Blog

***

Son gecədir bu gün yenə,
Sabah yenə son səhər.
Son yel dolur son yelkənə,
Qayıq üzür birtəhər…

Axırıncı ağacdır bu,
Əsir sonuncu külək.
Bağlayıb sonuncu yolu
Yenə sonuncu fələk…

İndi son küçə üstünə
Yağacaq son addımlar.
Yenə dönəcəklər tinə
Sapsarı son adamlar…

Doğulur sonuncu insan,
Sonuncu insan ölür.
Yenə son dəfə ağlayan
Son dəfə gülən olur…

1963

Düz otuz səkkiz il bundan əvvəl ata olmaq sevincini yaşamışdım. Bəlkə o zamanlar gənc olduğumdan atalıq hissinin nə olduğunu, məsuliyyətini belə dərk etmirdim. Valideynlərim, dostlarım məni oğul atası olmağım münasibəti ilə təbrik edəndə, orta məktəbi bitirərkən qırmızı diplomu əlimə aldığım və daha sonra ali məktəbə qəbul olduğum həmin günlərdə olduğu kimi böyük sevinc hissi keçirtmişdim. Hisslərin sözlərlə ifadə oluna bilmədiyi həmin an “xoşbəxtlik nədir?” sualının cavabı gözlərimdəki parıltı, dodaqlarımdakı təbəssüm idi. Sevdiyim və uğruna çox cəfalara dözdüyüm həyat yoldaşımın sevgisinin hədiyyəsi kimi dəyərləndirmişdim Allahın lütfünü.
İllər necə də tez keçir! Dünən idi sanki… Otuz səkkiz il əvvəl həyəcanla qucağıma alıb, balaca əlindən öpdüyüm körpəm böyümüşdü. Bir zaman dizlərimə sığınan, hər gün işdən gələndə “Mənə nə almısan?” deyərək qarşıma qaçan Faiq indi özü ata idi. Mühəndis işləyirdi: nəvəmin dili ilə desək, bütün şəhəri işıqlandırırdı.
Nəvəm demişkən, bu gün balaca Faiqimi-nəvəm Ruslanı da görə biləcəkdim. Hər həftə olmasa da, ayda bir neçə dəfə nəvəmi görə, bağrıma basa bilirdim. Anası uşağın atası ilə, nənə-babası ilə görüşlərinə etiraz etməsə də, Faiqin işləri çox olduğundan onu bizə gətirməyə vaxtı olmurdu. Qınamıram, necə də olsa, iş adamıdır, axı.
Keçən ay aldığım təqaüdü xərcləməyə, daha doğrusu, özümə yeni eynək almağa qıymayıb həm oğluma, həm də nəvəmə hədiyyə almışdım. Faiqə nə alacağıma uzun-uzadı qərar verə bilməmişdim. Bir neçə gün əvvəl işdən qayıdıb əl-üzünü yumaq üçün hamam otağına keçməzdən öncə qolundan açıb masanın üzərinə qoyarkən saatın şüşəsinin qırıldığı diqqətimi çəkdi. Uşaq vaxtı həmişə saatımı oğurlayıb qoluna taxan oğluma bundan gözəl nə hədiyyə edə bilərdim ki! Yalnız illər keçdikcə insan zamanın, hətta ötüb keçən hər dəqiqənin belə nə qədər qiymətli və dəyərli olduğunu anlayır…
Faiq ad gününü əvvəlcə dostları ilə qeyd etmək istəsə də, sonradan nəvəmin “Bazar günüdür” deyərək bizimlə görüşmək üçün israr etdiyini görüb dostlarını evə dəvət etməkdən başqa çarəsi qalmamışdı. Dostları deyəndə ki, onun elə də çox dostu yox idi. Öz həmyaşıdları olan Ramin və Əhmədlə illərin dostu idilər. Bir yerdə çox oturub-durduqlarındandır, ya da sırf təsadüf, bilmirəm, hər üçü demək olar ki, eyni xasiyyətdə idi, eyni də dünyagörüşünə sahib idilər.
Faiqin telefonda dostlarını evə dəvət edəcəyindən xəbərdar olan kimi yoldaşım Tamara vaxt itirmədən bir neçə salat hazırlayıb, kartofla göbələk də qızartdı. Süfrəni bəzəyib nəvəsinin və qonaqların yolunu gözlərkən özünü də unutmadı, saçlarını qaydaya salıb tələsik dırnaqlarına boya çəkdi. Tamara cavanlıqdan belədir: özünə qulluq etməyi, baxımlı olmağı sevir. “Hər bir xanım hər yaşda gözəl və baxımlı olmalıdır”-sözləri dilindən düşmür.

Hələ həyət qapısından səsi eşidilən nəvəm tələsik içəri daxil olub boynuma sarıldı. Doyunca üzündən-gözündən öpməyə imkan verməyib, atasının Ramin əmisi ilə onu evdən götürdüyündən, bir az da şəhərdə necə əyləndiklərindən şövqlə danışmağa başladı. Uşaq ki uşaq! Əyləncə mərkəzlərində keçirdiyi gün deyil, atası ilə bərabər olduğu hər dəqiqə onun üçün önəmli idi. Necə də sevinirdi! Hər görüşümüzdə dəfələrlə qulağıma “Baba, nolar, elə et ki, anam atamla barışsın. Biz hamımız bir yerdə, bir ailə olaraq yaşayaq!”-deyə pıçıldayıb üzümə baxar, yalvarış dolu baxışlarıyla məndən kömək umardı. Ona baxdıqca üzülər, dərindən köks ötürərdim.
Faiqlə dəfələrlə bu mövzuda söhbət açmaq istəsəm də, həmişə söhbətimiz yarımçıq qalardı. Hər dəfə tələsdiyini, işlərinin çox olduğunu deyərək söhbətdən yayınardı. Bəlkə də, bu şəkildə qərarlarına, şəxsi həyatına müdaxilə etməməyimə eyham vurardı. Bilmirəm… Amma hiss edirdim ki, keçmişdə buraxdığı səhvlərə görə özü də çox peşmandır. Bəlkə də, səhvlərini etiraf etməyə qüruru yol vermirdi… Hərdən isə mənə elə gəlirdi ki, səhvlərindən nəticə çıxarıb və ailəsi ilə barışmaq qərarına gəlib. Amma nədənsə bir zamanlar seçib-sevdiyi qızla aralarındakı soyuq münasibətlərə son verilmirdi.
Ehh… İndiki gənclərin fikirlərindən baş açmaq olmur ki! Gah ciddi qərar qəbul edir, gah da asanlıqla hər şeydən vaz keçirlər.
Yeganə oğlumun sevgisinə və seçiminə hörmətlə yanaşmışdım. El adətiylə elçi gedib, nişan-toy etmişdim oğluma. O vaxtlar Bakı Dövlət Universitetində Nəzəri Fizika kafedrasının müdiri vəzifəsində işləyirdim. AMEA-nın müxbir üzvi, Universitetin ən hörmətli müəllimlərindən biri idim. Professor Rafiq Kərimov adı bu gün də əfsanədir müəllim və tələbələrin dilində. Kvant mexanikasına dair yazı və məqalələrim maraqla oxunar, kitablarım dərc olunardı. Bax, bu rəfdəki kitablar var ha, onların böyük hissəsi mənim müəllifi olduğum əsərlərdir. Bəziləri bu gün də dərs vəsaiti kimi istifadə olunur.
Nəvəm nənəsinin başını qatır, Faiq isə dostu Raminlə bir kənarda oturub astadan söhbət edirdilər. Üzlərinin ifadəsindən aralarındakı söhbətin ciddi olduğu hiss olunurdu. Bu aralar Faiqin iş həyatında sıxıntıları olduğundan xəbərim var idi. Öz işləri, şəxsi həyatı barədə mənimlə danışmasa da, amma anasından heç nə gizlədə bilmirdi. Gizlətmirdi… Uşaqlıqdan anasına bağlı idi Faiq.
Tamara deyəsən sıxılırdı, tez-tez yeməklərin soyuduğunu söyləyib, Faiqdən Əhmədi xəbər alırdı. Əhməd isə gecikirdi.
Ramin telefonu kənara qoyub:
─Gəlirlər, yoldadırlar, –dedi.
Faiqdən fərqli olaraq, Ramin hündürboy, iricüssəli bir gənc idi. İdman Akademiyasını bitirmişdi. İndi də məşqçi işləyirdi. Otuz beş yaşı tamam olmasına baxmayaraq, hələ də subay idi. Evlənməmişdi. Faiq maddi vəziyyətinin yaxşı olmadığını, ögey anasının da ona gün ağlamaq istəmədiyini desə də, gəncin “subaylıq-sultanlıqdır” sevdası başında olduğunu hiss etməmək mümkün deyildi.
Əhmədə gəlincə isə, dostların arasında ən yaraşıqlısı, deyəsən, elə ən şanslısı da o idi. İş həyatı uğurlu olduğu kimi, geniş dünyagörüşü və savadı, kübar ədaları ilə qızların, qadınların hər zaman diqqətini çəkməyi bacarardı. İfadəli baxışları, mənalı təbəssümü ilə bu günədək neçə-neçə qızın, qadının qəlbini fəth edə bilsə də, sındırıb arxada gözüyaşlı buraxdığı gözəllərin arasından əsl sevgisini isə hələ də tapa bilməmişdi.
Ramin “Gəlirlər, yoldadırlar” deyəndə Faiq Əhmədi nişanlısı ilə bərabər evə dəvət etdiyini söylədi. Əhmədin nişanlanması xəbərinə, düzü, bir qədər təəccübləndim. Bəzi insanlar hər gün yeni bir paltar geyinməyi xoşladığı kimi, Əhməd də hər yeni həftəyə, yeni aya yeni bir eşq macərası ilə başlardı. Bir sözlə, ürəkləri fəth etmək üçün gəncliyindən, gözəlliyindən, cazibəsindən bacardığı qədər istifadə edərdi. Amma bu cəhətinə baxmayaraq, onun gözəl xasiyyəti var idi.

Nəhayət ki!
Həyət qapısının cırıltısı eşidilən kimi, Ruslan sevincək özünü çölə atdı. Əhmədin qarşısına qaçıb, böyük kişilər kimi əl verib görüşdü. Əyilib üzündən öpmək istəyən nişanlısına isə ötəri nəzər salıb geri çəkildi, öpməyə icazə vermədi. Əhmədin sevgisini sanki ondan oğurlamağa çalışan qızı uşaq qısqanclığı ilə süzür, açıq-aşkar diqqəti özünə çəkməyə çalışırdı. İlk gündən qıza qarşı qərəzli mövqe tutmuşdu nəvəm. Görünür, Əhməd üçün nişanlısı ilə balaca dostu arasındakı münasibətləri yoluna qoymaq elə də asan olmayacaqdı.
Ruslan Əhmədi özünün ən yaxın dostu bilirdi. Xətrini çox istəyirdi. Hətta atasını dilə tuta bilməyəndə, həmişə Əhmədin qılığına girir, öz istəyinə nail olurdu. Düzünü desəm, Ruslanın ərköyünlük və şıltaqlıqlarının səbəbkarı elə Əhmədin özü idi.
Əhməd hər kəslə salamlaşıb görüşdükdən sonra:
─Bağışlayın, bir az gecikdik. Nişanlım Aylin! –deyərək qızı bizə təqdim etdi.
Aylinin dodaqlarından qopan kəlmələri eşitməsəm də, xəfif təbəssümündən və gülümsəyən gözlərindən süzülən ehtiram dolu salamını qəbul etdim. Faiq və Raminin davranışlarından onların əvvəldən tanış olduqlarını hiss etdim. Baxışları və təbəssümü ilə ürəyindəki sözləri dilə gətirməyi bacaran Tamara əvvəlcə Əhmədə, sonra qıza yaxınlaşdı. Həmişə olduğu kimi bu dəfə də üzünü qarşısındakı insanın yanağına toxundurub havanı öpdü.
Öz ömür-gün yoldaşını kim tanımaz ki! Xasiyyətinə yaxşı bələd olduğum həyat yoldaşımın baxışlarından Aylinə qarşı münasibətini duydum. Düzü, ilk baxışdan mən də, sadə, baxımsız, o qədər də cazibədar olmayan Aylini hər zaman digər gənclərdən öz boy-buxunu, yaraşıq və cazibəsi ilə fərqlənən Əhmədə yaraşdırmadım. Nə bilim… Məhəbbətin gözü kordur, deyirlər. Əhmədin zövqünə bələd olduğumu düşünsəm də, deyəsən yanılmışdım, axı.
Aylin! Hə, o Əhmədin gözəllik idealından çox uzaq idi. Əynindəki ağ köynəyi və qara şalvarı onu az qala məktəbliyə oxşadırdı. Azərbaycan qızlarına məxsus zərif və incə üz cizgiləri, hərəkət etdikcə dalğalanan uzun qara saçları, hər dəfə nişanlısına nəzər salanda işıldayan parlaq qara gözləri, həyadan qızaran yanaqları, çəhrayı dodaqlarındakı xəfif təbəssümü belə, onu gözəllik ilahəsi adlandırmaq olmazdı. Nəzərəçarpmayan, sadə görünüşünü baxışlarındakı sadəlövh ifadə tamamlayırdı. Qəribə də olsa, sonradan hər dəfə Aylinin gözlərinə baxanda dərinliklərində fərqli bir ruh hiss edirdim. Bəlkə də onun özəlliyi də elə bu idi. Təmiz ilahi sevgisi, məsum baxışları idi onun Əhmədin gözündə fərqləndirən. Bəlkə də… Bəlkə də yanılıram…
Deyib-gülən, şən və zarafatcıl Əhməddən fərqli olaraq, Aylin çox sakit və susqun idi. Gələndən bəri də demək olar ki, heç kəslə bir kəlmə belə danışmamışdı. Arada bir başını qaldırıb otağa, süfrə arxasında müzakirələr aparan dostlara və mənə nəzər salır, Ruslanın şıltaq davranışlarını təbəssümlə izlədikdən sonra yenidən nəzərlərini döşəməyə zilləyirdi. Darıxdığı, sıxıldığı dərhal hiss olunurdu. İlk baxışdan yeni mühitə, yeni insanlara uyğunlaşmağı bacarmayan bir insan təsirini bağışlayrdı. Çox güman ki, balaca qəlbinin öz böyük dünyası var idi. Və bizim evin abü-havası onun dünyasından çox uzaq və fərqli idi. Əlindəki salfetın kənarlarını qatlamaqla vaxtını öldürməyə çalışırdı. Ruslan da Əhmədin yanında özünə yer etdikdən sonra, demək olar ki, tamamilə kənarda qaldı. Süfrə arxasında iştahla yeyib-içən dostlardan və yoldaşımdan fərqli olaraq, bayaqdan bəri dilinə də heç nə vurmamışdı.
Televizorun səsini alıb pultu bir kənara qoydum. Ayağa qalxıb masaya yaxınlaşdım, üzümü Əhmədə tutub:
─Əhməd, nişanlına qulluq et,–dedim.
Yalnız indi, mənim səsimi eşidəndə hər kəs sanki Aylinin varlığını xatırladı. Bir anlıq diqqət mərkəzində olmaqdan sıxılan qız isə baxışlara tab gətirə bilməyib nəzərlərini hər kəsdən yayındırdı. Sıxıldığı, bir az da utandığı lalətək qızaran yanaqlarından hiss olunurdu. Gözlərindəki ifadəyə gəldikdə isə, darıxmaqdan daha çox bir boşluq və tənhalığı, bəlkə də qəm-qüssəni əks etdirirdi. Nədənsə, əmin idim ki, onun bizə gəlməyinə də Əhməd israr etmişdi.
Başı dostlarına və Ruslana qarışan Əhməd tez səhvini düzəltdi, gülümsəyib nişanlısına meyvə şirəsi süzdü, boşqabına bir neçə qaşıq paytaxt salatı qoydu.
Bəlkə də bizlərdən utanıb çəkindiyindən, əlini süfrəyə uzatmaq istəmirdi.
─Utanma, qızım, öz evin bil, –deyib yenə də qayıdıb öz kresloma əyləşdim. Evdə qonaqlar olduğundan, televizorun səsini də çox artıra bilmirdim.
Nəzərlərim isə Aylində idi. Gözlərini açıb yumdu. Əlini süfrəyə uzadarkən mənə baxıb gülümsəməyindən bunu məni qırmamaq üçün etdiyini anladım. Hörmət və ehtiramına cavab olaraq mən də gülümsədim.
Əhməd isə iradımdan nəticə çıxartmışdı. Böyük məmnuniyyətlə nişanlısına qulluq edirdi. Ona göbələk və kartof qızartması çəkmək istəyəndə qız nişanlısının əlini saxladı, qulağına nə isə pıçıldadı. Əhməd başını tərpədərək buludu masanın üzərinə qoydu.
Tamara tez dilləndi:
─Noldu, Əhməd? Nişanlın hazırladığım yeməkləri bəyənmədi?
Aylin bu sözlərdən diksinib əvvəlcə yoldaşıma, sonra mənə bir anlıq nəzər saldı, başını aşağı əydi. Pərt olmuşdu. Həmin an Aylinlə bərabər yalnız Əhməd deyil, elə mən özüm də pərt oldum.
─ Yox, o nə sözdür, Tamara xanım! Çox dadlıdır, əlinizə sağlıq.
Qızın cavabı Tamaranı razı salmadı, üzünü Əhmədə tutub başını buladı:
─Fikir verirəm, demək olar ki dilinə heç nə vurmayıb.
Pərtliyi aradan qaldırmağa çalışan Əhməd öz şirin dilini işə saldı:
─Siz onu üzrlü bilin! Əslində, Aylin elə də çox yeyən deyil. Amma salat xoşlayandır, imtina etmədi. Salat isə çox dadlı idi. Düz deyil, Aylin? –Aylinin cavabını gözləməyib, sözünə davam etdi, –Bilirsiz, Tamara xanım, sözün düzü, nişanlım göbələk xoşlamır.
Əhməd həmişə olduğu kimi indi də öz sözləri və təbəssümü ilə Tamaranın könlünü almağı bacardı. Üzü güldü. Qarşısındakı qızı süzüb:
─Sən ye! Ye, bir dəfə dadına bax hələ! Çox xoşuna gələcək! –dedi və mənə tərəf çevrilib, –Rafiq mənim hazırladığım bütün yeməkləri xoşlayır və həmişə də deyir ki, hələ indiyə kimi heç kəs onun üçün mənim kimi dadlı göbələk qovurmayıb.
Aylinin nəzərləri mənə yönəldi, gülümsəyərək:
─Rafiq dayı, gəlin, siz də bizimlə oturun da!–deyib əliylə boş stula dəvət etdi.
Qızın səsindəki səmimiyyət və qayğı həmin an məni çox duyğulandırdı. Aylinin təklifinə cavab vermək istəyirdim ki, həmişəki kimi Tamara məni qabaqladı:
─O yeyib… Sizdən əvvəl mən ona yemək də, çay da vermişəm!
Aylin gözlərimin içinə baxıb susdu. Onun susqunluğundakı sözlər, baxışlarından süzülən kəlmələr qarşısında özümü itirdim bir anlıq. Həmin an mənə elə gəldi ki, bu gənc qız qəlbimin dərinliklərinə boylanmağı bacardı. Fikrimdən, qəlbimdən keçənləri, hətta heç kəslə bölüşə bilmədiyim hisslərdən belə bircə baxışıyla agah oldu sanki. Gözlərimin içinə, daha doğrusu, qəlbimin dərinliklərinə yönəltdiyi nəzərlərinə tab gətirməyib başımı çevirsəm də, onun baxışlarını öz üzərimdə hiss etməkdə idim. Nə gizlədim, baxışları altında sıxıldığımı, əzildiyimi hiss etdikcə uzaqlaşmaq istəyirdim. Qəfil öskürək məni vəziyyətdən çıxartdı. Mətbəxə keçdim. Bacardıqca daha çox orada ləngimək, hətta öz otağıma çəkilmək fikrinə düşdüm. Soyuq və şaxtalı yanvar günü olmasaydı, parka gəzməyə gedər, ya da təqaüdçü qonşumla bir az nərd oynardım. Amma yox e… İndilərdə “Xəbərlər” başlayacaqdı. Otağa qayıdıb, kresloya-öz yerimə keçdim.
Nəvəmin məktəb macəralarını dinləsəm də, gözaltından yenə də Aylini izləyirdim. Qoçaq qıza bənzəyirdi. Tamara danışa-danışa bir neçə bulaşıq boşqabı götürənə qədər, bütün masanın üstünü yığışdırıb səliqəyə saldı. Pəncərənin qırağına qoyulan şirniyyatları və özləri ilə gətirdiyi tortu süfrəyə qoyub yenidən mətbəxə keçdi. Mətbəxin yolunu əzbərləmişdi.
Əhməd:
─Aylin, bir çay hazırla, tortu da kəsək, –deyəndə artıq dəmə qoyduğunu söylədi.
Gülümsədim. Əhmədin gözlərindəki məmnunluq da nəzərimdən qaçmadı. Həmin an ilk baxışdan xoşlamadığım bu qızın Əhmədin qəlbinə necə yol tapa bilməsi barədə düşündüm: sadəliyi, səmimiliyi, bir də fədakarlığı onu Əhmədin gözlərində hər kəsdən fərqli etmişdi. Bir anlıq Faiqin Ruslanın anası ilə münasibətlərini xatırladım. Oğlum nə qədər diqqətsiz və evdən kənar əyləncələrə meyl etməsi ilə nikahının pozulmasında günahkar idisə, yoldaşı da bir o qədər şöhrətpərəstliyi, lovğalığı ilə münasibətlərin gərginləşməsinə təkan vermişdi. İndi Aylinə baxdıqca, ürəyimdə Əhməd kimi daha bir oğlum olmasını istəyir, kaş ki gözəl və cazibədar gəlinim də bu qıztək sadə və mehriban olaydı, deyə düşünürdüm.
Həmişəki kimi bu dəfə də təşəbbüskarlığı Əhməd öz üzərinə götürdü. Tortun üzərindəki şamı yandırıb Faiqə ürəyində arzu tutmasını deyən kimi, Ruslan atasından cəld tərpənib şamı üfürdü.
─Ruslan! Neynədin? –Əhməd narazı halda başını yellədi, –Bu gün atanın ad günüdür! Sənin ad günün deyil, axı! Şamı atan üfürüb arzu tutmalı idi…
Ruslan hər şıltaqlığına göz yuman dostunun iradına dodaqlarını büzdü, atasına qısılıb incik səslə:
─Mən atamın yerinə arzu tutdum… –dedi.
Ruslanın hərəkətini sıradan bir nadinclik kimi qəbul edən Əhməd:
─Yaxşı, gəl belə edək, Ruslan, indi şamı yandırırıq, amma bu dəfə atan arzu tutacaq, –dedi.
Əhmədin təklifi Ruslanın ürəyindən olmadı. Narazı halda başını yelləyib, əlini tutub saxladı, alışqanı yandırmağa qoymadı. Səsi titrəyə-titrəyə:
─İstəyirəm ki, atam yenə də bizimlə bərabər yaşasın! Hamımız bir evdə yaşayaq…
Qeyri-ixtiyari Əhməd əlini aşağı saldı. Fərqinə belə varmadan alışqanı cibinə qoydu. Balaca dostunun könlünü qırmağa qıymadı. Ərköyün dostunun hisslərini, arzusunu hörmət və anlayışla qarşılamaq uşağa böyüklərin səhvlərini izah etməkdən, “niyə” və “nədən” suallarına cavab verməkdən daha asan idi.
Uşağın sözləri hər kəsi duyğulandırsa da, amma ən çox Faiqin qəlbinə təsir etmişdi. Oğlunu özünə sıxıb saçlarını tumarlayıb öpdü.
Şən əhval-ruhiyyə bir anın içində sükutla əvəzlənmişdi.
Sükutu Aylinə müraciət etməklə Əhməd pozdu:
─Aylin, çay dəm alıbsa, zəhmət olmasa…
Evin xanımı olduğunu xatırlayan Tamara, deyəsən, qıza əziyyət verməmək üçün təşəbbüsü öz üzərinə götürdü. Aylinin əlindən sinini alıb çayları payladı. İlk fincanı səbirsiz nəvəmin qarşısına qoyduğu zaman Aylin geri çəkildi, əvvəlki kimi səssizcə süfrə arxasında əyləşdi. Evin xanımının təşəbbüskarlığından sonra daha heç nəyə cəsarət etməyən qızın nəzərləri sinidəki sonuncu, çox güman ki, mənim üçün tökdüyü həmin fincanda ilişib qalmışdı.
Ruslanın davranışları, sözləri hamımızın əhvalını alt-üst etmişdi. Elə Tamaranın da. Yazıq qadın üzgün halı ilə çayımı sinidə unutmuşdu… Son illər o da mənim kimi unutqan olmuşdu…

*******
Soyuq olmasına baxmayaraq, hava çox təmiz idi. M.V.Lomonosov adına Moskva Dövlət Universitetində təhsil alarkən, həmçinin Xarkovda hərbi xidmət keçərkən də soyuq torpaqların havasına öyrəşmişdim. Ona görə də Bakının küləkli, şaxtalı havası məni qorxutmurdu. Havadan asılı olmayaraq, səhər və axşam gəzintisi mənim kimi təqaüddə olan yaşlı insanlar üçün əslində çox faydalıdır.
Həyət qapısından içəri girəndə qarajın yanılı işığı diqqətimi çəkdi. İçəri boylandım. Ruslan fürsətdən istifadə edib dostlara velosipedini təmir etdirirdi. Yəqin ki, yoldaşım da indi içəridə Aylinlə söhbət edir, maraqla ondan Əhmədlə necə və harada tanış olduqlarını soruşurdu. Özlüyümdə, ən yaxşısı birbaşa öz otağıma keçməyi düşündüm. Həm xanımların söhbətinə mane olmaz, həm də bir az uzanıb dincələrdim.
Ayaq saxladım. Qulağıma gələn səs gerçək idi? Həyəcanla qonaq otağına tərəf addımladım. Bəli, gerçək idi… İllər sonra ilk dəfə evimizdə piano səsləri eşidilirdi. Qızım ailə qurub həyat yoldaşı ilə Leninqrada köçdükdən sonra eləcə divarın dibinə qısılıb qalan, yeddi-səkkiz ildən çox istifadə olunmayan bu piano da mənim kimi tənha qalmışdı. Bir neçə dəfə yoldaşımın fikrindən pianonu kiməsə bağışlamaq, ya da satmaq fikri keçsə də, etiraz etmişdim: bir gün, bəlkə də ömrümün son günlərində olsa belə, yenə də qızımın ifasını dinləməyi xəyal etmişdim… Faiqdən fərqli olaraq, qızım məni çox istəyirdi, hətta anasından da çox.
Qapı arasında dayanıb Aylinin ifasını dinlədim. Dinlədikcə də kövrəlir, duyğulanırdım. Xatirələrimi canlandırmışdı bu ifa. Gözümün qarşısında gənclik vaxtlarım, qızımın şıltaqlıqları gəlib dururdu. Bir anlıq qızım üçün o qədər darıxdım ki! Aylinə necə yaxınlaşdığımı belə hiss etmədim.
Səsimin titrədiyini hiss etdim:
─Çox sağ ol, qızım!
Otaqda heç kəsin olmadığını zənn edən Aylin diksindi. Özünü itirdi:
─Üzrlü bilin, icazəsiz…
─Yox, yox! Bilsən ki nə qədər sevindirdin məni!, –deyib fərqinə varmadan qızın əlindən tutdum, –Qızım, xahiş edirəm, yenə nəsə çal!
Səsimdəki yalvarışı hiss edən gənc qız məni qırmadı. Aylinin pianonun ağ-qara dilləri üzərində gəzən incə barmaqları qəlbimin sarı siminə toxunmuşdu. Gözəl ifası ruhumun dərinliklərinə enir, məni də öz dünyasına çəkib aparırdı. Aylində qızımı görür, qızımı hiss edirdim. Onu qucaqlamaq, bağrıma basmaq istəyimi güclə boğdum.
İfasını bitirib əlini saxladı. Üzümə baxıb gülümsədi.
─Mənim qızım da…–susdum. Sözümə fasilə verib, fikrimi tamamlamağa çalışdım, –İndi ailəsi ilə Leninqradda yaşayır. İldə yalnız bir dəfə Bakıya gələ bilirlər. Yeni ildə gələcəklərini gözləyirdim, amma gələ bilmədilər. Yoldaşına işdən məzuniyyət vermədilər. Heç olmasa, Faiqin ad gününə gələr, düşündüm, …
Aylin susaraq məni dinləyirdi. Danışdıqca gözlərimin içinə baxır, qocanın sözünü kəsməyə qıymırdı. Sözsüz, kəlməsiz, lal sükutumla belə, qarşımdakı bu qız məni anlaya bilirdi. Hisslərimi, duyğularımı daha ondan gizləyə bilmir, hətta gizlətmək belə istəmirdim daha.
─Qızım on bir il musiqi təhsili alıb, indi də fortepianodan musiqi dərsləri verir. Görürəm, sənin də musiqi təhsilin var…
Aylin gülümsədi:
─Necə deyim… Cəmi üç il musiqi təhsili aldım, sonra getmədim.
─Hə…Təəssüf…
Aylinlə söhbət etməkdən, fikirlərini, insanlara, dünyaya baxışını dinləməkdən, düzü, zövq alırdım. Bu qədər sadə, lakin bu qədər dərin. İlk təəssüratımda yanılmışdım. Savadlı bir qız imiş! Mənim həvəslə danışdığım elmi mövzulara maraqla göstərməsə də, kvant nəzəriyyəsindən, kvant mexanikasından anlayışı olmasa belə, tarix və ədəbiyyatdan maraqlı faktlar danışaraq məni təəccübləndirə bildi. Bəzən hətta professorun özünün belə bilmədiyi nələrsə olurmuş!
Ailədə hamımız rusdilli olduğumuzdan bu gün ilk dəfə öz evimdə öz doğma dilimdə danışırdım. Necə də xoş bir hiss idi! Təəssüf ki, velosiped təmirini bitirən dostların gəlişi Aylinlə söhbətimizə son qoydu.
Əhməd əllərini bir-birinə sürtüb qızınmağa çalışırdı:
─Aylin, zəhmət olmasa, bir çay qoy. Üşüdük.
Əlində sini otağa daxil olan Aylin ilk fincanı kreslomun yanındakı jurnal stolunun üstünə qoydu. Gülümsəyən gözləri ilə təqdim etdiyi bu bir fincan çayla evin bir küncünə sıxılmış piano kimi hər kəs tərəfindən unudulan yaşlı professora öz hörmət və ehtiramını bildirmək istəyirdi.

******
Pəncərədən yollara zillənən gözlərim yenə kimisə axtarır, özünə həmsöhbət gəzirdi. Tənha evdə keçən günlərimi divardakı, ya da pianonun üstündəki saatın tıqqıltısı tamamlayırdı. Tamara həmişə olduğu kimi rəfiqələri ilə telefonda danışar, evdə darıxanda isə alış-verişə gedərdi. Faiqi də səhər işə gedəndə, bir də gecə işdən qayıdanda görürdüm. Nə yaxşı ki, televizor vardı. Arada onunla dərdləşir, mənə cavab verməsə də, hisslərimi bölüşürdüm.
Pianoya yaxınlaşdım. Qızımın saçlarını sığallayırmış kimi dillərini tumarladım. Xoşbəxtliyim, gəncliyim pianonun dilləri kimi qaranlığa qapanmışdı.
Tıq-tıq…
Faiqə ad gününə aldığım həmin saatın səsidir. Görüşdüyü xanım məndən qabağa düşüb ona gözəl bir qol saatı hədiyyə etmişdi. Oğlum hədiyyəmə çox sevinsə də, unutduğundan, bəlkə də xanıma qarşı diqqətsizlik etmək istəmədiyindən pianonun üstündə qoyub çıxmışdı evdən.
Saatı qulağıma yaxınlaşdırdım. Yatmamışdı, hələ də işləyirdi. Zamanı qovan əqrəblər, əslində, gəncliyimizi, xoşbəxtliyimizi əlimizdən alıb aparırdı. Nə qədər dayandırmaq, bəzən geri dönmək, yaxud yenidən başlamaq istəsək də, barmaqlarımızın arasından süzülən suya bənzəyirdi zaman.
Pianonun üstündəki dəvətnaməni əlimə aldım. Görünür, axşam Faiq qoyub. Açdım. Əhmədin toy dəvətnaməsi idi. Subaylıq həyatı ilə vidalaşan Əhməd bəlkə dostlarına da nümunə olardı. Onlar da subaylığın daşını atar, ev-eşiyə yığışardılar bəlkə. Gülümsədim. Ürəyimdən “Allah xoşbəxt etsin!” kəlmələrini keçirtdim.
Faiqin səsini eşidib dəhlizə çıxdım. Həmişə olduğu kimi əynini dəyişib yenə də harasa tələsirdi. Əlimdəki dəvətnaməni göstərərək:
─Əhmədin toyu da amma yaman yubandıye… –dedim. –Yaddaşım yaman korlanıb. Huşum gedir day. Mühazirlərimi konspektsiz oxuyardım. İndi isə adları belə unuduram… Eh, qocalıq! Əhmədin nişanlısını deyirəm e, sən demə adı Nigar imiş. Yadımda başqa ad qalıb nəsə… Ad gününə gətirmişdi. Çox yaxşı, səmimi qızdır. Əsl azərbaycanlı qızıdır! Sözünün, hərəkətinin yerini bilən, böyüklərə hörmət edən… Çox diqqətli və anlayışlı qızdır. Allah xoşbəxt etsin!
Faiq ayaq saxlayıb təəccüblə üzümə baxdı:
─Kimdən danışırsan?
─Nişanlısını deyirəm də: Sənin ad günündə bizə gətirdiyi qız
─Aylin? –Faiq başını yellədi, –Əhməd ondan gör nə vaxtdır ayrılıb!
Faiqin sözlərinə üzüldüm. Doğrudur, Əhmədin həyatından çox qız, qadın gəlib keçmişdi. Amma həmin gün mən, nəhayət, onun öz sevgisini, xoşbəxtliyini tapdığına inanmışdım.
─Niyə ayrıldılar?-sualıma
Faiqin cavabı gözlənilməz oldu:
─Özün görmədin? O qız Əhmədə yaraşan qız idi ki, papa? Nigar başqa məsələ! Nigarla Aylinin arasında yerlə-göy qədər fərq var e! Sığorta şirkətində şöbə müdiri işləyir, bir neçə dil bilir. Üstəlik də çöx gözəl və zövqlü xanımdır. Gəlməz ki, bir yanına kimisə salıb aparanda özünə yaraşan biri olsun, utanmayasan!
Nitqim qurudu. Nə deyəcəyimi bilmədim.
Əlbəttə, ürəyə hökm etmək olmaz. Xoşbəxtliyə gedən yol sevgidən keçir, deyirlər… Bəzən isə… Bəzən isə əsl sevgi axtarışında olarkən gerçək hisslərimizi, xoşbəxtliyimizi öz səhvimiz üzündən qurban veririk… Və bunu özümüz də anlamırıq…
Əhmədi qınamağa haqqım çatırdımı? Ehtirasının qurbanı olub, slavyan gözəlinin mavi gözlərinin cazibəsindən kor olub, işvələrinə uyub cavanlıq səhvimə qurban etmədimmi öz qaragözlü, mələk üzlü nişanlımın sevgisini… Evin küncünə qısılan piano kimi atılmış, diqqət və qayğıya hər zaman möhtac bu qoca, əslində özünü nişanlısı xəyanətini ona bağışlamayıb həyatından birdəfəlik getdiyi gün özü özünü tənhalığa məhkum etmişdi.
Köksümü ötürdüm. Deyə biləcəyim tək söz bu idi:
─Düzdür! Heç Əhmədə yaraşan qız deyildi!

26-29 yanvar 2018-ci il. Bakı şəhəri.

Qəlbən “Sən” sözünü, boş “Siz” sözüylə
O, mələk, o gözəl dəyişdi birdən.
Könlümdə bir munis arzu oyatdı,
Misratək sıyrılıb çıxdı qəlbimdən.

O, qızdan gözümü çəkə bilmirəm,
Baxıb gözlərinə üşənirəm mən.
-Necə gözəlsiniz!-deyirəm ona,
“Mən sizi sevirəm!”-düşünürəm mən.

* * *

Vətəni, torpağı olmayanların
Fikrini deməyə sözü də olmaz.
“Torpaqdan pay olmaz” deyən bir xalqın
Özgə torpağında gözü də olmaz.

Göylərə baş vuran çinardır Vətən,
Biz doğuçağında yaşıl budağıq.
Səmaya qalxanda-əlçim bulud,
Torpağın üstündə gəzən torpağıq.

Günəş gülümsəsin Vətən göyündə,
Nurlu torpaqları hər an var olsun.
Qəlbim dilə gəlir bir dost görəndə:
“Torpaqdan torpağa salamlar olsun!”.

Bir qəfil küləkdən şam kimi sönüb
Qartək ağ kəfənə büküləcəyəm.
Ölərkən bir ovuc torpağa dönüb
Özüm öz gözümə töküləcəyəm.

Zirvə

Zirvə, zirvə-deyir yerindən duran,
Görəsən, zirvənin sonun varmıdır?!
Zirvənin məskəni o uzaq ulduz,
Yoxsa, göylərdəki buludlarmıdır?!

Şöhrət bayrağını qaldırıb yerdən,
Biz hansı zirvənin başına sancaq?!
Zirvəyə ucalmaq, zirvə deyildir,
Zirvəni ucaltmaq zirvədir ancaq!

Çırpma gözlərini səkiyə…

İnsanlar yan-yörəndə-
kipriklərindir;
gözlərinin işığını qoruyaslş
Əlindəki əsan-
ağac olmuş gözlərindir;
həsrətdən uzanayıb boy atmış.

…Çırpma,
gözlərini səkiyə çırpıma!..

Oyuncaq

Manatlıq oyuncaq ala bilmədim,
Manatlıq oyuncaq…
Oğul, gülüşlərin mənimki deyil.
Acı göz yaş yaşların mənimdir ancaq.

Çoxdundur quruyub gözümün yaşı,
Gözümün yaşını silmirəm, Allah!
Əlimdən cibimə uzanan yolu
Qırx ildir dəf edə bilmirəm, Allah!

Bir həsrət, bir nisgil çəkilir şerə,
Hopur bir ağrl da insan canına.
Adamın gözləri dikilir yerə,
Adamın qolları düşür yanına.

Manatlıq oyuncaq ala bilmədim,
Manatlıq oyuncaq…
Mənimki deyildir xoş gün, güzəran,
Acı məhrumiyyət mənimdir ancaqş

1989.

Şairə-jurnalist-publisist
Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü,
“Qızıl qələm” media mükafatı laureatı,

/DÜNYA TUFANI ƏFSANƏSİ VƏ NAXÇIVAN/

NAXÇIVAN – 2018

DÜNYA TUFANI
Tarixşünaslıq elmində antik-qədim dövrlərin öyrənilməsində arxeologiya ilə yanaşı, digər elm sahələrinin, xüsusilə mifologiya və toponimikanın da imkanlarına istinad kimi yanaşılır. Artıq Qərb tarixşünaslığında da belə bir qənaət formalaşıbdır ki, tarixin dərinliklərinə baş vurulduqda arxeologiyanın imkanlarının bitdiyi yerdən mifologiya başlanır. Toponimika isə mifologiyanın izlərini qoruyub saxlayır, onu yaşadır və sonrakı nəsillərə ötürür.
Bu baxımdan son onilliklərdə Naxçıvanın tarixi ilə əlaqədar Naxçıvanda ilkin şəhərsalma tarixi ilə bağlı aparılan kompleks tədqiqatlar böyük əhəmiyyət kəsb etməkdədir. Naxçıvanla əlaqədar, Dünya tufanı, Nuh əfsanəsi, Nuh peyğəmbərin əfsanəvi gəmisi, bu gəminin məhz Naxçıvan torpağında quruya enməsi kimi hadisələr ətrafında mifologiya və toponimika ilə bağlı aparılmış araşdırmalar indiyədək arxeoloji tədqiqatların nəticəsində formalaşmış təsəvvürlərin daha da dərinləşməsinə və genişlənməsinə səbəb olmuşdur.
Dünya tufanı, Nuh peyğəmbərin gəmisi, Gəmiqaya, Nuhçıxan – Naxçıvanla səsləşən yer adlarının müəyyən olunması, bu adların xalqımızın fonetik deyimlərində günümüzədək gəlib çıxması və əldə olunan materiallar Naxçıvanda ilkin şəhərsalmanın tarixinə də Nuh peyğəmbər və Dünya tufanı hadisəsindən üzü bu tərəfə baxmağa geniş imkanlar yaratmışdır.
Naxçıvanda ən qədim insanların yaşaması ilə bağlı sonsuz sayda dəlillər vardır. belə önəmli faktlardan biri də uzun illərdən bəri bütün tədqiqatçı alimlərin diqqətini çəkən Nuh peyğəmbərin adı ilə bağlı toponim və abidələrdir. Araşdırmaçılar bu məsələni irəli çəkərkən olduqca unikal abidələri nümunə gətirirlər. Həmin abidələrə Ordubad rayonu ərazisindəki, eramızdan əvvəl IV-I minilliyə aid Gəmiqaya təsvirlərini. Nəbi yurdunu, Naxçıvan, Nehrəm, Nəhəcir, Nuhdaban, Nuhgədik, Peyğəmbərayağı kimi yer adlarını misal çəkmək olar. Bundan başqa, alimlər Naxçıvan şəhərinin yaşının 5 min il olmasını sübut etmək üçün təkcə Naxçıvan şəhərinin tarixini deyil, ətraf ərazilərdə yerləşən tarixi abidələrin də nəzərə alınmasını diqqət mərkəzinə çəkirlər.
Nuh peyğəmbərlə əlaqədar olan əsatirlər və rəvayətlər, eyni zamanda bu hadisə ilə bağlı olan qədim toponimlər Naxçıvanın ilk insan məskunlaşması ilə əlaqədar çox qədim tarixə malik olduğunu göstərir. Artıq bu fikir həm ölkəmizin, həm də digər dövlətlərin tarixşünaslarının yekdil fikrinə çevrilmişdir ki, Naxçıvan – Nuhçıxandır. Yəni, Naxçıvan torpağı Nuh peyğəmbərin gəmisinin gəlib quruya çatdığı son mənzildir. Nuh peyğəmbərdən sonrakı mövcud həyat Naxçıvandan başlanır.
Naxçıvan adının və Naxçıvan şəhərinin Nuh peyğəmbərlə bağlı olması haqqında yəhudi alimi İosif Flavi (e.ə. I əsr), yunan alimi Klavdi Ptolomey (eramızın II əsri), ərəb alimi Əl-Əşrəfi (XVI əsr), fransız səyyahları Can Batist Tavernye və Dyübüa De-Manpere (XVII əsr), rus tədqiqatçıları – V.Qriqoryev, İ.Şopen, K.A.Nikitin (XIX əsr), V.M. Sisoyev, İ.M.Dyakonov (XX əsr) və başqaları məlumat vermişlər.
Bunların arasında daha çox diqqəti cəlb edən rus maarifçisi Konstantin Nikitinin 1882-ci ildə “Qafqaz ölkəsi və tayfalarını öyrənmə materialları” məcmuəsində çap olunmuş “Naxçıvan şəhəri və Naxçıvan mahalı” adlı əsəridir. K.Nikitin bu əsərində qeyd edir:
“Naxçıvan şəhəri insanlıq tarixinin ən qədim dövrləri ilə bağlı olan, böyük dünyəvi hadisələrlə səsləşən bir məkanda yerləşir…Rəvayətə görə Nuh peyğəmbər Naxçıvan şəhərində yaşamışdır. O, ailə üzvləri ilə bu yerdə məskunlaşmış, burada gələcək şəhərin əsasını qoymuşdur. Naxçıvan şəhərinin də ilk məskunlaşma, yaxud birinci dayanacaq mənasını bildirən adı da buradan yaranmışdır.
… Bundan sonra Nuh və onun ailəsi uzun müddət Naxçıvanda yaşamışdır. Rəvayətə görə insan nəsilləri buradan yayılmışdır. Nuh özü və onun bacısı, habelə ailəsinin digər üzvləri Naxçıvanda vəfat etmiş, burada da dəfn olunmuşlar. Hələ indi də onun buradakı məzarının və türbəsinin yerini göstərirlər…”
Konstantin Nikitin Nuhun Naxçıvandakı qəbrini də görmüş və onu belə təsvir etmişdir:
“Nuhun qəbri şəhərin cənub tərəfində, qədim qalanın qalıqlarının yaxınlığında yerləşir. Məzar XVIII yüzillikdə bərpa edilmişdir. İndiki görkəmdə o yerdən qalxan, çox da böyük olmayan türbəni xatırladır. Məbədin pilləkənlərlə aşağı düşmək tələb olunan interyeri dairəvi, çətinliklə keçmək mümkün olan, ortadan daş dirəklərlə möhkəmləndirilmiş mağaraya bənzəyir. Həmin dirəyin altında Nuh peyğəmbərin cənazəsi yerləşir”.
Ümumiyyətlə, Nuh peyğəmbərin Naxçıvanda yaşaması və burada vəfat etməsi barədə yüzlərlə elmi sübut və dəlil var. Ancaq bu zaman belə bir sual ortaya çıxır: Bəs, son vaxtlara kimi bu abidə barədə (Nuhun məzarı) niyə söhbət açılmayıb?
Çünki sovet hakimiyyətinin elə ilk illərində həyata keçirilən ideoloji siyasət nəticəsində Naxçıvanın ən qədim dövrlərindən Azərbaycan türklərinə məxsusluğunu sübut edən yüzlərlə tarixi abidə kimi Nuh peyğəmbərin məzarüstü türbəsi də məhv edilib. Düzdür, Nuh peyğəmbərin qəbirüstü türbəsi Naxçıvanda sovet hakimiyyəti qurulanadək bütöv bir panteon olmuş, minlərlə insanın ziyarətgahına çevrilmişdir. Lakin sovetlər birliyi dövründə “Nuh-Naxçıvan” mövzusu qadağan olunmuş, elmi ədəbiyyatlarda işlədilməsinə icazə verilməmişdir.
Nuh peyğəmbər, Dünya tufanı və Gəmiqaya mövzusuna ancaq Azərbaycan dövlət müstəqilliyi qazandıqdan sonra müraciət olunmağa başlanılmışdır. Beləliklə, XXI əsrin ilk illərindən başlayaraq Nuh peyğəmbərin gəmisinin Azərbaycanın ən qədim məskənlərindən biri hesab olunan Naxçıvan ərazisindəki Gəmiqaya adlanan dağlıq ərazidə torpağa enməsinə dair olan ehtimallar daha çox üstünlük qazanmağa başlamışdır.
Bu zamanadək Nuhun gəmisinə dair mənbələrdə bu hadisə ilə bağlı adı çəkilən Ağrı dağ və Cüdi dağı Türkiyə dövləti ərazisində, Gəmiqaya isə Azərbaycanın ulu Naxçıvan ərazisində olsalar da, uzaq məsafələrdə yerləşmirlər. Yəni, Nuhun gəmisi ilə bağlı hadisə Şərqi Anadoludakı Ağrıdağ ilə Naxçıvan diyarındakı Gəmiqaya arasında olan ərazilərdə baş vermişdir. Ağrı dağı və Cüdi dağı ilə müqayisədə Dünya tufanı, Nuh peyğəmbərin əfsanəvi gəmisi ilə bağlı toponimlər, adlar və rəvayətlər Naxçıvanda daha çoxdur.
Naxçıvan ərazisindəki Gəmiqaya, Haçadağ, Nuhdaban, Nuhəcir, Nuhram, Nürgüt, Nəsirvaz, Nəbi yurdu, Nuhgədik, Qapıcıq, Baca bulağı, Qaranquş yaylağı, Peyğəmbər ayağı, Dor gədiyi, Nuhçıxan və s. kimi çoxsaylı yer adları yuxarıda söylədiklərimizə əsas verir.
Göründüyü kimi, özündə qədim tarixin izlərini əks etdirən çoxsaylı toponimlər Naxçıvan diyarının Dünya tufanı, Nuh hadisəsi ilə əlaqədar olduğunu açıq-aşkar şəkildə diktə edir. Naxçıvan sözünün etimologiyası ilə bağlı aparılan elmi araşdırmalar da bir daha sübut edir ki, “Naxçıvan” sözü “Nuh” ifadəsi ilə bağlıdır və “Naxçıvan” “Nuhçular”ın, “Nuh tərəfdarlarının məskəni” deməkdir.
Həm də Naxçıvandakı folklor materiallarında və toponimlərdə təkcə gəminin yerə enməsi deyil, bu prosesin hamısı – Qaranquşla bağlı əhvalat, dağın haçalanması – Haçadağın bölünməsi əfsanəsi, Gəmiqaya, Nuhdaban, Nəbi yurdu, bir sözlə həyat ümidinin başlandığı andan yerə enmə və məskunlaşma prosesinə kimi olan gedişat öz əksini tapmışdır.
Nuh peyğəmbərlə və Dünya tufanı ilə bağlı əsatir və əfsanələrdə də Naxçıvandakı yer adları geniş yer tutur. Məsələn, rəvayətlərdən birində deyilir ki, “Nuhun gəmisi Gəmiqayada quruya oturmuşdu. Oğlanları bir gün gördülər ki, uca dağlar od tutub yanır… Bu nə sirdir dedilər, dağ da yanar?
… Nuh Nəbi dedi: – Gördüyünüz elə-belə od deyil… Bu torpağın mayası oddan yoğrulub… Yanan dağlardan biri Gəmiqaya, biri İlan dağı, biri Ağrı dağıdır.
Nuh Nəbi sözünü qurtardı. Dayandığı yerdən bir addım irəli atdı. Oğlanları həmin yerdə yurd saldılar, adına da Nuhdaban dedilər”.
Bundan başqa, digər bir qədim əfsanədə, hətta Naxçıvan ərazisindəki Gəmiqaya adının yaranması hadisəsi aşağıdakı şəkildə əks olunmuşdur:
“Gəmi bir dağa yan alıb, ehmalca qayaya toxundu. Nuh buna Gəmiqaya adı verdi. Gəmidəkilər quruya çıxdılar”.
Olduqca maraqlıdır ki, Nuh peyğəmbər hekayəti ilə səsləşən toponimlərin böyük əksəriyyəti əfsanəvi gəminin yerə endiyi ehtimal edilən Gəmiqaya-Qapıcıq ərazisindədir.
Nəbi yurdu.
Toponim və əfsanələrdə adı çəkilən Nəbi yurdu, yəni Nuh peyğəmbərin yurdu ilə əlaqədar yaşayan toponimdir. Bu yer ilin bütün fəsillərində başı qarla örtülü olan Gəmiqaya – Qapıcıq zirvəsindən bir qədər aşağıda yerləşir. Nəbi yurdu buzlaşmanın qurtarıb həyatın, insan məskunlaşmasının başlandığı məkan anlamı daşımaqdadır. Hətta burada qədim qəbirlərə də rast gəlmək mümkündür. Gəmiqaya qayaüstü rəsmlərinin bir çoxu Nəbi yurdu ərazisindədir.
Qaranquş yaylağı.
Bu əfsanəvi yaylaq yeri Nəbi yurduna bitişik ərazilərdədir. Gəmiqayadakı iki minə yaxın sayı olan qayaüstü təsvirlərin böyük əksəriyyəti Qaranquş yaylağındadır.
Naxçıvandan toplanmış folklor materiallarına istinad edən Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü Qadir Qədirzadə həmin hekayəti aşağıdakı variantda təqdim edir:
“Toplanmış rəvayətlərə görə Dünya tufanı başa çatıb sular sakitləşəndən, küləklər dayanandan sonra Nuh peyğəmbər qarğanı buraxır ki, görsün quru yer varmı? Qarğa gedib qayıdır. Peyğəmbər bilir ki, hələlik quru yer yoxdur. Sonra Qaranquşu buraxır. O, çox gec qayıdır. Peyğəmbər baxır ki, onun ayaqlarında və dimdiyində palçıq var. Düşünür ki, artıq sular çəkilməyə başlayıb. Müəyyən vaxtdan sonra Qaranquşu yenidən buraxır. Qaranquş bir müddət dolandıqdan sonra gəmiyə gəlir. Lakin gəmidə qalmayıb yenidən geri dönür. Beləliklə, onun qurunu tapdığı bəlli olur. Gəmi də həmin istiqamətdə hərəkət edib quruya çatır. Gəmidəkilər Qaranquşu həmin yerdə görürlər. Bundan sonra ərazi onun şərəfinə “Qaranquş yurdu” adlanır.”
Olduqca maraqlıdır ki, Gəmiqaya ərazisindəki qayaüstü rəsmlərdə qaranquş şəkli də qeydə alınmışdır. Qayaüstü rəsmlərdəki Qaranquş təsvirləri bu xilaskar quşu bir neçə yöndən təqdim edir.
Nəbi yurdu ilə müqayisədə Qaranquş yaylağında qədim qəbirlər bir az da çoxdur.
Deməli, Gəmiqayadakı Qaranquş yaylağı Nuh peyğəmbərin əfsanəvi gəmisindəki canlılar içərisində ilk dəfə quru yeri, torpağı tapan, həyat əlamətlərini nişan verən qaranquşun şərəfinə onun adı ilə adlandırılmışdır. Nuh peyğəmbərin gəmisindəkilərin timsalında insanlığı sahilə çıxaran quşun adı Gəmiqayadakı Qaranquş yaylağı ilə əbədiləşdirilmişdir.
Xəzər obası.
Gəmiqaya ərazisində mövcud olan “Xəzər obası” toponimi də Həzrəti Nuhla bağlı olan toponimlərə aid edilir. Bir sıra mənbələrdə bu yerin adı “Qəzər yurdu” kimi də işlədilmişdir. Amma yerli əhali arasında bura Xəzər obası və ya Xəzər yurdu alaraq adlandırılır.
Məlum olduğu kimi, mənbələrdə Xəzərin Nuh peyğəmbərin oğlu və türk-müsəlman qövmünün atası sayılan Yafəsin törəmələrindən, daha doğrusu, Nuhun nəvələrindən birinin adı kimi göstərilir. Nəbi yurdunun sağ tərəfində yerləşən Xəzər obası ərazidəki ilkin insan məskunlaşması ilə bağlı yerlərdən biridir. Nəbi yurdu və Qaranquş yaylağı Gəmiqayadakı məskunlaşmanın başlanğıc mərhələsini, Xəzər obası isə onun davamını, genişlənməsini göstərir.
Qapıcıq.
Bu toponim də Dünya tufanı və Nuh peyğəmbər rəvayəti ilə vəhdətdən yaranmışdır. Kiçik Qafqazın və Gəmiqaya silsiləsinin ən yüksək zirvəsi sayılan 3906 metr yüksəklikdə olan Qapıcıq zirvəsi məna etibarilə Dünya tufanı hadisəsində Nuh peyğəmbər üçün açılmış kiçik qapı, yer aləminə giriş yeri kimi anlaşılmaqdadır. Əsatirdə də göstərildiyi kimi, Nuh peyğəmbərin gəmisi bir müddət səfərdən sonra gəlib çatdığı bu yerdə qapı boyda, baca şəklində torpaq sahəsi görünür və bura əfsanəvi gəminin son dayanacağı olur.
Qapıcıq – Nuh peyğəmbərin ardınca yeni insan nəsillərinə açılan ilk qapı mənasında da əhəmiyyətlidir. Baca bulağı və Qapıcıq haqqındakı tədqiqatlar Dünya tufanı hadisəsi və Nuh peyğəmbərin əfsanəvi gəmi səfəri ilə bağlı rəvayətlərlə tam üst-üstə düşür. Nəbi yurdu, Qaranquş yaylağı, Xəzər obası toponimləri ilə bağlı olan fərziyyələr Baca bulağı və Qapıcığa aid mülahizələri tamamlayır və daha da dolğunlaşdırır.
Haçadağ.
Ulu Naxçıvan diyarı ərazisində Dünya tufanı zamanı Nuhun əfsanəvi gəmisinin toxunaraq yarıb keçdiyi məşhur İlanlı dağın adıdır. Rəvayətə görə bu dağın və ona yaxın olan, İranın Ordubad rayonu ilə sərhəddində yerləşən Kəmki dağının adlarını Həzrəti Nuh qoymuşdur. Rəvayətdə deyilir:
“Nuhun gəmisi hər yerdə sulardan sakit keçir. Təkcə bir dağdan keçəndə gəmi bir az ilişir. Nuh deyir: – İnan ki, dağdır. Ona görə bu dağın adı İnan dağı qalır.
Nuhun gəmisi xeyli aralıda yenə də çətinliyə düşür. Nuh deyir: – Bu dağ o dağdan kəm deyil. Bu sözə görə o dağın adı Kəmki olur”.
Haça dağ – Dünya tufanı zamanı Nuhun gəmisinin yer aləminə can atarkən ilk dəfə torpağa ilişdiyi yerin adıdır. Bəlkə də Nuh əsatirindəki Qaranquşun caynağındakı palçıq məhz Haçadağdan götürülmüş torpaq payıdır. Haçalanmış dağ Nuhun gəmisinin istiqamətini təyin etməyə imkan verir. Haçadağa toxunandan sonra gəmi Qapıcığa doğru istiqamət almışdır.
Beləliklə, Dünya tufanından sonra Naxçıvan ərazisindəki məskunlaşma dəniz səviyyəsindən 3906 metr yüksəklikdə olan Qapıcıq zirvəsindən, Baca bulağından üzüaşağı Nəbi yurduna və Qaranquş yaylağına, oradan Xəzər obasına tərəf uzanıb gəlmişdir.
Ordubad rayonundakı Nəsrivaz kəndinin adı da əsatirdə bəhs olunan Nisr dağı ifadəsi ilə uyğun gəlir. Eyni zamanda Culfa rayonu ərazisində Haçadağın ətrafında olan Peyğəmbər ayağı yeri Nuh peyğəmbərin Gəmiqayadan Nuhdabana, başqa sözlə Naxçıvana doğru hərəkətinə bir işarət kimi dərk edilməlidir.
Nuhdaban.
Naxçıvan Muxtar Respublikasından toplanmış folklor nümunələrindən birində bu yaşayış yerinin yaranması haqqında məlumata rast gəlinmişdir:
“Nuh Nəbi sözünü qurtardı. Dayandığı yerdən bir addım irəli atdı. Ayağı torpağa gələndə pəncəsi yox, dabanı yerə dəydi. Oğulları həmin yerdə yurd saldılar, adına da Nuhdaban dedilər”.
Qədim folklor nümunələrindən, rəvayətlərdən, eyni zamanda Nuh hadisəsi ilə tam səsləşən toponimlərin bizə verdiyi dolğun məlumatlar sayəsində qətiyyətlə söyləmək olar ki, müasir Naxçıvan – Nuhçıxan Nuhdabandan başlanır. Nuhdaban Dünya tufanından sonrakı ilkin sivilizasiyanın birinci oturaq dayanacağıdır.
Beləliklə, həyat Qapıcıqdan Nəbi yurduna, Qaranquş yaylağına, Xəzər obasına, oradan Nəsirvaz yaşayış yerinə, oradan isə tam oturaq yaşayış yeri hesab olunan Nuhdabana doğru hərəkət etmişdir.
Həm də Naxçıvan şəhərinin ilkin salındığı yerdir, yəni Nuhdaban – Nuhçıxandır, nəhayətdə isə Həzrəti Nuhun son məskunlaşdığı müqəddəs məkandır. Fərziyyə və əsatirə görə Nuh peyğəmbər bu yerdə Naxçıvan şəhərinin binasını qoymuşdur. Məhz buna görə də Ulu Nuh Nəbinin məzarı Naxçıvan şəhərindədir. Naxçıvan şəhərinin adı da Nuhçıxan ifadəsindən əmələ gəlmişdir.
Məlum olduğu kimi, Dünya tufanı, Həzrəti Nuhun əfsanəvi gəmisi haqqında İslama qədərki dinlərin müqəddəs kitablarında da bəhs olunmuş və bu əsatir məzmunca oxşar şəkildə təsvir olunmuşdur. Amma onların içərisindən ən səhih məlumatlara malik, dolğun olanı “Qurani-Kərim”dir.
İnsanlığın ikinci atası olaraq tanınan Həzrəti Nub (ə)-nin adı “Qurani-Kərim”də 43 dəfə çəkilmişdir. Uzunömürlülüyünə görə Həzrəti Nuha – Ənbiyaların şeyxi – qocası da deyilir. Tarixi mənbələrdə əsl adının Əbdül-Ğəffar, Əbdül-Əli, Əbdül-Məlik olmasına da rast gəlinir. Onun qövmü ilə olan dastanı bir neçə surədə (Əraf, Muminun, Nuh, Hud, Şuəra, Qəmər) təfsilatı ilə gəlmişdir.
Paltarı yundan, yeməyi isə göy-göyərtidən olan bu peyğəmbərin (ə) 460 yaşına qədər övladı olmadığı da tarixi mənbələrdə göstərilib. Həzrəti Nuh (ə) ilk peyğəmbərdir ki, insanlara buyurdu: “Ən mühüm işlərinizi “Bismillah” ilə başlayın”. Həzrəti Nuhun (ə) yaşı da mənbələrə görə 1000, 1450, 1470, 2300, 2500, 2800 olaraq dəyişir ki, bu da tədqiqatçılar arasında ixtilaflara səbəb olur. “Qurani-Kərim”də isə Həzrəti Nuhun 950 il yaşadığı təsvir olunmuşdur.
Bugünkü yazımızı daha anlayışlı xarakterizə etmək üçün “Qurani-Kərim”də təsvir olunmuş bu əfsanəvi hadisənin qısa şərhini dəyərli oxucularımızın nəzərinə çatdırmaq istəyirəm.
Həzrəti Nuhun adı, az qala dünyada hamıya tanışdır. Nuh peyğəmbər beş əsas “Ulu-Əzm” peyğəmbərlərdən birincisi olub. O bütpərəst qövmünü tək olan Allaha iman və itaət etməyə çağırır, camaat isə bütpərəstlik edir, insan və heyvan şəkilndəki bütlərə sitayiş etməyə davam edirdi. Həzrəti Nuh ən çox yaşamış peyğəmbərlərdəndir. O, 950 il insanları Allaha itaətə dəvət edib. Bu 950 il ərzində isə bəzi rəvayətlərə görə vur-tut 12, bəzilərinə əsasən də 80 nəfər iman gətirib. Allah Nuhun qövmünü sınağa çəkir. İman gətirənlər qurtuluşa nail olur, kafir olanlar isə Allah-Təalanın qəzəbinə düçar olurlar.
Günlərin bir günü Uca Rəbbimiz Nuha buyurur ki, böyük bir gəmi düzəltsin. Sonra o və iman gətirənlər həmin gəmiyə minsinlər. Quraqlıq bir yerdə gəmi düzəldən Nuhu bütpərəst qövmü məzəmmət etməyə başlayır. Nuh isə öz işini səbrlə davam etdirir.
“… (Sənə öyrədəcəyimiz kimi) gəmini düzəlt..” Nuh gəmini düzəldir, ümmətinin əyan-əşrəfi isə yanından ötüb keçdikcə onu məsxərəyə qoyurlar. Nuh onlara deyirdi: “Əgər (indi) siz bizi məsxərəyə qoyursunuzsa, biz də (Allahın əzabı gəldikdə) sizi siz bizi məsxərəyə qoyduğunuz kimi məsxərəyə qoyacağıq. Onda rüsvayedici əzabın kimə gələcəyini və kimin əbədi əzaba düçar olacağını biləcəksiniz” (“Hud” surəsi, 37-39-cu ayələr).
Gəmi hazır olur. Allah Nuha əmr edir ki, hər heyvan növündən bir dişi və bir erkəyi gəmiyə yığsın. Həzrəti Nuh bütün heyvanlardan, quşlardan, balıqlardan bir cüt götürüb qəfəslərə yerləşdirir. Nuhun dörd oğlundan üçü – Sam, Ham, Yasəf Allaha iman gətirir, Kənan isə kafir olur. Nuh arvadı, oğulları, gəlinləri və bir neçə mömin şəxslə gəmiyə minir. Vəd olunan tufan qopur. Su həm yerdən çıxır, həm göydən yağış şəklində yağırdı:
“Biz göyün qapılarını sel kimi axan bir yağışla açdıq. Yeri yarıb bulaqlar qaynatdıq. Nəhayət (göydən axan və yerdən qaynayan), sular əzəldən müəyyən edilmiş bir iş üçün bir-birinə qovuşdu (“Əl-Qəmər” surəsi, 11-12-ci ayələr). Nuhun nicat gəmisinə minməyənlər suda məhv oldu. Nuhun oğlu Kənan da boğulub öldü…”
Nuh (gəmidən) aralı olan oğlunu (Kənanı) haraylayıb dedi: “- Oğlum! Bizimlə birlikdə gəmiyə min, kafirlərdən olma!” (Oğlu ona) belə cavab verdi: “Mən bir dağa sığınaram, o da məni sudan qoruyar”. Nuh dedi: “Allahın rəhm etdiklərindən başqa bu gün heç kəs (insanları) Onun əzabından qoruya bilməz!” Nəhayət, “dalğa ata ilə oğulun arasına girib onları bir-birindən ayırdı və o da suda boğulanlardan oldu” (“Hud” surəsi, 42-43-cü ayələr). Beləcə, Nuh qövmünün kafirləri Allaha ağ olduqları üçün Onun qəzəbinə uğradılar.
“… Su çəkildi. İş bitdi. Gəmi Cudi dağı üzərində oturdu…” “… Ey Nuh! Sənə və səninlə birlikdə (gəmidə) olan camaatdan törənəcək (mömin) ümmətlərə Bizdən əmin-amanlıq və bərəkətlər bəxş edilməklə (gəmidən) en” (“Hud” surəsi, 44-48-ci ayələr).
Bəzi ehtimallara görə tufan altı ay çəkir. Nəhayət, Nuhun gəmisi uca bir dağın başında oturur. Tufandan sonra həyat yenidən canlanır. Hər dişi və erkək heyvanlardan balalar törəyib çoxalır, insanlar da Nuhun üç oğlunun nəslindən artırlar. Buna görə Adəmdən sonra insanların ikinci ulu əcdadı – ikinci babası Həzrəti Nuh sayılır.

Nuh tufanı haqqında Avropa, Asiya, Amerika, Avstraliya və digər bölgə xalqlarında 200-dən artıq əfsanə, əsatir mövcuddur. Mesopotamiyada aparılan arxeoloji tədqiqatlar zamanı tapılan gil lövhələrdə bütün Yer kürəsini su basması haqda Şumer əfsanəsi yazıldığı aşkar olunub. Lakin bu əfsanələrdə də uydurmalar, həqiqətlə uzlaşmayan “faktlar” çoxdur.
Əfsanələrdə olduğu kimi, Tövratda da bildirilir ki, Nuh tufanı bütün Yer kürəsini bürüyüb. Lakin Quran bu tufanın yalnız Nuhu inkar edən qövmü üçün göndərdiyini bəyan edir. Yəni, bu tufan müəyyən coğrafi ərazidə baş verib.
Belə ki, qazıntılar nəticəsində məlum olur ki, Nuh tufanı bütün Yer üzündə deyil, Mesopotamiya ovalığında, müasir İraq ərazisində baş verib. Buradan məlum olur ki, Quran versiyası elmi faktlarla tam şəkildə üst-üstə düşür.
Nuh tufanı e.ə. III-IV minillikdə baş verdiyi güman edilir. XX əsrdə arxeoloqlar Nuh tufanının izlərini tapmaq üçün genişmiqyaslı tədqiqatlara başlayır. Nəticələr uğurlu olur. Tufanın izləri qədim Mesopotamiyanın 4 şəhərində tapılır. Tufan zamanı Mesopotamiyanın düzənlik hissəsi, Elamdan Suriya yaylasınadək su altında qalır. Məlum olur ki, bu 4 şəhərin mədəniyyətləri güclü tufan nəticəsində məhv olub. Arxeoloji qazıntılar zamanı qədim dövrə aid qəbiristanlıqda əmək alətləri ilə yanaşı, lilin çıxması tədqiqatşıların təəccübünə səbəb olub. Burada tapılan alətlər və saxsı qablar üzərindən lil təbəqəsi təmizləndikdən sonra Mesopotamiyanın bu bölgələrində tufan olduğu təsdiqlənir. Lil nümunələrinin mikroskopik analizi göstərir ki, qalın lil təbəqəsi buraya çox güclü tufan nəticəsində çöküb. Özü də burada aşkar olunan lil kütləsi təkcə Mesopotamiyada rastb gəlinir. Bu mümkün fakt onu sübut edir ki, tufan yalnız Mesopotamiya düzənliyində baş verib. Beləliklə də, elmi şəkildə sübut olunur ki, Nuh tufanı əfsanələrdə deyildiyi kimi, bütün dünyanı deyil, müəyyən arealı əhatə etmişdir.
Bütün deyilənlərin hamısı, aparılan ciddi elmi araşdırmalar və keçirilən beynəlxalq elmi simpozium da təsdiq edir ki, Nuhun gəmisi Azərbaycan ərazisində torpağa enibdir və bu torpaq Qoca Şərqin qapısı sayılan Naxçıvan torpağıdır.
Beləliklə, Həzrəti Nuh, Dünya tufanı hadisəsinin məhz ulu Naxçıvan diyarında vaqe olduğuna daha da aydınlıq gətirmək üçün bir daha mənbələrdə əks olunmuş məlumatlara baş vurmaq lazım gəlir. Bu məlumatlara əsasən orta əsr mənbələrində rast gəlinir və yuxarıda da bəhs etdiyimiz kimi heç də az deyildir.
Lakin XIX əsrin əvvəllərindən başlayaraq bir sıra yazılarda Naxçıvanın Nuh peyğəmbərlə bağlılığı, peyğəmbərin məzarının bu şəhərdə olması haqqında məlumatlar verilir. Verilən məlumatların bir qismi ziddiyyətli və təhrifli olsa belə, yenə də mənbəşünaslıq baxımından əhəmiyyətli yazılardır.
Belə ki, V.Qriqoryevin 1833-cü ildə nəşr edilmiş “Статистические Описание Нахичеванской провинции” kitabındakı məlumat olduqca maraqlıdır. Müəllif öz əsərində Nuhun qəbrinin Naxçıvan şəhərinin cənubunda, Köhnə qalanın yaxınlığında yerləşdiyini yazmaqla, qəbrin o dövrkü vəziyyəti haqqında məlumat verir.
Bu məzar haqqında məlumatlara İ.Şopenin 1852-ci ildə Sankt-Peterburqda dərc olunmuş əsərində də rast gəlinmişdir.
Özündən əvvəlki müəlliflərə, xalq arasında mövcud olan rəvayətlərə, Nuh peyğəmbər, Dünya tufanı, Nuhun və bacısının məzarının Naxçıvanda olması ilə bağlı geniş məlumata, yazımızın əvvəlində də istinad etdiyimiz K.A.Nikitinin 1882-ci ildə СМОМПК adlanan topluda nəşr etdirdiyi “Город Нахичевань и Нахичеванский уезд” məqaləsində rast gəlirik.
Müəllif xalq arasında olan rəvayəti müəyyən dəyişikliklərlə toplayaraq dərc etdirmişdir. O da digərləri kimi Bibliyaya əsaslanaraq gəminin Ağrı dağda dayandığını, sonra Nuh peyğəmbər və yanındakıların Naxçıvan şəhərində yerləşdiklərini yazır.
K.A.Nikitin Nuhun və bacısının Naxçıvanda dəfn olunduqlarını, Nuhun arvadı Nuhqarın (Noemqari) isə məzarının Mərənd şəhərində olduğunu bildirir. Müəllif yazır ki, Nuhun məzarı şəhərin cənubunda, köhnə qalanın yaxınlığındadır. K.A.Nikitinin təsvirindən aydın olur ki, türbənin quruluşu Atabəy məqbərəsinə oxşamaqla iki hissədən – Sərdabə və Türbədən ibarət olmuşdur. Alt hissəyə pilləkənlərlə yenildiyini, həmin hissənin tavanının, bir sütun üzərində dayandığını nəzərə alaraq Naxçıvan memarlıq məktəbinin daha qədim tarixə malik olduğunu söyləməyə imkan verir. Məzarın məhz həmin sütunun altında olduğu göstərilir. Son dövrdə Nuhun məzarı ilə bağlı aparılan arxeoloji axtarışlar da onun mənbədə təsvir olunduğu şəkildə olduğunu aşkar etmişdir.
Bu tarixi mənbələr və rəvayətlər sayəsində Bəhruz Kəngərlinin tablolarındakı həqiqətlər də öz təsdiqini tapmışdır.
Nuh peyğəmbərin məzarı ilə bağlı V.M.Sisoyevin “Нахичевань на Араксе и древности Нах. АССР” kitabında da diqqətəlayiq və dolğun məlumatlar verilmişdir. Müəllif əsərində məzarüstü abidənin quruluşu və ölçüləri ilə bağlı dəqiq məlumatlar təsvir etmişdir.
Məlum hadisə ilə əlaqədar aparılmış tədqiqatlar zamanı araşdırmalarda ilkin mənbələr kimi şifahi xalq ədəbiyyatı nümunələrinə də istinad edilmişdir. Ağız ədəbiyyatı, rəvayət və əfsanələr, şeir parçaları, bayatılar, atalar sözləri və məsəllər min illərin izini saxlayan, olub-keçənləri nəsildən-nəsilə ötürən mənəviyyat bağlarının insan genlərində kodlaşdırılmış sistemin mikrohissəciklərinin bəlkə də, inikasıdır. Əcdadlarımızın sorağının şəkillər, həndəsi fiqurlar, qayaüstü rəsmlər, piktoqrafik yazılarla birlikdə ağız ədəbiyyatında kompleks şəkildə öyrənilməsi daha əhəmiyyətli, daha vacibdir.
Arazətrafı ərazilərdə Həzrəti Nuhun izləri təkcə yazılı daşlarda, toponimlərdə deyil, həm də folklor nümunələrində bu gün də yaşayır:
Qapıcıqda ozan yox,
Dərdlərini yazan yox,
Kitab qoyub gediblər
Heyif onu yazan yox.
Bundan başqa, bu ərazidə yaranmış çoxlu atalar sözləri və məsəllər də vardır ki, bunlar da Nuh peyğəmbərin adı ilə bağlıdır. Məsələn, “Nuh Nəbidən qalıbdır”, “Nuh əyyamından qalıbdır”, “Nuh Nəbini taxtda görüb”, “Nuhdan qalma məsəldir”, “Nuh Nəbini taxtda görüb, Süleymanı qundaqda” və s. Gəmiqaya ətrafında yaşayan bütün kəndlərin əhalisinin dilində əzbər olan bu sayaq folklor nümunələrinin hamısının tarixi kökləri vardır.
Göründüyü kimi, Yer kürəsindəki Dünya tufanı hadisəsinin əhatə etdiyi coğrafiyada, heç bir ərazidə Naxçıvandakı qədər həmin hadisə ilə səsləşən çoxsaylı mifoloji motivlərin, əfsanə və rəvayətlərin, etnoqrafik materialların, toponimlərin olması qeydə alınmamışdır. Həzrəti Nuhun və övladlarının Naxçıvan ərazisində yaşayış məskənləri salması ilə əlaqədar olan nümunələr ancaq və ancaq Naxçıvandadır.
Əfsanədən göründüyü kimi, Naxçıvanda və ona yaxın ərazidə yerləşən dörd böyük dağın adı Nuh peyğəmbərin adı ilə əlaqələndirilir. Bəzi alimlər Nuhun tufanı haqqında olan əfsanənin müsəlman xalqları arasında yayılmasının yalnız “Qurani-Kərim”lə bağlı olduğunu göstərir.
Bəlkə də bir çox müsəlman xalqlara bu əfsanə “Qurani-Kərim” vasitəsilə məlum olmuşdur. Lakin yuxarıda bəhs olunanlardan da gördüyümüz kimi, əfsanənin Naxçıvan variantı “Qurani-Kərim”də olan variantdan köklü surətdə fərqlənir və dəqiq lokal xüsusiyyətlərə malikdir.
Min illərlə Naxçıvan ərazisində yaşamış qədim qəbilələrin yaddaşında qorunub saxlanan bu əfsanənin nə vaxt və necə yarandığı olduqca maraqlıdır. Ümumiyyətlə, ümumdünya subasmasının Dəclə və Fərat çayları arasında (Mesopotamiyada) baş verdiyi artıq elmi cəhətdən təsdiq olunmuşdur. Onda sual oluna bilər, əfsanənin Arazboyu ərazi ilə, xüsusən Naxçıvan bölgəsi ilə nə əlaqəsi?
Əgər xəritəyə nəzər salsaq, Dəclə və Fərat çayının coğrafi cəhətdən Araz çayından o qədər də uzaqda olmadığını görərik. Başqa sözlə, əfsanədə göstərilən təbii fəlakətin Naxçıvanla birbaşa əlaqəsi ola bilərdi. Əfsanənin Naxçıvan variantında təbii fəlakət “subasma” yox, ‘tufan” adlanır. İkinci, burada fəlakətin səbəblərindən ətraflı bəhs olunmur, əsas diqqət Nuhun gəmi ilə bu bölgəyə gəlməsi və burada onun başına gələnlərə yetirilir.
Ümumdünya daşqınına (Nuhun tufanına) qədər Naxçıvanın adının nə olduğu bizim üçün qaranlıq olsa da, “Qurani-Kərim”də dəfələrlə xatırladılan tufandan sonra bu ərazidə Həzrəti Nuhun nəslinin – türklərin məskunlaşdığı və burada ilkin sivilizasiyanın başlandığı şəksizdir.
Naxçıvanda Nuh tufanından sonra ilk yaşayış msəkənlərindən biri olmaq etibrilə təqribən 10 min il bundan əvvəl burada yaşayışın başlanmasını göstərən və bu gün də mövcud olan tarixi abidələr, kənd, şəhər, oba adları öz əlamətlərini bildirir və deyilənləri təsdiq edir. Gəmiqaya daşları üzərində yazılmış piktoqrafik yazılar, Kolanı nekropolundan tapılmış Günəş Allahının sxematik təsviri kimi nümunələr bu barədə daha dərin düşünməyi tələb edir.
Arxeoloji qazıntılar zamanı II Kültəpə ərazisindən tapılan maddi mədəniyyət nümunələri, daş alətlər, monoxrom və polixrom boyalı gildən hazırlanmış saxsı qablar e.ə. III-II minilliyin nümunələri hesab edilir. Naxçıvan şəhərinin binasının təqribən 5000 il bundan öncə qoyulduğunu söyləməklə bərabər, burada ilk yaşayışın daha qədimdən, Nuh tufanından sonra başlanıldığı haqqında fikir söyləmək üçün tapılmış maddi mədəniyyət nümunələrinin əsas verdiyini qeyd etməliyik.
Hələ e.ə. III-II minilliklərdə burada sənətkarlığın, kənd təsərrüfatının inkişafı, əkinçiliyin, bağçılığın yaranması, əlverişli coğrafi ərazidə yerləşən Naxçıvan diyarının şöhrətini artırmışdır.
Böyük tarixi inkişaf yolu keçən Naxçıvan məmləkəti həm də zaman-zaman müxtəlif imperiyaların maraq dairəsində olmuşdur. Dəfələrlə işğalçı ordular Naxçıvanı çapıb-talamış, dağıdıb viran qoymuşlar.
“Səyahətnamə” kitabında Naxçıvan şəhərindən bəhs edən türk tarixçisi Övliya Çələbi bu torpaqların türklərin ən qədim yaşayış məskənlərindən biri olduğunu qeyd edərək yazırdı:
“Bu şəhər doğrudan da, öz adına layiqdir. Biri ona Naxçıvan deyir, digəri Nəhşəvan… Əldə edilmiş çoxsaylı arxeoloji materiallar və yazılı mənbələrdən belə nəticə çıxarmaq olar ki, Naxçıvan Cənubi Qafqazın ən qədim şəhərlərindən biri olmuşdur. K.A.Nikitin, S.A.Zelinski, F.A.Brokhauz, İ.A.Yefron və başqaları belə hesab etmişlər ki, şəhərin yaranma tarixi bizim eradan əvvəl II minilliyin ortalarına aiddir”.
Beləliklə, mənbələrə istinadən tam əminliklə söyləmək olar ki, Naxçıvan şəhəri qədim Nuhdabanın üzərində salınmışdır. Ən qədim zamanlarda bu ərazilərdə yaşamış Naxçı tayfaları da əslində, Nuhçu qəbiləsinin adı ilə bağlıdır. Bütün bunlar Naxçıvan sözünün Nuhçıxan anlayışı ilə üzvi surətdə əlaqədar olduğunu təsdiqləyir. Hətta Novruz bayramındakı “Novruz” sözü də Nuh-ruz, Noy-ruz, Noyruz-Novruz şəklində inkişaf edərək formalaşmışdır.
Rəvayətə görə, Həzrəti Nuh peyğəmbərin əfsanəvi gəmisi Dünya tufanından sonra gecə ilə gündüzün taraz olduğu gündə quru torpağa çatmış və bununla da insanlığın yeni həyatı başlanmışdır. Ən qədim zamanlardan indiyədək Yer kürəsinin müxtəlif yerlərində həmin sivilizasiya aktı Novruz bayramı hadisəsi kimi qeyd olunmaqdadır.
““Naxçıvan” sözünün mənşəyini Naxçıvandan kənarda axtarmaq, ona müxtəlif epitetlər qoşmaq doğru deyil. Bu sözün mənşəyini açıb-açmamağımızdan asılı olmayaraq onun etimologiyasının mənbəyi Naxçıvandır”. Filologiya elmləri doktoru A.Bağırovun bu düzgün qənaəti onu “Naxçıvan” sözünün Nuh peyğəmbərin adı ilə bağlılığı fikrinə gətirib çıxarmışdır.
Naxçıvan toponimi haqqında müxtəlif fikirlərin də mövcudluğu təbii haldır və qəbul edilməlidir. AMEA-nın müxbir üzvü, tarix elmləri doktoru, professor V.Əliyev yazır:
““Naxçıvan” sözünün etimoloji cəhətdən təhlili mübahisəli olub, bu adın mənası haqqında müxtəlif fikirlər mövcuddur. Bəzi tədqiqatçılar Naxçıvanın adını qədim Nuh əfsanəsi ilə əlaqələndirirlər. Şumer mənşəli bu mifologiyaya görə çox qədim zamanlarda ümumdünya daşqını baş vermiş, dünyanın üzərini bütövlükdə su basmışdır. Həmin vaxt Nuh peyğəmbər övladları ilə birlikdə öz gəmisində xilas olaraq bu yerə gəlmiş, məskunlaşıb şəhər salmış və sonralar tədricən insan nəsli buradan dünyaya yaılmışdır. Odur ki, ümumdünya daşqını zamanı Nuhun quruya çıxdığı bu ilk insan məskəni onun şərəfinə Nuhçıxan adlandırılmışdır”.
Göründüyü kimi, “Nuh tufanı” əfsanəsi qədim şumer və yəhudi əfsanələri ilə bu və ya digər dərəcədə səsləşir. Tədqiqatçı R.Sultanovun fikrincə, tufan Ağrı dağında vulkan püskürməsi ilə əlaqədar Dəclə və Fərat çaylarının daşması nəticəsində baş vermişdir. Deməli, Ağrı dağına yaxın olan Araz çayında, daha doğrusu, Naxçıvanın özündə də güclü daşqın olmuşdur. Tədqiqatçı Ə.Hüseynli isə Gəmiqayada Nuh peyğəmbərlə bağlı qədim yazı olduğunu qeyd etmişdir.
Ümumilikdə, Nuh əfsanəsi e.ə. II minilliyin ortalarında şumerlər tərəfindən ilk dəfə yazıya alınmışdır. Bir sıra tarixçi və coğrafiyaşünasların fikrincə, bu Naxçıvan şəhərinin salındığı tarixlə (e.ə. 1539) eyni dövrə təsadüf edir.
Həzrəti Nuh və Dünya tufanı barədə ən qədim məlumata “Bilqamış dastanı”nda rast gəlirik. Tövrat və “Qurani-Kərim”dəki süjetlərlə, cüzi fərqlər nəzərə alınmazsa, bütünlüklə üst-üstə düşən şumer süjetində peyğəmbər Utnapisti adı ilə yad edilməkdədir. Tövratda Nuhun gəmisinin yan aldığı dağın Ağrı dağı, “Qurani-Kərim”də Cudi dağı olduğu göstərilmişdir. “Bilqamış dastanı”nda isə bu dağ Nisr dağı olaraq yazılıbdır. Bu halda söhbət Naxçıvandakı Nəhəcir dağından getdiyi ortaya çıxmaqdadır.
Azərbaycan rəvayətlərindən birində məhz bu hadisə belə söylənilir:
“Nuhun gəmisi öncə Cudi dağına, daha sonra Ağrı dağına yan alır, sonra Haçadağa toxunaraq onun zirvəsini parçalayıb haçalayır və ən sonda Nəhəcir dağında ilişib dayanır. Nuh gəmidən burada endiyi üçün əraziyə Nuhçıxan deyilir. “Naxçıvan” adı da buradan yaranıb”.
Bütün bunlar Naxçıvanın Nuh yurdu, Nuhçıxan, yeni insan nəslinin başlandığı yer olduğunu düşünməyə önəmli əsaslar verir. Deməli, Naxçıvan – Nuhçıxandır. Naxçıvan böyük sivilizasiyanın yaşıdıdır. Naxçıvanın yaşı Həzrəti Nuh peyğəmbərin əfsanəvi gəmisinin yerə, ulu Naxçıvan torpağına endiyi vaxtdan başlanır. Bu torpaq ən qədim zamanlardan ilk insanların Nuh tayfalarının ilkin yaşayış məskəni olmaqdan, əsaslı bir şəhər mədəniyyəti səviyyəsinə çatanadək böyük bir yol keçmişdir. İndiki Naxçıvan şəhəri həmin tarixi bünövrə üzərində formalaşmışdır.
Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisinin Sədri Vasif Talıbovun 26 aprel 2001-ci il tarixdə verdiyi “Ordubad rayonu ərazisindəki Gəmiqaya abidəsinin öyrənilməsi haqqında”kı qərarı ilə Naxçıvanda Dünya tufanı, Nuh peyğəmbər və sivilizasiya ilə əlaqədar məsələlərin araşdırılması və təbliği baxımından yeni mərhələ başlanmışdır.
Daha sonra Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisinin Sədri tərəfindən imzalanmış 28 iyun 2006-cı il tarixli “Nuh peyğəmbərin Naxçıvan şəhərindəki məzarüstü türbəsinin bərpa edilməsi haqqındakı; 10 fevral 2009-cu il tarixli “Nuh peyğəmbər, Dünya tufanı və Naxçıvan” mövzusunda beynəlxalq simpoziumun keçirilməsi haqqındakı; 7 iyun 2011-ci il tarixli “Naxçıvan: ilk yaşayış və ilkin şəhərsalma yeri kimi” mövzusunda beynəlxalq sipoziumun təşkili barəsindəki sərəncamları ilə Naxçıvanın bəşəriyyətin ilk dövrlərdəki tarixinin öyrənilməsi və bütün dünyaya tanıdılması işi üçün geniş üfüqlər açılmışdır.
Bu misilsiz tarixi sənədlərin imzalanması və uğurla həyata keçirilməsi qədim Naxçıvanın şanlı tarixinə, bilavasitə doğma Azərbaycan tarixinə edilən ən böyük xidmətlərdir.
Ən nəhayət, Ulu Naxçıvan şəhərinin 2018-ci il üçün İslam mədəniyyətinin paytaxtı elan edilməsi tamamilə təbii haldır. Çünki bu, həm dini-dünyəvi, qədim tarixliyi ilə, həm də regionda gedən çoxəsrlik tarixi-mədəni proseslərin reallıqları ilə tam səsləşir.
Azərbaycan Respublikasının prezidenti İlham Əliyevin “Naxçıvan şəhərinin 2018-ci ildə İslam mədəniyyətinin paytaxtı seçilməsi haqqında”kı 2 iyun 2016-cı il tarixli sərəncamında haqlı olaraq deyildiyi kimi “Tarixən Yaxın və Orta Şərqin əzəmətli şəhərlərindən biri kimi Naxçıvan bütün keçmişi ərzində islam mədəniyyətinin çoxəsrlik nailiyyətlərinin layiqincə qorunub-yaşadılmasında özünəməxsus rol oynamışdır”. Bütün dövrlərdə, o cümlədən hazırki mərhələdə də Naxçıvanda milli-mənəvi dəyərlərin ağırlığı ilə Şərq-müsəlman amillərinin sintezi qorunub saxlanılır, inkişaf etdirilib möhkəmləndirilir.
Ən qədim insanın nicata qovuşduğu məskən kimi mifik təsəvvürlərdə inanc yerinə çevrilən bu torpaq tarixi qüdrətini müasir inkişaf dinamikası və quruculuq işləri ilə yenidən özünə qaytarır. Bu da ilk növbədə muxtar respublikada son iki 10 illikdə aparılan yüksəliş salnaməsinin bəhrəsi və Heydər Əliyev siyasətini burada uğurla davam etdirən Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisinin Sədri Vasif Talıbovun səmərəli idarəetməsinin nəticəsidir.
Ümummilli Lider Heydər Əliyev demişdir:
“Naxçıvanın tarixi təkcə muxtar respublikanın yaranmasından başlanmır. Naxçıvan Azərbaycanın ən qədim diyarlarından biridir, çox zəngin tarixə malik olan Azərbaycanın bir hissəsidir, qədim tarixi olan Azərbaycan torpağıdır. Bu tarix çox zəngin hadisələrlə doludur. Bunlar hamısı Azərbaycan üçün Naxçıvanın nə qədər qiymətli olduğunu həmişə göstərib və gələcəkdə də göstərəcəkdir”.
İstifadə edilmiş mənbələr:
1. Григорьев В.Г. Статическое описание Нахичеванской провинции. СПб. 1833, 263 с.
2. Никитин К.А. Город Нахичевань и Нахичеванский уезд. СМОМПК. Вып.-2. Тифлис 1882, 142 с.
3. Смирнов К.Н. Материалы по истории и етнографии Нахичеванского края. Баку «Озан» 1999, 156 с.
4. Сысоев В.М. Нахичевань на Араксе и древности Нах. АССР. Баку, 1929, с. 87-121
5. Сысоев В.М. Древности Нахичеванской АССР. Отдельный оттиск из 4-го выписка Известии. «Азкомстарус»а. Баку, 1928, с.123-215.
6. Шопен И. «Исторический памятник состояния Армянской области в эпохи ее присоединение к Российской империи. СПб. 1852, 1231 с.
7. Həbibbəyli İ. Nuhun qəbri hardadır?. “Vətən səsi” qəzeti. 6 fevral 1991-ci il, № 6.
8. Naxçıvan folkloru. Bakı, “Sabah” nəşriyyatı, 1994, səh. 70.
9. Əsatirlər, əfsanələr və rəvayətlər (tərtibçilər Arif Acaloğlu, Cəlal Bəydili ), Bakı, “Şərq-Qərb”, 2005.
10. Abbas Seyidov. Gəmiqaya. Bakı, 2003.
11. Гейбуллаев Г.А. К Этногенезу азербайджанцев. «Элм». Баку, 1991.
12. Qədirzadə Qədir. Nuh peyğəmbər, Dünya tufanı və Naxçıvan. “Qızıl dağ”, 2008.
13. Naxçıvan MR Dövlət Arxivi, fond 314, siyahı 8, s/v 28-31. (K. Smirnov “Naxçıvan diyarının tarixi və etnoqrafiyası haqqında materiallar”).
14. Övliya Çələbi. “Səyahətnamə”, Bakı 1997.
15. Oğuz Y. Tuncay B. “Türkün gizli tarixi”, Bakı, “Apostrof”, 2009.
16. Naxçıvan folkloru antologiyası. Bakı, “Elm”, 1994.

AYB-NİN ÜZVÜ,ŞAİRƏ, PUBLİSİST:
– RAHİLƏ DÖVRAN.

İşıqlı yollra çıxardın məni
İşıqlı dünyaya gətirən gündən.
Bir zaman köksünə sıxardın məni,
Sıxaram köksümə torpağını mən.

Sənsiz ömrü boyu kədər, qəm yedim,
Azalmır canımdan ağrı-acım da.
Əlində-ovcunda bir dünya idim,
Torpağa dönmüsən mənim ovcumda…

Böyük bir xalqındı nəfəsi, səsi,
Vətən bulağının gözündən içər.
Vətənə tuşlanan xain gülləsi,
İlk dəfə şairin qəlbindən keçər.

Şairlər şöhrətçün yazıb-yaratmır;
Sonsuz səma kimi boşalır, dolur.
Hardasa bir şair vətənsiz qalır-
Söyüdlər saçını dağıdır, yolur.

Ağır çaylar kimi dənizə axar;
Şair sevgisinin alovu sönməz.
Dabandan qoyular, dəridən çıxar,
Yolundan bur an da geriyə dönməz.

Maksim Qorki adına Ədəbiyyat İnstitutu

Gündəlik Analitik İnformasiya Agentliyinin Rəhbərliyi Sizi, Çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli nümayəndəsini, Gündəlik İnformasiya Agentliyinin və Azərbaycanın Mədəniyyət və Ədəbiyyat Portalının “Poeziya” şöbəsinin redaktorunu və əmədaşını doğum gününüz münasibətilə səmimi qəlbdən təbrik edir, Sizə uzun ömür, möhkəm cansağlığı, xoşbəxtlik, ailə səadəti, ədəbi-bədii yaradıcılığında bol-bol uğurlar diləyir! Sevib, sevdiyiniz insanların əhatə dairəsində olun!

Mətbuat xidməti

Super Mavi Qanlı Ay

Super Mavi Qanlı Ay
İlk dəfə 19-cu əsrdə görünmüsən
NASA-ya görə
gələn əsrlərdə yenə
görünəcəksən
Bu qədər maviliklə
qızıl qan rənginə
necə bürünmüsən?
Bu qeyri-adi təbiət hadisəsimi?
Ya da vicdanının səsimi?
Yer üzündə
tökülən qanlardımı
hopub canına?!
Onun rənginə boyanmısan
qalxıb ərşi-əlaya
göy üzündə dayanmış
Super Mavi Qanlı Ay!

14 fevral 2018-ci il. Bakı.

Elegiya

Gözlərini məzarımın üstündə,
Ağ buludlar sıxıb gedər qüruba.
Günəş doğar ayaqlarım tərəfdən,
Başın üstən axıb gedər qüruba.

Dizi üstə baş qoymuşam kəndimin,
Daşı üstə daş qoymuşam kəndimin.

… Xəzan vurub budağını, ey Vətən!
Həsrət qaldın igidinin toyuna.
Arxa bilib torpağını, ey Vətən,
Üz tutmuşam ulduzuna, ayına…

Təsisçisi və direktor: Rafiq ODAY

Rafiq ODAY ( Bayramov Rafiq Hüseyn oğlu) 23 iyul 1960-cı ildə Naxçıvan MR Şərur rayonunun Şəhriyar kəndində anadan olub. 1983-1988-ci illərdə Naxçıvan Dövlət Universitetinin filologiya fakültəsində təhsil almışdır. Azərbaycan Yazıçılar və Jurnalistlər Birliklərinin üzvüdür.Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin Sumqayıt şəhər təşkilatının sədridir.”Möhtəşəm Azərbaycan” müstəqil ictimai-siyasi, ədəbi-bədii qəzetinin təsisçisi və baş redaktorudur.Azərbaycan Respublikasının “Əməkdar jurnalisti”dir.Azərbaycan Jurnalistlər Birliyi Sumqayıt şəhər təşkilatının Gündəlik Analitik İnformasiya Agentliyinin və Azərbaycanın Mədəniyyət və Portalının təsisçisi və direktorudur.Qardaş Türkiyə Cümhuriyyətinin Tokat şəhərində fəaliyyət göstərən TOSAYAD (Tokat Şairler ve Yazarlar Derneği) rüblük orqanı “Kümbet” eğitim, kültür, sanat ve edebiyat dergisinin Azərbaycan təmsilcisinin Başkanıdır.”Qızıl qələm”, “Həsən bəy Zərdabi”, “Qafqaz-Media” mükafatları laureatıdır.”Çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatının inkişafına dəstək”, “Çağdaş Türkiyə ədəbiyyatının inkişafına dəstək”, “Kütləvi informasiya vasitələrinin inkişafına dəstək” layihələrini həyata keçirən ilk AZƏRBAYCANLI ŞAİRDİR.

1002-ci gecə

Qana susamış
vampirləri xatırlatdı
öpüşlərin mənə –
Elə bil
silib səbətə atdığın,
nəyinsə xatirinə,
ala-yarımçıq yaşanmış
sevgilərin
acığını məndən çıxırdın…
Hətta bir-iki dəfə
dəli-dəli çığırdın,
“bu sənin”, “bu sənin”,
“bu da sənin” deyərək
sərsəmlədin də…
Nəfəsim təngiyir,
ürəyim yerindən
atlanır,
tir-tir titrəyirdi bədənim,
Qan qarışıq üzü aşağı
axırdı tərim…
…Başıma dəyən
qəfil zərbədən
bağıraraq ayıldım…
Zəngli saat
döşəmənin üstü ilə
dığırlanır,
tükürpədici səsi ilə
vahiməni bir az da artırırdı….
Aman Allahım…
Yuxu olsa da,
çox qorxulu,
çox dəhşətli mənzərə idi.
Tez güzgüyə baxdım,
Şükür, ağzım-burnum yerində idi…
Amma yenə də
gedim özümü bir
“Mayıl doxtur”a göstərim…

Adam demiş:

Ulamaq ulamaqdı,
Olmazmı çaqqaltək yox,
Qurd kimi ulayasan?!

Sonra da əlavə etmiş:

Az gedənə lələk qoş,
Gələnə quyruq bula.
Barı bir yol adam ol,
Ay tula oğlu, tula.

ADAM DEMİŞ:

Bir az özünü
qınamaqdan,
Bir az da
səni özünə
qınadanlara
lənət oxumaqdan
ibarətdi həyat.
Arada xırda-para
nə varsa –
hamısı təfərrüat…

***

Əllərimiz görüşdü…
Gözlədiyimin əksinə olaraq
alışıb külə dönmədi
barmqalarım…
Ya mən…
əllərinin hərarətini
hiss etməyəcək qədər
soyuğam,
Ya da…
mənə qədər
çəkib aparıblar
bu hərarəti
özgələri….

Şairə-jurnalist-publisist
Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü,
“Qızıl qələm” media mükafatı laureatı,

BÜLBÜLÜM
/”Vətənimdir” – silsiləsindən/

Bu qədər ağlayıb qəlbimi oyma,
Sevda xiffətindən solan bülbülüm.
Elini şeydaya intizar qoyma,
Gözləri həsrətdən, dolan bülbülüm.

Nə vaxtdan Şuşaya güzar salmayan,
Xarı bülbülünün könlün almayan.
Gülxarsız gecəsi- gündüz olmayan,
Yuvası viranə, qalan bülbülüm.

Qonşu namərd oldu, kəsdi yolları,
Arxadan oxladı, mərd oğulları.
Unutdun dastanı, ər nağılların,
Uydun bayatıya, nalan bülbülüm.

Dağ belə dağ olmaz, dumansız, çənsiz,
Söylə, ruh neyləsin cansız, bədənsiz.
Neçə yaz açıbdır, Gülxarın sənsiz,
Əhdinə vəfası, yalan bülbülüm.

Güman var vüsala, bitəcək hicran,
Bizə də güləcək Yaradan, Mövlan.
Sizi cüt, qol- qola görəcək Dövran,
Gücünü eşqindən, alan bülbülüm.

MÜƏLLİF : RAHİLƏ DÖVRAN.
Bu ŞEİR 2011-İLDƏ SIXAN KİTABDAN

ÖMRÜN FƏSİLLƏRİ
/”Düşüncələrim” – silsiləsindən/

Bu dünyada hər şeyin var zamanı,
Yaradandır nizamlayan hər anı.
Dərə çəni, dağlar sevər dumanı.
Yaz gəlməsə axan çaylar çağlamaz,
Gül- çiçəklər qönçə, buta bağlamaz.

Yay zamanı hamı sevər yaylağı,
Zümrüd meşə, yaşıl çəmən, bulağı.
Yal- yamaclar olar könül oylağı
Duman, nə sis qar yağdırıb çığlamaz,
Şən buludlar, gözün sıxıb ağlamaz.

Son baharda quşlar çıxar səfərə,
Elat enər dağdan- düzə, şəhərə.
Hacət yoxdur ağlamağa, qəhərə
Təbiətin taxtı, tacı laxlamaz,
Ulu dağlar qışda qonaq saxlamaz.

Ahıl, qoca möhkəm tutar əsasın,
Istər sürsün hər anının səfasın.
Fani dünya sonda alar qisasın
Dövran, əcəl xəzan çiçək qoxlamaz,
Payız- yazı, nə qış yayı haxlamaz…

MÜƏLLİF : RAHİLƏ DÖVRAN.
Kitabımdan bu şeir 2011 cıxıb.

Şəfa VƏLİYEVA (Şəfa Elxan qızı Vəliyeva) 1988-ci il iyulun 22-də Göyçə mahalının Dərə kəndində dünyaya göz açıb.2005-2009-cu illərdə Azərbaycan Müəllimlər İnstitutunun Gəncə filialının “İbtidai təhsilin metodikası və pedaqogikası” fakültəsində bakalavr dərəcəsu üzrə ali təhsil alıb. İlk kitabı kiçik həcmli hekayələrdən ibarət olan “Ümiddən olan qurbanlar” 2010-cu ildə işıq üzü görüb. “BUTA” -2012 Qadın yazarlar seminarının iştirakçısıdır.
2012-ci ildə Azərbaycan Respublikası Gənclər-İdman Nazirliyi tərəfindən maliyyələşdirlilən və Dünya Gənc Türk Yazarlar Birliyi tərəfindən həyata keçirilən ”Bölgə yazarlarına dəstək” layihəsi çərçivəsində “Bölgələrdən səslər” kitabında hekayəsi dərc olunaraq ilk dəfə olaraq Respublika səviyyəsində ictiamiyyətin nəzərinə çatdırıldı.
2014-cü ildə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Gənclər Fondu tərəfindən maliyyələşdirilən və həyata keçirilən “Vətən sevgisi sərhəddən başlamır, sərhəddə bitmir” layihəsi çərçivəsində işıq üzü görən “Bitməz könlümüzün Vətən sevgisi” antologiyasında şeiri dərc olunaraq ictimaiyyətin nəzərinə çatdırılıb.Həmin layihədə fəal iştirakına görə Sertifikata layiq görülüb.
2015-ci ildə “Zərrələr” layihəsi çərçivəsində işıq üzü görən “Zərrələr” antologiyasında şeirləri dərc olunaraq ictimaiyyətin nəzərinə çatdırılıb.
“Qafqaz Media” İctimai Birliyi tərəfindən “Cəsarətli qələm” və “Peşəkar jurnalist” media mükafatlarına layiq görülüb.
Azərbaycan Jurnalistlər Birliyi Sumqayıt şəhər təşkilatının maliyyə dəstəyi ilə həyata keçirilən “Yeni nəsil Azərbaycan gəncliyinin inkişafına dəstək” layihəsi çərçivəsində “Ən sadə şəkil” hekayəsi Türkiyə türkcəsində Qardaş Türkiyə Cümhuriyyətinin Tokat şəhərində fəaliyyət göstərən TOSAYAD (Tokat Şairler ve Yazarlar Derneği) rüblük orqanı “Kümbet” eğitim, kültür, sanat ve edebiyat dergisinin yeni 40 sayında dərc olunub.
Azərbaycan Jurnalistlər Birliyi Sumqayıt şəhər təşkilatının Gündəlik İnformasiya Agentliyinin və Azərbaycanın Mədəniyyət və Ədəbiyyat Portalının Baş məsləhətçisi və “Nəsr” bölməsinin redaktorudur.Azərbaycan Yazıçılar və Jurnalistlər Birliklərinin, Dünya Gənc Türk Yazarlar Birliyinin üzvüdür.Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi ilə Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin birgə layihəsi olan 3-cü “Gənc Ədiblər Məktəbi”nin müdavimidir. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Təqaüd Fondunun təqaüdçüsüdür.Gənclər mükafatçısıdır.

***

Bağışla, bilmədim elə gün gələr,
Sevgi zirvəsinə çıxan yıxılar.
Niyə bircə dəfə gerçəyə dönmür,
O sənli yuxular, sənli yuxular.

Bağışla, sevmişəm sevənlər kimi,
Kitabsız, ünvansız, qayda-qanunsuz.
Mən Əsli olmadım, Xan Kərəm kimi,
Alışdım oduna atəşsiz, odsuz.

Bağışla, nə edim, əlimdə deyil,
Hər gecə röyama mehman olursan.
Ağlım yaddan çıxar, unut, at deyir,
Axı ürəyimdəsən, unudulmazsan.

***

Səndən qalan xatirəndə,
Bir sevginin yası vardır.
Hey ağlayan gözlərimdə,
Nakamlığın adı vardır.

Səndən qalan yuxularda,
Sənsizliyin kabusu var.
Sənsiz gələn sabahlarda,
Həsrətinin qoxusu var.

Dünyan qalıb mənə sənsiz,
Atmosferi hicran dolu.
Şəhərləri sənsiz, səssiz,
Hər yolu bir ölüm yolu.

Addımlaram bu yolları,
Səndən qalan arzularla.
Yaşayaram çox illəri,
Səndən qalan xəyallarla.

Bir həyatın qəm-kədəri.
Səndən qalan tək xatirə,
Yazıq qəlbin ümidləri.
Yazıq oldu arzular da,

Mənim səni sevməyimdə.
Küsüb getdi vüsalın da,
Səndən qalan xatirəndə.
Heç demədim öləcək bu,

Heç demədim öləcək bu,
Hicranın əliylə bir gün.
Yanan qəlbin közü, odu,
Sönər göz yaşıyla bir gün.

Səndən qalan bir xatirə,
Bir həyatın qəm-kədəri.
Səndən qalan tək xatirə,
Yazıq qəlbin ümidləri.

***

Bəlkə bir gün qarşılaşaq…
Yanağımdan iki gilə yaş axar,
Biri sənin, biri mənim adımda.
Gözlərim dirənib yerlərə baxar,
Bir daha qalmasın sənin yadında.

Ürəyim yenə də susar, danışmaz,
Küskün kədərlərə məkanlıq eylər.
Sənin yoxluğuna yenə alışmaz,
Amma, sənsizlikdə sultanlıq eylər.

Nə səndən əl açıb sevgi istəyər,
Nə də üz döndərib get deyəmmərəm.
Sadəcə könlümün başı göynəyər,
Bircə kəlmə sənə söz deyəmmərəm.

Bir gün qarşılaşsaq…Yenə ümidlər,
Boy atar, cücərər, saralar, solar.
Bir gün qarşılaşsaq… Eh, nələr, nələr,
Dəli könül daha nələr arzular.

***

Səhərim adınla başladı gülüm,
Axşama çox qalıb, bəlkə görüşdük.
Ülvi istəkləri qılınc eyləyib,
Dan sökülənədək yenə döyüşdük.

Sən öz dünyanın sərkərdəsisən,
Mən də göz yaşlarımın şahzadəsiyəm.
Sən neçə ürəyin İskəndərisən,
Mən sənin qəlbinin Nüşabəsiyəm.

Yenəcəm sevgimlə fatehliyini,
Qarşımda öləcək cəlladlığın da.
“İskəndər yenilməz, yenər” sehrini,
Alacam əlindən Şəfalığımla…

Sevgimin coğrafiya dərsi

İtmiş bir məhəbbət adalarıydı,
Ömür xəritəmdə sənli cizgilər.
Ya da, yad əlindən dad-amanıydı…
Hardasa duyulmaz bir harayıydı,
Toydan bir gün sonra sınan güzgülər.

Nə yaman, nə yaman həsrətin varmış,
İzlər addım-addım hara getsəm mən.
Sənə gedən yollar nə yaman darmış…
Uzaqda olmağın demə yaşatmış,
Yoxsa mən küsərdim ömürdən, gündən.

Sən uzaq…Çox uzaq coğrafi bir kəşf,
Adasan, körfəzsən, dənizsən, nəsən?
Bəlkə savannalar, tropik meşə?
Bəlkə də zərif, incə bənövşə…
Ya bəlkə, quruca bir səhrasan sən?!

Məsul katibi: Şəfa EYVAZ

Şəfa EYVAZQIZI (Kazımova Şəfa Eyvaz qızı) 1987-ci ildə Gədəbəy rayonunun Qoşabulaq kəndində dünyaya gəlmişdir. İlk təhsilini doğma kəndində almışdır. 2003-cü ildə Bakı Qızlar Universitetinə daxil olmuş, həmin universiteti fərqlənmə diplomu ilə bitirmişdir. 2007-ci ildə Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetinə magistraturaya qəbul olmuş və 2009-cu ildə həmin universiteti də fərqlənmə diplomu ilə bitirmişdir. 2012-ci ildən Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetinin dissertantıdır. Təhsil Problemləri İnstitutunun Kurikulum Mərkəzinin böyük elmi işçisidir.
Azərbaycan Jurnalistlər Birliyi Sumqayıt şəhər təşkilatının maliyyə dəstəyi ilə həyata keçirilən “Yeni nəsil Azərbaycan gəncliyinin inkişafına dəstək” layihəsi çərçivəsində “Məhəbbət” şeiri Azərbaycan türkcəsində Qardaş Türkiyə Cümhuriyyətinin Tokat şəhərində fəaliyyət göstərən TOSAYAD (Tokat Şairler ve Yazarlar Derneği) rüblük orqanı “Kümbet” eğitim, kültür, sanat ve edebiyat dergisinin yeni 41 sayında dərc olunub.

***

Mənə dözüm ver, qoca dünya, dözüm,
Mən dözə bilmirəm dərdinə sənin.
Kim dözüm itirib?
axtarım, gəzim,
Mən dözə bilmirəm dərdinə sənin.

Hər adamın öz yükü var çiynində,
Söz qananın söz yükü var çiynində,
Mən qəribin duz yükü var çiynində,
Mən dözə bilmirəm dərdinə sənin.

Bu dərzinin iynəsi nə, sapı nə?
Dərdi biçib tərs geydirib əynimə.
Dar biçilib, boğuluram içində
Mən dözə bilmirəm dərdinə sənin.

Buz tutur getdikcə dodağım, gözüm,
Öz tüstümə boğuluram mən özüm.
Mənə dözüm ver, qoca dünya, dözüm…
Dözmək istəyirəm dərdinə sənin!

Mən

Mənə ümid verib yarıda qoydun…
İçimdə dağıldı arzularım da…
Gözü yolda qaldı yetim ümidin…
Bir de bu ümidə bələnmərəm mən.

Qəlbimdə boy verən güllərim solub,
Həsrətdən yük tutan gözlərim dolub..
Bulud olub, yağış olub, qar olub
Keçdiyin yollara çilənmərəm mən.

Doğma gözdən yad baxışla gülümsə…
Diri cana qənim gəlmiş ölümsən.
Lap ac olsam, evsiz olsam, sürünsəm…
Səndən eşq-məhəbbət dilənmərəm mən.

***

Yağırsan yağışım
Damla-damla
Göy üzündən,
Gözlərimdən,
Baxışımdan…

Yağırsan yağışım
İsladırsan həzin-həzin
Yer üzünü,
Göy üzünü,
Üst-başımı…

Yağırsan yağışım
Silirsən pəncərəmdən
Əl izimi,
Ad yazımı,
Naxışımı…

Yağırsan yağışım
Gözləmirsən yığam gedəm
Bu yağışlı yer üzündən
Taleyimi,
Ürəyimi,
Ruhumu…

Bütün şəhər Sənə bənzəyən insanlarla doludu…
Və mən indi Sənə bənzəyən üzlər arasında
tamamilə tənhayam,
Bilirsənmi?
Bir həsrətə dözə bilməzkən
Hər saniyə Səninlə üz-üzə gəlmək…
İntihar etmiş məsumiyyətin
Göy üzündə asılı qalan
Son iniltisini duymaq kimidi…

***

Gülümsəyib keçmək lazımdı bəzən həyata,
Sadəcə gülümsəmək.
Tüpürüb ağrılarına,
Səni ağrıdanlara da
Qucaq-qucaq,
buket-buket gülümsəmək.

Əllərini tutmayan
Soyuq əllərə inad,
Ürəyindən gəlməyən
Bir “salam”ı
verməyə üşənən dillərə inad
Gülümsə!

Kədər səndən böyük ki deyil…
Əslində yazdıqların
Körpə ürəyinin iniltisidi.
Yad qulağa xoş gələn
hüznlü sətirlərin
Yaralı hisslərin əsintisidi.
Bütün bunları bilən varmı ki?!
Gülümsə!

Çəkdiyin acının tərənnümünə
Bər-bəzək geydirib “şeir” deyirlər.
Bəlkə də sən başqaları-
Elə lap yadlardan yad adamlarçün
Şairsən.
Sıyrılıb doğmalıq təbəssümündən
Saxta təntənəylə
Adının yanına “şair” deyirlər.
Ya elə olsun, ya da ki belə
Bütün cəbhələrdə sən hələ təksən,
İndi nə anlamı var ki
Nə deyirlər desinlər…
Gülümsə,
Şair, gülümsə!

Qorxu…

Qorxaq doğulduq bu həyata…
qorxaq.
daha gözümüz açılmadan
üsyan etdik həyata, qorxularla
səsimizlə…
qorxduq həyatın bizə hazırladıqlarından…
bəlkə daha doğular-doğulmaz,
əl-ayağımıza vurulan buxovlar qorxutdu bizi…
həyat bu olsa gərək…
bizi azadlıqdan ayıran bələk.
bəlkə də.

Qorxaq doğulduq həyata…
yetmədi, qorxaq böyüdük…
uşaqkən əllərimizə vurdular
öyrənmək istədiyimizə toxunduğumuzda,
istiyə toxunduq… oddan qorxduq,
yıxıldıq, yeriməkdən…
həyata ilk addımlar atdığımızda.

Qorxaq doğulduq həyata…
qorxduq.
qarşımıza çıxan təpələri dağ sandıq,
kiçicik baryerləri yüksək divarlar…
öyrəndik lazımsızları gözümüzdə böyütməyə
beləcə aldandı gözlərimiz də…
qorxaq böyüdük…

Qorxmamaq lazımdı halbuki…
qorxmamaq.
barmağımızı çatdıra bildiyimizə həyatımızla tutunmaq
savaşa bilmək əllərimizi yandıran odla,
mübarizə aparmaq dizimizi sıyıran
daşla-torpaqla…
yenmək qorxularımızı
irəliyə addımlamaq, ancaq irəli
hətta bəlkə həyatımız bahasına…
bacarmadıq…

Biz həyata qorxaraq doğulduq…
qorxaraq böyüdük…
qorxaraq öləcəyik
Əcəl adlı zəngin son sədasından…

nə idi qorxu, qorxmaq?!
Bəlkə də qorxmaq, qorunmaqdı yox olmaqdan…
kim bilir???

Şairə-jurnalist-publisist
Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü,
“Qızıl qələm” media mükafatı laureatı,

BİLMİRƏM
/”Vətənimdir” – silsiləsindən/

Bəd illər az qalır qərinə olsun,
Qübarı könüldən silə bilmirəm.
Çatlamış, boş sənək çətin ki, dolsun,
Şuşasız, Laçınsız, gülə bilmirəm.

Neçə ki, Kəlbəcər qolu bağlıdır,
Neçə ki, Ağdamım sinədağlıdır.
Neçə ki, “stepan”, “Qarabağlıdır”,
Necə yaşayıram, hələ bilmirəm.

Cəbrayıl yaralı, həm də qəfəsdə,
Füzuli can verir, qulağı səsdə.
Qubadlı, Zəngilan, kürəyi üstə,
Məzarım qazılıb, ölə bilmirəm.

İrəvan, Zəngəzur, Göyçəm hardadır?
Mehri, Qafan, Vedim, gör nə haldadır.
Gorusum, Ağkilsəm, çoxdan dardadır,
Həsrətin zirehin, dələ bilmirəm.

Aprel döyüşləri, mesaj- düşmənə,
Bir kimsə dünyada, qızammaz mənə.
Zərbələr vuracam, hey dönə- dönə,
Yurdda eldən- elə, gələ bilmirəm.

Yüksəldək Murovdan “Cəngi”nin səsin,
Silək Ulu Yurdun, qara ləkəsin.
Dövran vəsf eləsin, Odlar Ölkəsin,
Nəyi gözləyirik, bilə bilmirəm?!…

HƏYATIN VƏFASI
/”Mənim dünyam”- silsiləsindən/

Həyatın insana vəfası yoxmuş,
Anladım mən bunu xəstə olanda.
Həyatda insanın cəfası çoxmuş,
İnsan bunu anlar yaşa dolanda.

Bir anda çevrilir dünyanın üzü,
Gözlərə zillənir fələyin gözü.
Dildə donub qalır kəlməsi,sözü,
Əzrayıl başının üstün alanda.

Əqli də,nitqi də,düsür didərgin,
Gözə zülmət çökür,dəyişir rəngin.
Ürək çaş-baş vurur,nəbizlər gərgin,
Damarda qaralır qırmızı qan da.

Göz yaşı qarışır acı qəhərə,
Yediyi,içdiyi dönür zəhərə.
Gümanı qalmayır sübhə,səhərə,
Gözləri qapıda,yolda qalanda.

Ağrılar,acılar çətindən-çətin,
Can dərdi əridir qürur,qüdrətin.
Olur dilənçisi şəfa,şəfqətin,
Bənizi çiçəktək sönüb,solanda.

Həkim olur ona qardaş,həm bacı,
Həkim olur dərdin, çarə,əlacı.
Həkim həmin gündən, başının tacı,
Dövran dərk eylədi, fəna olanda.

* * *

Heyif, bu ağ güllər yeriyə bilmir,
Ürəyim çırpınır bu güllər üçün.
Ağlayır,
sızlayır kiriyə bilmir,
Heyif, bu ağ güllər yeriyə bilmir.
Ləçəklər süd rəngli ay işığıdı,
Bir elin, obanın yaraşığıdı.
Xəfif mehdən belə titrəyir, əsir,
O hara can atır, hara tələsir?
Bəlkə, görüşü var bir çinar altda?
Ağ gülə dönmüşəm mən də həyatda.
Durub gözləyirəm, gözüm yoldadır…
Yox, uşaq xəyalım məni aldadır!
Heyif, bu ağ güllər yeriyə bilmir,
Durub astanada yol da gözləmir;
Heç kimi, heç kəsi o əzizləmir.
Yeriyə bilsəydi, gəzə bilsəydi,
Hicrana, nisgilə dözə bilsəydi,
Ürəyim gül kimi açardı, yəqin.
O ata ağ güllər, ana ağ güllər,
Mənə ağ gülünü verməsəyədilər
Qoşulub o mənə qaçardı, yəqin…
Heyif, bu ağ güllər yeriyə bilmir,
Ürəyim çırpınır bu güllər üçün.
Ağlayır,
sızlayır kiriyə bilmir,
Heyif, bu ağ güllər yeriyə bilmir.

* * *

İşıqla, sərçəylə doludur küçə,
Doluduryarpaqla, sıxdır hər budaq.
Çiynimə, saçıma qonur bir sərçə,
Dəniz qapır ovcumdan hünərə bir bax.

Pənah gətirmişdi mənə bu sərçə
pənah,
Mənimçün
bütün varlıqların ən təmizidir.
Ölməzlik rəmzidir bu sərçə, Allah,
Cəsarət rəmzidir, hünər rəmzidir.

Sərçə hünərindən ilham, qida al,
Həmişə kökdə ol, soyda ol, könül.
Demirəm, sərçə ol, sərçə boyda ol,
Sərçənin ürəyi boyda ol, könül.

İti caynağında, boz qanadında
Dünyanın varını yığır ovcuma.
Ovcumdakı sərçə dünya boydadır,
Dünya bir sərçədir-sığır ovcuma.

May 1991.

Gündəlik Analitik İnformasiya Agentliyinin
Mətbuat xidmətinin rəhbəri,
Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin üzvü.

ƏLƏSGƏRİMİN

Göyçə mahalında məclis aparan,
Var olsun dilləri Ələsgərimin!
Saz tutub ahəstə şeirlər qoşan,
Yaratsın əlləri Ələsgərimin!

Dağların başını çən bürüyəndə,
Ceyranı,cüyürü hey üşüyəndə,
Şeiri vərəqə o döşüyəndə,
Ağardı telləri Ələsgərimin!

Quzğunlar Göyçəyə gəlib girəndən,
Tarixi bu millət gedib görəndən,
Bu torpaq ikiyə tam bölünəndən,
Saraldı gülləri Ələsgərimin!

ƏLƏSGƏRİMİN

Ustad Aşıq Ələsgərin 185 illik
yubileyinə həsr olunur.

Məshəti türkləri qırılan zaman,
Söndü bir çırağı Ələsgərimin!
Yüz illik ömrünü başa vurmamış,
Tutuldu torpağı Ələsgərimin!

Göyçənin yolundan gəlib keçəndə,
Əyilib suyundan ceyran içəndə,
Aşıqlar yurdundan ayrı düşəndə,
Ağladı bulağı Ələsgərimin!

Düzündə uzanıb hərdən yatdığı,
Ceyrana, cüyürə güllə atdığı,
Yaşıl düzlərinə şeir yazdığı,
Ayrıldı yaylağı Ələsgərimin!

Gündəlik Analitik İnformasiya Agentliyinin Rəhbərliyi Sizi, Çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli nümayəndəsini, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvünü, “Qızıl qələm” media mükafatı laureatını, Gündəlik İnformasiya Agentliyinin və Azərbaycanın Mədəniyyət və Ədəbiyyat Portalının Naxçıvan Muxtar Respublikası Bürosunun Rəhbərini və əmədaşını doğum gününüz münasibətilə səmimi qəlbdən təbrik edir, Sizə uzun ömür, möhkəm cansağlığı, xoşbəxtlik, ailə səadəti, ədəbi-bədii yaradıcılığında bol-bol uğurlar diləyir! Sevib, sevdiyiniz insanların əhatə dairəsində olun!

Mətbuat xidməti

ƏFV ELƏSİN KÖNÜL SƏNİ

“Düşüncələrim”- silsiləsindən

Od tutmuşdu içim, çölüm,
Gəlmiş idim səni görüm.
Dərdlərimə çarə hörüm,
Əfv eləsin könül səni.

Olma qəlbi kinli insan,
Ver möhtaca, aca ehsan.
Bu gün varsan, sabah yoxsan,
Artırmısan saçda dəni.

Dil altında qalıb ünüm,
Bilmirəm ki, necə dinim.
Qəlbdə qat- qat hirsim, kinim,
Yuva edib dərd sinəmi.

Düz yolunu etmə dolay,
Nəyə lazım savaş, olay.
Mən Günəşəm, sən də ol Ay,
Intizarda qoyma məni.

Çıxmayıbmı, ağıl dişin,
Doğru otur, dərin düşün.
Əzrayıla düşər işin,
Oxuyarsan son nəğməni.

Dövran dedi sözlərini,
Bəyan etdi dərd, sərini.
Haqqı tutar gözlərini,
Tanı dostu, düşmənini.

XIDIR BAYRAMI

“Vətənimdir” – silsiləsindən

Gəldi xıdır bayramı,
Millətin ehtişamı.
Bayram edir el, hamı,
Sevindirsin hər qəlbi-
Yaşasın Xıdır Nəbi!

Bir-birindən qoçaqlar,
Baca gəzir uşaqlar.
Dolub torba, papaqlar,
Hər kəsin dolsun cibi-
Yaşasın Xıdır Nəbi!

Yoxdur nemətin sayı,
Göndərib əmi, dayı.
Hər evdə Xıdır payı,
Gətirib xala, bibi-
Yaşasın Xıdır Nəbi!

Xıdıra-xıdır deyərlər,
Hər nemətin yeyərlər.
Xudaya həmd edərlər,
Yad edək Ulu Rəbbi-
Yaşasın Xıdır Nəbi!

* * *

Heyif, bu ağ güllər yeriyə bilmir,
Ürəyim çırpınır bu güllər üçün.
Ağlayır,
sızlayır kiriyə bilmir,
Heyif, bu ağ güllər yeriyə bilmir.
Ləçəklər süd rəngli ay işığıdı,
Bir elin, obanın yaraşığıdı.
Xəfif mehdən belə titrəyir, əsir,
O hara can atır, hara tələsir?
Bəlkə, görüşü var bir çinar altda?
Ağ gülə dönmüşəm mən də həyatda.
Durub gözləyirəm, gözüm yoldadır…
Yox, uşaq xəyalım məni aldadır!
Heyif, bu ağ güllər yeriyə bilmir,
Durub astanada yol da gözləmir;
Heç kimi, heç kəsi o əzizləmir.
Yeriyə bilsəydi, gəzə bilsəydi,
Hicrana, nisgilə dözə bilsəydi,
Ürəyim gül kimi açardı, yəqin.
O ata ağ güllər, ana ağ güllər,
Mənə ağ gülünü verməsəyədilər
Qoşulub o mənə qaçardı, yəqin…
Heyif, bu ağ güllər yeriyə bilmir,
Ürəyim çırpınır bu güllər üçün.
Ağlayır,
sızlayır kiriyə bilmir,
Heyif, bu ağ güllər yeriyə bilmir.

* * *

İşıqla, sərçəylə doludur küçə,
Doluduryarpaqla, sıxdır hər budaq.
Çiynimə, saçıma qonur bir sərçə,
Dəniz qapır ovcumdan hünərə bir bax.

Pənah gətirmişdi mənə bu sərçə
pənah,
Mənimçün
bütün varlıqların ən təmizidir.
Ölməzlik rəmzidir bu sərçə, Allah,
Cəsarət rəmzidir, hünər rəmzidir.

Sərçə hünərindən ilham, qida al,
Həmişə kökdə ol, soyda ol, könül.
Demirəm, sərçə ol, sərçə boyda ol,
Sərçənin ürəyi boyda ol, könül.

İti caynağında, boz qanadında
Dünyanın varını yığır ovcuma.
Ovcumdakı sərçə dünya boydadır,
Dünya bir sərçədir-sığır ovcuma.

May 1991.

İbrahimov Mirzə Əjdər oğlu (28 oktyabr 1911 – 17 dekabr 1993) — Azərbaycan-sovet yazıçısı, dramaturq, ictimai xadim. Azərbaycan SSR xalq yazıçısı (1961), Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyasının akademiki (1945), SSRİ dövlət mükafatı laureatı (1950), Azərbaycan SSR Dövlət mükafatı laureatı (1965), Beynəlxalq Nehru mükafatı laureatı (1979). Azərbaycan SSR əməkdar incəsənət xadimi (1941).[1] Sosialist Əməyi Qəhrəmanı (1981), Azərbaycan SSR Ali Soveti Rəyasət Heyətinin sədri (1954-1958), 1937—1991-ci illərdə SSRİ Ali Sovetinin deputatı (fasilələrlə). Azərbaycan Yazıçılar İttifaqı İdarə Heyətinin sədri (1946-1954), birinci katibi (1965-1975), Azərbaycan SSR Maarif naziri (1942-1946). Azərbaycan SSR Ali Sovetinin (3-4-cü, 6-7-ci və 9-cu çağırış) deputatı.[1] SSRİ xalq deputatı (1989).

Həyatı

Mirzə İbrahimov 1911-ci il oktyabrın 28-də Cənubi Azərbaycanın Sərab şəhəri yaxınlığındakı Eyvaq (ایوق) kəndində anadan olmuşdur. 1918-ci ildə atası və böyük qardaşı ilə Bakıya gəlmişdir. 1919-cu ildə atası vəfat edəndən sonra kiçik yaşlarından Balaxanı və Zabrat kəndlərində muzdurluq edib öz zəhməti ilə bir tikə çörək qazanmışdır. Azərbaycanda Sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra 1926-1930-cu illərdə Balaxanı fabrik-zavod məktəbində oxumuş və işləmişdir. Bədii yaradıcılığa da Zabrat fəhlə ədəbiyyat dərnəyinin üzvlüyündən başlamışdır.

Fəaliyyəti

Mirzə İbrahimovun yaşadığı evin fasadına vurulmuş barelyef
Mirzə İbrahimovun “Qazılan buruq” adlı ilk şeiri 1930-cu ildə “Aprel alovları” məcmuəsində dərc olunmuşdur. Bundan sonra dövrü mətbuatda şeirləri nəşr olunmuşdur. O, ilk tənqidi, publisist məqalələrini, hekayə və oçerklərini də 30-cu illərdə yazmışdır. 1932-ci ildə beşilliklərin nəhəng tikintilərini və sosialist sənayesinin inkişaf sürətini öyrənmək üçün Ukraynaya – Donbas şaxtalarına, Dnepropetrovsk sənaye müəssisələrinə səfərdə olmuş, “Giqantlar ölkəsində” adlı oçerklər kitabını qələmə almışdır. Azərbaycan Dövlət Elmi-Tədqiqat İnstitutunun ikiillik hazırlıq şöbəsində təhsil aldıqdan sonra partiya onu Naxçıvan MTS siyasi şöbəsinə — “Sürət” qəzetinin redaktoru vəzifəsinə göndərmişdir (1933). “Həyat” (1935) pyesi bu dövrün bəhrəsidir.[2]

1935-1937-ci illərdə SSRİ Elmlər Akademiyasının Leninqraddakı Şərqşünaslıq İnstitutunun aspiranturasında təhsil alan M.İbrahimov görkəmli Azərbaycan yazıçısı Cəlil Məmmədquluzadənin həyatı və fəaliyyətindən bəhs edən namizədlik dissertasiyasını müdafiə etmişdir. 1945-ci ildə Azərbaycan Elmlər Akademiyası təsis olunduqda 34 yaşlı Mirzə İbrahimov akademiyanın ilk seçilən 15 həqiqi üzvündən biri olmuş və daim elmi fəaliyyətlə məşğul olmuşdur. 1942-ci ildə isə 31 yaşında ikən Azərbaycan Xalq Maarif Komissarı vəzifəsinə təyin olunmuş və 1942-1946-cı illər ərzində Azərbaycan SSR Maarif Naziri və M.F.Axundov adına Azərbaycan Dövlət Opera və Balet Teatrının direktoru, sonra isə XKS-nin incəsənət işləri idarəsinin rəisi kimi ölkədə təhsilin və mədəniyyətin inkişafına səy göstərmişdir.

İkinci dünya müharibəsinin ağır sınaq illərində əsərləri, istərsə də fabrik-zavodlarda, kəndlərdə əsgəri hissələrdə odlu-alovlu çıxışları ilə qələbəyə düşmənə nifrət və qəzəb aşılayırdı. 1941-ci ildə Cənubi Azərbaycanda olarkən “Vətən yolunda” qəzetinin məsul redaktoru vəzifəsində işləmişdir. 1942-ci ildə Uzaq Şərqdə Xabarovsk, Vladivostok və s. hərbi dairələrdə 416-cı diviziyanın döyüşçüləri ilə görüşlərdə iştirak edir. Bu dövrlərdə əsasən Cənubi Azərbaycan mövzusunda yazdığı hekayə (“Qorxulu səs”, “Sənət aşiqləri”, “Zəhra”, “Yol ayrıcında”, “Mələk”, “Qaçaq”, “Cənub hekayələri” silsiləsi – “On iki dekabr”, “Azad”, “Tonqal başında”, “İztirabın sonu”, “İki həyat”), povest (“Xosrov Ruzbeh”, “Güləbətin”, “Pərvizin həyatı”) və romanlarla (“Gələcək gün – (1948), “Böyük dayaq” (1957), “Pərvanə”) yanaşı, səhnə əsərlərini qələmə almışdır: “Həyat” (1935), “Madrid” (1937), “Məhəbbət” (1941) pyeslərindən iyirmi il fasilədən sonra “Kəndçi qızı” (1961) (əsər Mirzə Fətəli Axundov adına mükafata layiq görülmüşdür), “Yaxşı adam” (1963) komediyaları, böyük yazıçı və dövlət xadimi Nəriman Nərimanovun həyatı və mübarizəsindən bəhs edən “Közərən ocaqlar” (1967) pyesləri ilə Azərbaycan dramaturgiyasını zənginləşdirir. U.Şekspirin “Kral Lir”, “On ikinci gecə, yaxud hər nə istəsəniz”, A. N. Ostrovskinin “Quduz pullar”, “Müdrik olan hər kəsə kifayətdir sadəlik”, A.P.Çexovun “Üç bacı”, A. Satramovun “Kişilərə inanmayın”, Molyerin “Don Juan” pyeslərini Azərbaycan dilinə tərcümə etmişdir.

O, milli filoloji elmi kadrların hazırlanması sahəsində böyük işlər görmüşdür. 20 avqust 1956-cı ildə Azərbaycan SSR Ali Sovetinin “Azərbaycan SSR-in dövlət dili haqqında Azərbaycan SSR-in Konstitusiyasına maddə əlavə edilməsi haqqında qanun”u qəbul etməsi bu yüksək dövlət təşkilatının rəhbəri Mirzə İbrahimovun böyük səyləri nəticəsində mümkün olmuşdu. Həmçinin onun “Azərbaycan dili dövlət idarələrində” adlı məqaləsində (1956) milli məsələ ilə bağlı tale yüklü problemlər ön mövqeyə çəkilmişdir.

Sovet Həmkarlar İttifaqı Heyətinin tərkibində İranda səfərdə olmuşdur. Azərbaycan Yazıçılar İttifaqı Idarə Heyətinin Sədri (1946-1954), birinci katibi (1965-1975), SSRİ Yazıçılar İttifaqı idarə heyətinin katibi (1965-1975), Azərbaycan Respublikası Nazirlər Soveti sədrinin müavini (1946-1950), Azərbaycan Respublikası Ali Soveti Rəyasət Heyətinin sədri (1954-1958) vəzifələrində işləmiş,[3] Azərbaycan KP XIV-XXVIII qurultaylarında MK üzvü seçilmişdir. Ümumdünya parlamentlərarası ittifaqın konqresi (Helsinki, 1955; Banqkok, 1956), Ümumdünya sülh tərəfdarları konqresi (Stokholm, 1958) və s. beynəlxalq məclislərin iştirakçısı olmuşdur. O, Sov.İKP XX-XXI və XXIII-XXIV qurultaylarının nümayəndəsi, SSRİ Ali Sovetinin deputatı seçilmişdir. 1977-ci ildən Asiya və Afrika ölkələri ilə Sovet Həmrəylik Komitəsinin sədri kimi dəfələrlə Amerika (Nyu-York), İngiltərə (London), Fransa (Paris), Portuqaliya (Lissabon), Misir (Qahirə, İskəndəriyyə), Kipr (Nikoziya), Suriya (Dəməşq), Zambiya (Lusaka) ölkələrində səfərdə olmuş, Beynəlxalq konqres, sessiya və müşavirələrdə Sovet nümayəndə heyətinin başçısı olmuşdur. Onun başçılığı ilə komitə möhkəm sülh uğrunda mübarizə məqsədi ilə Əfqanıstanda, Vyetnamda, Mali adasında və digər ölkələrdə tədbirlər keçirmişdir.[4] BMT-nin apartheyd əleyhinə mübarizə komitəsinin iclasında (Nyu York, 1978) çıxış etmişdir.

Azərbaycan EA Nizami adına Dil və Ədəbiyyat İnstitutunda direktorluq etdiyi dövrdə dilçilik və ədəbiyyatşünaslıq elminin yeni, yüksək səviyyədə tədqiqini təşkil etmiş, üçcildlik “Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi”nin yaranmasında ciddi əməyi olmuşdur (1946-1954).[5] Sonralar institutda XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi şöbəsinə başçılıq etmiş (1960-1970), Azərbaycan Yazıçılar İttifaqı idarə heyətinin sədri (1946-1954) və SSRİ Yazıçılar İttifaqı İdarə Heyətinin katibi (1965-1975) olmuşdur. Azərbaycan Yazıçılar Birliyi Ağsaqqallar Şurasının üzvü seçilmişdir (1991). Ömrünün axırınadək Azərbaycan EA Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatı şöbəsinin müdiri, çoxcildlik “Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi”nin redaksiya heyətinin üzvü olmuşdur. Onun əsərləri keçmiş SSRİ xalqlarının dillərinə və bir çox xarici dillərə tərcümə edilmişdir. 3 dəfə Lenin ordeni, Oktyabr inqilabı ordeni və digər orden və medallarla təltif olunmuşdur.[6] Ömrünün axırınadək Azərbaycan EA Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun Cənubi Azərbaycan Ədəbiyyatı Şöbəsinin müdiri olmuşdur.[7]

1993-cü il dekabrın 17-də Bakıda vəfat etmiş, Fəxri Xiyabanda dəfn olunmuşdur.

Mükafatları

SSRİ dövlət mükafatı laureatı (1950)
Azərbaycan SSR dövlət mükafatı laureatı (1965)
Oktyabr İnqilabı ordeni — 21.10.1971[8]
Beynəlxalq Nehru mükafatı laureatı (1979)
Azərbaycanın əməkdar incəsənət xadimi (1941)
Sosialist Əməyi Qəhrəmanı — 14.10.1981[9]
Lenin ordeni — 14.10.1981[9]
Xatirəsi[redaktə | əsas redaktə]
5 fеvral 1996-cı ildə Azərbaycanın xalq yazıçısı, görkəmli ictimai-siyasi xadim Mirzə İbrahimоvun xatirəsini əbədiləşdirmək məqsədilə ilə əlaqədar qərar qəbul edilmişdir.[10].

Əsərlərinin nəşri

Qiqantlar ölkəsi. Bakı: Azərnəşr, 1932, 32 səh.
Həyat üçün. Bakı: Azərnəşr, 1934, 115 səh.
Həyat(pyes). Bakı: Azərnəşr, 1937, 107 səh.
Həyat (pyes). Bakı: Azərnəşr, 1938, 110 səh.
Böyük demokrat (Molla Nəsrəddin). Bakı: Azərnəşr, 1939, 160 səh.
Həyat və ədəbiyyat. Bakı: Azərnəşr, 1947, 213 səh.
Azad. Bakı: Uşaqgəncnəşr, 1949, 20 səh.
Gələcək üçün. Bakı: Azərnəşr, 1949, 157 səh.
Gələcək gün(roman). Bakı: Azərnəşr, 1949, 753 səh
.Salam sənə Rusiya! Bakı: Azərnəşr, 1950, 87 səh
Seçilmiş əsərləri (dörd cilddə). I c. Bakı: Azərnəşr, 1954, 406 səh.
Seçilmiş əsərləri (dörd cilddə). II c. Bakı: Azərnəşr, 1954, 323 səh.
Gələcək gün. Bakı: Azərnəşr, 1956, 622 səh.
Seçilmiş əsərləri (dörd cilddə). III c. Bakı: Azərnəşr, 1956, 622 səh.
Azərbaycan dili (məqalələr). Bakı: Azərb. SSR EA Nəşriyyatı, 1957, 74 səh.
Böyük dayaq (roman). Bakı: Uşaqgəncnəşr, 1957, 582 səh.
Sarı sim (xatirələr, məqalələr, oçerklər). Bakı: Azərnəşr, 1958, 301 səh.
Mədinənin ürəyi (hekayələr). Bakı: Uşaqgəncnəşr, 1961, 213 səh.
Xəlqilik və realizm cəbhəsindən (məqalələr). Bakı: Azərnəşr, 1961, 524 səh.
Böyük şairimiz Sabir. Bakı: Azərb. SSR EA Nəşriyyatı, 1962, 38 səh.
Murovdağın ətəyində (hekayələr). Bakı: Azərnəşr, 1964, 93 səh.
Ədəbi qeydlər. Bakı: Azərnəşr, 1970, 299 səh.
Pərvanə. Bakı: Azərnəşr, 1971, 703 səh.
Seçilmiş əsərləri (dörd cilddə). IV c. Bakı: Azərnəşr, 1972, 455 səh.
Əsərləri (10 cilddə). I c. Bakı: Yazıçı, 1978, 512 səh.
Əsərləri (10 cilddə). II c. Bakı: Yazıçı, 1978, 504 səh.
Əsərləri (10 cilddə). III c. Bakı: Yazıçı, 1979, 592 səh.
Əsərləri (10 cilddə). IV c. Bakı: Yazıçı, 1979, 506 səh.
Əsərləri (10 cilddə). V c. Bakı: Yazıçı, 1980, 339 səh.
Əsərləri (10 cilddə). VI c. Bakı: Yazıçı, 1981, 376 səh.
Əsərləri (10 cilddə). VII c. Bakı: Yazıçı, 1981, 332 səh.
Əsərləri (10 cilddə). VIII c. Bakı: Yazıçı, 1981, 303 səh.
Əsərləri (10 cilddə). IX c. Bakı: Yazıçı, 1982, 664 səh.
Əsərləri (10 cilddə). X c. Bakı: Yazıçı, 1983, 507 səh.
Pərvizin həyatı (hekayələr və povestlər). Bakı: Yazıçı, 1975, 248 səh.
Pərvizin həyatı (povestlər və hekayələr). Bakı: Gənclik, 1981, 251 səh.
Pərvanə (roman). Bakı: Yazıçı, 1984, 703 səh.
Gələcək gün (roman). Bakı: Gənclik, 1973, 586 səh.
Gələcək gün (roman). Bakı: Maarif, 1984, 472 səh.
Niyəsiz, necəsiz bir yazısan sən. Bakı: Yazıçı, 552 səh.
Anama deyərəm ha! (hekayələr və povestlər). Bakı: Gənclik, 1986, 336 səh.
Tufanlara kömək edən bir qələm. Bakı: Azərnəşr, 197 səh.

Tərcümələri
(ruscadan)

N.Q.Çernışevski. Nə etməli? (Yeni adamlar haqqında roman). Bakı: Uşaqgəncnəşr, 1956, 180 səh.
N.Q.Çernışevski. Nə etməli? (Yeni adamlar haqqında söhbətlər, roman). Bakı: Gənclik, 1974, 536 səh.
Ş.Rəşidov. Qaliblər. Bakı: Azərnəşr, 1976, 378 səh.
Haqqında olan ədəbiyyat[redaktə | əsas redaktə]
Quliyev E.M. İbrahimov: Ədəbi-estetik görüşlər və sənətkarlıq məsələləri. Bakı: ADPU, 1997, 96 s.
Anar. Tənha müəllimin son səfəri. Azərbaycan qəzeti, 1994, 2 fevral.
Mirzə İbrahimovun xatirəsinin əbədiləşdirilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin sərəncamı. Azərbaycan qəzeti, 1996, 6 fevral.
Rəhimqızı S. Bir görüşün xoşbəxtliyi. Xalq qəzeti, 2002, 16 yanvar.

Filmoqrafiya

Böyük dayaq (film, 1962)[11]

9

Anar (tam adı: Anar Rəsul oğlu Rzayev) — azərbaycanlı yazıçı, şair, tərcüməçi, ssenarist, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin sədri

Anarın atası şair Rəsul Rza, anası şairə Nigar Rəfibəylidir. Anar anası tərəfdən Azərbaycanın məşhur ictimai və dövlət xadimi, Azərbaycan Demokratik Respublikasının ilk səhiyyə naziri və Gəncə şəhərinin general-qubernatoru olan Xudadat bəy Rəfibəylinin nəvəsidir. Atası tərəfdən isə Məmmədxanlılar nəslindəndir. Soy adları ulu babası, Çiyni və bir para kəndlərin mülkədarı Məmmədyar oğlu Məmməd xanla bağlıdır. Bayat boyundan, Şahsevən tayfasından olan Məmməd xan XIX əsrin ortalarında rus əsgərləriylə toqquşmadan sonra zindana atılır və orda zəhərlənərək öldürülür. Məmmədxanın nəticəsi, Rəsulun atası İbrahim Məmmədxanlı Göyçayda mirzəlik edər və ticarətlə məşğul olarmış. 1915-ci ildə Bakı-da vəfat etmiş və Çəmbərəkənddə dəfn edilmişdir.

1913-cü il iyunun 29-da Gəncədə anadan olmuş Nigar xanım Rəfibəyli məşhur Rəfibəylilər nəslindəndir. Ata tərəfdən babası Ələkbər bəy Rəfibəyli – el ağsaqqalı, maarifçi, Azərbaycanda ilk siyası partiya olan “Difai” partiyasının yaradıcılarındandır.

Ələkbər bəyin yeganə oğlu, Nigar xanımın atası Xudadat bəy ilk ali təhsilli cərrahlardandır. Xarkov Tibb Universitetini bitirdikdən sonra 17 il Gəncə xəstəxanasının baş həkimi və həkimlər cəmiyyətinin sədri kimi çalışmışdır.

1918-ci ildə Gəncədə müstəqil Azərbaycan Cümhuriyyəti qurulan zaman Xudadat bəy Rəfibəyli Fətəli xan Xoyskinin hökümətində ilk səhiyyə naziri olmuş, bir il sonra isə Gəncə general-qubernatoru vəzifəsinə təyin edilmişdir. 1920-ci il aprel bolşevik çevrilişindən sonra həbs edilmiş, Gəncə üsyanının təşkilində ittihamlandırılaraq güllələnmişdir.

Həyatı[redaktə | əsas redaktə]
Anar 1945-ci ildə 10 illik musiqi məktəbinə (indiki Bülbül adına məktəb) daxil olmuş və 1955-ci ildə həmin məktəbi gümüş medalla bitirmişdir. Birinci sinifdən onuncu sinifə qədər Zemfira Səfərovayla bir yerdə oxumuşlar.

1955-ci ildə Anar Azərbaycan Dövlət Universitetinin filologiya fakultəsinə, Zemfira konservatoriyaya daxil olsa da, yolları ayrılmamış, nişanlanmış, evlənmişlər. Toyları 1962-ci il yanvarın 27-də olmuşdur.

Anar və Zemfira xanımın iki övladları var. Böyük oğulları Tural ərəbşünas və diplomatdır, Azərbaycanın Misir Ərəb Respublikasındakı səfiridir, qızları Günel isə Bakı Dövlət Universitetinin şərqşünaslıq fakültəsini bitirib.

Fəaliyyəti[redaktə | əsas redaktə]
Anar 1991-ci ilin martında Yazıçıların IX Qurultayında yekdilliklə Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin sədri seçilmişdir. 1997-ci il oktyabrın 30-da Yazıçıların X Qurultayında yekdilliklə yenidən Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin sədri seçilmişdir.

Anar və Ziya Bünyadov
1991-ci ildə Azərbaycan Republikası Ali Soveti Milli Şurasının ilk iclasını Anar aparmışdır. Anar 1995-ci və 2000-ci illərdə Azərbaycan Republikası Milli Məclisin deputatı seçilmişdir. O, Milli Məclisin mədəniyyət komissiyasının sədri olmuşdur. Bu komissiyanın mədəniyyət haqqında, tarix və memarlıq abidələrinin qorunması, kinematoqrafiya haqqında və s. tərtib etdiyi qanunları parlament tərəfindən qəbul edilmişdır.

1995-ci ildə Azərbaycan Respublikası Konstitusiya Komissiyasının üzvü olmuşdur.

Anar 2014-cü ildə Türkiyənin Əskişəhər şəhərində keçirilən VI Türk Dünyası Ədəbiyyat Dərgiləri Konqresinin qərarı ilə Türk Dilində Danışan Ölkələrin Yazarlar Birliyinin ilk başqanı seçilib[1].

Mükafatları[redaktə | əsas redaktə]
Flag of the Azerbaijan Soviet Socialist Republic.svg Azərbaycan SSR əməkdar incəsənət xadimi —[2]
Flag of the Azerbaijan Soviet Socialist Republic.svg Azərbaycan SSR Dövlət mükafatı —[3]
Flag of Azerbaijan.svg Azərbaycan Respublikasının Xalq şairi
Flag of Azerbaijan.svg”İstiqlal” ordeni
Flag of Azerbaijan.svg”Şöhrət” ordeni
Flag of Azerbaijan.svg”Şərəf” ordeni
Flag of Azerbaijan.svg Azərbaycan Respublikası Prezidentinin fərdi təqaüdü
Flag of Azerbaijan.svg “Heydər Əliyev Mükafatı”
Flag of Azerbaijan.svg “Humay” mükafatı

Əsərləri[redaktə | əsas redaktə]
Ağ liman
Ömür yolu. Yaradıcılığı
Beşmərtəbəli evin altıncı mərtəbəsi
Əlaqə
Vahimə
Yaxşı padşahın nağılı
Otel otağı
Mütləq görüşərik
Qırmızı “Limuzin”
Gürcü familyası
Dantenin yubileyi
Şəhərin yay günləri
Təhminə və Zaur
Mən, sən, o və telefon
Macal
Sizsiz
Ağ qoç, Qara qoç

Elçin (Elçin İlyas oğlu Əfəndiyev) — görkəmli yazıçı, nasir, dramaturq, tənqidçi, ədəbiyyatşünas, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü (1968), filologiya elmləri doktoru, professor, Əməkdar İncəsənət Xadimi (1984), Azərbaycanın Xalq yazıçısı (1998), “İstiqlal” ordeni (2003), Azərbaycan Respublikası Baş Nazirinin Müavini.

Həyatı

Elçin Əfəndiyev 13 may 1943-cü ildə Bakı şəhərində XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatının böyük nümayəndələrindən biri, Azərbaycanın xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin ailəsində dünyaya gəlib. Uşaqlıq çağlarından etibarən ədəbi mühitin içində, kitabların əhatəsində olub. Bir tərəfdən milli ədəbiyyat, folklor, o biri tərəfdən isə dünya ədəbiyyatı Elçinin daimi mütaliəsinin əsasına çevrilib. O, nə zaman yazmağa başlayıb? Bu suala Elçin özü belə cavab verir: “Özümü xatırladığım zamandan. Hələ yazıb-oxumağı bacarmırdım, amma özümdən cürbəcür əhvalatlar uydurub danışırdım…” İlk hekayəsi 16 yaşı olarkən, 1959-cu ildə “Azərbaycan gəncləri” qəzetində dərc olunub. Bakı şəhərində orta məktəbi (1960), Bakı Dövlət Universitetinin filologiya fakültəsini (1965), Azərbaycan Elmlər Akademiyası Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun ədəbiyyat nəzəriyyəsi üzrə aspiranturasını (1968) bitirib, “Azərbaycan bədii nəsri ədəbi tənqiddə” mövzusunda namizədlik, “Ədəbiyyatda tarix və müasirlik problemi” mövzusunda doktorluq dissertasiyalarını müdafiə edib. “Min gecədən biri” adlı ilk hekayələr kitabı 1965-ci ildə çapdan çıxıb. Bundan sonra Elçinin dünyanın müxtəlif dillərində 100-ə yaxın kitabı nəşr olunub, əsərləri ingilis, rus, fransız, alman, ispan, türk, macar, bolqar, ərəb, fars, çin, çex, slovak, polyak, xorvat, gürcü, litva, moldovan, türkmən, özbək, qazax, tacik, serb və sairə dillərə tərcümə edilib. Kitablarının ümumi tirajı 5 milyondan çoxdur;

Elçin ABŞ-da, Rusiyada, Fransada, Türkiyədə, Almaniyada, Hollandiyada, Çində, Belçikada, İspaniyada, Yunanıstanda, Lüksemburqda, İsveçdə, İsveçrədə, Danimarkada, Ukraynada, Polşada, Özbəkistanda, Çexoslovakiyada, Yuqoslaviyada, Bolqarıstanda, İraqda, Avstriyada, Qazaxıstanda, İranda, Qanada, Səudiyyə Ərəbistanında, Rumıniyada, Macarıstanda, Gürcüstanda, Tunisdə, Pakistanda və digər ölkələrdə müxtəlif elmi, ədəbi, ictimai, siyasi konfranslarda, simpoziumlarda, qurultaylarda, görüşlərdə, rəsmi dövlət danışıqlarında iştirak edib.

Azərbaycan SSR Ali Sovetinin deputatı olub.

Hazırda Azərbaycan Respublikası Baş Nazirinin müavini, eləcə də Xarici Ölkələrlə Mədəni Əlaqələr Cəmiyyəti – “Vətən” Cəmiyyətinin sədri vəzifələrində çalışır. Bakı Dövlət Universitetinin professorudur. Bir sıra Dövlət Komissiyalarının sədri, nüfuzlu Azərbaycan və beynəlxalq ədəbi, ictimai qurumların üzvüdür. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Təhsil üzrə Komissiyanın üzvüdür.

2015-ci ildə Cəfər Cabbarlı mükafatına layiq görülmüşdür.[2]

Yazıçı İlyas Əfəndiyevin oğludur.
Filoloq Timuçin Əfəndiyevin qardaşıdır.

Əsərlər
Birinci cild

Hakim oxucudur
Mənlə mən arasında (Hekayə)
Sarı pencək (Hekayə)
Qatar. Pikasso. Latur. 1968. (Hekayə)
Beş kəpiklik motosikl(Hekayə)
Epitafiya(Hekayə)
Zireh(Hekayə)
Qırmızı ayı balası(Hekayə)
On ildən sonra(Hekayə)
İki çal papağın və bir qara kepkanın nağılı (Hekayə)
Gümüşü, narıncı, məxməri… (Hekayə)
Baladadaşın ilk məhəbbəti (Hekayə)
Günlərin bir günündə(Hekayə)
Qış nağılı(Hekayə)
Bu dünyada qatarlar gedər(Hekayə)
Talvar(Hekayə)
Şuşaya duman gəlib(Hekayə)
Bülbülün nağılı(Hekayə)
Baladadaşın toy hamamı(Hekayə)
Ayaqqabı(Hekayə)
Hotel Bristol(Hekayə)
Hönkürtü(Hekayə)
Bozluq içində iki nəfər(Hekayə)
Parisdə avtomobil qəzası(Hekayə)
Beş dəqiqə və əbədiyyət(Hekayə)
Gül dedi bülbülə(Hekayə)
Ömrün son səhəri(Hekayə)
Stalinin ölümü(Hekayə)
Dünyanın bəxtəvəri(Hekayə)
Aydınlıq gecələr(Hekayə)
Qırmızı qərənfil gülləri «Pera Palas» otelində qaldı(Hekayə)
Qızıl diş(Hekayə)
«Sarı gəlin»(Hekayə)
Araba(Hekayə)
«Qarabağ şikəstəsi»(Hekayə)
Araba(Hekayə)
Uşaq hekayələri(Səlimin hekayələri)
Aysunun, Humayın, Günayın, Yalçının və Nigarın nağılları
Sözlər, yanıltmaclar, tapmacalar
Adda-budda

İkinci cild

Birinci görüşün tarixcəsi (Povest)
Toyuğun diri qalması (Povest)
Dolça (Povest)
Bayraqdar (Povest)
Hökmdarın taleyi (Kinopovest)
Aman ovçu, vurma məni …(Kinopovest)
Ox kimi bıçaq (Kinopovest)

Üçüncü cild

Qızıl (Kiçik pyes)
Ordenli yazıçı ilə görüş(Kiçik pyes)
Mehmanxana nömrəsində görüş(Kiçik pyes)
Hövsan soğanı(Kiçik pyes)
Xüsusi sifariş(Kiçik pyes)
Teatr(Kiçik pyes)
«O da aşiq olub yaza dünyada…»(Kiçik pyes)
Qisas(Kiçik pyes)
Su(Kiçik pyes)
Poçt şöbəsində xəyal(Pyes)
Ah, Paris, Paris!(Pyes)
Mən sənin dayınam.(Pyes)
Dəlixanadan dəli qaçıb və yaxud mənim sevimli dəlim(Pyes)
Mənim ərim dəlidir(Pyes)
Mahmud və Məryəm(Pyes)
Ağ Dəvə(Pyes)
Dördüncü cild

Taun yaşayır (Pyes)
Qatil (Pyes)
Beşinci cild

Ölüm hökmü(Roman)
İlyas Əfəndiyev: şəxsiyyəti və sənəti(Roman)
Altıncı cild

Dünyada “Amur” üzürdü (Səyahət notları)
Yaxın, uzaq Türkiyə (Səyahət notları)
Dyula Çak ilə söhbət (Səyahət notları)
Qabrovo görüşləri (Səyahət notları)
Palma ülfəti (Səyahət notları)
Yanan ağacın şəfəqləri (Səyahət notları)
Yaxan düymələ, düymələ (Esselər)
“Mən özüm Azərbaycandanam…” (Esselər)
“Nə günah eylədim ki…” (Esselər)
Ölümünə inandığım adam (Esselər)
Dünya axirət əkini (Esselər)
Trixlə üz-üzə dayanmış adam (Esselər)
Mən gedirəm, ağlama (Esselər)
Ölümünə inanmadığım adam (Esselər)
Tək adam, tənha şair (Esselər)
Altmışın qəfilliyi (Esselər)
Qocalığa hələ çox qalıb (Esselər)
“Təşrif buyur, gedək bağa” (Esselər)
“Heydərbaba, yolum sənnən kəc oldu…”(Esselər)
Həmişə yolda olan adam (Esselər)
Cəlil bəyin taleyi və yaradıcılığı haqqında bir neçə söz (Esselər)
Ədəbiyyat və cəsarət tərcümanı (Esselər)
“Ədəbi düşüncələr” necə yarandı (Ədəbi düşüncələr)
“Ədəbi düşüncələr”də haqqında bəhs olunan yazıçılar, şəxsiyyətlər, bəzi konkret əsərlər (Ədəbi düşüncələr)

Yeddinci cild

Dramaturgiyada şərtilik barədə (Məqalə)
Elxan fədakarlığı ilə (Məqalə)
«Aydın» və aydınların faciəsi (Məqalə)
Müasir tənqidimiz: Vəziyyət və vəzifələr (Məqalə)
Bizim haqqımız (Məqalə)
Poeziyamızın bəzi yaradıcılıq problemləri (Məqalə)
Hekayə janrı: İmkanlarımız və iddiamız (Məqalə)
Şoloxov haqqında söz (Məqalə)
Qələbələr arzusu ilə (Məqalə)
«Quyu» müəllifinə məktub (Məqalə)
Vətəndaşlıq – vətənin qeyrətini çəkməkdir (Məqalə)
«Mənim könlüm deyir ki…» (Məqalə)
lk Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi (Məqalə)
Vilyam Şekspir haqqında söz (Məqalə)
Tənqidçinin «mən»i və tənqidin problemləri (Məqalə)
Daha dərin qatlara (Məqalə)
Nəsrimizdə konflikt və xarakter leminin tədqiqi (Məqalə)
Tiflis ədəbi mühitinin tədqiqi (Məqalə)
Uman yerdən küsərlər (Məqalə)
«Molla Nəsrəddin» işığı (Məqalə)
Xoşbəxt poeziya (Məqalə)
«Mənim fikirlərim haqdır…» (Məqalə)
Tarixin və ədəbiyyatın səhifələri (Məqalə)
Təzadların faciəsi (Məqalə)
Azərbaycan uşaq ədəbiyyatı haqqında (Məqalə)
«Sübh şəfəqi»nin işığı (Məqalə)
Fikrin karvanı (Məqalə)
«O işıq əsla sönməz…» (Məqalə)
Dəyişməzlik (Məqalə)
Tənqidimizin metodoloji problemləri (Məqalə)
Borçalıdan gələn yollar (Məqalə)
Əfsanə davam edir (Məqalə)
Vətəndaş qayəsi ilə (Məqalə)
Əbədi gün sorağında (Məqalə)
Əlimdədir hələ qələm (Məqalə)
Mən səndən ayrılmazdım (Məqalə)
Vüsalın uzun yolu (Məqalə)
Səhnəmizin sabahı naminə (Məqalə)
Karvan yola düzülür (Məqalə)
Ədəbi tənqid ictimai işdir (Məqalə)
İşığa səsləyən sənət (Məqalə)
Tənqidin vətəndaşlığı (Məqalə)
Əlyazmaları yanmır (Məqalə)
Həqiqət, ancaq həqiqət (Məqalə)
Tənqid və ədəbiyyatşünaslığımızın yaradıcılıq məsələləri (Məqalə)
Bizimçün qalan sənət (Məqalə)
Ədəbi proses. Olum ya ölüm? (Məqalə)
«Aləm sürətlə dəyişməkdədir…» (Məqalə)
Elmimiz müstəqil olmalıdır! (Məqalə)
Həm ədəbiyyat, həm də ədəbi ictimaiyyət!(Məqalə)

Səkkizinci cild

Mədəniyyət. Bu gün və sabah (Məqalələr)
Məmməd Əmin Rəsulzadə (Məqalələr)
Kədərin poeziyası (Məqalələr)
Nəriman Nərimanov: Şəxsiyyəti və fəaliyyəti (Məqalələr)
«Kitabi-Dədə Qorqud» aliliyi (Məqalələr)
Cəfər müəllim (Məqalələr)
Elitar poeziya (Məqalələr)
Müasir dövrdə Azərbaycan ədəbi tənqidinin yaradıcılıq problemləri (Məqalələr)
Əbədi müasirimiz (Məqalələr)
Rusdilli mətbuat haqqında (Məqalələr)
Birneçəsöz (Monoqrafiyalar)
Tənqidvənəsr (Monoqrafiyalar)
Bəstəkarın vətəndaş sözü (Monoqrafiyalar)
Klassik aşıq poeziyasında «Dünya» obrazı (Monoqrafiyalar)
Ədəbiyyatda tarix və müasirlik problemi (Monoqrafiyalar)
Şəxsiyyət və istedad (Monoqrafiyalar)

Doqquzuncu cild

Yazıçının dəftərindən

Onuncu cild

Məsuliyyət hissi. Prinsipial və obyektiv
Ədəbi tənqidin səviyyəsini qaldıraq
Azərbaycan yazıçısına mükafat
E l ç i n: «Bir parça gün işığı»
«Yazmaq yazıçının özünüifadəsidir»
Məsuliyyət
«Vətən»: qarşılıqlı anlaşma və etimad körpüləri
E l ç i n: «Vətən övladlarını unutmur»
«Əzizim, vətən yaxşı…»
Bizə birlik gərəkdir
Vətən haradan başlayır
Dünyanın min rəngi
Beyinə qida, gözə nur, dizə qüvvət
«Qarabağ» xalqın səsidir
Əhəmiyyətli bir hadisə
«Dünya – siyasət meydanıdır»
«Azərbaycan» jumalının sorğusu
Yeni il anketi
E l ç i n: «Ən böyük müttəfiqimiz həqiqətdir!»
E l ç i n: «Bayrağımızı birgə qaldırmalıyıq»
E l ç i n: «Şükürlər olsun ki, sərhədlər zəifləyib…»
E l ç i n: «Millətin qılıncı iş görən zaman, sazı, sözü də susmamalıdır»
İstiqlalımız uğrunda
Tarixin dərsləri və ya milli faciəmizlə üz-üzə
«O külək bir də əsəcək»
«Ah, Paris, Paris!..»
«Həqiqət sonra məlum olacaq…»
Dünya tanısın Azərbaycanı
E l ç i n: «Qiyməti tarix verəcək…»
Yeni təyinatlar: «Dünya sivilizasiyasında Azərbaycanın yerini mədəniyyətimiz müəyyənləşdirəcək»
Azərbaycan həqiqətini dünyaya çatdıra bilsək
Elçin və İlyas Əfəndiyev
E l ç i n: Komediya və dramların kəsişdiyi yerdə 188 «Bu gün mədəniyyətimizin taleyi yalnız mədəniyyət xadimlərindən asılı deyil…»
Sənətə qiyməti xalq verməlidir
E l ç i n: «Bu gün vəzifədə olmaq – işləmək, işləmək və yenə də işləmək deməkdir»
E l ç i n: «Mən o tərbiyənin, o əxlaqın yiyəsi deyiləm»
Bakıda Şimal küləyi əsirdi
E l ç i n: Ədəbiyyat sərbəstliyin, qəlibsizliyin ifadəsidir
İslam sivilizasiyası bəşər mədəniyyətinin tərkib hissəsidir
E l ç i n: «Bu gün də «altmışıncılar»ı birləşdirən cəhətlər, onları ayıran cəhətlərdən çoxdu!»
E l ç i n: «Əhli-qələm gərək böhtana yol verməsin, çirkabdan faydalanmasın!»
Elçinlə Elçin və ədəbiyyat barədə söhbət
Elçinin absurdu və gerçəkliyi
«Mən vəzifədən yapışan adam deyiləm»
Vəzifə müvəqqəti bir şeydir
E l ç i n: «Mən həmişə sözü üzə demişəm»
«Ədəbiyyat üçün qadağan olunmuş mövzu yoxdur»
«Mən ikili həyat yaşayırdım»
Professional tənqidə necə gəldim
XXI əsrdə görüşərik
«Vilayət Quliyev qeyrətli vətəndaşdır»
Rəsmi ideologiyanın buxovlarını qırdıq
Tariximizin, ədəbiyyatımızın ilk nişanəsi
Dövlət dili
«Son beş ildə XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatında hadisə hesab etdiyim bir əsər oxumamışam»
«Vəzifədə olanda iqtidarı tərifləyib, çıxandan sonra söyən adamlardan deyiləm»
O yeri biz tapa bilmərik
İşgüzar səfər
Mən insanın içərisindəki azadlığın tərəfdarıyam
Yazmaq üçün xüsusi bir şəraitə ehtiyac duymuram
«Birtərəfli kompromis yoxdur, əgər varsa, bu, məğlubiyyətdir»
Nazim Hikmət haqqında
E l ç i n: «Sən demə, təyyarənin səsi dünyanın ən gözəl səsiola bilərmiş…»
İlk növbədə doğma dilin təəssübü çəkilməlidir
E l ç i n: «Yuxu sonsuz ola bilməz…»
E l ç i n: «Mən ilk növbədə yazıçıyam…»
E l ç i n: «Mənim əsərlərim mənim daxili aləmimin ifadəsidir…»
E l ç i n: «Bizim ədəbi prosesdə lümpençilik yaranıb… Dəhşət budur!»
E l ç i n: «Yazıçılar Birliyinə hörmətlə yanaşmaq lazımdır»
«Sara xatun» jumalının sorğusu
E l ç i n: «Yazıçıların qurultayı ədəbiyyatımıza və ədəbi prosesə sahib çıxmalıdır»
Elçin «Xəzər»in suallarına cavab verir
E l ç i n: «Tarixə böhtan atmaq və xalqı təhqir etmək olmaz!»
Söhbət
Filmoqrafiya[redaktə | əsas redaktə]
Əllər və rənglər (film, 1974)
Ömrün səhifələri (film, 1974)
Alıcının sərgüzəşti (film, 1976)
Arxadan vurulan zərbə (film, 1977)
Dantenin yubileyi (film, 1978)
Gözlə məni (film, 1980)
Şəlalə (film, 1981)
Gümüşü furqon (film, 1982)
Bağ mövsümü (film, 1985)
Humayın yuxusu (film, 1985)
Sahilsiz gecə (film, 1989)
Tikdim ki, izim qala. III film (film, 1998)
Bahar oğlu (film, 2004)
Milli bomba (film, 2004)
Bizim qəribə taleyimiz (film, 2005)
Mənə inanın! (film, 2007)
Mətbuat fədaisi (film, 2007)
Hökmdarın taleyi (film, 2008)
Üç zirvənin fatehi (film, 2008)
Silinməyən izlər… (film, 2011)
Mahmud və Məryəm (film, 2013)
İstinadlar[redaktə | əsas redaktə]
Jump up ↑ Elçin (Elçin İlyas oğlu Əfəndiyev)
Jump up ↑ “Cəfər Cabbarlı” mükafatı təqdim olundu
Mənbə[redaktə | əsas redaktə]
Azərbaycan Milli Ensiklopediyası: Azərbaycan. Ramiz Məmmədov. Kino. Azərbaycan Milli Ensiklopediyası Elmi Mərkəzi, 2007.- səh. 814.

Balakişiyev Mövlud Süleyman oğlu (Mövlud Süleymanlı) — azərbaycanlı nasir, dramaturq, yazıçı, ssenarist,[1] 1980-cı ildən Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü, Аzərbаycаnın хаlq yаzıçısı, Əməkdаr incəsənət хаdimi (2003). Mövlud Süleymanlı Аzərbаycаn Jurnalistlər İttifaqının “Qızıl qələm” mükаfаtı (1974), Moskvadа rus dilində nəşr edilmiş ilk kitаbınа (“Çоbаn İbrаhim və velоsiped”) görə Maksim Qorki аdınа Ümumittifаq ədəbi müsаbiqə (1983), “Kənd həyаtınа həsr edilmiş ən yахşı əsərə görə” Аzərbаycаn Yаzıçılаr İttifаqının “Qızıl sünbül” ədəbi mükаfаtı (1991), Bədii, sənədli publisistikа sаhəsində nаiliyyətlərinə görə “Аrаz” аli ədəbi mükаfаtı (1995), “Köç” rоmаnınа görə “İlin ən yахşı əsərinə görə” mükafatı laureatı, АNАSАM Ödül bəlgəsi (Türkiyə) (2001) və “Аnаdоlu ədəbiyyаtı” tоplаntısının “Tаkdir” ödülü sahibidir.

Həyatı

Mövlud Süleymаnlı 1943-cü il mаrt аyının 18-də Ermənistan SSR-nin Kаlininо rаyоnunun Qızıl Şəfəq kəndində (keçmiş аdı “Cücəkənd”) dоğulmuşdur. Аtаsı Süleymаn Məhəmməd оğlu 1942-ci ilin ахırlаrındа İkinci dünya müharibəsinə getmiş, 1945-ci ilin аprel аyının 23-də Berlin uğrundа döyüşlərdə həlаk оlmuşdur. Аnаsı Bаğdаgül Mаhmud qızı şаir qəlbli bir хаnım оlmuş və bədаhətən şerlər demişdir. M. Süleymаnlı Qızıl Şəfəq kənd 7 illik məktəbindən sоnrа qоnşu İlməzli kənd оrtа məktəbinin X sinfini (1960) bitirmişdir.

1962-ci ildə Azərbaycan Dövlət Universitetinin Filоlоgiyа fаkültəsinə dахil оlub, 1967-ci ildə оrаnı bitirmişdir. 1968-ci ildə Аzərbаycаn Dövlət Radiosunа işə qəbul edilmiş, əvvəlcə “Gənclik”, sоnrа “Ədəbiyyаt və İncəsənət” bаş redаksiyаsındа redаktоr kimi çаlışmışdır.

Mükafatları

“Əməkdar incəsənət xadimi” — 27.01.2003[2]

Yaradıcılığı

Ədəbi yаrаdıcılığа 1964-cü ildə “Аzərbаycаn gəncləri” qəzetində çаp оlunаn “Əllərim” аdlı ilk şerilə bаşlаmışdır. Hаzırdа efir ömrü 40 hаqlаyаn “Bulаq” verilişinin, 1969-ci ilin оktyаbrındа ilk müəllif nömrəsini yаzmışdır. Verilişin uzun illər Аzərbаycаn fоlklоrunun, etnoqrafiyasının, dilinin, məişətinin təbliğində əhəmiyyətli rоl оynаdığı əsаs götürülərək 1974-cü ildə Аzərbаycаn Jurnаlistlər İttifаqının “Qızıl qələm” mükаfаtınа lаyiq görülmüşdür. 1972-ci ildə Tele-Rаdiо Verilişləri kоmitəsindən Mоskvаyа ixtisаsаrtırmа kurslаrınа göndərilmişdir. 1974-cü ildə Cəfər Cabbarlı аdınа Azərbaycanfilm kinostudiyasınа ssenаrist kimi qəbul edilmişdir. Ssenаrisi əsаsındа “Bəyin оğurlаnmаsı” və Moskva Dövlət Kinematoqrafiya Komitəsinin sifаrişilə “Çətirimiz buludlаrdır” bədii televizyа filmləri çəkilmişdir. 1976-cı ildə Аzərbаycаn Yаzıçılаr İttifаqınа işə dəvət edilmişdir. 1974-cü ildən Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvüdür. 1976-1980-ci illərdə Yаzıçılаr İttifаqının оrqаnı оlаn “Ulduz” jurnаlındа nəsr şöbəsinin müdiri olmuş, 1980-1988-ci illərdə “Аzərbаycаn” jurnаlındа nəsr şöbəsinə rəhbərlik etmişdir. 1992-1993-cü illərdə bаş redаktоrluğu ilə “Оğuz eli” аdlı müstəqil qəzet nəşr olunmuşdur.

“Dəyirmаn” povesti üzrə səhnələşdirilmiş “Dəyirmаn” pyesi Hüseyn Ərəblinski аdınа Sumqayıt Dram Teatrındа (1988), “Sаtqın” əsəri “Yuğ” teаtrındа (2000) tаmаşаyа qоyulmuşdur.

1992-ci ildə Аzərbаycаn Dövlət Televiziyаsınа işə dəvət edilmiş və televiziyаnın “Хаlq yаrаdıcılığı” redаksiyаsınа bаş redаktоr vəzifəsinə təyin olunmuşdur. Redaksiyada onun rəhbərliyi ilə fоlklоr, etnоqrаfiyа yönündə yeni “Sizə hаrdаn deyim?”, “Təbriz gözəlləməsi”, “Şirvan gözəlləməsi”, “Yurd yeri” və s. kimi verilişlər hаzırlanmışdır. 1992-ci ilin sonlarında Аzərbаycаn Dövlət Tele-Rаdiо Şirkətinin Rаdiо üzrə sədr müаvini vəzifəsinə gətirilmiş, 17 il bu vəzifədə çalışmışdır (1992-2009). [3]

Аzərbаycаn Dövlət Rаdiоsundа оnun rəhbərliyi ilə “Respublikа”, “Dаn yeri”, ‘Dünəndən bu günə”, “Bizdən sоnrа”, “Sаrıtel”, “Xeyrə qənşər”, “Bulаq bаşı”, “Mövqe”, “Ахtаrış”, “Dövrаn”, “Qürbətdə qаlаn Vətən”, “Pаrlаment saatı”, “Gündoğаndаn gün bаtаnа”, “Eşidirsizmi?”, “Qоnаq eldən gələr”, “Vаr səsimlə”, “Çiyin çiyinə”, “Tanrı duaları” və s. verilişlər efirə çıxmışdır.

“Şeytаn” (1978), “Dəyirmаn” (1979) əsərlərinə görə uzun müddət tənqidə məruz qаlаn və təhlükəsizlik оrqаnlаrı tərəfindən çək-çevir edilən M. Süleymаnlı bir neçə dəfə Dövlət tərəfindən mükаfаtlаndırılmışdır.

Əsərləri

Ruscаyа tərcümə edilmiş kitаblаrı

Çоbаn İbrаhim və velоsiped (Pоvest və hekаyələr. Tərcümə edən: T. Kоlyаqinа.Mоskvа 1982)
Köç (Rоmаn. Tərcümə edən: T. Kоlyаqinа. Mоskvа 1986)
Türkiyə türkcəsinə çevrilmiş kitаblаrı

“Köç” (çevirən S. Аltаylı. 1990)
Bu əsər “Ötüken” Yаyın Evi tərəfindən dəfələrlə (1992, 1994, 1995, 1996) təkrаr-təkrаr yаyınlаnmışdır.

“Söz içində söz”. Tehrаndа 2003-cü ildə əski əlifbа ilə nəşr edilmişdir.
2004-cü ildə “ÜÇ RОMАN” аdı аltındа rоmаnlаrı “Аzərbаycаn” nəşriyyаındа.
2006-cı ildə “Söz içində söz” аdlı çох unikаl kitаbı “Аğrıdаğ” nəşriyyаtındа.
Filmoqrafiya[redaktə | əsas redaktə]
Ağstafa şərabçıları (film, 1992)
Bəyin oğurlanması (film, 1985)
Bəylik dərsi (film, 2007)
Çətirimiz buludlardır (film, 1976)
Dad (film, 1984)
Deportasiya (film, 2001)
Deportasiya. II Film (film)
Deportasiya. III Film (film)
Deportasiya. IV Film (film)
Deportasiya. V Film (film)
Deportasiya. VI Film (film)
Deportasiya. VII Film (film)
Fatehlərin divanı (film, 1997)
Hücum (film, 1989)
Kökdən düşmüş piano (film, 1982)

Qocayev Fikrət Göyüş oğlu (Fikrət Qoca) — şair, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin birinci katibi, Azərbaycanın xalq şairi (1998)[3], Azərbaycan SSR Əməkdar İncəsənət Xadimi (1979), Azərbaycan Respublikasının Dövlət mükafatı laureatıdır[4]

Həyatı

Fikrət Qoca 1935-ci il avqustun 25-də Ağdaş rayonunun Kotanarx kəndində anadan olmuşdur. 1964-cü ildə Moskvada Maksim Qorki adına Ədəbiyyat İnstitutunu bitirmişdir.

Əsərləri 1956-cı ildən mətbuatda çap edilir. Azərbaycan Radio və Televiziya Verilişləri Komitəsində, “Azərbaycan gəncləri” qəzetində, “Azərbaycan” jurnalında fəaliyyət göstərmiş, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin beynəlxalq əlaqələr üzrə məsul katibi olmuşdur. 1987-ci ildən “Qobustan” incəsənət toplusunun baş redaktorudur. 1998-ci ildən Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin birinci katibidir.

Çap etdirdiyi şeir kitablarında vətən məhəbbəti, vətənpərvərlik duyğuları, insan və zaman haqqında düşüncələri öz əksini tapmışdır. Dünyanın bir çox ölkəsində yaradıcılıq səfərlərində olmuş, həmin ölkələrə gedən milli azadlıq hərəkatlarına şerlər həsr etmiş, o cümlədən Kubanın azadlıq mübarizi Ernesto Çe Gevara (“Ünvansız məktublar”), Qvineya-Bisaunun azadlıq hərəkatı xadimi Amilkar Kabral (“Amilkar Kabral”), Filippinin milli qəhrəmanı Xose Risal (“Xose Risal”), vyetnamlı gənc Li Vi Tom (“Li Vi Tom”) və b. haqqında poemalar yazmışdır. 1990-cı illərdə yazdığı “Oddan keçənlər”, “İnsan səviyyəsi”, “Adi həqiqətlər” və s. poemalarında Azərbaycanda gedən azadlıq mübarizəsindən bəhs olunur. Onun bir sıra nəsr əsərləri də var. “Ölüm ayrılıq deyil” (1990), “Hələlik, – qiyamətədək” (2000) povestlərində 1990-cı ilin 20 Yanvar hadisələri əksini tapmışdır.

Mixail Lermontov, Taras Şevçenko, Eduard Mejelaytis, İ.Volker, X.Risal, İ.Taufer və b.-ndan tərcümələri var. Əsərləri bir sıra xarici dillərə tərcümə olunmuşdur.

Şeirlərinə musiqi bəstələnmişdir (“Anacan dostum evlənir”, “Könlüm”, “Günay”, “Gəl ey səhər”, “Çiçək tapa bilmədim”, “Gecə yaman uzundur”, “Payız gəldi” və s.).

Gənclərin qəhrəmanlıq və fədakarlığından bəhs edən “Təkərlər geri fırlanır”, “Yaralı çiçəklər” və “Rəssam düşünür” poemalarına görə 1968-cı ildə Azərbaycan komsomolu mükafatına, 1990-cı illər yaradıcılığına görə “Humay” mükafatına (1998) layiq görülmüşdür. Azərbaycan Respublikasının “Şöhrət” ordeni ilə təltif olunmuşdur (1995).

Mükafatları

Azərbaycan SSR Əməkdar İncəsənət Xadimi — 30.07.1979[5]
“Şöhrət” ordeni- 26 iyun 1995-ci il [6]
“Şərəf” ordeni – 2 sentyabr 2015-ci il[7]
Azərbaycan Respublikasının Dövlət mükafatı – 2016
Kitabları[redaktə | əsas redaktə]
Qağayı (1963)
Hamıya borcluyam (1965)
Yatmadiğım gecələrdə (1970)
Günlərin bir günü (1972)
Gül ömrü (1975)
İnsan xasiyyəti (1980)
Ömürdən səhifələr (1984)
Mavi dünyanın adamları (1988)
Taleyin ağır taleyi (1990)
Seçilmiş əsərləri
Dənizdə ay çiməndə (1967)
Od gəlini (1969) rləri (1988)
Eldən elə – dildən dilə (1988)
Sükutun səsi (1991)
Flora Kərimova – Bir xumar baxışla – musiqi: Ramiz Mirişli
Şövkət Ələkbərova – Arazım – musiqi: Ramiz Mirişli
Elmira Rəhimli və Yaşar Səfərov – Günəşi gözləyirik – musiqi: Ramiz Mirişli
Elmira Rəhimli -İncitmə məni – musiqi: Adil Bəbirov
Elmira Rəhimli – Mən anayam – musiqi: Adil Bəbirov
Yaşar Səfərov – Yollar – musiqi: Adil Bəbirov
İslam Rzayev – Bilirsən özün – musiqi: Adil Bəbirov
Hüseyn Bakılı – Payız gəldi – musiqi: Emin Sabitoğlu
Oqtay Ağayev – Qaytar eşqimi – musiqi: Oqtay Kazımi
Rəşid Behbudov – Ey xəyal – musiqi: Oqtay Kazımi
Şövkət Ələkbərova – Gecə yaman uzundur – musiqi: Firəngiz Babayeva
Məmmədbağır Bağırzadə – Gecə yaman uzundur – musiqi: Firəngiz Babayeva
Flora Kərimova və Cavan Zeynallı – Qorxuram – musiqi: Ruhəngiz Qasımova
Mirzə Babayev – Mübarək deyin – Telman Hacıyev
Brilliant Dadaşova – Bahar nəfəsli – musiqi: Aqşin Əlizadə
Yusif Savalan – Gözlə – musiqi: Polad Bülbüloğlu

Filmoqrafiya

Uşaqlığın son gecəsi (film, 1968)
Mürafiə vəkillərinin hekayəti (film, 2011)

Hüseynov Məmmad Abbas oğlu (təxəllüsü: Məmməd Rahim) — azərbaycanlı şair, dramaturq, tərcüməçi, 1934-cü ildən Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü, Azərbaycanın xalq şairi (1957), Azərbaycanın Əməkdar incəsənət xadimi (1940), Ermənistanın Əməkdar mədəniyyət xadimi (1970), Dövlət mükafatı laureatı (1949).

Həyatı

Məmməd Rahim 1907-ci il aprelin 20-də Bakıda kiçik sahibkar ailəsində doğulmuşdur. 1917-ci ildə atası ölmüş, dəmiryolu xidmətçisi olan böyük qardaşının himayəsində yaşamışdır. Bakı şəhər məktəblərində təhsil alıb APİ-nin Şərqşünaslıq fakültəsinə daxil olmuş (1928-ci ildə), eyni zamanda Azərnəşrdə tərcüməçilik etmişdir (1928-1931). Pedaqoji fəaliyyətə 1-ci Bakı beşillik sovet məktəbində başlamışdır (1931-1935). 1926-cı ildə ilk şeiri “Gördüm”, 1930-cu ildə isə ilk şeir kitabı – “Arzular” çap olunmuşdur. Dövri mətbuatda fəal çıxış etmişdir. Yazıçılar İttifaqında şeir bölməsinin rəhbəri və təşkilat katibi(1938-1940) müdafiə bölməsinin rəhbəri (1941-1946), həm də İranda xüsusi ezamiyyətdə olmuşdur. 1946-cı ildən yalnız ədəbi yaradıcılıqla məşğul olduğuna görə işləməmişdir. Müəyyən fasilədən sonra yenidən Yazıçılar İttifaqında poeziya bölməsinə rəhbərlik etmişdir (1947-1950; 1951-1952). Türkiyəyə və Aralıq dənizinə səfərə çıxmışdır. Xəstələndiyi vaxtadək yalnız yaradıcılıq fəaliyyəti ilə məşğul olmuşdur. “Xaqani” (1955) mənzum dramını, “Sayat Nova” (1956), “Natəvan” (1962) poemalarını yazmışdır. Ş.Petefi, Beranje, A.Tvardovski, A.Blok, Şiller, Nekrasov, H.Tumanyan və b. tərcümələr etmişdir. Onun əsərləri keçmiş SSRİ xalqlarının dillərinə və bir sıra xarici dilə tərcümə edilmişdir. İki dəfə Lenin ordeninə (1945-1967), “Oktyabr inqilabı” (1977), “Qırmızı Əmək bayrağı” (1965) ordenlərinə və medallara layiq görülmüşdür. 1977-ci il mayın 6-da Bakıda vəfat etmişdir. Fəxri Xiyabanda dəfn olunmuşdur.

Əsərləri

Arzular (şeirlər). Bakı: Azərnəşr, 1930, 72 səh.
İkinci kitab (şeirlər). Bakı: Azərnəşr, 1933, 84 səh.
Partizanın tüfəngi (şeirlər). Bakı: Azərnəşr, 1937, 26 səh.
İldırımın kitabı. Bakı: Uşaqgəncnəşr, 1939, 14 səh.
Nübar. Bakı: Azərnəşr, 1939, 196 səh.
Arzu qız. Bakı: Uşaqgəncnəşr, 1940, 28 səh.
Vətən sevgisi. Bakı: Azərnəşr, 1942, 37 səh.
Səhərin nəğməsi. Bakı: Azərnəşr, 1943, 60 səh.
Onu Don qucaqladı. Bakı: Azərnəşr, 1943, 10 səh.
Ölməz qəhrəman. Bakı: Azərnəşr, 1946, 40 səh.
Xəzər sahilində. Bakı: Azərnəşr, 1948, 282 səh.
Leninqrad göylərində. Bakı: Uşaqgəncnəşr, 1949, 40 səh.
İldırımın kitabı. Bakı: Uşaqgəncnəşr, 1951, 20 səh.
Abşeron torpağında. Bakı: Azərnəşr, 1952, 110 səh.
Sevgi (şeirlər). Bakı: Azərnəşr, 1954, 216 səh.
Balaca bağbanlar. Bakı: Uşaqgəncnəşr, 1955, 36 səh.
Seçilmiş əsərləri (iki cilddə). I c, Bakı: Azərnəşr, 1955, 316 səh.
Seçilmiş əsərləri (iki cilddə). II c, Bakı: Azərnəşr, 1957, 416 səh.
Məhəbbətin baharı. Bakı: Azərnəşr, 1957, 196 səh.
Şeirlər və poemalar (şairin kitabxanası). Bakı: Azərnəşr, 1960, 328 səh.
Arzular gül açanda. Bakı: Azərnəşr, 1965, 389 səh.
Seçilmiş əsərləri (üç cilddə). Bakı: 407 səh.
Seçilmiş əsərləri (üç cilddə). Bakı: 390 səh.
Tonqal başında (şeirlər və poemalar). Bakı: Gənclik, 1968, 39 səh.
Leninqrad göylərində. Bakı: Gənclik, 1975, 57 səh.
Dayağım (şeirlər). Bakı: Gənclik, 1971, 153 səh.
Limon və çay. Bakı: Gənclik, 1972, 12 səh.
Məhəbbət dastanı (şeirlər və poemalar). Bakı: Azərnəşr, 1974, 260 səh.
Seçilmiş əsərləri (üç cilddə). III c. Bakı: Yazıçı, 1978, 264 səh.
Seçilmiş əsərləri (üç cilddə). I c. Bakı: Azərnəşr, 1988, 263 səh.

Tərcümələri

Nizami Gəncəvi. Yeddi gözəl. Bakı: Azərnəşr, 1946, 356 səh.
Şota Rustaveli. Pələng dərisi geymiş pəhləvan (I hissə). Bakı: Azərnəşr, 1937, 284 səh.
A.S.Puşkin. Ruslan və Lyudmila. Bakı: Uşaqgəncnəşr, 1949.
Avetik İsahakyan. Şeirlər və poemalar. Bakı: Azərnəşr, 1951, 260 səh.
M.Y.Lermontov. Seçilmiş şeir və poemalar. Bakı: Azərnəşr, 1939, 218 səh.
M.Y.Lermontov. Mtsıri. Bakı: Uşaqgəncnəşr, 1939, 44 səh.
M.Y.Lermontov. Çar İvan Vasilyeviç, cavan opriçnik, qoçaq tacir Kalaşnikov haqqında nəğmə. Bakı: Usaqgəncnəş, 1939, 30 səh.
M.Y.Lermontov. Çar İvan Vasilyeviç, cavan opriçnik, qoçaq tacir Kalaşnikov haqqında nəğmə. Bakı: Usaqgəncnəş, 1961, 20 səh.
Aleksandr Blok. On ikilər. Bakı: Azərnəşr, 1932.
Nizami Gəncəvi. Yeddi gözəl. Bakı: Yazıçı, 1983, 356 səh.
Şota Rustaveli. Pələng dərisi geymiş pəhləvan. Bakı: Azərnəşr, 1966, 300 səh.

Rəsul Rza (tam adı: Rəsul İbrahim oğlu Rzayev; d. 19 may 1910, Göyçay, Rusiya İmperiyası – ö. 1 aprel 1981, Bakı, Azərbaycan SSR, SSRİ) — Azərbaycan şairi, dramaturq, tərcüməçi, ictimai xadim, 1934-cü ildən Azərbaycan YB-nın üzvü, Sosialist Əməyi Qəhrəmanı (1980), Azərbaycanın Xalq Şairi (1960), SSRİ Dövlət mükafatı laureatı (1951), Azərbaycan SSR əməkdar incəsənət xadimi (1945).

Həyatı

Rəsul Rza 1910-cu il mayın 19-da Azərbaycanın Göyçay şəhərində maarifpərvər ailədə doğulmuşdur.[1] Mənşə etibarı ilə tanınmış Məmmədxanovlar nəslindən olan atası İbrahim kənddə mirzəlik və xırdavatçılıqla dolanmışdır.[1][2] Anası Məryəm poetik istedada malik olmuş, öz şerlərini əzbər yadda saxlayırmış.[1] Atasını erkən itirmiş, anasının və yaxın qohumlarının himayəsində boya-başa çatmışdır.[1] “Poeziya zəhmət və ilhamdır” avtobioqrafik qeydlərində R.Rza öz tərcümeyi-halına keçərkən belə qeyd etmişdir:

” Deyilənə görə, mən 1910-cu ildə mayın 19-da anadan olmuşam. Deyilənə görə deyirəm, çünki bu tarix düzgün olmaya bilər. Anadan olduğum ili və günü babam əlyazması Quranın səhifələrindən birində qeyd edibmiş. Babamı dəfn edən zaman (mənim onda üç-dörd yaşım olardı) Quran yoxa çıxıb.[3]
Rəsul Rza ”
Rza öz tərcümeyi-halında daha sonra yazırdı ki, onun evlinə qəzet və jurnallar gələrdi, “Molla Nəsrəddin”, rus dilində çıxan “Niva”, “Probujdeniye” nəşrlərini alırdı.[3] Bütün bu faktorlar Rzanın mənəvi tərbiyəsində mühüm rolu olmuşdur.[3] O, uşaqlıqdan ədəbi söhbətlərin getdiyi bir ailədə tərbiyə almışdır.[3] Üstəlik, şairin anasının şairlik təbi varmış.[3] Anası Məryəm oxumaq bilirmiş, ancaq yazmağı bacarmayırdı və buna görə də şeirlərini əzbər deyərmiş və yadında saxlayarmış.[3] Şair hələ uşaqlıqdan Məhəmməd Füzulinin, Xurşidbanu Natəvanın, Mirzə Ələkbər Sabirin şeirlərini anasının dilindən eşitdiyini yazır.[3] Uzun illər keçəndən sonra R.Rza yazmışdır:

” İndi yaddaşımın səhifələrini varaqladıqca mən bir daha inanıram ki, mənim könlümə şerə olan məhəbbətimin ilk qığılcımlarını anam atmışdır. Anam məndə klassik poeziya xəzinəsinə, həm də xalq yaradıcılığına dərin hörmət hissi tərbiyə etmişdir.[3]
Rəsul Rza ”
Rəsul Rza altı yaşı olarkən məktəbə getmiş və onun ağır təhsil və iş illəri başlamışdır.[3] On dörd yaşında ikən oxumaqla yanaşı həm də şəhər kitabxanasında işləmişdir.[3] 1925-ci ildə isə Gəncə Sənaye və Kənd Təsərrüfatı Texnikumuna daxil olmuş, ancaq təhsili yarımçıq qoyub bir neçə aydan sonra evə, anasının yanına qayıtmışdır.[3] O, 1930-cu ildə Bakıya köçür; o vaxt boyük bacıları şəhərdə yaşayırdılar.[3]

Bakıda Rza məktəb yoldaşı və şair Abdulla Faruqdan başqa heç kimi tanımırdı.[3] Ancaq çox çəkmir o, şair A.Faruq vasitəsi ilə ədəbi aləmdə yaxşı tanınan Mikayıl Müşfiq, Süleyman Rüstəm, Mehdi Hüseyn, Səməd Vurğun, Mikayıl Rəfili, Əli Nazim, Mirzə İbrahimov və başqaları ilə yaxından tanış olur, onlarla bir cəbhədə yeni ədabiyyatın yaradıcılıq və təşkilati vəzifələrinin həyata keçirilməsində bilavasitə yaxından iştirak edir.[3] R.Rza tərcüməçi vəzifəsinə işə düzəlir.[3] O illərdə “Gənc işçi” ədəbiyyata yenicə gələn şairlərin, yazıçıların toplaşdığı, görüşdükləri əsas yer idi. [3] R.Rza burada bir çox yaşıdları ilə, o cümlədən şair M.Müşfiqlə tanış otmuşdur.[3] Yazıçı dostu Sabit Rəhmana həsr etdiyi “Xatirələr düzümü” poemasında da (1971) R.Rza “Gənc işçi” qəzetinin redaksiyasının, oradakı dostları xatırlayaraq arxada qalmış illər haqqında, itirilmiş dostlar haqqında dərin bir kədər və nisgil hissi ilə yazırdı:

İndi çörək dükanıdır
o ilk tanışlığımız,
ilk həyat məktəbimiz,
ilk mübarizə meydanımız
sevincimiz,
həyəcanımız
olan yer. …
İndi sən yox,
Müşfiq yox,
Mikayıl yox,
Faruq yox,
Mehdi yoxdu.
Tək necə qayıdım o günlərə
Necə keçim o yolu?..

“Xatirələr düzümü”, Rəsul Rza

Bakıda əvvəllər başladığı bədii yaradıcılıq fəaliyyətini daha böyük və ciddi bir inadla, sənət ehtirası ilə davam etdirir. 1927-ci ildə Tiflisdə Gürcüstan Proletar Yazıçılar Assosiasiyasının türk seksiyasının “Qığılcım” almanaxında ilk şeri – “Bu gün” şeri dərc olunmuşdur.[3] Həmin illərdə “Yeni fikir” qəzetində də şeirləri və hekayələri çıxmışdır.[3] “Gənc işçi” redaksiyasında çalışdığı vaxtda isə bu qəzetin səhifələrində “Avropanın ölüm çağı”, “Arş”, “Bir avqusta”, “Qara yelin xəbəri” və s. şeirləri dərc olunur.[3] Yaradıcılıqla yanaşı R.Rza təhsilini də davam etdirir.[3] Təhsil aldığı məktəblər, institutlar sırasında şair Tiflisdəki Zaqafqaziya Kommunist Universitetini, Azərbaycan Tibb İnstitutunun hazırlıq kursunu, Azərbaycan Tibb institutunu, Azərbaycan Dövlət Elmi Tədqiqat İnstitutunu, Moskva Millətlər İnstitutunu, Ümumittifaq Kino Akademiyasını və s. elm və təhsil ocaqlarını qeyd etmişdir.[3]

R.Rza ilk şeirləri ilə mətbuatda çıxış etməyə başlayanda yeni, inqilabi bir ədəbi proses təzəcə formalaşırdı; bir tərəfdə təcrübəli yazıçılar, digər tərəfdə isə yeni yazıçılar nəsli fəaliyyət göstərirdi və qeyd olunmalıdır ki, yeni ədəbiyyat uğrunda mübarizə, bu ədəbiyyatın ideya-bədii prinsiplərini müdafiə və qızğın təbliğ etmək – bu prosesin çox mühüm bir tərəfi idi.[3] R.Rza da ilk şeirləri ilə bu ədəbi mübarizəyə qoşulan şair kimi diqqəti cəlb edirdi. Onun elə ilk şeirlərində istedadlı bir şairin yaradıcılıq özünəməxsusluğu duyulurdu.[3] Dərc olunan ilk şeri “Bu gün”də bunu hiss elmək mümkündür.[3]

Bu şeirdə şair bu gündən təsirləndiyini bildirirdi, bu günün şairi olduğunu elan edirdi və çox səciyyəvidir ki, elə ilk yaradıcılıq dövrünün yetkin bir çağında yazdığı “Bolşevik yazı” “Bu gün” şerində anlayışı onun poetik prinsipinin əsas tələbi və meyarı olaraq tərəfindən bəyan edilirdi:

Mənim şerim bu günün,
bu gündü mənim şerim,
bu günsüz yarın olmaz,
bu gün yoxsa
yarınlar da qurulmaz.

“Bu gün”, Rəsul Rza[3]
1926-cı ildə çap olunan “Qızıl gənc qələmlər” məcmuəsini təşkil edən şeirlər inqilab, qızıl əsgər, yeni cəmiyyət qurucuları mövzusunda yazılmış nəzm əsərlərindən ibarət idi.[3] Bu topludakı şeirlərdə hələ yeni forma, fərdi üslub axtarışları nəzərə çarpmırdı.[3] R.Rzanın “Bolşevik yazı” şeri 1931-ci ildə “İnqilab və mədəniyyət” jurnalının 3-4 sayında çıxmış və dərhal da diqqəti cəlb etmişdir. Belə ki, tənqidçi M.Hüseyn elə jurnalın həmin sayında dərc olunmuş “Yaradıcılıq ixtilaflarımız” məqaləsi üçün R.Rzanın bu şerinin məşhur misralarını epiqraf seçirdi:

Mübarizə bu gün də var.
yarın da.
Mən də onun ən ön sıralarında.

“Bolşevik yazı”, Rəsul Rza

Məhz bu misraların siyasi və yaradıcılıq əhvali-ruhiyyəsi işığında müasir ədəbiyyatın, ədəbi prosesin mənzərəsini cızaraq tənqidçi R.Rzanın “Tribuna şeri yaratmaq kimi doğru yol tutmuş şair” kimi təqdim edirdi.[3] R.Rza yalnız “Almaniya” poemasında yox, beynəlxalq miqyasda, dünyanın digər regionlarınnda baş verən hadisələrdən təsirlənərək qələmə aldığı “Çapey”, “Cəlladları durdur”, habelə “Çinar” kitabındakı (1938) “Madrid”, “Həbəşistan” və s. şeirlərində eyni dərəcədə lirik idi; hadisaləri sakit, ardıcıl epik planda yox, lirik planda təqdim edir və buda həmin əsərlərin janr-üslub xarakterini müəyyənləşdirirdi.[3]

Müasir poeziyanın novatorluq yolu və prinsiplərinin müdafiəsində şairin mövqeyi kifayət qədər barışmaz və prinsipial bir xarakter daşıyırdı.[3] R.Rzanın bütün sonrakı poeziyasından, daba mürəkkəb və çətin yaradıcılıq vəzifələrinin həllinə yönəlmiş sənətindənn çıxış edərək onun görüşlərində bu mövqeyin dəyişməz olduğunu, lakin bununla belə həm də mərhələdən-mərhələyə inkişaf edib, daha da dərinləşdiyini və büllurlaşdırılıb.[3]

1941-ci ilin axırlarında şair bir qrup siyasi işçilərlə hərbi müxbir kimi Krıma gedir, Azərbaycan diviziyasında hərbi müxbir vəzifəsində çalışır, cəbhə qəzeti “Döyüşən Krım”da işləməyə başlayır. O, müxbir kimi tez-tez ön cəbhə xəttinə gedir, müharibəni bilavasitə müşahidə edir, cəbhə həyatının çətinliklərini mənən yaşayıb, bütün bunları da şeirlərində öz təkrarsız ifadəsini tapırdı.[3] Onun burada yazdığı ilk əsər məşhur “Bəxtiyar” şeri idi.[3]

R.Rzanın 1960-cı illər fəlsəfi lirikası bir silsilə təsir bağışlayırdı; bu şeirlər şairin kitablarında bir-biri ilə bağlı, əlaqədar olduğu kimi, həm də bir vəhdət təşkil edirdi.[3] R.Rzanın bu dövr poeziyasında məşhur “Rənglər” silsiləsinin ayrıca yeri vardır.[3] Silsilə ilk dəfə 1962-ci ildə “Azərbaycan” jurnalında (№11) dərc olmuşdur.[3] Silsilənin bu nəşri 27 şeirdən ibarət idi və bu həcmdə şairin “Duyğular…düşüncələr” kitabına (S964) daxil edilmişdir. Silsilə dərhal ədəbi tənqiddə kəskin tənqidlə qarşılandı.[3] Lakin şair bu tənqidlərdən geri çəkilmədi; bir daha silsiləyə qayıtdı; onun “Qırmızının ümid çaları”, “Firuzəyi”, “Qırmızının inam çaları”, “Mavinin təsəlli çaları”, “Sürməyi”, “Saman sarısı” poetik mətnlərini yazdı və bu yeni şeirlər “Dözüm” kitabına (1965) daxil edildi.[3] Bütövlükdə silsilə 33 şeirdən ibarətdir.[3]

Bakı kinostudiyasında ssenari şöbəsinin rəisi (1937-1938), Azərbaycan Dövlət Filarmoniyasının müdiri (1938), Azərbaycan Sovet Yazıçıları İttifaqının sədri (1938-1939), Bakı kinostudiyasının müdiri (1942-1944), kinematoqrafiya idarəsində rəis (1944-1946), Azərbaycan SSR kinematoqrafiya naziri (1946-1949), Azərbaycan Sovet Ensiklopediyasının baş redaksiyasının baş redaktoru, Ümumdünya Sülhü Müdafiə Komitəsi Rəyasət Heyətinin üzvü, Afrika və Asiya Ölkələri Sovet Həmrəylik Komitəsi rəyasət heyətinin üzvü və respublika üzrə sədri, SSRİ Yazıçılar İttifaqı rəyasət heyətinin üzvü, «Novosti» Mətbuat Agentliyinin Azərbaycan şöbəsi idarəsinin sədri, Azərbaycan Respublikası Ali Sovetinin (VII çağırış) deputatı, Azərbaycan KP təftiş komissiyasının üzvü seçilmiş, Lenin və SSRİ Dövlət mükafatları komitəsinin üzvü olmuşdur.[1]

1981-ci il aprelin 1-də Bakıda vəfat etmiş, Fəxri Xiyabanda dəfn olunmuşdur.

Şəxsi həyatı[redaktə | əsas redaktə]
Rəsul Rza 1931-ci ildə Azərbaycan ədəbi gəncliyinin toplaşdığı əsas mərkəzlərdən olan “Maarif evi”ndə şairə Nigar Rəfibəyli ilə tanış olub.[4][5] O zamanlar səhvən özgənin şerini onun adına çıxıb, tənqidçilər ona şiddətli atəş açmışdılar.[5] Həm də bu tənqidi ədəbiyyata dəxli olmayan ayrı-ayrı rütbə sahibləri xeyli qızışdırırdılar.[5] Bu tənqidi məqalələrin birisinin altında Rəfibəylinin başqa yoldaşlarla bərabər Rəsul Rzanın imzası da var idi.[5] Bu hadisə onları yaxınlaşdırdı.[5] 1937-ci il fevralın 11-də Rəsul Rza və Nigar Rəfibəyli evləndilər.[5]

1970-ci ildə Nigar Rəfibəyli “Ulduz” jurnalının “Rəsulun məktubları” məqaləsində yazırdı:

” İnsan yaşa dolduqca xatirələr aləmində yaşamağa başlayır, irəlidən çox geriyə baxır, keçən ömrün uzaq səhifələrini gözdən keçirir. Otuz üç il bərabər ömür sürdüyüm Rəsul Rza ilə keçən günlərimizi vərəqlərkən aydın bir həqiqət cəlb edir: bütün ağır və yüngül, sevincli və sevincsiz, kədərli və bayramlı keçən bir qəmimiz olmamışdır. Xalq həyatı ilə yaşamış, onunla nəfəs almış, ən ağır günlərdə xalqın dərdinə şərik olmuşuq, xalqın həyəcan və arzuları ilə yaşamışıq.[6]
Nigar Rəfibəyli ”
Onların oğlu – Anar, 1938-ci il martın 18-də anadan olmuş, məhşur yazıçı, dramaturq, scenarist və kinorejissoru, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü və sədri olub.[7]

Rəsul Rza barədə olan fikirlər[redaktə | əsas redaktə]
Dünyanın və Azərbaycanın tanınmış ictimai və siyasi xadimlərinin Azərbaycanın ən təcrübəli şərqşünaslarından biri olan Rəsul Rza barədə dedikləri fikirlər maraqlıdır. Həmin fikirlərin bir necəsi aşağıdakı kimidir:

“Rəsul Rza romantik bir qəlblə yazdığı “İntiqam” şeri ilə insanları, yerləri və göyləri, dağları və daşları belə intiqama – faşist cəlladlarının başına od yağdırmağa çağırdı.” – Səməd Vurğun[8]
“Rəsul Rza böyük humanistdir, onun humanizminin əsasları, qaynaqları şairin xalqla dərin, qırılmaz əlaqəsindədir. Xalqın ağrısı Rəsulun ağrısıdır, xalqın sevinci Rəsulun sevincidir.” – Süleyman Rüstəm[8]
“Onun şerlərini bir daha qüvvətli göstərən, ümumiyyətlə, Rzanın sağlam siyasi görüşə malik olmasıdır.” – Mehdi Hüseyn[8]
“Rəsul Rza daha ziyada lirik, xitabətçi və inqilabi romantizmə malikdir. Onun şerlərində real hadisələrdən çox real həyacanlar, canlı xarakter və obrazlar təsvirindən çox canlı təşbeh və məcazlar, canlı, həyati hissiyyat və idrak məfhumları vardır.” – Əli Nazim[8]
“Mən Rəsul Rzanı axtaran, hey axtaran, bir çox sərvəti dürüst tapan, bəzən də tapa bilməyən, ancaq tapa bilmədikdə də həvəsdən düşməyən, “yoruldum” deməyən bir kəşfiyyatçı kimi, bir şair kimi təsəvvürümə gətirirəm…” – Süleyman Rəhimov[8]
“Rəsul Rza Cənubi Azərbaycandakı böyük və unudulmaz xalq hərəkatına həsr etdiyi şerlərində xalqımızın əsrlik həsrətini, azadlıq uğrunda mübarizəsini tərənnüm etmişdir.” – Mirzə İbrahimov[8]
“O, əks elədiklərini sənətkar təxəyyülündən, sənət süzgəcindən keçirir, özünə lazım olan şəklə salandan sonra ona şer donu geydirir.” – Əli Vəliyev[8]
“Mən Rəsul Rzanın şerlərini oxuduqdan sonra özümdə qəribə rahatlıq duyuram. Bu şerlər adamı düşündürür, mənəvi cəhətdən təmizləyir, yüksəldir.” – Murtuza Nağıyev[8]
“Əgər şerimizi göylərə ucalan yaşıl bir çinara bənzətsək, Rəsul Rza onun gözəl, canlı, sağlam budaqlarından biridir.” – Məmməd Rahim[8]
“Rəsul Rza həyata, həyati hadisələrə şerin gözü ilə baxmağı bacaran, ən adi hadisələri böyük şeriyyətlə təsvir etməyə qadir olan şairdir.” – Sabit Rəhman[8]
“Rəsul Rza isə dünyaya dedikləri üzərində deyilməyə macal tapmadıqlarının da kölgələri dolaşır, çünki hər bir həqiqi sənətkarların bədii sözü dünənli, bugünlü, sabahlıdır, dərinində millidir, rəngində şəxsidir, ucalığında ümumbəşəridir və həqiqi poeziya həmişə hərəkətdədir.” – Ənvər Məmmədxanlı[8]
“Onun poeziyasında qılınc kimi kəskin həqiqətlər vardır.” – İlyas Əfəndiyev[8]
“Onun şəxsiyyətindəki xəlqilik köhnəliyə patriarxal tərəfdarlıq dərəcəsinə qədər çatır. Lakin bununla belə, o, ənənələrə qarşı ən cəsarətli davranan şairdir.” – Cəfər Cəfərov[8]
“Rəsul Rza poeziyası, sözün əsl mənasında, yeni, çoxçalarlı, musiqi dili ilə desək, polifonik poeziyadır.” – Qara Qarayev[8]
“Rəsul Rza filosofdur. “İki buruğun söhbəti” şeri ilk baxışda olduqca sadə və adi görünür. Ancaq onlar haqqında, həyat , nəsillər, gələcək haqqında və onların cavabdehliyi barədə nə qədər gözəl deyilmişdir.” – Nazim Hikmət[9]
“Onun poeziyasının qəhrəmanı müasir dünyanın həyəcanları, qayğı və ehtiyacları ilə yaşayır. Məhz buna görə o, daim narahatdır, qəlbi daim çırpınır…” – Səttar Bəhlulzadə[10]
“O, xarakteri etibarilə heç vaxt dəyişməzdi.” – Mikayıl Abdullayev[10]
“Rəsul Rzanın şerləri bəzən son dərəcə incə, həssas, zərif, bəzən də amansız dərəcədə sərtdir. O, yalnız həyat hadisələrini deyil, rənglərin, səslərin, işığın, suyun, dalğaların ifadə etdiyi sevinci, kədəri duymağı və onları duyğular, düşüncələr, xəyallar və xatirələrlə bağlamağa çalışır.” – Əhməd Cəmil[10]
” O, yalnız doğma dilində yeni bədii forma yaratdığına görə deyil, həm də yalnız özünəməxsus şəkildə düşündüyü və duyduğuna, dünyanı və hadisələri dərk etdiyinə görə novatordur.” – Arseni Tarkovski[9]
İrsi[redaktə | əsas redaktə]

Göyçay şəhərində Rəsul Rzanın ev-muzeyi fəaliyyət göstərir.[11] Bakı küçələrindən biri, Azərbaycan Xəzər Dəniz Gəmiçiliyinə aid quru yük gəmisi və Azərbaycanda ədəbiyyat mükafatı onun adını daşıyır.

Filmoqrafiya

Ağ rəngin simfoniyası (film, 2003)
Ana qaz (film, 2005)
Azərbaycan elmi (film, 1969)
Azərbaycan naminə! (film, 2004)
Bəxtiyar (film, 1955)
Böyük ömrün anları (film, 2006)
Dəcəl dəstə (film, 1937)
Dostluq himni (film, 1974)
Eldən soruş (film, 1980)
Göy rəngin melodiyası (film, 2003)
Kəndlilər (film, 1939)
Kölgələr sürünür (film, 1958)
Qırmızı rəngin ekspressiyası (film, 2002)
Qız qalası (film, 1984)
Qızıl gül olmayaydı… (film, 1965)
Qızıl gül olmayaydı… (film, 1990)
Mətbuat fədaisi (film, 2007)
Ordenli Azərbaycan (film, 1938)
Salam, Zeynəb! (film, 1982)
Tikdim ki, izim qala. III film (film, 1998)
Toğrul Nərimanbəyov (film, 1966)
Üzeyir ömrü (film, 1981)
Yaşıl rəngin qamması (film, 2002)
Yuva qurdum söz içində. Məmməd Alim (film, 2007)

Təltif və mükafatları

1943 — Flag of the Azerbaijan Soviet Socialist Republic.svg Azərbaycan SSR əməkdar incəsənət xadimi
1951 — Flag of the Soviet Union.svg Stalin mükafatı (3-cü dərəcəli)
1960 — Flag of the Azerbaijan Soviet Socialist Republic.svg Azərbaycan SSR Xalq Şairi
1980 — Flag of the Soviet Union.svg Sosialist Əməyi Qəhrəmanı
1980 — Flag of the Soviet Union.svg İkiqat Lenin ordeni
1980 — Flag of the Soviet Union.svg “Oraq və Çəkic” medalı
Biblioqrafiya[redaktə | əsas redaktə]
Şeir topluları[redaktə | əsas redaktə]

Rəsul Rzanın “Həyat adaşı” şeirinin əlyazması

Mən torpağam
Çağımdır mənim
Vətən
Anamın kitabı
Uşaq oyunları
İş günü
İlqar
Etiraf
Аnd
İtkilər
Bir nəsil qocalsam da
Çinaraltı
Dünyanın dərdi
Oxuya bilmədiyim kitab
Hər fəslin öz gözəlliyi var
İşıqlar üşüyəndə
Yuxuma gəlmişdi Ezop
Pəncərəmə düşən işıq
Dözüm
İnsan
Aydındır şer dili
Damğa
Üzüyümün qaşı firuzədəndir
Vaxt varikən
Çinar ömrü
Xəstələr evindən reportaj
Torpaq olmuş sümüklər
Qarabağ – baba yurdum
Mirzə Cəlilin nisgilləri
Təyyarədə düşüncələr
Küçələr
Dəniz haqqında nəğmələr
Rəngli yuxular

Poemalar

Qız qalası
Babək
Son gecə
Füzuli
Qızıl gül olmayaydı

Pyesləri

Vəfa
Görüş

Publisistika

Poeziya zəhmət və ilhamdır
Teleqram
O gün – bu gün
Əziz xatirələr
Ötən günlər
Milli şüur və milli iftixar
Gözəl dost
Uzaq ellərin yaxın töhfələri
Müqəddimə
Sağ ol, professor

Tərcümələri

Esxil “Zəncirlənmiş Prometey”
Nizami Gəncəvi “Xosrov və Şirin”
Fransua Viyon “Boğazından dara çəkilməyə məhkum edilmiş Viyonun yazdığı dördsətirlik”
Robert Berno “Uzaqda olanların sağlığına”
Henrix Heyne “Yıldızarın lisanı”
Mixail Lermontov “Demon”
Nikolay Nekrasov “Rus elində kimin günü xoş keçir”
İvan Turgenev “Mənsur şer”
Taras Şevçenko “Muzdur qadın”
Emil Verxarn “Belçikaya”
Henri Lonqfello “Hayavata haqqında nəğmə”
Uolt Uitman “Qartalların məhəbbət oyunu”
Artur Rembo “Heyranlıq”
Vladimir Mayakovski “Atlarla yaxşı rəftar”
Marina Svetayeva “Yuxusuzluq silsiləsindən”
Pol Elyar “Söndürülmüş işıqlar”
Federiko Qarsiya Lorka “Gitara”
Robert Frost “Bir dəfə nə isə olmuşdu”
Rabindranat Taqor “Mənsur şer”
İlya Selvinski “Mən bunu öz gözlərimlə görmüşəm”
Yanka Kupala “O dələn kimdir”
İrji Volker “Epitafiya”
Eduardas Mejelaytis “Ürək”
Kəmalədin Kamu “Qürbət”
Nəcib Fazil Qısakürək “Otel otaqlarında”
Fazil Hüsnü Dağlarca “Gönçəli Nizaminin türbəsi”

Rəfibəyli Nigar Xudadat qızı — azərbaycanlı şair, tərcüməçi, 1934-cü ildən Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü, Azərbaycanın Əməkdar mədəniyyət işçisi (1967), Azərbaycanın Xalq şairəsi (1981).

Həyatı

Nigar Rəfibəylinin atası Xudadat bəy Rəfibəyli
Nigar Rəfibəyli 1913-cü il iyunun 23-də Gəncə şəhərində anadan olmuşdur. Bakı Pedaqoji Texnikumunu bitirmişdir (1930). Moskvada Pedaqoji İnstitutda təhsilini davam etdirmişdir (1932-1936). Bakı kinostudiyasında ssenari şöbəsində, eyni zamanda fəhlə-gənclər məktəbində (1930-1932), Azərnəşrdə bədii-ədəbiyyat şöbəsində tərcüməçi və redaktor, Uşaqgəncnəşrdə bədii ədəbiyyat şöbəsində redaktor (1937-1939) vəzifələrində işləmişdir. Xidmətlərinə görə “Şərəf” nişanı, orden və medallarla təltif olunmuşdur.

“Çadra” adlı ilk şeri 1928-ci ildə “Dan ulduzu” jurnalında dərc edilmişdir. 1934-cü ildə nəşr olunmuş ilk “Şerlər” kitabı Azərbaycan qadınlarının yeni həyat quruculuğunda iştirakından bəhs edir. “Dolores İbarruri” (1936) şeri ispan xalqının faşizmə qarşı qəhrəmanlıq mübarizəsinə həsr olunmuşdur. “Cəmilə” şeri Əlcəzair xalqının milli azadlıq mübarizəsinə həsr olunmuş qüvvətli lirik əsərlərdəndir.

Məhsəti Gəncəvinin rübailərini, Evripidin “İfigeniya”, Fridrix Şillerin “Məkr və məhəbbət”, Anton Çexovun “Vanya dayı”, “Albalı bağı” dramalarını, E.L.Voyniçin “Ovod”, O.Qonçarın “Bayraqdarlar” romanlarını, Əlişir Nəvai, Aleksandr Puşkin, Mixail Lermontov, Taras Şevçenko, Ş.Petöfi, A.Mitskeviç, A.Sereteli və başqalarının əsərlərini tərcümə etmişdir. Əsərləri xarici dillərə tərcümə olunmuşdur.

1981-ci ildə Bakı şəhərində vəfat etmişdir. Məzarı II Fəxri Xiyabandadır.

Kitabları

Təbiət mənzərələri, mənəvi zənginlik, vətənpərvərlik, sülh, demokratiya, azadlıq ideyaları tərənnüm olunan kitabları

Şerlər (1934)
Dənizin səsi gəlir (1964)
İşıqlı dünyam (1969)
Günəşdən gənclik istədim (1974)
Həzin bir axşamda düşsən yadıma (1982)
Şanlı nəsillərin yadigarısan (1982)

Müharibə mövzusuna və müharibə əleyhinə həsr olunan kitabları

Zəfər nəğməsi (1943)
Şerlər (1949)
Anaların səsi (1951)
Yol xatirələri, Avropa ətrafında səyahət gündəliyindən (1957)

Uşaqlar üçün yazdığı kitablar

Balaca qəhrəman (1942)
Günəşin cavabı (1966)
Məstanın balaları (1968)
Bizə bahar yaraşır (1978)

Billuri Hökumə (Həkimə) İbrahim qızı (3.3.1926, Cənubi Azərb., Zəncan-23.11.2000, Bakı) — Azərb. şairi, ədəbiyyatşünas, filol. e.n. (1963), Azərb. Resp. əməkdar incəsənət xadimi (1984). Azərbaycan EA-nın Yaxın və Orta Şərq Xalqları İnstitutunda baş elmi işçi.

Həyatı

Hökumə İbrahim qızı Billuri Cənubi Azərbaycanın Zəncan şəhərində dünyaya göz açmışdı. Bütün uşaqlar kimi, o da qayğısız, xoşbəxt böyümüşdü. Yeniyetmə yaşına çatanda isə hissləri, duyğuları onun düşüncəsini dəyişər, təfəkküründə haqqa, ədalətə tapınmaq kimi fikirlər oyanardı. Əlbəttə, bunlar hələ tam formalaşmamışdı. 10-15 yaşında qız bilmirdi ki, nə üçün Təbrizdən, Zəncandan qohumları, qonşuları, qardaşları Araz çayının o biri səmtinə can atır, Cənubdan Şimala baş götürüb gedirlər. Hökumə orta məktəbi yüksək qiymətlərlə bitirdiyi üçün ona təklif etdilər ki, elə orada qalıb müəllim işləsin. O bu təklifdən fərəhləndi. İlk gündən etimadı doğrultmağa çalışdı. Lakin duyub, anlayıb görəndə ki, qohum-əqrəbaları pərən-pərən düşüb, bəlkə də özündən asılı olmayaraq gileyləndi: “Dağlar, ox olub gözümə batırsan. Araz, mənim qanım kimi niyə bulanıq axırsan? Üzün dönsün, ay xan Araz, niyə qardaşı qardaşdan ayırırsan?” Gənc Hökumə sevincini, kədər və intizarını poetik formada bildirməyi bacarırdı. Düzdür, o, hələ gələcək qismətini, necə həyat tərzi yaşayacağını bilmirdi. Yalnız xəyalında bu hisslər dolaşırdı: “Zaman, dövran ən ədalətli hökmdar, adil hakimdir. Bu, mütləq qanunlar qarşısında niyə haqsızlıq qalib gəlir?” Nəhayət, Hökumə də Arazın bəri səmtinə təşrif gətirdi. 20 yaşında qız üçün bu, ola bilsin, arzuolunmaz səfər idi. Ancaq o gəlməliydi, başqa əlacı yox idi. Çəkişmələrdən, didişmələrdən can qurtarmalıydı. Qəlbinin kövrəkliyi az keçmiş dil açıb danışdı: Kaş Təbriz olaydı, bir də o günlər, Qalib gəldiyimiz o aydın səhər, Azadlıq olaydı, bir də ki zəfər, Qəlblərdə min ümid yandıran atəş, Üfüqdən bayraq tək enəydi Günəş… Yurd həsrəti insanın dincliyini ərşə çəkir. Elə hey gözləri yolda, qulağı səsdə qalır. Doğrudur, gənc Hökumə sovet Azərbaycanına gəlməyindən peşman deyildi. O, Səməd Vurğundan, Mirzə İbrahimovdan, Süleyman Rüstəmdən daim qayğı görürdü. 1947-ci ildə Bakı Dövlət Universitetinin filologiya fakültəsinə qəbul olundu. Amma ürəyindən nisgil çəkilmədi. 1952-ci ildə Hökumə Billuri Şərq dünyasının söz, sənət, poeziya korifeylərindən olan Şəhriyara müraciətlə yazmışdı: Qoy zaman dolansın, sənsə belə qal! Şair dəyişməyə tapmasın macal. Təbrizi, Zəncanı sən yadına sal, Gəl öpüm mübarək, odlu sətrini, Səndən Təbrizimin alım ətrini… Zəmanəsinin tanınmış ədəbiyyatşünas alimi, son dərəcə həssas, diqqətçil insan Əli Sultanlı Hökumə xanımla universitetin auditoriyasında tanış olub, onun şeirlərindən məmnun qaldığını bildirib. “Qızım, sənin yaradıcılığından zövq alıram. Getdiyin yol çətindir, amma şərəflidir. Sənə ürəyincə uğurlar arzulayıram” deyib. Eyni zamanda Əli Sultanlı gənc şairin ilk “Mənim arzum” və “Ölməz qəhrəman” kitabları haqqında “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzetində geniş məqalə də dərc etdirib. Tələbəlik illərini uğurla başa vuran Hökumə Billuri “Azərnəşr”in Bədii ədəbiyyat şöbəsində işə qəbul olundu. Yaradıcılığı məhsuldar oldu. “Şairin yadigarı”, “Məndən uzaqlarda” şeirlər toplusu işıq üzü gördü. Çox keçmədi ictimai-siyasi fəaliyyətini nəzərə alıb onu Azərbaycan Demokrat Partiyası Mərkəzi Komitəsinin orqanı olan “Azərbaycan” qəzetinin Baş redaktoru vəzifəsinə təyin etdilər. Təxminən dörd il orada işlədi, ürəyindəki arzuları poetik misralarla, publisistik qeydlər vasitəsilə də oxuculara çatdırdı. Lakin poeziya onun varlığından, damarlarından, qanından süzülüb gəlirdi. İstəsə də, ondan ayrıla bilmirdi. Bəzən düşünərdi: “Nə yaxşı əlim qələm tutur, könlümdən keçənləri yazıb azacıq da olsa, sakitləşə bilirəm. Yoxsa ürəyim qüssədən çərləyərdi”. Yazı üzərində işləyərkən xalq şairi Bəxtiyar Vahabzadə ilə görüşdük. Hal-əhval tutub məqsədimizi ona bildirdik. O, çox məmnun oldu: – Hökumə xanım kövrək şeirlər müəllifi olduğu kimi, həm də son dərəcə mədəni, alicənab insan idi. Onun 20-yə yaxın kitabı yadigar qalıb. Əsl ziyalı əvvəl mənsub olduğu xalqını, sonra özünü düşünməlidir. Billuri məhz belə qələm sahiblərindən idi. Bəxtiyar müəllim Hökumə Billuri ilə bağlı bir xatirəsini də danışdı: “1958-ci ildə “Gülüstan” poemam “Şəki” qəzetində dərc olunmuşdu. Qara qüvvələrin təzyiqinə, təqibinə məruz qalmışdım. Belə dar məqamda qayğıkeş insanlar məni müdafiə etdilər, onlardan biri də Hökumə xanım idi. O, istedadlı şair, geniş bilikli elm xadimi, həssas qəlbli insan kimi hələ də yaddaşımda yaşayır”. Hökumə Billuri 1963-cü ildə “İran Azərbaycanının realist-demokratik ədəbiyyatı” mövzusunda dissertasiya müdafiə edərək filologiya elmləri namizədi elmi dərəcə almışdır. Bir il sonra Azərbaycan EA-nın Yaxın və Orta Şərq Xalqları İnstitutunda baş elmi işçi vəzifəsinə dəvət olunmuş, ömrünün sonuna qədər orada çalışmışdır. Hökumə Billuri əməkdar incəsənət xadimi fəxri adına, müxtəlif fərmanlara, diplomlara layiq görülmüşdür. “Ürək dustaq oldu dərdə, fərağa” desə də, onun ömründən bugünümüzə daim anılan unudulmaz xatirələr yadigar qalmışdır. Hökumə Billuri 22 noyabr 2000-ci ildə Bakıda vəfat etmişdir.

Vətən həsrəti ilə qəlbi döyünən şairənin el arasında məşhur şeirlərindən biridə “Təbriz” şeridir. Səksəninci illərin sonuna yaxın Azərbaycan milli hərəkatının genişləndiyi dövürdə məşhur SSRİ miliyounçusu Cənnət Əliyev tərəfindən həmçinin bu şer əsasında “Təbriz” müsiqisi bəstələnmişdir.

Qollarım dolana boynuna bir gün
Yenə baş qoyaram dizinə Təbriz
Həsrətdən hicrandan cana doymuşam
Doyunca baxaram gözünə Təbriz

Bulanıq suların axsın durulsun,
Təzə güllərindən büsat qurulsun
O gül camalına birdə vurulsun
Bir qubar qonmasın üzünə Təbriz

Gülüstan bağının seyrinə gəlim
Lalə yamacında birdə dincəlim
Ötən günlərimə yetişməz əlim
Düşüm heç olmasa izinə Təbriz

Bulanıq suların axsın durulsun
Təzə güllərindən büsat qurulsun
Ö gül camalına birdə vurulusun
Bir qubar qonmasın üzünə Təbriz

Fəaliyyəti

Azərb. Dövlət Un-tinin filol. fakültəsini (1952) və Moskvada İctimai Elmlər Akademiyasını (1963) bitirmişdir[1].. Cənubi Azərb.-da milli azadlıq və demokratik hərəkatın (1941-45) fəal iştirakçısı olmuşdur. Əsərləri: “Mənim arzum” (1949), “Mübarizə illərində” (1951), “Şairin yadigarı” (1957), “Səndən uzaqlarda” (1961), “Səhər günəşi” (1964), “İstərəm” (1969), “Çinar gözləyir məni” (1975), “Şerlər” (1980), “Bir də bahar gəlsə” (1984) və s. kitabları, “Səriyyə” (“Ölməz qəhrəman”), “Sənin həyatın”, “Məhin”, “O göylərin altında” poemaları. M. Şəhriyarın farsca şerlərini Azərb., Səməd Vurğunun “Zəncinin arzuları” poemasını, C.Cabbarlı. M.Dilbazi, Nəbi Xəzri və b.-nın şerlərini isə fars dilinə tərcümə etmişdir. Müasir Cənubi Azərb. əd-tına, o cümlədən M.Şəhriyarın həyat və yaradıcılığına dair tədqiqatların müəllifidir. Azərbaycan Demokrat Firqəsi MK orqanı “Azərbaycan” qəzetinin baş redaktoru (1956-60), Azərb. EA Şərqşünaslıq İn-tunun baş elmi işçisi (1964 ildən) olmuşdur.

(Doğum tarixi: 17 aprel 1942-ci il, vəfat tarixi: 13 iyul 1997-ci il)
Şeirləri: Əslində, mən də babamın şeir yazdığını bildiyini desəm, yalan demiş olaram. Çünki Onun haqqında çox şeyi bilmirəm. Səbəbi isə, təbii ki, Onu görməməyim olmağımdır.
Babamın bu şeir dəftəri əlimə keçəndə, ilk öncə, kövrəlsəm də, sonra sevindim. Çünki babama aid daha bir şey əlimə keçmişdi. Görmədən sevdiyim insan-babam…

Gəldim

Eşitdim, sevgilim, nişanlanırsan,
Onun üçün mən səni görməyə gəldim.
Namərdin sözünə çox aldanmısan,
Axır məsləhəti bilməyə gəldim.

Söylə, gözəl yarım, eşidim səni,
Var etdin dünyada nə üçün məni?!
Güldürdün özünə sən də düşmənim,
İlk eşqi qəlbimdən silməyə gəldim.

Eşidib bu sözün qanım qaraldı,
Elə bil başımda dünya qaraldı.
Verdiyim güllər də nə tez saraldı,
Xəzansız bahara gülməyə gəldim?!

Astanam, eyləddim çoxlu nəsihət,
Nəsihətim özümə olubdur töhmət.
Sən mən nə qədər tmisən hörmət,
Qaytarıb özünə verməyə gəldim.

13/08/1963. Orta məktəb.

Dolanım başına

Dərin fikirlərə dalıb xəyalım,
Dolanım başına, qadanı alım.
Sənsən bağça barım, Sənsən nübarım,
Dolanım başına, qadanı alım.

Söylə, neçə vaxtdır qyrılmışıq biz,
Axı ilqar verib, and içmişik biz.
İki il tamamdı əgər saysan, düz,
Dolanım başına, qadanı alım.

Astanam, zülflərə olmuşam heyran,
Ey ahu balası yerişli ceyran.
İstərsən, canımı eyləyim qurban,
Dolanım başına, qadanı alım.

Boz dağın qoynunu alıbdır duman,
İlk görüşümüzü edirəm qurban.
Sən bulaq üstünə endiyin zaman,
Dolanım başına, qadanı alım.

Əmi oğlu

Neylədim, ay fələk, bu dünyada mən,
Qohum-qardaş belə baxmayır mənə?!
Nə qarğış, nə qarğış xoş olsun sənə,
Qohum-qardaş belə baxmayır mənə.

Uzaqdır əllərim, yetmir Ataya,
Tapşırıb gəlmişəm böyük butaya.
İstərəm yetişim doğma Ataya,
Qohum-qardaş belə baxmayır mənə.

Əgər arxamda da olsa, qardaşım,
Əlbəttə, yadlara əyilməz başım.
Deyim, əmi oğlu, böyük qardaşım,
Qohum-qardaş belə baxmayır mənə.

Astanam, ucalır Sibirdə səsim,
Hələ salamatam, gəlir nəfəsim.
Sizdən başqa, Əmi oğlu, heç kəsim,
Qohum-qardaş belə baxmayır mənə..

19/07/1963. Orta məktəb.

Can üstündəyəm

Gəlin, ay ellər, gedir karvanım,
Əcəl körpüsündə, can üstündəyəm.
Qurtarıb həyatım, fəlxdir ovqatım,
Ömrümün son çağı mən can istəyəm.

Oğul, qələm götür, mən deyim, Sən yaz,
Qoy, qohum-qardaş tez gəlsin bir az.
Əcəl sandığına girməsək, olmaz,
Axır dəqiqələr can üstündəyəm.

Hər gün evimizə gələndə dərsdən,
Dön qəbrim üstü sən səsdən.
Axtarıb, soruşma məni heç kəsdən,
Yatıram, müqətdir yan üstündəyəm.

Gedirəm, ay ellər, salamat qalın,
Gəlin vidalaşaq, halallıq alın.
Gedərki qonağam, tez yola salın,
Vurğunam, gedirəm mən yol üstəyəm.

Gülümsə barı

Sevirəm, mən səni, ey nazlı dilbər,
İnsaf et, gəl Sən də gülümsə barı.
Məhəbbət arzusu dilimdə əzbər,
İnsaf et, gəl Sən də gülümsə barı.

Sənin camalında qəlbimə mehman,
Sən onu mənə ver dərdimə dərman.
Səninlə üzbəüz gəldiyim zaman,
İnsaf et, gəl Sən də gülümsə barı.

Sən çeşmə başına gəldiyin günlər,
Dolanır başına şeyda bülbüllər.
Xoşbəxtdir dünyada deyib-gülənlər,
İnsaf et, gəl Sən də gülümsə barı.

Bir belə ahu-zar, günlər içində,
Olarmı Sizinlər pünhan dolanmaq?!
Astanı o dilbər yada salarmı,
İnsaf et, gəl Sən də gülümsə barı?!

02/07/1963. Orta məktəb.

Tərtib edib, nəşrə hazırlayan:

Astan QASIMOV,
Gündəlik Analitik İnformasiya Agentliyinin
Sumqayıt şəhər bürosunun rəhbəri

Nə qədər ki yox idin,
Gözüm-könlüm tox idi.
Gözlərimə sancılan
Kirpiyinin oxudu.

Fikrimi kələfləyən
Durnaların səsidi.
Dodağının istisi
Qəlbimin istisidi.

Hisslərim, duyğularım,
İtdi dumanda, sisdə.
İpək-ipək tellərin
Axdı sinəmin üstə.

Yerişini demirəm,
Duruşuna tay hanı?!
Çöhrənin işığına
Tutardım bu dünyanı.

Bu gündən ünvanıma
Yazılar xeyrin, şərin.
Vüsalını demirəm,
Hicranın daha şirin.

Çeşmələrin suları
Gözümdə yaşa döndü.
Sinən yadıma düşdü,
Balıncım daşa döndü.

Gündəlik Analitik İnformasiya Agentliyinin
Mətbuat xidmətinin rəhbəri,
Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin üzvü.

Silinsin Türkmənçay müqaviləsi

“Silinsin Türkmənçay müqaviləsi,
O tayda, bu tayda kədərlə birgə”.
Müəllif.

On fevral* həminki Türkmən kəndində,
Sənəd imzalanır xalq əleyhinə.
Ortada ikiyə bölünən vətən,-
Yenə də bölünür rusun xeyrinə.

Ruslar qarşılayır bunu fərəhlə,
Onun nə vecinə torpaq kimindi.
Şimalı cənubdan ayıran zaman,
Torpaq bizimdisə, günah kimindi?!

Ovuca sığmayan bu Ana torpaq,
Rusun nəzərində bu gün kiçilir.
Tökülən millətin bax o al qanı,
Qədəhə süzülüb, burda içilir.
Əsgərlər durubdu eyni sırada,
Onların içndə biri seçilir.

Əynində boz şinel, başında papaq,
Elə bil kim isə dinmək istəyir.
Danlaya-danlaya fikri içində,
Əhdindən indicə dönmək istəyir.

Bax, budur, həminki bizim qəhrəman,
Yenə də içində fəryad qoparır.
Fikirlər, duyğular aləmi onu,
Özündən uzağa-Haqqa aparır.

Səhərdən ətrafa boylanan günəş,
Ömrü gül-çiçəklə yenə bəzəyir.
Axı o neyləsin onun da ömrü,
Aldanmış sahibsiz itə bənzəyir.

*10 fevral 1828-il il nəzərdə tutulur.

Sənəd imzalandı Türkmən kəndində

“Pozulsun Türkmənçay müqaviləsi,
Nə hücum, nə qırğın, nə bir dərd olsun”.
Nəriman Həsənzadə

Sənəd imzalandı Türkmən kəndində,
İkiyə bölündü bu ana torpaq.
Düzü, gözləməzdim rus öz əliylə,
Xalqın tarixinə kədər yazacaq.

Şimalla cənubu ayrı saldılar,
O tayda, bu tayda axdı göz yaşı.
Araz da çağladı tarixlə birgə,
Yasa qarışanda millətin başı.

Təbriz qardaşından ayrı düşəndən.
Bakının gözləri yenə yol çəkir,
İnana bilməsən həmin sənədə,
Gəl, gör ki, millətin başı nə çəkir.

Ağlamaq istəsən irəliyə gəl

Torpağa tökülən həmin göz yaşı,
Bir də bu torpaqda cücərən deyil.
Tarlada səpilən qara buğdanı,
Kəndli bu torpaqda becərən deyil.

O tayı bu taydan ayırmaq üçün,
Bir can iki yerə bölündü nahaq..
Ağlamaq istəsən irəliyə gəl,
Sərhədin yanından birlikdə baxaq.

Bəxtiyar* bu yanda dərdli-məlalı

Ustad Şəhriyarın ruhuna “rəhmət!”,-
Hələ də söyləyir bizim babalar.
Bir xalqın dərdini bölüşmək üçün,
Tökülüb o yandan gəlir obalar.

Bəxtiyar bu yanda dərdli-məlalı,
Elə bil nə isə demək istəyir.
Nahaqdan bir xalqın qanını tökən,
O quzğun rusları görmək istəyir.

*Xalq şairi Bəxtiyar Vahabzadəyə işarədir.

Cənubdan şimala bir qatar gəlir

“Sənədi pozmağa bu gün hünərlə,
Şimalda sərhəddə dayanır qatar”.
Müəllif

Cənubdan şimala bir qatar gəlir,
O taydan bu tayı salamlamaqçün.
Çiynində portfeldə bir xabar gəlir,
Qardaş tonqalını qalamaq üçün.

Tökülüb gözlərdən qardaş həsrəti,
Kim bilir bu görüş baş tutacaqmı?!
O tayın bu tayla görüş xəbəri,
Ustad Şəhriyara heç çatacaqmı?!

Sənəd imzalanır xalqdan xəbərsiz

Sənəd imzalanır xalqdan xəbərsiz,
Arazın sağında-solunda, qardaş!
Təbriz ayrılandan yazıq millətin,
Nələr görünmədi yolunda, qardaş?!
Millət qalxacaqmı yuxudan görən,
Çağlayan Arazın qolunda, qardaş?!

Sərhədi keçəndə Təbriz küləyi

Sərhədi keçəndə Təbriz küləyi,
Büründü çadraya elin qızları.
Birgə döyünəndə qardaş ürəyi,
Dağıldı gözlərədn həsrət buzları.

Səbətdə göz yaşın tökən xonçalar,
Büründü yenidən qızıl qumaşa.
Qaradş qardaşına həyan olanda,
Çevrilib bu torpaq oldu tamaşa.