 1928-ci ildə Lev Tolstoyun “Uşaqlıq” povestini və Maksim Qorkinin “Üzügülər” hekayəsini tərcümə və çap etdirmişdi.

Yaradıcılığının üçüncü dövrü
Mürəkkəb ictimai-siyasi hadisələrlə zəngin olan 1920-1930-cu illər Azərbaycan xalqının həm siyasi, həm də ədəbi tarixində xüsusi mərhələ təşkil edir. Bolşevik hakimiyyəti, sovet rejimi, kolxoz quruculuğu, elliklə kollektivləşmə kimi mürəkkəb hadisələrlə xarakterizə olunan bu dövrün həqiqətlərini əks etdirən tarixi sənədlər, ədəbiyyat nümunələri çoxdur.

C.Cabbarlı mürəkkəb, ziddiyyətli bir tarixi dövrün ədəbi səhnəsinə onun həm qaranlıq, həm də işıqlı cəhətlərini bizə çatdırmaq üçün gəlmişdir. Cəfər Cabbarlı 1920-1930-cu illərdə Azərbaycan dramaturgiyasının ən populyar dramaturqu idi. Dövrün tarixi-ictimai məzmununu təsvir və səciyyələndirmək qüdrəti məhz ona nəsib olmuşdur. Cəfər Cabbarlısız bu dramaturgiyanı bütöv, fəal, müstəqil və qüdrətli hesab etmək mümkün deyildir.

1928-ci ildən etibarən yazıçının yaradıcılığının üçüncü dövrü başlayır. Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra bir müddət dram yaradıcılığına fasilə verən yazıçı 1927-ci ildə “Sevil” əsərini yazır. Əsər qadın azadlığı mövzusuna həsr olunmuşdur. 1928-ci ildə “Sevil”in tamaşaya qoyulması ilə sanki Şərq qadınlarının azadlığı üçün bir yol açıldı.

Qadın azadlığı Cabbarlı dramaturgiyasının əsas mövzularındandır. Cəlil Məmmədquluzadə kimi Cabbarlı üçün də qadın dərdi “köhnə bir dərd” idi. Yazıçının hekayələrinin əksəriyyəti Azərbaycan qadınının bədbəxt taleyinə həsr edilmişdir. Lakin yazıçı Azərbaycan qadınlarını donmuş bir vəziyyətdə yox, inkişafda təsvir etmişdir. Onlar get-gedə şüurlanır, insanlıq ləyaqətlərini dərk edirlər. Cabbarlının qadın surətləri passiv etirazdan başlayaraq fəal etiraza, ictimai mübarizəyə qədər yüksəlirlər.

Qadın azadlığı hərəkatında mətbuatın və bədii ədəbiyyatın üzərinə mühüm vəzifə düşürdü və Cabbarlının “Sevil” pyesi bu mübarizədə xüsusi əhəmiyyət kəsb etdi. Əsərdə Azərbaycan qadınının dünənki, bugünkü, hətta gələcək həyatı Sevilin simasında əks etdirilmişdir.

1930-cu illərin ədəbi-ictimai mühitinə bilavasitə təsir göstərən, böyük tamaşaçı və oxucu kütləsi arasında rezonansa səbəb olan “Sevil” pyesində dramaturq yeni cəmiyyət, yeni insan, yeni ailə və əxlaq normalarının bədii illüstrativ təsvirinə səy göstərmişdir. Əsərdə müti bir qadının keçdiyi həyat yolu, mənəvi təkamül prosesi təsvir olunur. Pyesdə ədib müasir həyat materialı əsasında köhnəlik və yeniliyin mübarizəsini əks etdirmişdir.

1930-cu ildə Cabbarlı Türk Dövlət Teatrında bədii hissə müdiri və rejissor vəzifəsində işləməyə başladı.

“Sevil”dən sonra dramaturqu iki mövzu düşündürürdü; onlardan biri xalqlar dostluğu, ikincisi isə yeni kənd məsələsi idi.

C.Cabbarlının 1930-cu illər dram yaradıcılığı “Almaz” pyesi ilə başlayır. Əsərin ilk tamaşası 1931-ci il aprelin 13-də göstərilmişdi. Tamaşa böyük müvəfəqiyyət qazanmışdı.

Sosializm quruculuğu dövrünün, 1929-1930-cu illərin əsas ictimai məsələlərindən biri kənd təsərrüfatının kollektivləşdirilməsi idi. Almazın simasında yazıçı sosializm cəmiyyəti üçün xarakterik olan bir gəncin surətini yaratmışdır.

1931-ci ildə Cabbarlı “1905-ci ildə” pyesini tamamlayıb teatra verdi. Əsər xalqlar dostluğundan bəhs edir. Türk Dövlət Dram Teatrı 1931-ci il mövsümünü bu pyeslə açmışdır. Əsərin quruluşçu rejissoru Lyütse işi yarımçıq qoyub getdiyi üçün quruluş üzərində Cabbarlı özü işləmişdir.

1932-ci ildə C.Cabbarlı “Dönüş” əsərini yazmışdır. Həyat yoldaşı Sona xanıma yazdığı məktubda ədib əsər haqqında bunları deyir:

“Bir balaca pyes yazmağa başlayacağam. Burada qurtara bilməsəm, gerisini gəlib bağda qurtaracağam…”

Cəfər Cabbarlı
Cabbarlının 1932-ci ilin yayında yazdığı bu məktubda göstərdiyi balaca pyes – “Dönüş” pyesi idi. Yazıçı bu pyesi nə səbəbə “balaca” adlandırmışdı? Bu suala ədibin bir az əvvəl A.A.Tuqanova yazdığı məktub cavab verməkdədir. Həmin məktubda Cabbarlı bildirir ki, Dövlət Dram Teatrının yubileyi münasibəti ilə kiçik satirik bir pyes yazacaqdır. Belə məlum olur ki, Cabbarlı teatrın yubileyində tamaşaya qoymaq üçün nöqsanlarını yoldaşcasına tənqid edən bir pyes üzərində işləyirdi. Bu pyes bir və ya iki pərdəli bir komediya, “səhnəmizin güzgüsü” kimi tənqidi bir əsər olacaqdı. Lakin iş zamanı əsər getdikcə böyümüş, mövzuca genişlənmiş və axırda sosializm sənəti məsələlərini əhatə edən ciddi bir pyesə çevrilmişdi. Əsəri yazmaqda yazıçının əsas məqsədi ədəbiyyat və sənət aləmindəki nöqsanları meydana çıxarmaq, zərərli və yaramaz fikir və nəzəriyyələrdən teatr mühitini təmizləmək idi. Nöqsan isə az deyildi. Onları cəsarətlə tənqid etmək lazım idi.

Moskvada oxuyub Azərbaycana gəlmiş gənc Gülsabah teatr kollektivini yeni repertuar, yeni üsul, möhkəm intizam uğrunda mübarizəyə çağıranda bu nöqsanlarla üz-üzə gəlir. Gülsabah gördüyü nöqsanları hamının nəzərinə çatdırır. Kollektivin köməyi ilə onları aradan qaldırmağa çalışır. O deyir: “Bir də, yoldaşlar, bizdə bir konservatizm vardır: Yenilikdən qorxmaq, köhnəliyə pərəstiş”. Gülsabahı hər şeydən artıq bu əsas nöqsan, mühafizəkarlıq narahat edir; o, konservatizmlə, köhnəliklə mübarizəyə girişir. Pyes “Oqtay Eloğlu” əsərinin davamı kimi götürülə bilər.

“Dönüş” ilə bir zamanda, 1932-ci ildə Cabbarlı “Yaşar” pyesi üzərində də işləyirdi. Əsər 1932-ci ilin dekabrında tamaşaya qoyulmuşdu. Əsərdə yeni Azərbaycan ziyalısının obrazı yaradılmışdır. Yaşar yeni tipli gənc bir alimdir. O, öz ixtirası ilə vətən torpağını abad etmək istəyir. Pyesdə Cabbarlı köhnə elmi normalara, köhnəlmiş üsullara pərəstiş edən elmin əleyhinə çıxır, inkişafa mane olan köhnəlmiş qaydaları cəsarətlə qırıb atan yeni, təşəbbüskar elm adamlarını alqışlayır. “Yaşar” Cabbarlının son tamamlanmış əsəri idi.

1933-1934-cü illərdə Cabbarlının səhnəyə yeni bir əsər verməməsinə baxmayaraq, bu illər də onun həyatında ən gərgin fəaliyyət illəri idi. Bu zaman o həm dram teatrında, həm opera teatrında, həm də kinoda işləyirdi.

1934-cü ildə Azərbaycan Şura yazıçılarının birinci qurultayı keçirilib. Qurultayın 16 iyun tarixli iclasında Cəfər Cabbarlı çıxış edərək Hüseyn Cavidin yaradıcılığını tənqid edib.[16][17]

Kino fəaliyyəti
Cəfər Cabbarlı teatra böyük qiymət verir və onun başlıca rolunu xalqa xidmətdə görürdü. Teatr haqqında yazdığı qeydlərindən birində oxuyuruq:

“Teatro-yüksək bədii bir dərəcədədirsə ölkə də ümumən gözəl inkişaf edəcəkdir. Mədəniyyət – elm və sənətdən ibarətdir. Teatro isə sənətin başqa qismlərini birləşdiriyor”.

Bütün həyatını teatrla bağlamasına baxmayaraq dramaturq incəsənətin vacib sahələrindən biri olan kinoya da çox böyük əhəmiyyət verir, Azərbaycan milli kinosunun yaranması və inkişafı üçün əlindən gələni əsirgəmirdi.

Hacı Qara (film, 1929) filmindən kadr. Ssenari müəllifi Cəfər Cabbarlıdır.
Uzun müddət Azərbaycan Dövlət Dram Teatrında ədəbi-hissə müdiri işləyən professional dramaturq o vaxt yenicə inkişaf edən kino sənəti ilə çox maraqlanırdı. 1928-ci ildə Bakı kino fabrikində Mirzə Fətəli Axundovun vəfatının 50 illiyi münasibətilə “Hacı Qara” əsərinin motivləri əsasında “Sona” adlı kino-film çəkilir. “Hacı Qara” bədii filmi ilə Azərbaycanın ilk milli kino ssenaristi kimi tanınan Cabbarlı Azərbaycan qadınlarını qara çadradan xilas edib siyasi, iqtisadi və ictimai həyata çıxartmaq üçün kinematoqrafın böyük imkanlarından istifadə etmək fikrində idi. O, bu arzusunu “Sevil” filmi ilə həyata keçirdi.

“Sevil” filmi 1929-cu ildə Cəfər Cabbarlının ssenarisi üzrə çəkilmişdir (1999-cu ildə filmin 70 yaşı tamam oldu). Bu film Azərbaycan kinematoqrafçılarının qadın hüquqsuzluğuna, qadın əsarətinə ilk etiraz səsi idi. Kinofilmdə Sevil rolunu oynamaq üçün münasib bir azərbaycanlı qızı axtarmaq işində Cabbarlı yaxından iştirak etmişdi. C.Cabbarlı öz qəhrəmanının ekranda surətini canlandıracaq aktrisanı tapmaq üçün Bakının küçələrinə düşüb qapı-qapı gəzərək evlərdə, idarələrdə, ali məktəblərdə azərbaycanlı qız axtarırdı. Cəfər istəyirdi ki, filmdə Sevili mütləq azəri qızı oynasın. O, bu arzusuna da özünə məxsus bir inadkarlıqla nail olmuşdu. Hətta başına qəribə macəralar da gəlmişdi. Bu axtarış zamanı aldığı təəssürat əsasında “Gülər” hekayəsini yazmışdı. Sevil rolunu Azərbaycan Dövlət Neft və Kimya İnstitutunun tələbəsi İzzət Orucova oynamışdır.[18]

“Sevil” filmi böyük müvəffəqiyyət qazandı. Kinodakı bu işindən hədsiz dərəcədə sevinən Cabbarlı “Almaz” və “1905-ci ildə” pyesləri üzrə kinossenarilər yazdı və “Sevil”dən sonra dərhal “Almaz” filminin çəkilişlərinə başladı.

Sona xanımın xatirələrindən:

“Burada da qəhrəman rolunu, yəni Almazı İzzət xanım oynayırdı. Təəssüf ki, Cəfər bu quruluşu başa çatdıra bilmədi. Amansız ölüm onu bu işindən də vaxtsız ayırdı. Cəfərin sənət dostları “Almaz” filmini Cəfərsiz çəkib qurtardılar və 1935-ci ilin axırında, onun ölümünün birinci ildönümündə, işi müvəffəqiyyətlə qurtardıqları haqqında məzarı üstündə raport verdilər”.

Sona xanım Cabbarlının xatirələrindən məlum olur ki, yazıçı ömrünün son illərini kinostudiyadakı fəaliyyətinə sərf etmiş, həyatı qədər sevdiyi teatrdan özü istəmədən uzaqlaşmağa məcbur olmuşdu.

Cəfərin bədxahları iddia edirdilər ki, güya yazıçı Azərbaycan Dövlət Dram Teatrını monopoliyaya götürüb və nə qədər ki, Cəfər teatrdadır və yazır, onlar oraya pyes verməyəcəklər.

Cəfər Cabbarlının bununla əlaqədar Sovet Yazıçıları İttifaqının təşkilat komitəsinə yazdığı məktubdan bir parçaya diqqət yetirək:

“…Əgər bu doğru isə, mən dərhal teatrı tərk etməyə hazıram, təki onlar yazsınlar. Mən başqa müəssisələrə: 14 ildən bəri kimsənin heç bir şey yazmadığı və mənim bu il iki libretto yazmalı olduğum operaya; heç vaxt işləmədiyim və buna baxmayaraq repertuarını mənim “1905-ci ildə”, “Almaz”, “Yaşar”, “Sevil” pyeslərim təşkil edən rus işçi teatrına; 14 ildən bəri kimsənin heç nə etmədiyi, mən isə özümü orada borclu saydığım Azərkinoya; habelə pyeslərimin əksəriyyəti oynanılan özbək, türkmən, tacik, tatar teatrlarında, fəhlə klublarında işlərəm, nəhayət, tamamilə yazmaya bilərəm, təki o yoldaşlar yazsınlar”.

Beləliklə də, Cəfər tamamilə teatrdan çıxıb Bakı kino fabrikində daimi işə keçdi.

Kino Cabbarlını getdikcə daha çox cəlb edirdi. Azərbaycanda sənətin bu sahəsində lazımi kadrların olmaması vəziyyəti çox ağırlaşdırmışdı. Cabbarlı kino işlərini canlandırmaq məqsədi ilə əlindən gələni əsirgəmir, orada həm ssenarist, həm də rejissor kimi çalışırdı.

Cabbarlı azərbaycanlılardan operator, rəssam, rejissor və kino-aktrisa yetişdirmək barədə məsələ qaldırmış, kinoda işlədiyi zaman isə bu sahədə ciddi fəaliyyət göstərmişdi. Teatrda olduğu kimi kino işinə də çox ciddiliklə yanaşan yazıçı bu sahədə milli kadrların yetişdirilməsi və hazırlanmasına böyük əhəmiyyət verirdi. “Hara gedir Azərkino” adlı məqaləsində oxuyuruq:

“Azərkinonun rəhbərlərinə sual verəndə: nə üçün Sizdə fabrikin nəzdində yerləşən mətbəədə dörd mürəttibdən (özü də onların ikisi yenicə işə götürülüb) biri də türk deyil və türk yazıları bu dili bilməyənlər tərəfindən elə təhrif olunur ki, “gözəl qızlar”-“gözəl qozlar” kimi yazılır, onlar cavab verirlər ki, türk mürəttibləri yoxdur, burada isə türk mürəttibi özü üçün gəzir və nərd oynayır. Soruşanda ki, nə üçün Sizdə türk qadını rolunda türk qadını çəkilmir, dedilər türk qadınları yoxdur.

Lakin elə buradaca, fabrikdə türk qadını Orucova (Azərkinonun türk olmayan 125 işçisinin içərisində həmin 8-9 türkdən biri, gözəl aktrisa) makinaçı işləyir. Kişi rollarında aktyorlar nə üçün Moskvadan, Leninqraddan, Xarkovdan dəvət olunur sualına isə heç kəs aydın cavab verə bilmir və direktor rejissorun, rejissor operatorun, operator rejissorun üstünə yıxır və s.i.a. Azərkinonun öz siması yoxdur. O, özünün şəxsi yaradıcılıq simasını tapmalıdır. Azərkinonun yeganə xilas yolu-başlıca olaraq xidmət etdikləri Azərbaycanın zəhmətkeş kütlələrinə inamsızlıqdan imtina etməsində və bu əsas kütlənin yaradıcılıq iradəsini və təbiətini özünün bütün işi üçün bazis seçməsindədir. Bizim kinofabrikanın qapılarını açmaq və oraya bu canlı yaradıcı kütləni buraxmaq lazımdır. Yalnız o, Azərbaycan kinosunun əsl simasını müəyyənləşdirməyə qadirdir. Bütün qalanlar isə yapmadır, sünidir, surroqatdır, inandırıcı deyil və deməli, bir qəpiyə də dəyməz və məhvə məhkumdur. Başqa kino təşkilatları belə işləyir və bizimki də belə işləməlidir. Bizim kinomuzun rəhbərləri bunu nə qədər tez dərk etsə, o qədər yaxşı olar. Və əgər yenə inadkarlıq etmək fikrinə düşsələr, çox guman ki, bu dəfə onların özləri üçün pis qurtaracaq. Biz isə indi xəbərdarlıq edirik, bizim kino yanlış yol ilə məhvə doğru gedir”.

Kinoda işləməyə başladıqdan sonra Cabbarlı istirahəti tamamilə yaddan çıxarmışdı. Sona xanım Cabbarlıya yazdığı 29 avqust 1933-cü il tarixli məktubunda Cəfər Cabbarlı öz gərgin iş vəziyyətini belə təsvir edirdi:

“…Sonra, Sonası, öz işim belədir: Moskvada qət olunub ki, kinoda “1905-ci il”in pastanovkasını ancaq mən verməliyəm. Özgə adamın verməsinə razı olmayıblar. Moskvada həll olunub ki, hansı kinolar gedə bilər və hansını hansı rejissor qoymalıdır. “1905-ci ildə” filminin rejissorundan söhbət gedəndə demişlər ki, Braginski-mraginski tanımırıq, Cəfər özü qoymalıdır. Özü də bu il olmalıdır. Və teatrdan kinoya keçməlidir. Mən dedim: teatrdan getmərəm. Sonra dedilər ki, teatrda da, kinoda da işlə. İndi gərək rejissor ssenarisinə başlayaq. Ayın 1-dən kinoda qulluqdayam. Sonra, “Səfa”nın ancaq bircə 4-cü pərdəsi qalıb. 1-ci, 2-ci, 3-cü pərdələrini qurtarmışam. Tamam-kamal. Bu yandan da Qliyer gəlib Narkomprosda deyir: gərək bir həftəyə “Şahsənəm”i qurtarasan, operada oynayaq. Deyirəm vaxtım yoxdur. Deyirlər, özgə adam eyləyə bilməz. Bu yandan da Şillerin “Qaçaqlar”ı, o yandan da “Əfqanıstan” …Xülasə, işlərim çox dolaşıqdır, haraya gedib çıxsa, sənə yazaram… Sonra, Türk teatrında “1905-ci ildə”ni quruluşda verməliyəm. Rus teatrında da “1905-ci ildə” gedir. Mayorov deyir, gərək ikili işləyək, tək qoya bilmərəm. Operada da “Səfa”nın pastanovkasını gərək mən verəm. Bizim teatrda da “Otello”nu təzələmək boynuma qalmışdır. Onlardan bir cür ilə boyun qaçırmışam. Hamısı da deyir bir vaxtda. Xülasə, aləm çaxnaşıb bir-birinə, heç bilmirəm nə edəcəyəm. Hə, “Od gəlini”ni də gərək Mayorov ilə mən işləyəm. Budur, təxminən mənim işlərim. İndi gələk sənin işlərinə…”.

Bir daha qeyd edək ki, Cəfər Cabbarlı Azərbaycanda milli kino sənətinin inkişafında böyük xidmətləri olan şəxsiyyətlərdəndir. Azərbaycan milli kinosunun yaranmasında, bu sahədə milli kadrların yetişdirilməsində, kino işinin yeni, milli əsaslar üzərində qurulmasında Cabbarlının xidmətləri əvəzsizdir.

O, 1928-ci ildə Mirzə Fətəli Axundovun “Hacı Qara” pyesi əsasında ssenari yazaraq Azərbaycanın ilk milli kino ssenaristi olmuş, kinematoqrafiya tariximizin qızıl fonduna “Sevil”, “Almaz” kimi filmlər bəxş etmişdir.

Vəfatı
Sona xanımın xatirələrindən: “Ümumiyyətlə, bu illərdə Cəfər səhhətinin pozulduğuna baxmayaraq, çox gərgin işləyirdi. Ömründə bircə dəfə də kurorta, ya sanatoriyaya getməmişdi. Hətta, bağa, yaylağa da gəlməyə vaxt tapmırdı; gələndə də ancaq işləmək üçün, yazmaq üçün gəlirdi”.

İşə aludəliklə sarılması, get-gedə şiddətlənməkdə olan ürək xəstəliyinə əhəmiyyət verməməsi nəticəsində Cabbarlı çox zəiflədi və 1934-cü ilin sonunda, dekabrın 31-də, səhər saat 4-də vəfat etdi.[19]

Cəfər Cabbarlının dəfn günü
Belə ki, 31 dekabr gecə saat 4-də C. Cabbarlının həyat yoldaşı Sona xanım qəflətən yuxudan ayılır, işığı yandıranda Cəfərin gülümsər çöhrəsini və yanaqlarında donub qalmış iki damla göz yaşını görür.[20]

Cabbarlı səhər saat 10-da Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının sədri Məmmədkazım Ələkbərli ilə birlikdə Mərkəzi Komitənin birinci katibi Mircəfər Bağırov və Xalq Komissarları şurasının sədri Hüseyn Rəhimovla görüşməli idi. Mircəfər Bağırovun tapşırığı ilə “Pravda” qəzeti üçün yazdığı, sonralar “Firuzə” adı ilə məşhurlaşan “Bakı” novellasını respublika rəhbəri üçün oxumalı idi.[20]

C. Cabbarlının cəsədi “Semaşko” adına xəstəxanaya aparılır. Beyni yarılmadan Moskvaya beyin üzrə tədqiqat institutuna göndərilir. Nəticədə, onun ürək iflicindən dünyasını dəyişdiyi deyilir. Lakin ədibin qəfil ölümü ilə bağlı söz-söhbət uzun müddət səngimək bilmir. Hətta Əbdülvahab Yurdsevər Ankarada çap etdirdiyi “Azərbaycan dram ədiblərindən Cəfər Cabbarlı” məqaləsində sənətkarın təzyiqlərə dözməyərək intihar etdiyini qeyd edir.[20]

Cəfər Cabbarlı ilə xalqın son vida mərasimi 1935-ci il yanvarın 2-də İsmailiyyə binasında keçirilir. Böyük bir izdiham sənətkarı son mənzilə, Fəxri Xiyabana yola salır.[20]

C. Cabbarlının qızı Gülarə Cabbarlının iddiasına görə, həkimlər anası Sona xanıma deyiblər ki, Cəfər Cabbarlı öldükdən sonra onun beyni çıxarılıb. Moskvaya, oradan da Leninqrada aparıblar. Orada hansısa muzeydə Maksim Qorkinin, Leninin beyinlərilə birgə saxlanılıb. Çəkisi də 2,5 kq-a qədər imiş. Leninin də, Qorkinin də beynindən böyük imiş. Sona xanımın iddiasına görə bütün bu şeylər o vaxt Dövlət Təhlükəsizlik Komitəsinin diqqətində olan məsələlər olduğuna görə heç kimə demirmiş.[21]

Məhəmməd Əmin Rəsulzadə öz əsərində qeyd edirdi:

“O, gənc yaşlarında, qüvvət və enerji ilə dolu ikən, 1934-cü ilin sonunda vəfat etdi. Onu dövlət hesabına dəfn etdilər. Azərbaycan komissarları onun tabutu başında növbəyə durdular və bununla onun kommunist deyilkən, kommunistliyi mənimsədiyini göstərmək istədilər. Kommunist olmadığını göstərən hadisələrdən biri də onun Moskvada toplanan ədiblər qurultayında söylədiyi məşhur nitqdir. Bu nitqində o, “həqiqi sənətkar və yazıçının şanına yaraşmayan sosial sifariş” üsulunun, yəni şairləri hökumət tərəfindən müəyyən mövzularda yazmağa məcbur edilmənin əleyhinə çıxmışdır”.[19]

Cabbarlının coşqun bir həvəs və enerji ilə yazıb yaratdığı bir zamanda gözlənilmədən vəfat etməsi Azərbaycan ədəbiyyatı və teatrı üçün, Azərbaycan xalqı üçün böyük bir itki idi.

Səməd Vurğunun yazdıqlarından:

“C.Cabbarlı XIX və XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin ən nadir simalarından biridir. Cabbarlı öz yaradıcılığının vüsəti, sənət xəzinəsinin zənginliyi etibarilə Mirzə Fətəli Axundovdan və Cəlil Məmmədquluzadədən (Molla Nəsrəddin) sonra XX əsr ədəbiyyatının ən görkəmli simasıdır. Cabbarlı Azərbaycan klassik dramaturgiyası və klassik şeiri zəminəsində yetişmiş, milli ədəbiyyatımızın ən gözəl ənənələrini inkişaf etdirmiş, yeni bir dramaturgiya ədəbi məktəbini yaratmış bir şəxsiyyətdir”.

Əsərləri
Əsas məqalə: Cəfər Cabbarlının biblioqrafiyası
“Vəfalı Səriyyə, yaxud göz yaşları içində gülüş” (1915)
“Solğun çiçəklər” (1915)
“Nəsrəddin şah” (1916)
“Trablis müharibəsi” (1917)
“Ədirnə fəthi” (1917)
“Bakı müharibəsi” (1918)
“Aydın” (1919)
“Oqtay Eloğlu” (1921)
“Od gəlini” (1928)
“Gülzar” (1924)
“Dilarə” (1924)
“Dilbər” (1927)
“Sevil” (1928)
“Almaz” (1931)
“Yaşar” (1932)
“Dönüş” (1932)
Nəşri
Cəfər Cabbarlı. Əsərləri: I cild – Şeirləri, “Qız qalası” poeması, hekayələri;
Cəfər Cabbarlı. Əsərləri: II cild – Pyesləri;
Cəfər Cabbarlı. Əsərləri: III cild – Pyesləri;
Cəfər Cabbarlı. Əsərləri: IV cild – Kiçik həcmli və natamam pyesləri, librettoları, məqalələri.
Xatirəsi
Cəfər Cabbarlı mükafatı
Əsas məqalə: Cəfər Cabbarlı mükafatı
Cəfər Cabbarlının xatirəsini əziz tutan ailəsi və tədqiqatçıları böyük yazıçı və sənət adamının 100 illik yubileyi ərəfəsində ədəbiyyat, elm, musiqi və incəsənət sahələrində fərqlənən şəxsləri təltif etmək üçün “Cəfər Cabbarlı mükafatı”nı təsis ediblər. Cəfər Cabbarlı mükafatı ilk dəfə 1999-cu ildə, ikinci dəfə isə 2010-cu ildə[22] təqdim edilmişdir.

Bakıda Cəfər Cabbarlının heykəli. Heykəltəraş Mirəli Mirqasımov
Bakı metropolitenində adı verilmiş stansiya
Bir çox şəhər və qəsəbələrdə adı verilmiş küçələr
Cəfər Cabbarlı adına Azərbaycanfilm kinostudiyası
Şəxsi həyatı
Aydın Cabbarlının atasıdır.
Gülarə Cabbarlının atasıdır.[23]
Filmoqrafiya
Abbas Mirzə Şərifzadə (film)
Ağasadıq Gəraybəyli (film, 1974)
Almaz (film, 1936)-ssenari müəllifi, əsər müəllifi
Azadlığa gedən yollar (film, 1990)
Bakı bağları. Buzovna (film, 2007)
Balıqçılar (film, 1927)
Cavid ömrü (film, 2007)
Cəfər Cabbarlı (film, 1944)
Cəfər Cabbarlı (film, 1969)
Cəfər Cabbarlı. Səhnə əsərləri (film, 1973)
Cəfər Cabbarlının dəfni (film, 1935)
Hacı Qara (film, 1929)
Qayıdış (film, 1992)
Qəmbər Hüseynli (film, 2007)
Onlar belə sevirdilər (veriliş, 2007)
Sevil (film, 1929)
Sevil (film, 1970)
Solmaz bir bahar kimi (film, 1979)
Yarasa (film, 1995)

Türküstan yelləri öpüb alnını,
Söyləyir dərdini sənə, bayrağım!
Üçrəngli əksini Quzğun dənizdən
Ərməğan yollasın yara, bayrağım!

Gedərkən Turana, çıxdın qarşıma,
Kölgən – dövlət quşu, qondu başıma.
İzn ver gözümdə coşan yaşıma
Dinlətsin dərdini aha, bayrağım!

Qayi xan soyundan aldığın rəngi,
Qucamış Elxanla müsəlman bəyi.
Elxanın övladı-dinin dirəyi,
Gətirdin könlümə səfa, bayrağım!

Köksümdə tufanlar, gəldim irəli
Öpüm kölgən düşən mübarək yeri.
Allahın ulduzu o gözəl pəri
Sığınmış qoynunda aya, bayrağım!

2010-cu il avqustun 2-də Türkiyənin sərhədindəki “Sarp Sınır Kapısı”nı adlayıb ilk dəfə Türkiyə torpağına qədəm basdıq. Əsas hədəfimiz isə Ankarada Anıt Qəbiri – böyük Atatürkü ziyarət etmək idi…

Bu duyğu nə duyğudu, bu hiss nə hissdi belə?-
Ayağım altda torpaq, başım üstə göy dindi.
Otlar, ağaclar, sular, quşlar gəldilər dilə,
Ulduzlardan qəlbimə bir topa işıq endi.

Nə zamandı bu nura, işığa yol gəlirdim,
Bir söz əzizlənirdi ürəyimdə – Türkiyə!
Tək səndə əlac bilib, ayağına gətirdim,
Böyük Turan dərdini kürəyimdə, Türkiyə!

Rizeni, Trabzonu, Ordu, Ünyeni aşdım,
Axır gəlib qovuşdum Atatürkün şəhrinə.
Burası Samsun, bəyim, dilim ağzıma sığmır,
Sözüm var “Bandırma”dan Qara dəniz nəhrinə:

“Ehey… nəhrlər nəhri, hey… dəryalar dəryası,
Necə hökm eləyərlər gördünmü dağa, daşa:!
Burdan sahillərinə bəxtəvərlik yaşatdı
Mübarək qədəmiylə Mustafa Kamal Paşa.

Burdan səsləndi türkün yağıya savaş andı,
Məmləkətə can dedi millətin sərkərdəsi.
Ürəklərdə intiqam ocağı alovlandı,-
Yaxdı cəbhə xəttini ərlərin od nəfəsi”…

“Ölüm-dirim” davası köməyə çatmayanda,
“Ölüm-ölüm” vuruşu başladı Çanaqqala!
Türkün top lüləsini tarixin sifətinə
Şəhidlik zirvəsindən tuşladı Çanaqqala!

Bu da arzumun adı – canım-gözüm Ankara!-
Alışan bəbəklərim çatdı öz istəyinə.
Nə zamandı göylərə dartınan barmaqlarım
Anıt Təpədə yetdi Tanrının ətəyinə.

Azərbaycan Jurnalistlər Birliyi Sumqayıt şəhər təşkilatının təşəbbüsü ilə gerçəkləşdirilən “Yeni nəsil Azərbaycan gəncliyinin inkişafına dəstək” layihəsi çərçivəsində Gündəlik Analitik İnformasiya Agentliyinin Mətbuat xidmətinin rəhbəri, Azərbaycan Yazıçılar və Jurnalistlər Birliklərinin üzvü, şair-jurnalist Kənan Aydınoğlunun “Əlli beşin mübarəkdi, ay Ata!”, “Əlliyə çatacaq yaşın, Ay Ana!” şeirləri Anadolu türkcəsində Qardaş Türkiyə Cümhuriyyətinin Tokat şəhərində fəaliyyət göstərən TOŞAYAD (Tokat Şairler ve Yazarlar Derneği) yayın organı “Kümbet” eğitim, kültür, sanat ve edebiyat dərgisinin 50. sayısında dərc olunub.
“Yeni nəsil Azərbaycan gəncliyinin inkişafına dəstək” layihəsinin rəhbəri və müəllifi Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin Sumqayıt şəhər təşkilatının sədri, respublikanın Əməkdar jurnalisti, AJB Sumqayıt şəhər təşkilatının sədri, Gündəlik Analitik İnformasiya Agentliyinin və Azərbaycanın Mədəniyyət və Ədəbiyyat Portalının təsisçisi və direktoru, “Kümbet” və “Usare” dərgilərinin Azərbaycan təmsilciliyinin rəhbəri Rafiq Oday, məsləhəçilər Azərbaycan Jurnalistlər Birliyi Sumqayıt şəhər təşkilatının Gündəlik Analitik İnformasiya Agentliyinin və Azərbaycanın Mədəniyyət və Ədəbiyyat Portalının Baş məsləhətçisi, «Gəncəbasar” bölgəsinin rəhbəri, “Nəsr” bölməsinin redaktoru, Azərbaycan Yazıçılar və Jurnalistlər Birliklərinin üzvü, Prezident təqaüdçüsü, Gənclər mükafatçısı, gənc xanım yazar Şəfa Vəliyeva, Azərbaycan Respublikası Təhsil Problemləri İnstitutunun Kurikulum Mərkəzinin böyük elmi işçisi, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, Azərbaycan Jurnalistlər Birliyi Sumqayıt şəhər təşkilatının Gündəlik Analitik İnformasiya Agentliyinin (gundelik.info) və Azərbaycanın Mədəniyyət və Ədəbiyyat Portalının (edebiyyat-az.com) Məsul katibi, şairə-publisist Şəfa Eyvaz, koordinatoru isə “Kümbet” (Tokat şəhəri) və “Usare” (Kahramanmaraş şəhəri) dərgilərinin Azərbaycan təmsilcisinin əməkdaşı, Azərbaycan Jurnalistlər Birliyi Sumqayıt şəhər təşkilatının Gündəlik Analitik İnformasiya Agentliyinin Baş redaktoru, Azərbaycanın Mədəniyyət və Portalının Mətbuat xidmətinin rəhbəri, Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin üzvü, şair-publisist, tərcüməçi-jurnalist, gənc yazar Kamran Murquzovdur.
Azərbaycanın Mədəniyyət və Ədəbiyyat Portalının Baş redaktoru Kənan Aydınoğlunun şeiri “Kümbet” eğitim, kültür, sanat ve edebiyat dergisinin Azərbaycan təmsilcisinin-Azərbaycan Jurnalistlər Birliyi Sumqayıt şəhər təşkilatının xətti ilə göndərilib.
Qeyd edək ki, bundan öncə şeirləri “Kümbet”, “Usare”,”Yeni Edebiyat Yaprağı”, “Kardelen”, “Hece Taşları” dərgilərində, “Son nokta” qəzetində Osmanlı və Anadolu türkcələrində dərc olunaraq, ictimaiyyət nümayəndələrinin nəzərinə çatdırılıb.

Kamran MURQUZOV,
Azərbaycanın Mədəniyyət və Ədəbiyyat Portalının
Mətbuat xidmətinin rəhbəri,
Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin üzvü

Azərbaycan Jurnalistlər Birliyi Sumqayıt şəhər təşkilatı təşkilatçılığı həyata ilə keçirilən “Çağdaş Azərbaycan poeziyasının inkişafına dəstək” layihəsi çərçivəsində Çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli nümayəndəsi, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü, Azərbaycan Jurnalistlər Birliyi Sumqayıt şəhər təşkilatının Gündəlik Analitik İnformasiya Agentliyinin və Azərbaycanın Mədəniyyət və Ədəbiyyat Portalının Naxçıvan Muxtar Respublikasındakı bürosunun rəhbəri, “Qızıl qələm” media mükafatı laureatı, şairə-publisist Rahilə Dövranın “İstədim” şeiri Qardaş Türkiyə Cümhuriyyətinin Kahramanmaraş şəhərində fəaliyyət göstərən “Hece Taşları” aylıq şeir dərgisinin 43-cü sayında Azərbaycan türkcəsində sayında dərc olunub.
“Çağdaş Azərbaycan poeziyasının inkişafına dəstək” layihəsinin layihəsinin rəhbəri və müəllifi Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin Sumqayıt şəhər təşkilatının sədri, respublikanın Əməkdar jurnalisti, AJB Sumqayıt şəhər təşkilatının Gündəlik Analitik İnformasiya Agentliyinin və Azərbaycanın Mədəniyyət və Ədəbiyyat Portalının təsisçisi və direktoru, “Kümbet” və “Usare” dərgilərinin Azərbaycan təmsilciliyinin rəhbəri, şair-publsist Rafiq Oday, koordinatoru Azərbaycanın Mədəniyyət və Ədəbiyyat Portalının Mətbuat xidmətinin rəhbəri və İctimaiyyətlə əlaqələr şöbəsinin müdiri, Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin üzvü, “Kümbet” və “Usare” dərgilərinin Azərbaycan təmsilcisi Kamran Murquzov, məsləhəçisi isə Azərbaycanın Mədəniyyət və Ədəbiyyat Portalının Baş redaktoru, Azərbaycan Yazıçılar və Jurnalistlər Birliklərinin üzvü Kənan Aydınoğludur.
Qeyd edək ki, bundan öncə də şairə-publisist Rahilə Dövranın bədii yaradıcılıq nümunələri, poeziya örnəkləri Azərbaycan Jurnalistlər Birliyi Sumqayıt şəhər təşkilatı təşkilatçılığı həyata ilə keçirilən “Çağdaş Azərbaycan poeziyasının inkişafına dəstək” layihəsi çərçivəsində Qardaş Türkiyə Cümhuriyyətində fəaliyyət göstərən “Kümbet” (Tokat şəhəri), “Kardelen” (Bilcek şəhəri), “Usare” (Kahramanmaraş şəhəri) mədəniyyət və ədəbiyyat dərgilərində dərc olunaraq, ictimaiyyət nümayəndələrinin nəzərinə çatdırılmışdı.

Kamran MURQUZOV,
Azərbaycanın Mədəniyyət və Ədəbiyyat Portalının
Mətbuat xidmətinin rəhbəri,
Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin üzvü

Bu şeiri 18 il öncə Vaqifə yazmışam… İndi 70 yaşı oldu, deyirlər. Sağ olsun.

QANADLI İNSAN

Bir gün desələr,
dünyada qanadlı insan tapılmış.
İnanın,
burası yalnız
mənim ölkəm olar.

Vaqif Bayatlı Odər –
qanadları odda yanmış,
yaşadığı tarix bəlli deyil.
Bakı küçələrində
ruhunun dalınca
yel tək səmtsiz əsdiyini
çoxları görmüş.

Onu tanıyanlar söyləmiş,
son dəfə
dünyanın şər çağından
göz aydınlığına uçmuş.
Sonra dönüb çılğın bir həvəslə
həyat və sevgi haqqında
bir-iki qanad oxumuş…

Məzarı torpağa qarışmış İstanbulda,
özü Bakıda
bir qələbəlik tablosunda yaşar.
Qanadlı heykəli
Yeniseyin suları üzərində,
mübarək şırıltısı ana suyun
yormaz qanadlarını…

2000

Gündəlik Analitik İnformasiya Agentliyinin
Mətbuat xidmətinin rəhbəri,
Azərbaycan Yazıçılar və Jurnalistlər Birliklərinin üzvü.

KƏDƏRİ BAŞIMA ƏLƏMƏ, DÜNYA!

Mən sənə dərdimi söyləmədimsə,
Kədəri başıma ələmə, dünya!
Toplasan gücünü varınla birgə,
Sən bata bilməzsən qələmə, dünya!

Çaylardan ayırlıb dağa qarışır,
Küsülü qaldısa yenə barışır.
Dərdimi yenə də qəlbə danışır,
Çatmaz heç hünərin ələmə, dünya!

Sözləmi əridim dümağ qarı mən,
Hayanda axtarım denən yarı mən?!
Yenə yönəlmişəm haqqa sarı mən,
Car çəkmə, gəl indi aləmə, dünya!

DÜŞƏR

Gözlərədn süzülən həsrətin yaşı,
Fərhada düşməsə, Şirinə düşər.
Sevincli, fərəhli günlərin biri,
Bax, gəlib axırda birinə düşər.

Alovlu misralar çində şerim,
Bəlkə bir quyuda dərinə düşər?!
“Cahargah” muğamı, “Şüştər” muğamı,
Nərdin kədərinə, zərinə düşər.

Yorğun bir çobanın sürüsü gündə,
Bir ağac altında sərinə düşər.
Məsəl var hər ildə eyni millətin,
Gəlib xeyirinə, şərinə düşər.

Kəlmə var üzlərin tökər suyunu,
Kəlmə var deyilib yerinə düşər.
İllərlə yaşanan həsrətin özü,
Qadına düşməsə, ərinə düşər.

Q.M.Paşayevə “Əməkdar elm xadimi” fəxri adının verilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamı

Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 109-cu maddəsinin 32-ci bəndini rəhbər tutaraq qərara alıram:

Azərbaycan Respublikasında ədəbiyyatşünaslıq sahəsində uzunmüddətli səmərəli fəaliyyətinə görə Qəzənfər Məmməd oğlu Paşayevə “Əməkdar elm xadimi” fəxri adı verilsin.

İlham Əliyev
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti
Bakı şəhəri, 5 noyabr 2018-ci il.

Mənbə: https://president.az

Şairə-jurnalist-publisist
Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü,
“Qızıl qələm” media mükafatı laureatı,

XOŞ AVAZI

“Vətənimdir” – silsiləsindən

Vətənimə göz dikənlər, didişiblər uzun illər,
Fəsadlarla ayrı düşüb,eyni soylu,çox nəsillər.

Torpağımı bölmək üçün, Araz olub iti qayçı,
Sülh biçiblər”Gülüstan”çı, sülh kəsiblr”Türkmənçay”çı.

Xan Arazın pıçıltısı qarışıbdır hay- haraya,
Çevrilibdir köksümüzdə, Araz boyda bir yaraya.

Bu halından yazıq Araz, Haqq bilir ki, biçaradır,
Ölkəmizin vücudunda , sağalmayan bir yaradır.

Üç yüz ildir bu yaradan , su yerinə qanlar axır,
Güney- qüzey bir- birinə, həsrət ilə gendən baxır.

Qoca dünya çox görübdür, çeşid- çeşid həsrət, hicran,
Lakin yoxdur bizim təkin,- “diri- diri bölünən can”…

Zor- güc ilə qoparılıb, ət-dırnaqdan, bədən- başdan,
Səxavətlə pay-püşk olub,- zalimlərə dağdan, daşdan.

O zamandan Xudafərin, duymayıbdır ayaq səsi,
O tay, bu tay sayılıbdır, bir- birinə yad ölkəsi.

Amma bunca qadağalar, qırammayıb qan bağını,
Hər iki tay gözəl bilir, eyni qandan olmağını.

Gün gələcək Xudafərin süslənəcək gül- çiçəklə,
Yürüyəcək üzərindən, cüt qardaşlar xoş diləklə.

Qoca tarix düzəldəcək, üç əsrlik yanlışını,
Ulu xalqdan qazanacaq, öz gecikmiş alqışını.

Şair Dövran sevə- sevə, vəsf edəcək Xan Arazı,
Həm Bakıda, həm Təbrizdə səslənəcək xoş avazı…

USTAD VƏLİNİN QIZI

“Düşüncələrim” – silsiləsindən

Təbi hər zaman rəvan,
Vaxtı, zamanı qovan.
Heyrandır, həm Natəvan,
Ustad Vəlinin qızı.

Mütəvazi görkəmi,
Sevincindən çox qəmi.
Qələminin həmdəmi,
Ustad Vəlinin qızı.

Ilhamından zər geyir,
Yaratdığı hər şeir.
Sevənlər – əhsən deyir,
Ustad Vəlinin qızı.

Heyranların sevinci,
Hər kəlməsi dürr, inci.
Hey öndədir- birinci,
Ustad Vəlinin qızı.

Oyar əyrinin gözün,
Qələmlə söylər sözün.
Heç zaman öyməz özün,
Ustad Vəlinin qızı.

Söz karvandır, O, sərban,
Qəlbi hər zaman cavan.
Mənəm,- Rahilə Dövran,
Ustad Vəlinin qızı…

“Gənc Ədiblər Məktəbi”nin müdavimi, AYB və AJB üzvü,
Prezident təqaüdçüsü, Gənclər müfakatçısı

Üç İl Oldu

Bu qışın soyuğunda
Üşüməz.. əlin üşüməz,
saçlarıma dəyən vaxtı olub…
Bir yanvar səhəri
açılan pəncərələrin
küləyə küsən vaxtı olub…
Sənin barmağındakı bıçaq izi…
Sənin gözün üstündəki xal…
Mənim ürəyimdə sevda izi…
Könlümə qısqanclıqdan düşən xal…
Fərqlidi… Fərqli…
Bax…
İndi bu dəli
oturub Gəncənin soyuğunda
hələ sənə şeir yazır…
Dünyanı atıb çiyninə
Siz tərəfə bir yol gəzir…
Yollar da vəfasız oldu…
Üşüməz… əlin üşüməz…
üşüməz…
Bəlkə də üşüyər…
Saçlarımdan ayrılalı üç il oldu…

Üç Yıl Oldu

Bu kışın soğuğunda
Üşümez.. elin üşümez,
saçlarıma değen vakti oldu…
Bir kasım* seheri
açılan pencerelerin
rüzgâra küsen vakti oldu…
Senin parmağındaki bıçak izi…
Senin gözün üstündeki hal…
Benim yüreğimde sevda izi…
Gönlüme kıskançlıktan düşen hal…
Farklıdır… Farklı…
Bak…
Şimdi bu deli
oturup gecenin* soğuğunda
hâlâ sana şiir yazıyor…
Dünyayı atıp omuzuna
Siz tarafa bir yol geziyor…
Yollar da vefasız oldu…
Üşümez… elin üşümez…
üşümez…
Belke de üşür…
Saçlarımdan ayrılalı üç yıl oldu…

(Çeviren: Mihriban Azade ve Ekrem Ucak)

bu dünyada sevgilər,
boyuma biçilmədi.
ya dar oldu əynimə,
ya qəlbimə gen gəldi.
əllərim yalın qaldı,
gülüşüm isinmədi.
dünya yığdım köksümə,
ürəyim kiçilmədi.

bu dünyada sevgilər
boyuma biçilmədi…
suyuna şəkər qatdım,
göz yaşım içilmədi.
gələn boğuldu qaldı,
selindən keçilmədi.

bu dünyada sevgilər,
boyuma biçilmədi.
sənə uzanan yollar,
dağ oldu, keçilmədi
özüm seçildim bəlkə,
kədərim seçilmədi…
dərzisi yarıtmadı.
biçilən sevgilərin
ya dar oldu əynimə,
ya qəlbimə gen gəldi.

YAZ YAĞIŞI

Bir yaz səhərində görüşdük yenə
Köçdü ürəyimdən həsrətin qışı
Gözlərin ruhumu aldı əlimdən
Unuda bilmirəm odlu baxışı

Sevinib göz yaşı tökdü buludlar
Düzdü saçlarına bahar naxışı
Əl-ələ,göz-gözə islandıq birgə
Şahid oldu bizə bir yaz yağışı

YORĞUN XƏYALLAR

Sənsizlik bir səhra tükənməz –bitməz
Ümidim olubdur yollar yorğunu
Gözlərin dənizdir,kipriklər dalğa
Mənsə seyrə dalan dəniz vurğunu

Yenə sual dolu baxışla baxdım
Utanıb gizlətdi sözlər doğrunu
Ancaq həqiqətdir,əminəm ki,mən
Hər zaman söyləyir gözlər doğrunu

Röyana gələcəm hər kəsdən xəlvət
Şirin edəcəyəm sənin yuxunu
Deyirsən qorxuram mən qaranlıqdan
Bu gecə qovacam sənin qorxunu

Gündəlik Analitik İnformasiya Agentliyinin
Mətbuat xidmətinin rəhbəri,
Azərbaycan Yazıçılar və Jurnalistlər Birliklərinin üzvü.

GECƏLİ-GÜNDÜZLÜ ÖMRÜN HƏR GÜNÜ

Gecəli-gündüzlü ömrün hər günü,
Ulduzlar yerində nəğmə oxuyur.
Könlüm də qəm-sevinc yazan qələmlə,
Şeir çələngini birgə toxuyur.

Dərdlənib yenə də dərdlər içində,
Bəzən də gözünün yaşını tökür.
Yazan kədərimi oxuyub özü,-
Çiynindən dünyanın yaşını tökür.

Xəfif bir küləklə oyanıb səhər,
Dərd üçün obada sorağa düşür.
Gözündən tökülən inci yağışlar,
Süzülüb gözündən varağa düşür.

ELƏ BİL BU DÜNYA KÖRPƏ UŞAQDI

Elə bil bu dünya körpə uşaqdı,
Onun da nazını çəkəsən gərək.
Becərən, cücərən buğdalar kimi,
Torpaqda, tarlada əkəsən gərək.
Sənin həsrətinə dağ vuran zaman,
Gözünün yaşını tökəsən gərək.
Bir bel bağladınsa ona qurduğun,
Uçurub sarayı sökəsən gərək.
Kaman tək mərdliyi bir yerə qoyub,
Səbəbsiz önündə çökəsən gərək.

Şairə-jurnalist-publisist
Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü,
“Qızıl qələm” media mükafatı laureatı,

BU GÜN GÖZ BƏBƏYİM,SEVİMLİ İNCİ BALAMIN DÜNYAYA GƏLDİYİ GÜNDÜR. İNCİNİ HƏYATININ ƏN GÖZƏL GÜNÜ OLAN DOĞUM GÜNÜ MÜNASİBƏTİ İLƏ ÜRƏKDƏN TƏBRİK EDİR,ONA MÖHKƏM CANSAĞLIĞI VƏ SEVİNC DOLU GÜNLƏR ARZULAYIRAM. UŞAQ VAXTI ONA YAZDIĞIM VƏ UŞAQ ƏDƏBİYYATI ANTOLOGİYASINADA DƏRC OLUNMUŞ ŞEİRİMLƏ İNCİNİ TƏBRİK EDİRƏM!!!

İ N C İ
Gözəl, göyçək, bir Turac,
Saçları qulac-qulac.
Nənəsinin sevinci,
Nəvəm var adı-İnci.

Yupyumuru tumurcuq,
Gözləri qara muncuq,
Çaldırır evdə “Cəngi”
Davakardır bu İnci.

Səs-küylüdür hər zaman,
Dindirməyin ay aman.
Tökər bucağı,küncü,
Xatakardır bu İnci.

Dişləri mırıq-mırıq,
Sanki çəkiclə qırıb
Hər yarışda birinci,
Fədakardır bu İnci.

GƏLİR

Könül dəftərim silsiləsindən.

Çatdı xeyir xəbər xarı bülbülə,
Muştuluq- dedilər, cananın gəlir.
Tezliklə qovuşar, yarı bülbülə,
Dedilər- halına, yananın gəlir.
***
Neçə il qalmışdı həsrətdə, darda,
Saralıb, solmuşdu boranda, qarda.
Bilmirdi sevdiyi qalıbdır harda,
Dedilər- qaydına, qalanın gəlir.
***
Düşmüşdü qaniçən, zalım əlinə,
Nəğmə dəyməmişdi bağlı dilinə.
Dönmüşkən son bahar, xəzan gülünə,
Dedilər- dərdini, alanın gəlir.
***
Düzəldi əyilmiş qəddi, qaməti,
Oyandı don vurmuş iffət, isməti.
Sən demə var imiş, vüsal qisməti,
Dedilər- xətrini, ananın gəlir.
***
Çığladı dağ- daşın, düzün qulağı,
Qaxdı “Cıdır düzü”, “İsa bulagı”.
Sordular:- Şuşanın kimdir qonağı?
Dedilər- qoynuna, Dövranın gəlir.

Azərbaycan Yazıçılar və Jurnalistlər Birliklərinin üzvü,
“İlham çeşməsi” qəzetinin təsisçisi və baş redaktoru,
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Təqaüd Fondunun təqaüdçüsü

İNDİ

(təcnis)

Yenə də bürünüb çöl, çəmən sarı,
Tökülür meyvələr budaqdan indi,
Sürülər baş alıb arana sarı,
Köçür ei, obalar bu dağdan indi.

Gözlərim hey baxır burdan o yana,
Düşmən çox quduzdu, görüm o yana,
Bu susan vicdanlar bəlkə oyana,
Göynəyir ürəyim, bu dağdan indi.

Ay Əziz, bu dünya çətin düzələ,
Fikrini , sözünü bir az düz ələ,
Haqqı tapşırasan gərək düz ələ,
Vallah bizmkidir bu dağ, dan indi!

NƏĞMƏ

Mələyim, ay mələyim,
Sənsən Gün, Ay, mələyim,
Gül ol, mən bülbül olum,
Qoy dərdindən mələyim.

O yanaq-o gül səndə,
Günəş gülür, gül sən də.
Dünya öz işindədi,
Ağlasan da, gülsən də.

Gəl ömrümü budama,
Görüşə gəl bu dama.
Axı sevgidən özgə,
Nə qalacaq adama.

Tanrı gözəl yaratdı,
Mən piyada, o atdı,
Mən yarıma gül atdım,
Daşı mənə o atdı.

Əzizim ay yarıdı,
Səmada Ay yarıdı,
Gəl görüşə mələyim,
Hamı sevdi, yarıdı.

Azərbaycan Respublikasının Prezident Təqaüd Fondunun təqaüdçüsü,
Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü

***

Kaş, səni özümə öyrətməyədim,
Könül cırmaqlayır qəmimiz, elə.
Dünya bizim üçün liman olmadı,
Boşuna fırlanır gəmimiz, elə.

Sənə kim öyrətdi bu baxmağı, de?
İçinə qor atıb közün, gedirsən…
Ruhun dəli olub, kölgən divanə,
Səni mən aparım, özün gedirsən?!

Gərək çıxmayaydın qarşıma, gərək,
Özüm olacaqdım mağıl, danışan.
…Alma düşəcəkdi, əzrayıl düşdü,
Sənə kim inanar, nağıl danışan?!

Yenə gözlərimin divarı uçub,
Tanrı niyə görə qalama dəymir?!
Mən çoxdan bilirəm, pul olan yerdə,
Məhəbbət bir quru salama dəymir.

Kaş, səni özümə öyrətməyədim,
Könül cırmaqlayır qəmimiz, elə.
Sevgi ada deyil, ürək də liman,
Boşuna fırlanır gəmimiz, elə.

***

…Əvvəl adamın özü,
Sonra da canı gəlir…
Günahlar çoxaldıqca
Ayrılıq anı gəlir…

Hər anın öz anı var,
Kimin dərdi, səri yox?!
Son mənzilə çatırıq…
Haqq-hesab dəftəri yox…

Ruhun da, axşam-səhər
Yaxaları ağ olur.
Ruhdan gen düşən adam
Əcələ dustağ olur.

“Gənc Ədiblər Məktəbi”nin müdavimi, AYB və AJB üzvü,
Prezident təqaüdçüsü, Gənclər müfakatçısı

***

Yığıb qoltuğuma qış paltarımı
Düşdüm yoxluğuna gedən cığıra…
Bir səsə köklədim qulaqlarımı:
-Bəlkə getməyəsən?
-Gedirsən?
-Hara?

Vallah, bu gedişim gediş sayılmaz,
Bir –iki sözümə qara xətt çəkər…
Gödəkçəm bükülər…
Düyməm bağlanmaz…
Çəkməm ayağımda xəcalət çəkər…

Nə billəm nə deyim…
Mən ki, bu günə
Ürəklə bir “vida” yaza bilmirəm…
Vallah, oxşamıram səndən gedənə,
Mən elə qayıdıb sənə gəlirəm…

2016

* * *

“Son” adlı hər qatili
“ilk” adlı sevgi doğar…
sev həsrəti,
ağılllım,
axı səni kim aldadıb
“hər eşqdən vüsal doğar”?!…

mənə inan…
təkcə mənə!
eşq qısırdı, mən dəli…
nolsun, gəlmir əynimə,
sənin aldığın donlar,
yetər nimdaş köynəyin…

Nə biz “iki könülük”,
nə dünya “dalda yeri”…
Biz-həyata könüllü
gəlmirik ki, sevinək…
Dünya bir edam yeri…

“Gənc Ədiblər Məktəbi”nin müdavimi, AYB və AJB üzvü,
Prezident təqaüdçüsü, Gənclər müfakatçısı
* * *

Əntiqə ünvanlı daha bir şeirim) 4 il əvvəl..

Biraz keçsin… unudarsan nə var ki…
Biraz keçsin… ürəyini sığalla…
Hər sığalda adım biraz silinsin
Ürəyindən…
Biraz keçsin… məni də qat yuxuna…
Yoz…
Yoz…
Yozz…
Sonunda özünü haqlı bil…
Bu dünyanı nağıllı bil…
Biraz keçsin…
Ömür dediyin də biraz deyilmiydi, sevgim?
Biraz… bir az…
Və az gələn birin ardından…
Xatirələrdə həmişə kölgələr iki olur..
Iki…
Biraz keçsin…
Unudarsan… nə var ki?!

* * *

Tanışdı bu mesaj…Bu sonuncu söz,
içimdə bir şeytan namaza durub…
ruhum bu dünyadan əlini üzüb,
Tanrı saatını olmaza qurub…

Bu da sevgidirmi?!
gülə bilmirəm…
hansı din gülməyi haram buyurub?
vallah, ayrılıqdan ölə bilmirəm,
qəmin bir adı da bayram qoyulub…

ömür çiy yeyilməz…
ovcumda bişən
o qara günləri nuş eləmədik…
insanlar tanıdım hər şəklə düşən,
ikimiz bir şəklə düşə bilmədik…