Blog

“Gənc Ədiblər Məktəbi”nin müdavimi, Azərbaycan Yazıçılar Birliyi Gənclər Şurasının və Dünya Gənc Türk Yazarlar Birliyinin üzvü, Azərbaycanın Mədəniyyət və Ədəbiyyat Portalının Tovuz Bürosunun Rəhbəri, Prezident təqaüdçüsü, Gənclər müfakatçısı

Uzun illərdən bəri şirin-şirin qoşmaları, təcnisləri, gəraylıları aşıqların, xanandələrin ifasında, poeziyasevərlərin dodağında qanadlanan Sərraf Şiruyə müasir ədəbiyyatımızın zənginləşməsində payı olan istedadlı şairlərimizdən biri kimi- özünü belə özününkiləşdirir; “Görmürsənmi, saç-saqqalım qırovdu, Mənim yurdum Xan Keytidi, Murovdu”- deyən şairin simasında vətənnüma bir əzəmətin kök saldığını görürük. Ot kökü üstə necə bitibsə, onu yerindən tərpətmək mümkünsüzlüklə uğraşmağa bərabərdi:

Şəhər gur olsa da, kənd əzəlimdi,
Süslü qoşmalarım, tər qəzəlimdi,
Yenilməz ərənim, şux gözəlimdi,
Mən elsiz yaşaya bilmərəm, qardaş.

Bu xitab boş-boşuna müraciət deyil. “Pozub bu yaşımda içdiyim andı, Mən elsiz yaşaya bilmərəm, qardaş”- söyləyən şairin şəhərlə kəndi çox ustalıqla ikili standartlarla müqayisəsi diqqəti cəlb edir. Gur şəhərlə müqayisəyə əzəlimiz olan kəndi nümunə göstərir. Sonra da onun orijinal epitetlərini nümayiş etdirir; süslü qoşma, tər qəzəl. Maraqlı janrların ortaq nöqtəsi olmayan ortaqlığını göstərməyə can atır. Belə ki, milli janrımız olan qoşma heca vəznində bəndlərlə yazılır, lakin əcnəbi janr olan qəzəl əruz vəznində beytlərlə yazılır. Bəs, görəsən, şair nədən bu iki janrın oxşarlığını tapmağa can atıb!? Yəqin ki, əsas məsələ onların hər ikisinin son misralarının eyni qafiyəyə tabe olmasıdır. Qoşmada dördüncü, qəzəldə ikinci misralar həmişə öz həmqafiyəsinə sadiqdir. Bu da sübut edir ki, şair ikinci misrada işlətdiyi “qəzəl” sözünü sadəcə “əzəl” və “gözəl”ə qafiyə xatirinə yazmayıb. Kəndlərimiz elə doğma ocaqlardır ki, orada qoşma kimi öz qanımızdan olanlar da, qəzəl kimi bizə pənah gətirənlər də mehribanlıqla yaşaya bilirlər. Şair bölgələrimizə çəkinmədən əsl qiymətini verir. “Cənnət dеdikləri düzdürsə əgər, Cənnətdən səfаlı yеrdi Kəlbəcər”. Vurğulanır ki, əgər həqiqətən də dini dünyagörüşünə əsaslanan cənnətməkan bir yer varsa, onu bu dünyada da görmək olar. Amma birdən yada düşür ki, Kəlbəcər nə vaxtdı əsl cəhənnəmi elə bu dünyada yaşayır. Bu aqibəti yaşayan təkcə bir şəhər olsaydı nə vardı ki…

Şişdağ Keyti səmtə gözünü dikib,

Keyti ağı deyib, boynunu büküb.

Deyirlər ki, Alagöldən perikib,

Sonam, a Kəlbəcər, sonam, a Göyçə!

Anam, a Kəlbəcər, anam, a Göyçə!

Bənddə məqsədyönlü şəkildə zəbt olunmuş toponomik ərazilərin adı çəkilir. “İnan bir bu sözümə: sən üçün göz yaşlarım, Göllənsə ləpələri ətək-ətəkdi, Göyçə”. Şair qoynunda doğulub, boy atdığı ana Göyçəni inandıracağına çətinlik çəkəcəyini zənn edir. Lakin son ümidinin hələ də ümidləndiyini xatırlayır. “Ömrümün son anında ümidim, gümanım var, Yanağım torpağına söykənəcəkdi, Göyçə”.Bu həsrətin sona yetməsinə inamını itirmək istəmir, çünki sonunda onu şirin vüsal gözlədiyindən əmindir:

Şirin öpüş alım bulaqlarından,
Sərin meh istəyim yaylaqlarından,
Tökülüm sinənə yanaqlarından,
Ağlar gözlərinin yaşına dönüm.

Doğma torpağının bulaqlarından alacağın öpüşə həsrət qalmağın hüzünlü aqibəti hiss olunur. Hələ özünü istəyə bilmədiyimiz yaylaqların mehini də istəyə biləcəyinə inanır. “Hüsnünə tamaşa eyləmək üçün, Uca qayaların qaşına dönüm” – söyləyir. Bu məqsədin çox yozumları var. Dilimizdə qayaların qaşı anlamında çoxmənalılıq var. Həm də “qaşına dönüm” ifadəsində “dönmək” feili geriyə qayıdım mənasını da verir. Yurd-yuva niskilli şair bu geri dönüşün vacibliyini də nəzərə çatdırır, çünki:

Müşgülüm düşüb dərinə,
Bir dərdim həsrət birinə.
Ər babamın yurd yerinə,
Gəlib özgə dəyə düşüb.

Özgələrin dəyə qurub, yurd saldığı yerlərdən bizim izimiz silinməkdədir. Bu elə bir dərinliyə düşmüş müşkildi ki, onu hansı dəli quyuya atıbsa, indi dünyanın bütün ağıllıları yığılır, çıxara bilmir. Bəlkə də, istəsələr o quyuya daş atanların daşlarını çoxdan atardılar, amma nədənsə, dərdlərimiz bir-birinə həsrət qala-qala qalıb. Bu da şairin əhvalına təsirsiz ötüşmür:

Sərraf Şiruyəyəm, halım pərişan,

Hər saçım həsrətdən verir bir nişan.

Gözlərim ağlardı, ürəyim şan-şan,

Ömrümün sən görən vədəsi deyil.

Göründüyü kimi, ustad sənətkarın yaradıcılığı yalnız yurd niskilli əsərlərlə məhdudlaşmır. Didaktik məzmunlu şeirlər də novatorluğu ilə seçilir:

Çoxu əməlinin oldu qurbanı,

Bir kimsə demədi, günah öldürdü.

Lənət də yağdırdı çoxu göylərə,

Dedilər – yazığı Allah öldürdü.

Etdiyimiz əməlləri törədərkən nəyin günah, nəyin savab olduğunun fərqinə varmırıq. Sən demə, ciddiyə almadığımız bir çox şeylər ömrümüzə günah kimi yazılır. Üzü göylərə ünvanladığımız lənətlərin məhvimizə bədəl olduğunun fərqinə varmırıq. Amma unutmaq lazım deyil ki, hər “yazığın” qismətində Allah tərəfindən müəyyən olunmuş bir ölüm ərməğanı var. Biz sadəcə olum və ölüm anları kəsişənə qədər bizə verilən zaman kəsiyinə məharətlə sahib çıxmalıyıq. “Tənbəl hey söylədi: “Allaha pənah”, Bax, o yazığı da pənah öldürdü”. Bu doğrudan da belədir, lazım olmayan anda həyatdan “tayımaut” götürməyin də nəticəsi ürək açan olmur. “Çoxları özünü atdı meydana, Kürəyi dəyməyən yerə görmədim”-qənaətindən də belə nəticə çıxır ki, uduzacağını bilə-bilə qələbə eşqinə düşmək də məğlubiyyətə aparır. “Yetişməmiş meyvə, dəyməmiş bostan, Zavala düşməsə, dərilər? Yox, yox!”

Qəm-kədər əlindən ürəyimdə yük,
Gərgədan yükündən ağır olubdu.
O qədər barmağım haqdan yazıbdı,
Qatır beli kimi yağır olubdu.

Bu bənddə şair çox maraqlı bir bənzətmə verir; haqdan yazan barmaqla yağır olmuş qatır beli. Müqayisə qeyri-adi olsa da, düşündürücüdür. Yəni bu qədər haqqa çağırış missiyalı yazılar yazılır, onların bir xeyri yoxdusa, bu qədər əziyyəti nə üçün çəkirik!? Qəribə budur ki, qatır insanlar üçün işləyirsə, insanlar bundan yetərincə faydalanır, amma insan insanı haqqa dəvət edirsə, bu nəticəsiz qalır. Bu da şairi heyvanların rəftarına da müdaxilə etmək zorunda qoyur:

Sus! Ey qəlbi təşnə, yaralı bülbül,
Sənin ki, səsinə biganələr var.
Dağılma bəxtimtək, ey qara tellər,
Səni darıyacaq yad şanələr var.

Deyəsən, bülbül də insanlar üçün haqq nəğməsi oxuyurmuş ona görə də, onun da səsinə biganə qalırlar. Sənətkar cansızlara qədər müraciətlərini davam etdirir. “Yanıb külə dönmə, ey şam, ey çıraq, Yarasa ürəkli pərvanələr var”. Daha tutarlı əsaslara istinad edir. “Caynağı tutanların pulu dağlar oynadır, Fəqir-füqara üçün pul ova dönüb indi”. Əgər vaxtı ilə dahi şairimiz Füzuli eşqin gücündən bir dağı bir dırnaq ilə qoparırdısa, indiki pullular bir dağı bir caynaq ilə də qoparırlar. Kasıb fəqirlər isə pul ovuna çıxsalar da, güllələri boşa çıxır. Bunun da özəl səbəbləri var. “Seyid tamahına satdı cəddini, Axund, molla din-imanı korladı”. Aydınca görünür ki, hər həs öz ixtiyar sahibi olduğu sahəni korlayır:

Gördükcə yaşılbaş, qırmızı donlu,
Getdi qulluğuna xonçalı, xonlu.
Zinalıq eylədi ətəyi unlu,
Dəyirmançı dəyirmanı korladı.

Ümumiyyətlə, Sərraf Şiruyənin didaktik fikirləri yetərincədir. Ustad şairin bu cürə əsərlərinin alt yapısında dünyagörmüş bir el ağsaqqalının nurlu siması görünür. “Şamın şöləsinə pərvanə yanar, Yarasa ömründə çıraq görməyib” və ya “Mən yaltağı tanıyıram, Qurumsağın tayı kimi” misraları fikrimizə haqq qazandırır:

Çay var kükrəsə də, suyu içilməz,
Sısqa var, damlası baldan seçilməz.
Elə günah var ki, ondan keçilməz,
Qan var bağışlanır, üzə çəkilmir.

Bu nümunədə maraqlı qarşılaşdırmalar verilmişdir. Kükrəyən çayın suyunun içilmək şansı olmaya da bilər. Amma ki, elə sısqa bulaq olar ki, onun bir qətrə suyu baldan da dadlı olar. Şair bu müqayisələrə günahı da əlavə edir. “Günahdan keçilməz” ifadəsi bir neçə cür başa düşülür. Həm günahından keçmək olmaz, həm də elə günahlar var ki, onlardan yan keçmək mümkün olmur. Məsələn: qanı bağışlamq kimi. Bu da iki cür anlaşıla bilər. Bir kimisə tökdüyü qana görə bağışlamaq, bir də kimisə qana salmaq, onu qan tökməyə məcbur etmək. Qanın üzə çəkilməsi də müxtəlif cür anlaşıla bilər. Bu yerdə ikili məna ilə qarşılaşırıq, həm həqiqi, həm də məcazi. Qanı qurban kəsən zaman üzümüzə-alnımıza çəkirik ki, bu da həqiqətən üzə qan çəkilməsidir. Məcazi mənada qanın üzə çəkilməsi isə o deməkdir ki, tökülən qanı kiminsə üzünə gəlmək. Şairin həyati müşahidələri davam edir, “Kömür də qaradı, ancaq sürmətək, Nə qaşa, nə də ki, gözə çəkilmir”. Bu misralarda isə eyni rəngliliyin müxtəlif çalarlılığı üzə çıxır. Bir başqa şeirində isə dilimizdə işləkliyi olmayan sözün işlədilməsi maraq doğurur:

Düzlükdən dəm vuran yalançı imiş,
İlandan qorxanlar ilançı imiş,
Cərrah cərrah deyil, palançı imiş,
Dünyada nə qədər palançı varmış.

Bu bənddə diqqəti çəkən “ilançı” sözüdür ki, onun ədəbi dildə və ya xalq danışıq dilində istifadəsinə rast gəlmək olmur. Başqa bir şeirində isə peyzaj lirikasının fərqli rəsmiylə qarşılaşırıq.

Sərin meh – çöllərin təmiz nəfəsi,
Yarpaq pıçıltısı, meşənin səsi.
Duman dərələrin həya pərdəsi,
Qayalar dağların oğludu, oğlu.

Bəndin hər misrasında bir yenilik nəfəsi göz oxşayır. Mehin nəfəslə, yarpaq pıçıltısının meşə səsiylə, dumanın həya pərdəsiylə təşbet edilməsi çox uğurlu alınıb. Qayaların dağlarla belə qan qohumu olması fikri isə yeni deyim formasıdır. Bu ata-balalar həmişə bir-birinə dayaq olubdur. Təbiətdən yazdığı şeirlərdəki özünəməxsusluğu onun sevgi tutumlu şeirərində də sezmək mümkündür:

İlk eşqin həsrəti, ilk eşqin dağı,
Sevən ürəklərdə xal kimi qalır.

Dönür xatirəyə ilk görüş günü,
İlk öpüş dodaqda bal kimi qalır.

Bu bənddə dörd dənə ilki olan obyektin poetik mənalandırılmasını görürük. Bunlar ilk eşqin həsrəti və dağı, ilk görüş və ilk öpüşdür. Əslində bu ilklər barədə ədəbiyyatda kifayət qədər poetik nümunələr var, lakin bunların hamısının bir arada bu cür əlaqələndirilməsi çox orijinal alınıb. Bu üzdən də yazar vurğulayır ki, “Mən eşq dəlisiyəm, sən rütbə, şöhrət, Mən səni ağlayım, sən məni ağla”. Qəribə burasıdır ki, hərəsi bir şeyin dəlisi olan bu sevgi əhli – necə bir-biri üçün ağlaya bilər? Güman ona qalır ki, “Bəlkə, taleyimə, eşqimə mənim, Bitibsən, yeganə bənövşə gəl, gəl”. O bənövşə misallı gözəl üzünü yan çevirəndə şair düşünür ki, “Fələyin verdiyi dərdlərdən betər, O qız ürəyimi dağladı getdi”. Bu qız üzünü hansı tərəfə çevirdisə, orada bir şeir çiçəklədi.

Ayın yarısına yar vədə verib,
Hesablayın görün, ay yarıdımı?
Buludlu gecələr qoymur görünə,
Bilinmir Ay bütöv, Ay yarıdımı.

Sərraf Şiruyə yaradıcılığında sevgi rahiyəli bu cür təcnislər az deyil. Onlardan bir neçəsini maraqlı örnəklər kimi göstərmək olar:

Gördüm camalını yar Aya dönüb,
Bir günün çevrilib, yar, aya dönüb!
Şiruyə, dərmansız yaraya dönüb,
Az qalır canımı o gözlər ala.

Yaradıcılığının ümümi mahiyyəti xalq şeirinin gələnəklərindən bəhrələndiyi üçün, başqa janırlara nisbətən təcnis janrında yazmış olduğu şeirlərə şairin poeziyasında daha çox rast gəlinir. Ona görə də, deyə bilərik ki, poeziyasevərlərin sənətkara “Təcnis Şiruyə” adı verməsi heç də təsadüfi deyil. Ümumiyyətlə, təcnis janrı ünlü şairin yaradıcılığında ayrıca bir tədqiqata layiqdi. Bu təcnislər ən müxtəlif mövzuları əhatə edə bilər. Hətta, klassik sənətkarlarımıza ithaf olunanları da var. Nümunə üçün baxaq:

Üfüqdən qızaran ağ da ban deyil,
Qədəmi sayalı ağ daban deyil,
Ağdaban sən görən Ağdaban deyil,
Məzarı ay girov, ay əsir dədəm.

Təcnisin mövzusundan şeirin Aşıq Şəmşirə həsr edildiyini anlamaq olur. Bu tipli yetərincə misallar gətirə bilərik. Çoxşaxəli yaradıcılığa malik olan Sərraf Şiruyə öz oxucularını həmişə düşünməyə dəvət edir.

«Ədəbiyyat qəzeti» yayınları silsiləsindən Günel Eyvazlının «İşıq» kitabına ön söz

Günel Eyvazlının “İşıq” kitabına daxil olan mətnlərin təməl metaforalarını kitab, mədəniyyət, tarix təşkil edir. Bunlar onun yalnız yaradıcılıq axtarışlarının nəticəsi deyil, düşüncə obyektivinin fokuslandığı müstəvidir. Mətnləri arasından tez-tez keçən bir söz var: kitabxana. Bu söz həm də “tarixi apriori”dir kitabda. Günel tez-tez kitablar arasında gəzişdiyini vurğulayır, mətnləri seçir, “mənim həyatım qaçışdır”, – deyən Borxes sayaq zaman və məkanlar arasından ucqarların mifologiyasına, yaxud əksinə gedişlər edir. Ona görə burada mifoloji qəhrəmanların, onların həyat hekayətlərinin eninə-boluna təsvirindən tutmuş ədəbi totemlər, arxetiplərin sıralanmasına qədər “saxlanc mədəniyyəti”nin faktları öndədir. Ərəb nağıllarından tutmuş əfqan romanına, qədim yunan, Çin mistikasından tutmuş çağdaş fəlsəfi fikrin vardığı hüdudlara, Bethoven, Motsart, Paqanini, Lui Armstronq, Vaqif Mustafazadə musiqisindən tutmuş rəssamlıq incilərinə qədər polifonik rəmzlər Günelin mətnlərində iç-içədir və ümumən, dünyanın obrazını özündə əyaniləşdirən bu mətnlərlə Günel kosmoloji dərinlik ölçülərini müəyyənləşdirə bilir. Dünya nizamsızlığına xilas və Xilaskar axtarır:
“Bəlkə də əsrlərdir gözlədiyimiz xilaskar elə oxumadığımız kitablardır. Bəlkə də Nuhun gəmisi adlandırdığım bu fani dünya qədim kitabxana məbədinin divarına toxunaraq dayanacaq. Sonra yenidən öz oxu ətrafında növbəti dövriyyəsinə qədəm qoyacaq. Bəlkə biz hamımız xilaskara çevrilməklə xilas olacağıq”.
Bu kitabda Güneli maraqlandıran səbəblər zamanın mahiyyətindən doğan problemlərlə bağlıdır: qloballaşma dövrünün mədəniyyəti, onun milli-əxlaqi dəyərləri üstələyən, laxladan neqativləri, getdikcə ucuzlaşan, tənhalaşan və darıxan insan amili və qadın faktı! Daha başqa məsələlər də var, amma sadaladığım bu amillər dominant təşkil edir.
Kitabda rastlaşdığım bu fikri, nədənsə, onun açar sözü kimi qavradım: “Sivilizasiyanın qarşısında dayanan əsas məqsəd insana düşünməyi öyrətməkdir (Tomas Edison)”. Bütün düşüncə adamları kimi, Günel də çağımızın, qloballaşma erasının insanı heçə çevirən sürətindən narahatdır və “İşıq” dolu mətnləri ilə daim ünvanlar nişan verir, seçir, təqdim edir. Postmodern dünyanın gətirdiyi hər cür nizamsızlığa qarşı çıxıb yeni mədəniyyət əyyamlarına açılır. Bəzilərində yaradıcılıq enerjisi kimi, bəzilərində manifestasiyaların realizəsi kimi, bəzilərində də səriştə və biliyə çevrilmənin təzahürünü verməklə düşüncə hüdudlarına zəmin yaradır.
“Biz kitabları rəflərə düzmək üçün alırıq. Vizual görüntü üçün. Oxumamış qərar veririk, oxumamış qamçılayırıq. Bəlkə şeytanın da deyiləsi sözü vardı. Biz isə əsrlərdir ona daş atırıq. Bəs dünya düzənini qaynadan kimdir? Bu vəhşətlərin arxasında şeytan dayanmırmı? Axı o, bu qədər daşın qarşısında o, çoxdan ölməliydi”.

Bəlkə bəşər övladının darıxması bu üzdəndir?! Günel “Yabançı” essesində Kamyudan, “Həşərat”da Kafkadan bəhs etməklə yeni epoxanın işləklərinə ayna tutur. Qloballaşan, öz oxundan çıxan dünyadan, onun tənhalaşan, darıxan, ağrıyan, həşərata çevrilib dəyərini itirməkdə olan insanlarından bəhs etməklə gələcək üçün həyəcan siqnalı çalır. Hər dövrün öz məhvetmə mexanizmi var, əslində. Cəmiyyət insanın içindəki bütün işıqlı duyğuları məhv edib ondakı əsl “mən”i “mən”dən uzaqlaşdırır, yerdə qalan isə buz kimi soyuq görünüşü olur. Və sonra günahkar olduğu bu “çevrilmə”də onun soyuqluğuna ölüm hökmü kəsir. O zaman ədəbiyyatın missiyası nə ilə səciyyələnir? Sadəcə, reallığın ifadəsini vermək! Fiksiya deyil, reallıqdır ədəbiyyat! Belə olmasaydı, kəsilən ölüm hökmləri ondan yan keçərdi, xalqın və millətin taleyindən keçən dramatik situasiyalar onun da tərcümeyi-halında boşluğu və yoxluğu ifadə etməzdi.
Günel kitabına çox uğurlu ad seçib: “İşıq”! Yanmadan işıq olmaq mümkündürmü? Bu ad həm müəllif qayəsindəki niyyəti, həm də ümumiyyətlə, ədəbiyyatın məna və tutumunu önə çəkmək baxımından simvolik çalar ehtiva edir. “Cəmiyyəti, xalqı, şüuru, təfəkkürü formalaşdıran, yetişdirən bədii ədəbiyyatın missiyası olduqca müqəddəsdir. Çətin olsa belə, bu missiyanı çiyinləri üzərində daşımaq dünya bədii ədəbiyyatı üçün olduqca məsuliyyətli işdir”.
Sənətin gücü həm də bundadır. O, dünyanı sarmış kataklik proseslər içində özünün dincliyi, düşünməsi üçün həm də bir huzur, nəfəsdərim məqamıdır. Günel o insanlardan yazır ki, onlar bəşəriyyətin irəliyə doğru inkişafında Tanrıya xidmət ediblər, yəni xaosu kosmosa çeviriblər. Ümumbəşəri bədii təfəkkür hadisələri meydana qoyan bu sənətkarlara qurulan edam kürsüləri isə hər zaman mövcud olub. Bu da həqiqətdir ki, dünyanın hər tərəfində hökm sürmüş total rejimlər, sərt repressiv durumlar belə sənətin həqiqi estetik duyumunu, bədii enerjisini söndürə bilməmişdir. Xeyir və şər, sənətkar və edam, müharibə və həyat, həqiqət və riya arifmetikası hər zaman İsa, Nəsimi, Höte, Bulqakov, Cavid, Müşfiq dühasında qaldırılmış, əbədi qarşı-qarşıya qoyulmuş mübarizə təliminə çevrilmişdir. Bəs düşüncə arsenalından gedən hər zərrə hansı boşluğu ifadə edir, görəsən? Günelin “Pikasso” pyesinin qəhrəmanı Salvador Dalinin dilindən deyildiyi kimi: “gör biz nə qədər Allah öldürmüşük”.
Günelin məqalələri öz ruhu, mahiyyəti etibarilə estetik ifratlara, total rejimlərin yol verdiyi sənətkar qətliamlarına, edamlara qarşıdır və daş-qalağın, məhdud-nihilist təftişin qurbanına çevrilmiş sənətkarların adını mətnlərindən dönə-dönə keçirir. Bəlkə əsl sənətə, ədəbiyyata xidmət edilən yerdə edam kürsülərinin hər zaman qurulduğunu bildiyi üçün?! Axı böyük istedadla bərabər sənətkara öz yaradıcı enerjisini bütün potensialı ilə sərgiləməsi üçün huzur da gərəkdir. Günelin kitabından adı dəfələrlə keçən Bulqakovun “Master və Marqarita”sında unutmadığım bir fikir var: “Sənətkara işıq lazım deyil. Ona huzur lazımdır”. Gözəl fikirdir, çünki sənətkar olmanın özü artıq işıq deməkdir. Ona, sadəcə, huzur vermək, dəyərli əsərlər yazması üçün imkan yaratmaq lazımdır.
Günel daha çox yunan mifologiyasına, arxetip yaddaşa nüfuz edir. Ədəbiyyatın, sivilizasiyanın bütöv bioqrafiyasının mənzərəsini cızmağa çalışır. Müəllif, sanki hər addımda oxucuya əyan etməyə çalışır: hər şey, bütün bədiyyat enerjisi ilə daha qədim qatlara bağlıdır. Hər hansı məsələnin, mövzunun Azərbaycan ədəbiyyatı, mədəniyyəti içrə təzahürlərini aramadan öncə onun dünya hadisələri, dünya mənzərələri içrə ünvanını aramaq lazımdır:
“Niyə bədii ədəbiyyatımız deyil, dünya ədəbiyyatı ifadəsindən istifadə etdim? Əslində, böyük ədiblərin əsərlərini oxuduqda, yaradıcılıq nümunələri ilə tanış olduqda yalnız kitabın üzərində müəllifin adına nəzər salmaqla hansı ölkənin yazıçısı olmasının fərqinə varırsan, yazılan əsərin daxilinə eniş edəndə müəllifin kimliyini unudaraq özünü, qəlbinin səsini əsərdə taparaq bütöv bir orqanizmə çevrilirsən. Bütövə qovuşursan.
Bütün əsərlər arasında qırılmaz bir bağ var. Hamısı bir-birindən asılıdır. Bir əsər digərinin davamıdır. Tamamıdır. Məgər bu silsiləni səmavi kitablarda hiss etmədinmi? Biri digərini təsdiq etmədimi?”.
Doğru fikirdir! Arxada yetmiş illik sovet dövrünün acı gerçəkliyi var və bu gerçəklik bizə sübut etdi ki, dünya mədəniyyəti deyilən zəncirdən hansısa halqanı çıxarıb atmaq ədəbi-mənəvi və elmi şüurda necə boşluqlarla nəticələnir. Amma onu da qeyd etmək lazımdır ki, tipoloji baxımdan kəsişən proseslərin tarixən gəlişməsini təsvirə çəkən bu məqalələrdə çağın mənzərələri içrə gəzişmək varsa da, başlanğıc hədəfə – nüvə, kök məqamına həssaslıq daha vacib görünür. Mifoloji yaddaş, dastan kültürü, nağıllar, uşaq ədəbiyyatından başlamış bu günün elmi-fəlsəfi, ədəbi estetik mətnlərinə qədər uzanan magistral xəttin bərpasını və ona qayıdışı müəllif “qloballaşmış dünya qazanında həll olunmağımıza” çəkilən sipər hesab edir. Çünki yaddaş daha çox sənətdə, ədəbiyyatda dərk olunan abstraksiyadır, bu mənada müəllifin etnik-ontoloji yaddaş sayılan sənətə həssaslığının əsasında həm də tək xalqın deyil, ədəbiyyatın da manqurtluğuna olan nigaranlığı dayanır. Ədəbiyyatın keçmişindən imtina edənlərin Aid səltənətinə çevrilməsini istəmir.
Günel publisist yazılarında, esse-düşüncə məqamına köklənmiş məqalələrində, eləcə də bədii çalarları ilə seçilən mətnlərində əsasən nəyi arayır? Birmənalı şəkildə insan həqiqətini, onun xilasını! Qloballaşma epoxasının iflic etdiyi, başını dumanlandırdığı, yeni paradiqmalara meyil edən insanın nicatı hansı tərəfdədir? Şərqdə, ya Qərbdə? Şəxsən mənə görə bu qarşılaşma çoxdan öz aktuallığını itirib. Çünki Şərq cəmiyyəti öz rituallar bolluğu, didaktika, ənənə sadiqliyi, ilahi eşq məqamı ilə bizi tənhalıqdan qopara bilmədi. Bəs Qərb necə? O da intellekt gücünün, nəhəng elmi kəşflərin, texnoloji sivilizasiyanın qanadında uçuşaraq sonucda dirəndiyi dalanda çilik-çilik olub, ümid puçluğunda gözdən itdi. Müasir insan darıxır! Nə vaxtilə məhəbbət dini yaratmaq istəyən Feyerbaxın çabaları, nə “dünyanı gözəllik xilas edəcək” qənaətindəki inam, nə də aqnostikin “qalib gələcəkmi cahanda kamal” fəlsəfəsi… Bütün yollar sınanıldı. Nə üçünsə insanlıq yaşca böyümədi. İndiki dəbə uysaq, nicat üstinsandadır, – deməliyik! Günelə görə də bu belədir. Çağımızın Qərb intellektuallarını məşğul edən postinsan təlimini Günel öz düşüncəsinə uyğun – mənəviyyatda qorunan əxlaq qanunları ilə şərh edir: “Nitsşenin daima qulağımda səslənən sədaları “Əgər insan meymundan yaranıbsa, demək insan da üst insana çevrilə bilər” sözləri məni yenə də Nəsimi zirvəsinin ətəklərinə gətirir. Bir zaman qədim insan necə ki, Allahların evi olan Olimp zirvələrinə müqəddəs zirvə kimi baxırdısa, mən də ilbəil artmaqda olan və hündürlük ölçüsünü daima dəyişən əlahəzrət Himalay möhtəşəmliyi qədər Nəsimiyə heyranlıqla baxıram”.
Günel ədəbiyyatı yeni ideologiyanın qurucusu kimi görür. Postinsan anlayışının müasir çözümünü verməyə çalışır. Müasir dünya üçün indi güc amili əsasdır, Günel isə öz qəhrəmanını – üstinsanı təklif edir. Xilası mənəvi yüksəlişdə, ruhun uçuşunda arayır. Harmoniyaya xidmət edən İsa peyğəmbəri, Nəsimini əbədi-bəşəri kamillik yolunun çağırışçıları, mürşidləri adlandırır. Onların missiyasını eyniləşdirir. İsa özünü Allahın oğlu, Nəsimi isə Allah adlandırırdı. Günel üstinsan amilini mənəvi əzabdan keçib nura qovuşmaqda görür. Bu mövqe onu yəsəvi təliminə, hürufilik elminə, sufizm prinsiplərinə yaxınlaşdırır. Ümumtürk miqyasında mənəvi məkanın yaranmasında böyük rolu olan bu təlimlərin gücü, insanın öz batininə enməklə xilas nizamnaməsinə imza atması kimi təcrübədən keçirilmiş Şərq üsulu yenidən təklif edilir:
“Müasir təlimlər (Hermetik) insanın əzab, emosiya, nifrət kimi keyfiyyətlərini itirən zaman üst insana çevriləcəyini iddia edirlər. Və bu cür transformatik düşüncə tərzi bəziləri tərəfindən Allah qanunlarına qarşı çıxırmış kimi qiymətləndirilir. Halbuki, Allah qanunu deyilən nəsnə elə üst insan olma möhtəşəmliyini bizə dəfələrlə təkrarlayır. Allaha çevrilmə, Allah olma, möhtəşəm olma, üst, post olma sözləri ilə eynilik təşkil edir”.
Günel yazılarında fenomenoloji estetikanın prinsiplərindən çıxış edir. Edmund Hüsserlin mətnə tətbiqdə uyğun bildiyi metoddan yararlanır, “araşdırma predmetini, bəhs etdiyi mətni mötərizə içinə alır”. Yəni dəyərləndirdiyi mətnin daxili mahiyyətini meydana qoymaqla məşğul olur. Onun bütün qatlarının, semantik, stilistik hissələrinin bir-birinə bağlanan mahiyyətini isə özünün dünyagörüşü əsasında dəyərləndirməyə çalışır. Roman Yakobson “Hər şey mətndirsə, bəs hansı ədəbiyyatdır?”, – deyirdi. Günel də çeşidli mətn bolluğu arasında gəzişmələr edir. Bütün məqamlarda müqayisə mexanizmi funksional görünür. Bu müqayisələrdə gah Şərq önə çıxır, gah da Qərb öyülür. Günel birmənalı olaraq inkişafı nişan verən mətnlərə fokuslanır və harda bunun örnəyini görürsə, hansı ədəbi fakt təzahürlərini gerçəkləşdirirsə, Günel o səmtə, o predmetə işıq salmağı borc bilir. “Fiqaro” məqaləsində Qərbin, hətta öz cizgi filmlərinə belə, klassik musiqini yerləşdirmək, uşağı maarifləndirmək, zövq aşılamaq çabasına biganə qala bilmədiyi kimi, “Təsvirin təkamül prosesi və ya boğazdan yuxarı yazılan vətən şeirləri” yazısında vətənpərvərlik mövzusunda sloqançılıqdan, şüarçılıqdan o yana getməyən mətnləri tənqid predmetinə çevirir. Əslində, qeyd etdiyim sonuncu məqamı mən Günelin özü üçün itirilmiş vaxt hesab edirəm. Çünki ümumən bu hal bütün dövrlərin poeziyası üçün xarakterik olub. Buna baxmayaraq, çoxluq heç zaman bədii təkamülün kriteriyası sayılmayıb. Poeziyanın çevrəsi həmişə bir neçə şairlə qapanır, qalanlar həmin çevrənin ətrafında dolaşırlar. Şeirimizin çağdaş mənzərəsi üçün də səciyyəvi olan bu durumun yenidən heç bir ad çəkilmədən tənqidi heç bir nəticə vermir və bu məqamda obyektivi istedadlı, əsl poetik nümunənin üzərinə salıb ordan çıxış etmək daha məqsədəuyğun olardı.
Digər bir məsələ, Günel bu gün mifoloji gerçəklik kimi qavranılan və Avropadan milli filoloji arsenalımıza ayaq açan ədəbi ideyalar, fəlsəfi-estetik fikirlər, metodoloji istiqamətlərə diqqət yönəltməklə oxucuları ilə yeni əsr havasını bölüşür. Amma qeyd edim ki, ətraflı nəzəri dərk tələb edən cərəyanlar məsələsi tələsik, ötəri yanaşmanı sevmir. Düzdür, bir neçə məqalə daxilində çağdaş ədəbiyyatı XX əsrin elmi-nəzəri müstəvilərinə otuzdurmaq mümkün deyil. Amma analitikasına varmaq üçün onların ehtiva etdiyi mahiyyət və məntiqi tutmaq gərəkdir.
Bu baxımdan, Günelin “Ədəbiyyatın inversiyası” məqaləsi mənə mövzunun görüntüsünü yaratmaq, məxsusu aktuallandırma təsiri bağışladı. Bəlkə də məqalədə sərgilənən binar mövqe, B.Y.Lukyanovun “Estetika dünyası” kitabından modernizmlə bağlı müəllif fikirləri ilə Günelin düşüncələri arasında dəqiq ayrıntının olmaması, nümunə gətirilən müəllifin suallarına verilən cavabların qaçaraqlığı bu cür kolossal mövzunun praqmatik həllinə imkan vermədi. Modernizm estetikasını yalnız “gözəlliyin məhv edilməsi” kimi ümumi fikirlə səciyyələndirmək olmaz. Ən azı ona görə ki, onlar gözəlliyin nədə ehtiva olunmasını bilirdilər (yəni “Leonardo da Vinçinin “Cakonda” əsərinə bığ çəkib onu korlayan rəssam” böyük məharətlə o rəsmin surətini də çıxara bilərdi, amma Espen Hovardsholmun yazdığı kimi: “bizim görməyə vərdiş etdiyimizi yalnız qeydə alan sənətin mənası varmı?”), sadəcə, “hamının eyni düşündüyü yerdə heç kəs düşünmür” prinsipi ilə dəyərləri bilərəkdən korlamaq, öz daxili bədii məkanından çıxış edərək, mövcud olan gerçəkliyə münasibətdə subyektiv sənət yaratmağa çalışırdılar.
Günelin məqalələrində mənim diqqətimi cəlb edən məqamlardan biri də onun qadın məsələsinə, qadın mövzusuna həssaslığıdır. Müstəqillik dönəmindən sonra zamanın ardınca gətirdiyi mövzulardan biri qadındır. Hər zaman işlək olan bu mövzu yeni epoxada daha geniş vurğu qazanmışdır. Səbəbi aydındır: sovet doqmalarının müdaxiləsindən çəkinən ədəbiyyatın bu mövzuda da gərəyincə açmadığı, toxunmaqdan çəkindiyi nöqtələr vardı. Odur ki, kəskin dəyişən ictimai formasiyaların müqabilində, cəmiyyətdə rastlanan qadın mənzərələrini nəsr, poeziya, tənqid və publisistika da daxil olmaqla bütün ədəbi sahələri öz materialı etməyə çalışdı.
“İşıq” kitabında müəllifin koloritli, natural və psixoloji çalarlarla işlədiyi bir mövzuda qadın ilk növbədə qadının nəzərlərindən açıldığı üçün mənə son dərəcə maraqlı təsir bağışladı. Günel qadını yalnız ekzistensiallığı ilə görməyi vurğulamır, həm də təsvirinə cəhd edir, cəmiyyət münasibətlərinin qarışıqlığından xilas edib emansipə olunmuş səciyyədə dərkinə yetməyə çalışır. Bu sırada dünyanın ilk qadın dramaturqu olan Afra Bendən tutmuş “Nizami əsərlərində karma qanunu – Kişi və qadın münasibətləri” də mövzunun predmetinə çevrilə bilir. Yeni minilliyin bütün metamorfozlarına baxmayaraq, qadın Günel üçün ailə, məişət və əxlaq sferalarında güc və dəyər mənbəyidir. O, natur-fəlsəfi məqamlara diqqət yönəltməklə qadının mənəvi sarsıntı və yaşamını ictimai-psixoloji müstəviyə çıxardır. Problemin prozasını, dramaturji inikasını, fəlsəfəsini, eləcə də poeziyasını yaradır: “Sən Tanrısan”, – deyəcək qədər maksimalist davranıb əvvəlcə sovet ideologiyasının, daha sonra isə postmodernin əli ilə hər cür mənəvi-mədəni təyinatlardan sürüşən qadını klassik pyedestalına qaytarır.
Günelin “Ədəbiyyat qəzeti”ndə Azərbaycanın tanınmış qadınlarının həyat və yaradıcılığına həsr olunmuş yeni silsilə yazılarını da həvəslə oxuyuram və özünə də bildirdiyim kimi, bu mövzunun ədəbiyyatımızda işlənməsini vacib hesab edirəm. İnanıram ki, Günelin növbəti kitabı bu silsilədən olan mətnlərinin toplusu olacaq və tale məsələlərindən tutmuş sosial-ictimai problematika məsələlərinin çözümünü verən bu kitabda müəllif “qadın həqiqəti” deyilən anlayışın sirlərinə varacaq.
Günelin özü də müstəqillik dövrü ədəbiyyatımızda istedadlı mətnləri ilə önə çıxan qadın obrazdır. Və daha çox onunla seçilir ki, özünəməxsus olan bir dairə yaradıb ədəbi prosesdə. Öz estetik ərazisi, ədəbi dəyərləri və yanaşma qanunları var. Bir də içinin işığı! Ətraf qaranlıq olsa belə, bu işığa tutunub yol gedə bilir. Ədəbiyyat isə elə burdan – yolunu tapmaqdan, Yol olmaqdan başlayır!

Mənbə: http://edebiyyatqazeti.az

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun əməkdaşı

Azərbaycanın çox oxunan yazıçılarından biri də İsmayıl Şıxlıdır. Oçerk, hekayə, povest və romanlarında hiss və düşüncələrini təsvir edən yazıçı xalqımızın keçmişinə müraciət etmiş, tarixi hadisələri obyektiv işıqlandırırmışdır.
İsmayıl Qəhrəman oğlu Şıxlı 1919-cu il martın 22-də Azərbaycanın şeir-sənət ənənələri ilə tanınan Qazax mahlının İkinci Şıxlı kəndində doğulmuş, lakin ilk təhsilini Kosalar kənd məktəbində almışdır. Qazaxda Pedaqoji texnikumu bitirmişdir. Bir neçə il sonra Bakı Dövlət Pedaqoji İnstitutunda oxuyarkən Böyük Vətən Müharibəsi başlanmış, təhsilini yarımçıq qoyaraq cəbhəyə getmişdir.
Bir çox yazıçılarımız kimi o da yazmağa şeir ilə başlamışdır. Mətbuatda ilk şeiri “Quşlar” adı ilə çap edilmişdir. (1938-ci il Ədəbiyyat qəzeti 24 noyabr) Qoşma janırında olan şeirlərində yazıçının duyğuları səmimi olsa da, bunlar heç də sənət uğuru hesab edilməmişdir.
İsmayıl Şıxlı Kür qırağı obalarda, Xəzər sahilindəki paytaxt şəhərdə, tələbə ikən mütaliə etdiyi saysız-hesabsız bədii və elmi əsərlərdə, müharibə zamanı iştirakçısı olduğu çoxlu cəbhə hadisələrində, insanların talelərində bir yazıçı kimi həmişə axtarışda olmuşdur. Şeir yazmaqdan əl çəkməsi həyatın geniş lövhələrini hərtərəfli səmərəli axtarışları ilə əlaqələndirirdi. İsamayıl Şıxlı orduya getdiyi vaxtdan qələbədən sonra doğma kəndlərinə qayıtdığı günədək həyatında baş vermiş ən vacib hadisələri öz gündəlik dəftərində qeyd etmişdir.
“Cəbhə gündəlikləri” nin əsas qəhrəmanı yazıçı özüdür. O, təmkinli qorxu bilməyən cəsur bir əsgərdir. Müharibənin dəhşətlərini, saysız qanlı faciələri hər gün cəbhə yollarında gorsə də, onun zərif qəlbi daşa dönmür. Mərhəmət hissi, insanın yaşamaq hüququna dərin hörmət onu bir an olsa belə tərk etmir. Səngərdə, çayları keçəndə, düşmən üzərinə cumanda həlak olan hər bir əsgərin arxasında təkcə onun özünü yox, min bir əzabla, əziyyətlə ərsəyə gətirmiş ata-anasını, yaxınlarını, puç olmuş xəyalları görür.
Müharibə onun üçün insani olan hər şeyin: xoşbəxt həyat arzularının, yaxınlara məhəbbətin, sədaqət və əxlaqın, xeyirxahlıq və gözəlliyin faciəsidir. O, dəhşətlə anlayır ki, müharibə də həyatdır, yaşamaq tərzidir. Müxtəlif millətlərin nümayəndələri olan silah yoldaşları ilə vətəni həmişə göz önündə saxlayır. Bilir ki, hissə qapılmaq, müdhiş faciələr qarşısında zəifləmək daha böyük faciələrə səbəb ola bilər. Ona görə də mətinliyini itirmir, doğma Kosalar kəndindən Almaniya torpaqlarına qədər öz əsgər borcunu qorxu və yorğunluq bilmədən, dözüm və səbrlə, yerinə yetirir.
Yazıçı hər bir əsgər kimi keçdiyi yerin, azad edilən kəndlərin, şəhərlərin qan bahasına üzüb keçdikləri çayları tikdikləri körpüləri nəzərdən qaçırmır. Onları yığcam detallarla təsvir edir, çünki əsgər taleyindəki qaçılmazlığı bilir. Müharibə davam etdikcə öldürülən insanların sayı da artıq çoxalır.
Yazıçı cəbhədə əsgər iynə-sapı ilə tikib düzəltdiyi dəftərçələri odlu-alovlu günlərin qiymətli yadigarı kimi qoruyub saxlamışdır. Üç ildən artıq zamanı əhatə edən gündəliklərin saralmış, bəzən də pozulub getməkdə olan sahifələrini çevirdikcə Qafqaz dağlarının uçurum dərələri, Kuban çayının qəzəbli ləpələri, Qara dənizin qırmızı qan rənginə çalan mavi dalğaları, Belarusiya meşələrinin şaxtası, hər addımı uğrunda ölüm-dirim mübarizəsi gedən Litva şəhərinin küçələri, istehkamları göz önündə canlanırdı. İsmayıl Şıxlının dəniz desantçısı kimi xidmət etdiyi batalyon 1945-ci ilin 9 mayında Almaniyanın Friş-qaf körfəzində, Baltik sularında qələbə ilə sona yetmişdir.
Yazıçı məqalələrinin birində yazırdı: “Cəbhə yolları çox ağır və uzun olur. Hər dəqiqə bir ilə dönür, torpağın hər qarışı sonu görünməyən məsafəyə çevrilir. Getdikcə gedirsən, dizin-dizin sürünürsən, qara-çovğuna düşürsən, mərmilər diksindirir, bombalar partlayır, yanında insan nəfəsi, insan hənirtisi axtarırsan. Səngər dostun yarı yolda qalır, onun isti əli ovcunda soyuyur, kömək edə bilmirsən”.
Aradan illər keçib, fəsillər dolansa da nəmli səngərlərin acısı unudulmur. Bəzən yuxuda işıqlı pulemyot güllələri üstünə uçuşur, göyə sovrulan torpağın altında qalırsan. Yer lərzəyə gəlir, kim isə üstünə atılır, kimi isə vurub yerə sərirsən, qulaqlarında minamyot, barıt tüstüsü səni boğur, yuxudan hövlanak ayılırsan…
Bəzən döyüş yoldaşlarının tapşırıqlarını nümunəvi yerinə yetirdiyinə görə komandanlıqdan aldığı “təşəkkürnamələr”, döş nişanı, medallar, qırmızı ulduz ordeni; bir də sağında-solunda vuruşan, həlak olan silah və məslək dostlarının əziz xatirəsi gözlərinin önündən getmir.
(İ.Şıxlı. “Cəbhə yolları”. “Ədəbiyyat və incəsənət”, 1968-ci il 17 fevral).
Müharibədən sonrakı bir sıra hekayələri və “Kerç suları” adlı povestini də İsmayıl Şıxlı Böyük Vətən Müharibəsinə həsr etmişdir. Yazıçı bu əsərində cəbhə yoldaşlarının əhval-ruhiyyəsini, müharibə həqiqətlərinin kiçik bir parçasını şəxsi müşahidələri əsasında əks etdirmişdir. Qara dəniz sularında şiddətli döyüşlər, faşist işğalına məruz qalmış Krım sahillərinə od-alov içərisinə desant çıxarılması; insan iradəsinin üz-üzə gəldiyi ağır sınaqlar əsərdə açıq şəkildə əks olunur. Yazıçı ölümün dəhşətini, çoxlu qanların töküldüyünü, lakin döyüşlərdə xırdaca üstünlüyün belə böyük mərhumiyyətlər və qurbanlar bahasına başa gəldiyini geniş şəkildə qələmə almışdır. Əsərdə adları qeyd olunanlar işərisində topçu İlyas, kapitan Aslan, dükançı Dimitriyev və miçman Abbasın bu döyüşlərdə göstərdikləri şücaətləri haqqında geniş məlumat verilmişdir. Lakin nə adı çəkilən surətlər nə də “Kerç suları” əsəri Böyük Vətən Müharibəsi haqqında düşüncələri yazıçını kifayətləndirməmişdir.
Ədib daha sonralar “Odlu çarpazlar” adlı pyes yazmış, və həmin əsər 1985-ci ildə Cəfər Cabbarlı adına Gəncə Dövlət Dram Teatırında tamaşaya qoyulmuşdur. Onun müharibə təəssuratlarına əsaslanan əsərləri mənəvi saflıq, əxlaqi ucalıq, vicdani paklıq kimi məsələləri ön plana çəkməsindədir.
Yazıçının üslubi keyfiyyətləri hekayələrində də qabarıq şəkilində özünü göstərir. Yığcamlıq, dilin obrazlılığı, rəvanlığı, təsvirlərin əlvanlığı ədibin ilk fəaliyyət illərinə məxsus “Ayrılan yollar”, “Dəli kür” romanında da görürük. İsmayıl Şıxlının bir yazıçı kimi formalaşması demək olar ki, iri həcmli əsərləri ilə bağlıdır. “Dəli kür” əsəri ilə bağlı yazıçı Azərbaycan hüdudlarından uzaqlarda da yaxşı tanınmışdır.
“Ayrılan yollar” romanının mərkəzində gənc qəhrəmanların mənəvi aləmini açıb göstərmək baxımından oxucular və tənqidçilər tərəfindən qiymətləndirilmişdir. Əsərdə pambıqçı Zeynəblə traktorçu Əlinin, aqranom İmranla kənd müəllimi Nərgizin qarşılıqlı məhəbbəti təbii təsvirlər vasitəsi ilə verilmişdir.
“Ayrılan yollar” əsəri 50-ci illərin bir çox roman və povestləri kimi kolxoz kəndinə, məhsuldarlıq uğrunda mübarizə məsələlərinə həsr olunmuşdur.
XIX əsrin ikinci yarısındakı Azərbaycan kəndindən bəhs edən “Dəli kür” əsəri təbii şəkildə verilmişdir. Əsərdəki Cahandar ağa, Mələk, Şamxal, Güləsər, Şahnigar, Pristav, Əhməd, Qoca dayı, Çərkəz surətləri ahəngdar şəkildə bir-birini tamamlayır. Tarixi faktların romanın hər səhifəsində hiss olunması yazıçı qələminin zənginliyini bildirir. Roman Azərbaycanın Kürqırağı kəndində baş vermiş hadisələrin motivləri əsasında qələmə alınmışdır. Əsərdə bir yanda Molla Sadıq və onun müridləri, digər tərəfdə isə anbarlarına iyirmi kəndin gəliri toplanan Cahandar ağa kəndin ən nüfuzlu adamlarından idi. Cahandar ağa son dərəcə bitgin obrazdır. O, səhərə qədər at belində əli silahlı dolaşmağı, öz ailəsini təcavüz və basqınlardan qorumağı bacarırdı. Yeri gələndə çar hökumətini təmsil edən pristavla onun silahlı adamları yanında sərt danışmaqdan da çəkinmirdi. Qonaqsevərliyi ilə kəndə yeni gəlmiş insanlara da hörmətlə yanaşırdı. Kənd məktəbinə yeni təyin olunmuş müəllimlər, Çernyaevski və Əhmədi öldürmək istəyən kənd qoçularını Cahandar ağanın tərki-silah etməsi əsərin ən gərgin epizodlarındandır.
Əsərdə molla Sadığın fırıldaqlarına qarşı ayıq olan Cahandar ağa kənd ruhanisinin əməllərini özbaşınalıq adlandırırdı. Cahandar ağanın özünə məxsus çox mübahisəli olan bir qeyrət anlayışı vardı. İstəkli bacısı Şahnigarı mahiyyətini belə anlamadığı müridlər məclisində iştirak etdiyi üçün öz əli ilə güllələyən, cavab qaytardığı üçün əziz oğlu Şamxalı döyüb evdən qovan Cahandar ağa bu cür hadisələrə laqeyid qala bilmir, həyacan keçirirdi. Lakin bu deyilənlərin heç biri onu atının yalının və quyruğunun qırxılması qədər yandırıb yaxmır. Qəzəbindən az qala ürəyi prtlaya Cahandar ağa gözündən artıq istədiyi Qəmər atını özgələrin o kökdə görməsini və tənə vurmasını eçitməmək üçün səhər alatorandan sis-duman çəkilməmiş uçuruma aparıb güllə ilə vurur.
Cahandar ağa dəliqanlı və zalım mülkədardır. Kasıb gəmiçi oğlu tərəfindən qızının qaçırıldığını eşidəndə qəzəbindən bağırır, dönə-dönə təkrarladığı bu sözlər dediyimizi sübut edir: “Sümüyümüzü it sümüyünə caladın!..”
Cahandar ağa surətini müəllif bütün daxili ziddiyyətləri ilə təsvir etmişdir. Xırdaca bir ehtiyyatsızlıq üstündə bacısı Şahnigarı öldürməklə namusunu ləkədən qoruyan Cahandar ağa özgənin kəbinli arvadını götürüb qaçanda kiminsə namusuna ləkə vurduğunun fərqinə varmır…
Əsərdə Cahandar ağanın həyatı güclü sarsıntılar və təlatümlər içərisində keçir. Şahnigarın qətli bəzi ailə üzvlərinin onunla yadlaşmasına, doğma qızının qaçırılması, rəsmi hökümət nümayəndələri ilə baş verən ixtilaflar vaxtıilə bir sözünü iki eləməyənlərin indi üzünə durması Cahandar ağaya öz təsirini göstərir. Cahandar ağa artıq zəmanənin dəyişdiyini adət etdiyi əlçatmaz, ünyetməz igidlik, mülkədar həyat tərzinin sarsıldığını hiss edir.
İsmayıl Şıxlı Cahandar ağa obrazını öz mövqeyindən əl çəkən, qorxan adam deyil; lakin Rusiya İmperiyasının Qafqazı mənimsəməsi ilə araya gələn maneələrə, onları doğuran ictimai-siyasi səbəblərə qarşı mübarizədə tək qaldığını göstərirdi.
Cahandar ağanın bir xarakter kimi faciəsi də bundan doğurdu.
Öz sonbeşiyi Əşrəfi Qori seminariyasında rusca təhsil almağa qoyması da xarakderindəki ziddiyyətli fikirlərindən qaynaqlanırdı. Cahandar ağa bir tərəfdən görür ki, rusca savadlı olmağın əhəmiyyəti çox böyükdür, bunu zəmanə özü tələb edir; digər tərəfdən də davranışında və hərəkətlərində zəriflik, adamlara qarşı münasibətində həssaslıq müşahidə etdiyi Əşrəfin davranışları onun ürəyini açmır. Cahandar ağa oğlunun simasında hər şeydən əvvəl polad kimi əyilməz, atıb-tutan bir oğul görmək istəyirdi.
Yazıçının “Dəli Kür” əsərində keçən əsrin sonlarında Azərbaycan kəndinin ictimai vəziyyəti maraqlı bədii təsvirlərlə verilmişdir. İlk səhifələrdən əsas hadisələrin cərəyan etdiyi Göytəpə kəndinin torpaqdan güclə seçilən qara damlar arasında gözə dəyən kirəmidli evlər, əsərdə canlı şəkildə təsvir edilir. Ayağına geyməyə bir cüt çarıq tapa bilməyən Qoca dayı, maddi çətinliklər üzündən evlənə bilməyən Çərkəz, yaylaq yerində xəcalətli görünməmək üçün xörək əvəzinə bulaq suyu qaynadan Güləsər, uzaq səfərə yola saldığı oğluna cib xərcliyi tapa bilməyən Əminə xala, “bəylə bostan əkib tağı çiynində bitən” Rüstəm kişi və başqaları kənddəki qara torpaq damların sakinləridir.
Gəzdikcə qurtarmayan əkin yerlərinin, qoyun sürülərinin, mal-qaranın sahibi Cahandar ağa halal-haramı çoxdan qarışdırmış Molla Sadıq kimilər isə həmin tək-tək gözə dəyən kirəmidli daş evlərin sakinlərdir. Beş-altı metrlik əkin yeri arzusu ömürlük ürəyində qalan Qoca dayı ilə, ətrafda baş verən hadisələrin mahiyyətini bilməyən Əşrəf arasındakı dialoq çox səciyyəvidir:
– Torpaq tapılar, ay qoca dayı, fikir eləmə.
– Hardan tapılar, ay bala?
– Nə çoxdur allahın torpağı…
– Allahın torpağını bəndələr çoxdan qamarlayıblar. Ölsələr də əllərindən bir qarış da verməzlər…
Yazıçı əsərdə dövrün mürəkkəb tarixi şəraiti haqqında bədii təsəvvür oyadır. Rus işğalından sonra Azərbaycan tarix boyu dəfələrlə vuruşan qonşu dövlətlərin hərb meydanı olmaqdan göz aça bilmir. Rus iperiyasının qayda-qanunları Azərbaycanda özbaşınalığı məhdudlaşdırsada digər tərəfdən xalq ikiqat ictimai zülmə məruz qaldı. Bir çox əkin yerləri, meşə və qoruqlar ov yeri elan edildi. Sadə camaatın bu yerlərə daxil olması yasaq edildi. İnsanların arzulamadıqları bir həyat başlandı. Qabaqcıl rus, avropa yazıçıları və alimlərinin ictimai bərabərlik haqqında fikirləri müxtəlif kanallar vasitəsiilə Qafqaza, Azərbaycana yol tapdı.
Əsərdə maraqlı epizodlar əsasında göstərildiyi kimi, hökumətin hər cür qadağan tədbirlərinə baxmayaraq qabaqcıl fikirlərin yayılması işində xüsusən Qori müəllimlər seminariyası əsas rol oynayırdı.
Yeri gəlmişkən qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycanın ədəbiyyatı, mədəniyyəti tarixində görkəmli xidmətləri olmuş Nəriman Nərimanov, Cəlil Məmmədquluzadə, Üzeyir Hacıbəyli, Firuddin Köçərli və başqaları həmin seminariyada təhsil almışdılar.
“Dəli Kür” romanındakı Çernyayevski, Kipyani, Semyonov bu seminariyanın işıqlı tərəfləri, Petrov isə çarizmin yeritdiyi mürtəce siyasətin təmsilçiləridir. Seminariyanın direktoru tərəqqipərvər maarif xadimi Semyonov qaranlıq bir gecədə dostu və məsləkdaşı Çernyayevskiyə səmanı göstərərək deyir: “Orada zülmət içində parıldayanları görürsünüzmü? Bir baxın necədə sayrışırlar. Belə bir qaranlıq gecə yer kürəsi üzərinə qara pərdə salmaq, onu ört-bastır etmək istəyir. İşıq isə onu deşir? Ordan-burdan süzülüb parıldayır, özünə yol açır kimə isə işıq saçır”…
Seminariyanın direktoru Semiyonov ən yaxşı müəllimlərini onların müxtəlif millətlərdən olan ləyaqətli şagirdlərini zamanının qaranlıq göylərindəki ulduzlarla, ordan süzülən işıq zolağı ilə müqaisə edərək oxucuların yeni tipli ziyalılarına qarşı rəğbətini artırır.
Yuxarıdakı qeydlərdən göründüyü kimi “Dəli Kür” romanı dramatik toqquşmalar, qüvvətli xarakterlərlə əhatə edilmişdir.
“Dəli kür” əsərində (1957-1967) təsvirlər daha canlı, hadisələrin təqdimi daha qabarıq şəkildə verilmişdir. Buna görə də təqribən on il davam etmiş yaradıcılıq əməyinin bəhrəsi olan “Dəli kür” İ.Şıxlının həcmcə ən böyük və əhəmiyyətli əsəri olaraq qalmayıb, həm də Azərbaycan ədəbiyyatının çox qiymətli nümunələrindədndir. Bu əsər yazıçının dərin psixoloji, güclü xarakter yaratmaq bacarığını nümayiş etdirən keyfiyyətlərlə zəngindir.
Cəfər Cabbarlı adına “Azərbaycanfilm” studiyası 1970-ci ildə İsmayıl Şıxlının ssenarisi əsasında eyni adlı bədii film çəkmişdir.
İ.Şıxlı “Dəli Kür” dən əvvəl də, sonra da bir sıra maraqlı əsərlər yazmış, onların bir qismini mətbuatda “Mənim rəqibim”, “Məni itirməyin”, kitablarında nəşr etdirmişdir.
“Köynək”, “Qızıl ilan”, “Sapı özümüzdədir”, “İlğım” və sair əsərləri sübut edir ki, ədib xırda formalı əsərlərində də həyati problemlər qaldırmaq, onları canlı insan surətləri əsasında həll etmək sahəsində yüksək bacarıq sahibi olmuşdur.
İ.Şıxlının həyatı bilavasitə məktəblə, institutla, ümumiyyətlə tədris prosesi ilə bağlı olmuşdur. O, on illər boyu ali məktəbdə dərs demişdir. Azərbaycan Dövlət Pedaqoji İnstitutunda Xarici ölkələr ədəbiyyatı kafedrasının təşkilatçısı və müdiri olmuşdur.
Ədib elmi işlərlə də məşğul olmuş, tədqiqat işləri aparmışdır. Xalq yazaıçısı Mehdi Hüseynin yaradıcılığı mövzusunda namizədlik dissertasiyayı yazmış, ədibin on cildlik külliyatının tərtibçisi və elmi şərhçisi olmuşdur.
İsmayıl Şıxlı ali məktəblərimizin ehtiyyacını nəzərə alaraq “xarici ədəbiyyat tarixi” (1970) və “XX əsr xarici ədəbiyyat tarixi” (1974) dərsliklərini yazmışdır.
O, müxtəlif illərdə Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının birinci katibi olmuşdur. Milli ədəbiyyat və mədəniyyətimizin inkişafındakı xidmətləri nəzərə alınaraq 75 illik yubileyi münasibətiilə Respublikanın “Şöhrət ordeni” ilə təltif edilmişdir.
İsmayıl Şıxlı bəzi qələm dostları ilə müqayisədə əsərləri az çap olunan yazıçıdır. Lakin onun əsərlərinin bədiiliyi və əlvanlığı oxucular tərəfindən sevilərək oxunur, ssenarisi əsasında çəkilmiş filmlərinə maraqla baxılır.

AMEA Ədəbiyyat İnstitutu XX əsr şöbəsi

Azərbaycanın Mədəniyyət və Ədəbiyyat Portalının
Mətbuat xidmətinin rəhbəri,
Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin üzvü.

Dünyanın müxtəlif ölkələrində yaşayan və bədii yaradıcılıq fəaliyyəti ilə məşğul olan şəxslər, xüsusilə də yazarların böyük bir qisminin dövlət tərəfindən diqqət və qayğı ilə əhatə olunması, ədəbiyyata göstərilən qayğı kimi qəbul olunur. Hətta bəzən dövlət başçılarının özləri belə bədii yaradıcılıq fəaliyyəti ilə məşğul olurlar. Məsələn, Osmanlı dövlətinin başçısı Sultan Süleyman Qanuni dövləti idarə etməklə yanaşı, həm də vaxt və imkan daxilində könül duyğularını varağa köçürməyə də müəssər olmuşdu. Bəzi dövlət başçıları isə rəhbərlik etdiyi ölkədə bədii yaradıcılıq fəaliyyət ilə məşğul olan şəxslərə-yazarlara diqqət və qayğı göstərməkdən məmnunluq hissi duyur. Mədəniyyət və incəsənət xadimlərinin fəxri adlara və təqaüdlərə layiq görülməsi dövlət tərəfindən uğurla gerçəkləşdirilən daxili siyasətin tərkib hissəsidir.

Doxsanıncı illərin əvvəllərində öz müstəqilliyini yenicə bərpa etmiş Azərbaycan mədəniyyətin, incəsənətin, ədəbiyyatın inkişaf səviyyəsinə görə dünyanın ən inkişaf etmiş ölkələri sırasında özünəməxsus yer tutan müasir və gənc dövlətlərdən hesab olunur.Gündən-günə qloballaşan dünyada baş verən hadisələr deyilənləri bir daha sübut edir. Müasir standartlara cavab verən və mədəniyyət, incəsənət, ədəbiyyat sahəsində baş verən ən son yeniliklərlə ictimaiyyət nümayəndələrini yaxından tanış edən media təmsilçiləri dövrümüzdə informasiya mübadiləsi aparmaqla, mədəniyyət və incəsənət xadimlərini təbliğ etmiş olmuş olurlar.

Çağdaş dönəmdə öz müstəqilliyini qoruyub, saxlayan dövlətimiz Azərbaycan keçən əsrin 90-cı illərinin sonlarına qədər gərginlik şəraitində şərəfli bir ömür yolu keçmişdir. Müasir müstəqil Azərbaycan dövlətinin qurucusu və memarı, Azərbaycan xalqının ümummilli lideri, ictimai-siyasi xadim Heydər Əliyev hətta sovet hakimiyyətinin ən çətin günlərində belə dünya mədəniyyətinə, incəsənətinə Müslüm Maqomayev, Polad Bülbüloğlu kimi daha çox xalq ruhunda mahnı ifa edən və milyonların rəğbətini qazanan korifey sənətkarları, Fikrət Əmirov, Qara Qarayev kimi dahi Azərbaycan bəstəkarları, Məmməd Araz, Cabir Novruz, Xəlik Rza ULUTÜRK kimi ədəbiyyat aləmində daha çox əsərləri oxunan şairlər yetişdirmiş Ulu bir xalqın-AZƏRBAYCANIN istedadlı övladlarının fəaliyyətini böyük məmnunluq və fəxr hissi ilə izləmiş, diqqət və qayğısını əsirgəməmişdir.Xalq şairi, Əməkdar mədəniyyət işçisi, tərcüməçi-şairə Mirvarid Dilbazini “Əsrimizin anası” adlnadırmaqla, qucaqlayıb, bağrına basması ən gözəl nümunə kimi qeyd oluna bilər. Məmməd Araz, Cabir Novruz, Xəlik Rza ULUTÜRK kimi istedadlı şairlərin geniş və zəngin yaradıcılıq yolu keçməklə, ədəbiyyatımızın inkişafındakı xidmətlərinə görə, Azərbaycan Respublikasının “Xalq şairi” fəxri adlarına layiq görməsi ümummilli lider Heydər Əliyevin Azərbaycan ədəbiyyatına, mədəniyyətinə, incəsənətinə göstərdiyi diqqət və qayğının təzahür forması kimi qəbul olunmalıdır.

Ümummilli lider, ulu öndər Heydər Əliyevin 1997-ci ilin noyabr ayının 24də imzaladığı “Azərbaycan yazıçılarına dövlət qayğısının artırılması haqqında” Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Fərmanı ilə yazıçılara-ədəbiyyat xadimlərinə göstərilən diqqət və qayğı bir az genişləndi.Fərmana uyğun olaraq, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin mətbu orqanları dövlət büdcəsinin hesabına nəşr olunmağa başlandı, fərdi təqaüdlər müəyyən olundu.

1998-ci ilin fevral ayının 19-da Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin X qurulyatında gözəl və səlis nitqi ilə çıxış edən ümummilli lider, ictimai-siyasi Heydər Əliyev Azərbaycan yazıçılarının uğurlarından ürəkdolusu danışdı. Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin qərarı ilə, Azərbaycan yazıçılarını dövlət qayğısı ilə əhatə edən Heydər Əliyev Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində ilk dəfə olaraq, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin Fəxri üzvü seçildi.

Dövlət müstəqilliyimizin bərpasının 13-cü ili tamam olmamışdan öncə-2004-cü ilin yanvar ayının 12-də Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Zati-aliləri cənab İlham Əliyev tərəfindən imazalanmış “Azərbaycan dilində latın qrafikası ilə kütləvi nəşrlərin həyata keçirilməsi haqqında” sərəncama uyğun olaraq, Azərbaycan ədəbiyyatının ən qədim dövrlərindən ən yeni dövrünə qədər yaşayıb, bədii yaradıcılıq fəaliyyəti ilə məşğul olan söz sənətkarlarımızın-şair və yazıçılarımızın əsərləri kütləvi tirajla-25000 çap olunmaqla, respublikada fəaliyyət göstərən müxtəlif ali təhsil müəssələrinin və orta məktəblərin kitabxanalarına hədiyyə edildi.

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti, Heydər Əliyev siyasi məktəbinin layiqli davamçısı cənab İlham Əliyevin 12 iyul 2005-ci il tarixli “Azərbaycan Yazıçılar Birliyi üzvlərinin təltif edilməsi haqqında” sərəncama uyğun olaraq, Azərbaycan ədəbiyyatı və mədəniyyətinin inkişafındakı xidmətlərinə görə, Nəriman Həsənzadə, Zəlimxan Yaqub və Sabir Rüstəmxalı Azərbaycan Respublikasının “Xalq şairi”, Çingiz Abdullayev isə Azərbaycan Respublikasının “Xalq yazıçısı” fəxri adına layiq görüldülər.

Çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatının ideya-məzmun, forma-sənətkarlıq baxımından inkişafındakı xidmətlərinə görə, görkəmli söz sənətkarlarımızın-Xalq şairi və Xalq yazıçılarımızın da həmçinin yubileylərinin dövlət səviyyəsində qeyd olunması, “Şərəf”, və “Şöhrət” ordenləri ilə təltif olunmaları, Azərbaycan Respublikası Prezidnetinin Təqaüd Fondunun fərdi təqaüdünə layiq görülmələri cənab Predient İlham Əliyev tərəfindən yubilyarlara göndərilən təbrik məktubları (Məsələn, cari ilin fevral ayında Xalq şairi Nəriman Həsənzadənin anadan olmasının 85 illik yubileyində göndərməsi), əsərlərinin kütləvi tirajla çap olunması əsası və bünövrəsi Müasir müstəqil Azərbaycan dövlətinin qurucusu və memarı, Azərbaycan xalqının ümummilli lideri, ulu öndər, ictimai-siyasi xadim Heydər Əliyev tərəfindən qoyulan söz sənətkarlarına-şair və yazıçılarımıza göstərilən dövlət qayğısının davamı kimi xarakterizə olunmalıdır.

“Həyatdakı insanlar sırf yaxşı və pis adamlardan ibarət deyil. Biz hamımız yaxşılığa meylli olsaq, inanın ki, mənəvi deqradasiyaya son qoya bilərik”.
Aləm Kəngərli

Ədəbiyyat dünənin aynasında bu günü görmək və sabahı bədii dillə göstərməkdir. Sabahı isə yazarın işığı ilə görürük. Sabaha gedən yolu yazar daşdan-kəsəkdən elə təmizləməlidir ki, gələn nəsil o yolla addımlayanda büdrəməsin. Əgər dünyamız bü günə qədər ali hissləri – sevgini, sayğını, insanlığıözündə saxlamağı bacarıbsa, bunun üçün ədəbiyyata, incəsənətə borcluyuq. Elm-texnika əsrindəşeir, mahnı, rəsm yazan, yazdıqca sevən, sevilənlər varsa, deməli dünya boşuna fırlanmır, deməli insanlıq yaşayır. Ürəyində sevgi bəsləyən, böyüdən birisi bütün pisliklərdən uzaq olar, ən çoxu, zamana, məkana, zaman hakimlərinə, özünə asi çıxar… şeir, mahnı, roman, rəsm … yazar… Təki belə asilərdən xali olmasın dünya! Təki belə asilərimiz çox olsun.

Sizə bir kitabdan söz açacağam: Aləm Kəngərlinin “Qatarda 18 əhvalat” adlı hekayələr toplusundan.

Aləm Kəngərli (Əkbərov) Naxçıvanda doğulub, boya-başa çatıb. Naxşıvan Dövlət Universitetinin fizika-riyaziyyat fakültəsini bitirib. Bədii yaradıcılığa orta məktəb illərindən başlayıb. “Şərur qönçələri” ədəbi birliyinin üzvü olub. Şeirləri, hekayələri, publisistik yazıları dövri mətbuatımızda daim işıq üzü görüb. Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin üzvü, “Məmməd Araz “ mükafatı laureatıdır. “Qatarda 18 əhvalat” müəllifin sayca ikinci kitabıdır. Bundan əvvəl “Naməlum adam” hekayələr toplusu işıq üzü görmüş və oxucuların diqqətini cəlb etmişdir.

“Qatarda 18 əhvalat” (“Qanun nəşriyyatı” 222 səh) 18 əhvalatdan, hekayədən ibarətdir. Kitabın başqa kitablardan ilk nəzərəçarpan fərqi, hər bir hekayənin proloqunda sujet xəttinə (hadisələri bir yerə cəmləşdirərək, xarakterlərin bədii portretini çəkmək) fərqli yanaşmasıdır. Təhkiyəçi oxucunu əsəri ilətəkbətək qoymur, özü oxucu iləüzbəüz oturaraq, əsərin incəliyinə varır. Bu, oxunacaq əsərə hazırlıq məqsədiylə olsa da, dinləyiciyə (oxucuda) qarşıdakı hadisələrin (hekayələrin) daha maraqlı olacağı proqnozunu verir və diqqəti birbaşa hekayəyə yönləndirir.

Kitabda ən çox sevdiyim “Missiya” adlı hekayə ilə söhbətimə başlamaq istəyirəm. Sokrat deyir ki: “Dünyada hər şeyə dəyər vermək mümkündür, lakin müəllimin əməyinəəsla dəyər verilə bilməz”. “Missiya” da Aləm Kəngərli müəllim əməyinə olan ölçüsüz dəyərini məzmunlaşdırıb. O, Sevil müəllim obrazında bütün həqiqi müəllim adını daşıyanlara bu hekayə ilə minnətdarlığını bildirir.

Əsərin qəhrəmanı Sevil müəllimin bədii portretinə nəzər saldıqca, oxucunun qəlbi fərəhlə dolur, öz öyrətmənlərini xatırlayır. Bu əsəri oxuduqca sevimli müəllimlərim: Qərənfil müəllim, İsa müəllim, Firad müəllim… Sevil müəllim şəklində sətirlərin arasından boylandı mənə. Və bu məmnuniyyət dolu nastalji hisslərə kökləndikcə, müəllifə minnətdarlığım gücləndi.

Sevil müəllim öz işini sevir, şagirdlərini sevir, ölkəsini sevir, Vətəninin gələcəyini sevir vəüzərinə düşən missiyanı vicdanının qəlibində cilalayaraq həyata keçirir. Dərsi buraxan ən qabaqcıl şagirdinin taleyi onu o qədər narahat edir ki, hətta: “Əşi, bəsdir də, bezdim daha, sən bu xarabaya bir gün vaxtında gələcəksən, ya yox?! Qabağıma qoyacağın bir tikəçörəyi də zəhərə döndərirsən. O məktəbdə səndən başqa da müəllim yoxdu?! Bu uşaqların qayğısınıçəkmək təkcə sənəmi qalıb?! Bəsdir qapıları gəzdin! Qurtar bu oyunu! Qurtar! Başa düşdün məni?” deyən ərinə də məhəl qoymadan öz missiyasından qalmır. Bu epizodda ərinin danlaq dolu sözləri əslində Sevil müəllimi oxucu gözündə pillə-pillə qaldırır. Bu hirsli sözlərdə qəhrəmanın içüzü tam açıqlığı ilə görüntülənir. Vəzifə və vicdani borcunu layiqincə yerinə yetirən hər bir insan kimi Sevil müəllim də: “…Bir ailəni dağılmaqdan, iki gül balanın da dağıntıların altında qalmasından xilas edəcəyinəəmin idi”.

“Qəfil görüş”ün adıəsər barədə ilk məlumatı verir. Hekayədə uzun illər bir-birindən ayrı düşən sevgililərin – Taleh və Könülün qəfil görüşündən söz açılır. Əsərin girişi baharın gəlişini (həm də könüllərə) bədii bir dildə oxuculara çatdırır: “Sanki quşlar həmişəkindən daha canfəçanlıqla cəh-cəh vururdular. Səhər yenicə açılırdı. Taleh pəncərənin şüşəsində oynaşan yaz günəşinin işartılarını görüb ehmalca yerindən qalxdı”. Bu ekspozisiya nəsrdə təcrübəsi olan müəllifin əsərindən xəbər verir. Müəllif sadə və bitkin şəkildə oxucuda təbiət təsviri yaradır və bundan sonra əsərin qəhrəmanı Talehlə tanış oluruq: O qəfil görüşdə Taleh: “…qayğılı gözləri ilə Könülə iki metrlik məsafədən deyil, sanki on illik tarixi olan şirin xatirələrlə dolu uzaq keçmişdən baxırdı”. Onlar ayrılsalar da, Könül Talehi sevir, Taleh də Könülü sevir(?)!

Taleh səhhəti iləəlaqədar həkim qəbuluna gedir və bu həkim illərin o tayında qalan sevgisi Könüldür. Lakin Talehin Könülə: “Vallah, yazıya-zada fikir verməmişəm(həkimin qapısına yazılan ada.İradə Ay), bilsəydim burada işləyirsən, qayıdıb gedərdim”, deyərək, oxucuda Talehə qarşı ikrah oyadır. Düşünürsən, necə olur ki, illərin keçməsinə baxmayaraq qadının sevdiyi, cəsarətlə yaxınlaşdığı bir kişi bu qədər laqeyd olsun?.. Bu laqeydliyi oxucu dərk etdikcə, qadına olan sevgi öləziməyə başlayır. Bütün bunlar isə hekayənin ritmdən düşməməsinə zəmin yaradır.

“Qəfil görüş” zamanımızla ayaqlaşmağı bacarır – hadisələr gözlənildiyindən tez cərəyan edir. Necə ki, texnika əsrinin adamları səbrsiz, hövsələsiz, tələskəndir, eləcə də hekayədəki hadisələr qabaqdan gəlir. Şəxsən mən, bir qadın olaraq, hekayənin qadın qəhrəmanının illər sonrası Talehin qollarına can atmasını birmənalı qəbul etmədim. Talehin bir an öncə Könülün otağından çıxıb getmək cəhdinə rəğmən Könül deyir: “Taleh, əgər gerçəkdən məni sevirsənsə, çəkdiyim əzabları bir an mənə unutdur. Bas bağrına, öp məni. Gənclik illərində olduğu kimi: ürəkdən, çılğınlıqla, var gücünlə…”.Əsərin bu yerindəözümə sual verirəm, belə qadınmı olar?Ər bir aylıq da olsa, harasa gedib dönən zaman heç bir qadın bu qədər cəsarətləərinə “məni öp, bağrına bas” deyə bilməz. Hər ayrılıq sonrası qadın sevdiyi kişi ilə ilk dəfə görüşürmüş kimi görüşür, utancaq, titrəyə-titrəyə… Belə məqamları hekayədə qəbul etməsəm də, əsərin daha çox görünməyən tərəflərindəki reallığa heyran qalıram. Talehlə Könülün qarşılaşması onu göstərir ki, qadınlar sevən zaman kişilərə nisbətdə daha cəsarətlidir. Və müəllif bu bir epizodlu hekayə ilə acımasızca oxuculara mesaj verir: bütün platonik hisslər reallığın ayaqları altındadır, reallıq istəsə onu əzər, istəsə başa çıxarar. Və o hisssiz, duyğusuz reallıq adətən xəyalları tapdalamağı, əzməyi sevir. Necə ki, Könülün illərlə qoruyub saxladığı ilahi sevgisi Talehin qapınıörtüb getməyi iləəzildi…

“Qürbətdə” və “Qonaq” hekayələri ideyaya tam adekvat olan əsərlərdəndir. Elə bu baxımdan bu əsərləri (Tur Xəndan: “Ən kamil əsər ideyaya adekvat olan əsərdir”) kamil bir əsər adlandırmaq olar. Müəllif Səfər kişinin və Allahverdinin obrazları ilə bu günümüzün ən böyük sorunu olan qürbət adamlarının çətinliklərindən məharətlə söz açıb. Bir tikəçörək pulu ucbatından elindən-günündən, balalarından uzaq düşən Səfər kişi Vətən həsrəti ilə qovrulsa da, evinə dönməyəözündə cəsarət çatmır: “Hər cür məhrumiyyətlərə dözən, iztirablara sinə gərən, atalarını sifətdən tanımayan qəlbiqırıq, boynubükük qızlarına özünü necə təqdim edəcək”. Bax, burada əsər elə bir zavyazkaya uğrayır ki, bu düyün oxucunun boğazında çiləkənləyir, ailəsini atıb gedən eloğlusuna qarşı məhrəm hisslər oyadır. Əsərin sonunda gəncliyini uzaq eldə qoyub gələn Səfər kişi çiyinlərində Vətənin (eloğlusunun) “əlini” hiss edir. Nə gözəl məqamdır deyilmi?! Böyük – Vətən! Ali – Vətən! Güvənc yerimiz – Vətən! Anamız – Vətən! Son evimiz – Vətən!

“Qaş düzəldən yerdə” satirik bir hekayədir. Burada müəllif acı bir yumorla zamanımızdakı eybəcərliklərdən söz açır, böyük iş adamı Cəbrayıl müəllimlə sadə, kasıb ailənin başçısı Bəhlul kişini qabaqlaşdırır. Bu qabaqlaşmanı maraqlı bədii priyomlarla qələmə alan müəllif, təkcə bu iki nəfərin deyil, onların həyat yoldaşlarının da sosial şəraitlərinə, zamanlarına, məkanlarına necə bənzədiyini məharətlə göstərir.

“Seçim”, “Kupedə” və “Ənənə” hekayələrində müəllif oxuculara “iş və eşi kəndin seçməlisən və zamanında” ismarışını verir. “Seçim”də zamanında evlənməyən əsərin qəhrəmanı Nicatın başına gələnlər yumoristik bir şəkildə qələmə alınıb.

“Ehsan” hekayəsinin sujet xətti adi kənd həyatından rişələnsə də, məzmun məkansızdır, dünyəvidir. İnsanların axirət dünyasınıözləri qazandıqlarından və axirətin görünməz dərinliklərinin əslində elə burada – fani dünyada çizildiyindən söz açılır.

“O olmasın, bu olsun”, “Sanatoriyada” hekayələri gender bərabərliyini pozan kişilərin içüzünü göstərir. “Sanatoriyada” adlı hekayədə uzun illər işinə və evinə bağlı olan Həsən kişinin timsalında bütün kişilərin içüzü açılır. Vəəsərdəki qəhrəmanla yanaşı addımlayan obrazların simasından niqab pərdə-pərdə götürüldükcə, idealarımızı içdən didən rüşvət xərçəngi (xərçəng də qurbanını içdən, gizlin yeməyə başlayır) göz önündə canlanır. Mövzu sanatoriyaya dincəlmək, eyş-işrət yaşamaq üçün gedən Həsən kişinin ətrafında dolaşsa da, oxucu rüşvət rüşeyminin köklərini görür. Ümumiyyətlə, bədii priyomları və hadisələri mərhələli qələmə almaq nəsrin vacib elementlərindəndir (Aristotel: “Hər bir kamil sujetin başlanğıcı, ortası və sonu olmalıdır”). Müəllif mərhələylə oxucunu əsərə elə adekvat edir ki, oxucu əsərdəki zamanı, məkanı, hadisələri, insanları görür, zaman və məkanda baş verənləri addım-addım çözür və hər epizodda özüəsərin qəhrəmanı olur. Yəni bədii əsər reportaj incəliklərinin ştrixlərinə də varır: gəzdirir, maarifləndirir, həyəcanlandırır…

“Oğru”, “Qayda”, “Velosiped sevdası”, “Dilənçi”, “İkili yanaşma” hekayələri də müəllifin bədii bir dillə zamana baxışı və oxucuya aşılayacağı dəyərli həyat normaları ilə yazılan əsərlərdəndir. “İkili yanaşma”da qələm adamlarının – doğrunu yazan, həqiqəti göstərən, halal əməyi ilə yaşamağa üstünlük verənlərin savadsız məmurların gülüş obyekti olduğunu və qarşılaşdığıçətilnlikləri göstərir.

“Səninləyəm” hekayəsində sufizm elementləri nəzərəçarpır. Burada müəllif Murad obrazını o qədər kamil yaradıb ki, ali təhsilli, intellektli, müasir düşüncəli bir gəncin, əslində maddi aləmdə gözünün olmadığını, insanlara olan təmənnasız münasibətini, ali varlığın cisimdən deyil, iç dünyasını işıqlandıran zərrələrdən ibarət olduğunu göstərir. Əsərin razvyazkasında Muradın tələbə yoldaşı Zümrüdə olan ilahi sevgisinin pərdələri açılır. Murad Zümrüdün fiziki qüsuruna yox, mənəvi kamilliyinə aşıqdir və bu eşq hekayənin finalında Tanrıya yüksəlir…

Aləm Kəngərli qələmində sevdiyim bir özəlliyi də qeyd edim: müəllif bütün əsərlərində yad dillərdən götürülmüş sözlərə yox, öz əski türkçəmizəüstünlük verir və dilimizin daha rəvan, daha anlayışlı olmasıüçün əlindən gələni əsirgəmir. Məhz “Səninləyəm” hekayəsində hamının “ofisiant” deyə, qələmə aldığı obrazı“süfrəçi” adlandırmağıçox xoşuma gəldi. Necə gözəl səslənir bu ad – doğma, sadə və səlist…

On dördüncüəhvalatın proloqunda müəllif yazır: “”33 il sonra” hekayəsindən başqa yerdə qalan bütün hekayələrimin qəhrəmanları uydurma deyil, həyatdan götürülmədir. Onların az qala hamısının həyatda prototipi var”. Əlbəttə, yazıçı zamanını yazır ilk növbədə və müəllifin oxucunu inandırmaq məharəti zamandakı insanların (oyunçuların, personajların, obrazların) nə dərəcədə həqiqi olmasından asılıdır. Bu həqiqət nə qədər qabarıqdırsa, təxəyyül süzgəcindən keçən əsər o qədər canlı olacaq. Bütün bunlara rəğmən müəllif “33 il sonra” fantastik hekayəsindəki robortlara da maraq oyatmağı bacarır, sürətlə inkişaf edən XXI əsrin ən böyük kəşfi robortların 33 il sonra bütün sahələrdə insanlığı geridə qoyacağına inandırır. Robortlar ixtiralar edir, robortlar elmi məqalələr hazırlayır, robortlar evlənir, robortlar şeir yazır… Amma bütün bu fantastik hadisələrin fonunda bir həqiqət dayanır: əsrimiz robortlaşmaya doğru gedir, texnika əsri dünyamıza gətirdiyi yeniliklərlə birgə böyük bir bəlaya – insanların robortlaşmasına qapı açır. Küçələrdə qulaqcıqlar geymiş adamlar hansısa musiqinin, filmin, qaragüruh səs-küyün təsiri altında necə də roborta bənzəyirlər – vecsiz, hissiz, duyğusuz, proqramlaşdırılmış robortlara. O qulaqcıqlar insanlığı öldürmək üçün yaradılıbdı sanki. İfadəsiz üzlər, öz dünyasına qapılmış gənclər, yanından ötən işığa göz yuman xoşbəxtlik axtaranlar, ailə içində vaxtını övladları ilə nahara, söhbətə ayırmaq əvəzinə kompüter arxasındakı robort adamlara ayıranlar, təmasla, gözlə, hərəkətlə, nəfəslə oxumağı, sevməyi arxada qoyub monitorla oxuyanlar, sevənlər və s…

Bəli, mən inanıram ki, 33 il sonra bu robort insanlar Aləm Kəngərlinin yazdığı kimi insan robortlara çevriləcək və çizəcək, pozacaq, mübahisə edəcək, şeir yazacaq, evlənəcək… Tanrının yaratdığı ali varlıqları – insanlığı ələ keçirəcəklər! Bax, o zaman Tanrı öz yaratdığı bəndəsinə, bəndə öz yaratdığı elmin zirvəsinə uzaqdan boylanacaqdır…

“33 il sonra” hekayəsi həm də onu göstərdi ki, Aləm Kəngərli ədəbiyyatın çox az rast gəlinən janrında – fantastik ədəbiyyatda da qələmini uğurla sınamış, bu janrda böyük əsərlər yazacağına oxucu əminliyi qazanmışdır.

Qeyd: Dəyərli ədəbiyyat nümunəsi barədə yazmağı həmişə özümə borc bilmişəm. Və yazdıqlarımın arasında müəllifini birbaşa tanıdığım əsər çox az olub. Sevindirici haldır ki, Aləm Kəngərlini həyatdan tanıyıram. Yaradıcı insanın şəxsiyyəti ilə yazdıqları harmonik olanda, bir-birini tamamlayanda oxucu məmnuniyyəti daha da qabarır. Aləm Kəngərli də belə yazarlardandır – dəyərli şəxsiyyət, hörmətli ziyalı, cəmiyyət və bəşəriyyət üçün təmənnasız xidmət göstərənlərdən…

Əlbəttə, haqqında danışdığım bu nəsr əsəri tənqidçi süzgəcindən keçən zaman “belə olsa, daha yaxşı alınardı” kimi fikirlərdən xali deyil. Kitabda müəlliflə razılaşmadığım məqamlar yer alsa da, bu məqamlardan çox az söz saldım. Klassik ədəbiyyata köklü adamlardanam axı mən, müasir ədəbiyyat isə çevikliyi, lakonikliyi, məntiqi ilə seçilir, bədii və estetik ritorikaya yol vermədən, məğzi bu tələskən dünyanın ötərgi adamlarına çatdırmağı sevir.

Kitabın epiloqunda müəllif yazır: “İnşallah,gələcəkdə sizi digər qəhrəmanlarımla da tanış edəcəyəm. Onlar da bu 18 hekayədə tanış olduğunuz qəhrəmanlarım kimi müsbət və mənfi ampuladadırlar. Həyatdakı insanlar sırf yaxşı və pis adamlardan ibarət deyil axı. Amma biz hamımız yaxşılığa meylli olsaq inanın ki, mənəvi deqradasiyaya son qoya bilərik”.

İnsanları mənəvi deqradasiyadan qorumaq yolunu özünə missiya edən müəllifə yeni-yeni əsərlər arzulayır, yolunuz işıqlı yoldur, işığınız sönməsin, deyirəm!