Uzun kış gecelerinin vazgeçilmez anlatılarından olan masal, olay örgüsünün özünü oluşturan sevgi, saygı, iyilik, sabır, aklı kullanma, adalet, ihanet, kıskançlık, yalancılık, zorbalık gibi kültürler arası tema, motif ve tiplerin, üretilip yaşatıldığı sosyal çevrenin maddî ve manevî kültürel değerleriyle bezendiği, eğlenme ve vakit geçirme işlevinin öncelikli olduğu, dinleyiciye örtülü veya açık mesajlar ileten, anlatım tekniği ve üslûbuyla diğer halk anlatılarından farklılaşan, bazılarının gerçek olayların hikâyeleriymiş biçimi olarak kabul edildiği, hayalî mekân ve kahramanların sembolleştirilerek nesir biçiminde sunulduğu anonim halk anlatısıdır.
Uzun tarihi geçmişiyle birçok medeniyeti barındıran ve son bin yıldır Türk egemenliğinde bulunan Tokat yöresinin sözlü halk anlatılarının yeterince araştırılıp incelenmediği görülür. Türk kültür ve medeniyeti ile yoğrularak zengin bir kültür hazinesine sahip Tokat yöresinin sözlü halk anlatılarının oluşturulduğu ve yaşatıldığı kültür ortamlarının kayıt altına alınması; nesilden nesile aktarılan miraslarımızdan masalların derlenmesi önem arz etmektedir.
Bu amaçla, Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi’nin mâli desteğiyle 2011 yılının Temmuz ayında başlanan ve beş ayrı dönemde toplam 150 günde gerçekleşen Tokat yöresi masallarının derlenmesi ile ilgili çalışmalar, 2013 yılının Ağustos ayında tamamlanmıştır. Tokat il merkezi dâhil 12 ilçe merkezi, 36 belde ve 132 köy olmak üzere toplam 180 yerleşim biriminde araştırma gezileri gerçekleştirilmiştir. Derlemelerde ses kayıt cihazı, kamera ve fotoğraf makinesi kullanılarak 205 kaynak kişiyle yapılan yüz yüze görüşmeler neticesinde toplam 544 masal derlenmiştir. Bunlardan yedisi kadın dokuzu erkek olmak üzere toplam on altı masal anlatıcısı, performans yöntemine göre “Tokat Masalları Üzerine Araştırma ve İncelemeler” adlı doktora tezimizde incelenmiştir. Derleme çalışmalarının yapıldığı yerlerde masal ile karşılaşmamışsak, bunun sebebi orada yaşayanların masal bilmemesi değil, bizim sadece doğru kişilerle buluşturulmamış olmasındandır.
Tokat yöresinde yapılan alan araştırmasında “masal” teriminin yanında, bu tür anlatılar için halkın “hekiya/hekaye”, “gelüştüme”, “koca karı hikâyesi”, “düzmece”, “orannama” ve “uzaklama” kelimelerini kullandığı tespit edilmiştir. Bu kavramların kullanımı Tokat yöresinin her yerinde yaygın değildir. Bunlardan gelüştüme ve bilhassa uzaklama terimi, Erbaa ve Niksar ilçelerinin birbirine yakın köylerinde; orannama ise Reşadiye ilçesinde kullanılır. “Hikâye” terimi ise bütün yörede bilinir. Hikâye terimi aynı zamanda efsane, destan, halk hikâyesi, fıkra, masal ve hatta kişisel yaşanmışlıklar da dâhil bütün anlatılar için kullanılır.
Tokat yöresinde masal anlatım ortamları çok çeşitlidir. Masallar köy odalarında, kahvehanelerde, ev oturmalarında, cezaevlerinde ve iş arkadaşlığı gibi ortamlarda anlatılır. Masal anlatım ortamlarında kimler yok ki. Dedeler, nineler, anneler, babalar, torunlar, komşular, kadınlar, erkekler, çoluk-çocuk herkes bulunur. Uzun kış gecelerinde bir araya gelen akraba ve komşular, bir yandan erişte kesip şehriye dökerken, diğer yandan da usta masalcıların “uzaklamalarını” dinlerler. Hem kazak ve çorap örüp yün eğirirler, hem tütün demet ederler, hem de masal anasından ya da masal atasından, kimi zaman devlerle mücadele edip onları yenen gülünç Alicik masalını kimi zaman öksüz Fatmacık’ın maceralarını kimi zaman da bir şehzadenin kahramanlıklarını dinlerler. Zamanın ne kadar hızlı geçtiğini kimse anlamaz. Anlatcılar, o kadar güzel masal anlatır ki ağızlarından bal damlar. Bildiklerini ballandıra ballandıra anlatırlar. Onların anlatımına doyum olmaz. Bu sebeple tek bir masal dinlemekle yetinmeyen dinleyiciler, usta anlatıcılara birden fazla masal anlattırırlar.
Yapılan tespitlere göre, masal ortamlarında sadece masal anlatılmaz. Yörenin çeşitli sorunları, günlük olaylar, tarihî, dinî konular gibi hayatın her alanıyla ilgili hususlarda sohbet edilir; çeşitli oyunlar oynanıp eğlenceler düzenlenir.
Konu, motif, tema ve çeşitli olaylar bakımından evrensel niteliklere sahip bir masal, Tokat yöresinde anlatılmaya başlandığında, Tokat yöresinin kültürel unsurlarıyla bezenir. Örneğin, masal kahramanları Tokat yöresindeki geleneklere göre düğün yapar. Kız isteme, söz kesme, nişan, düğün gibi evliliğin bütün aşamaları, Tokat yöresi örf ve adetlerine uygun gerçekleştirilir. Masal kahramanlarının yedikleri yiyecekler, içtikleri içecekler, giydikleri elbiseler… hep Tokat yöresine aittir. Hatta masalın insan dışındaki varlıkları dahi Tokat kültürünün özellikleriyle yoğrulur. Konuyla ilgili ayrıntılı bilgi için Milli Folklor Dergisi’nin 117. Sayısındaki “Tokat Masallarında Yerelleşme” adlı makaleye bakılabilir.
Tokat yöresinde 1970’li yıllardan itibaren radyo; 1980’li yıllardan sonra televizyon ve 2000’li yıllardan sonra da cep telefonu ve bilgisayar gibi iletişim ve eğlence araçları yaygınlaşmaya başlar. Ülkemizin diğer yerlerinde olduğu gibi Tokat yöresinde de masal anlatma geleneği, değişen toplumsal hayat şartları, kullanılan araç gereçler, sosyal ve ekonomik gelişmelerin etkisiyle geçmişteki canlılığını süreç içinde yitirerek yok olmuştur. Çok nadir olarak da olsa aile ortamlarında dedeler, nineler, babalar ya da analar tarafından çocuklara ve torunlara anlatılmaktadır.
Sonuç olarak, Tokat yöresi masalları ile ilgili geç kalınmış bir araştırma olmasına rağmen, masal geleneğinin son temsilcilerinden derlenen metinlerin kaydedilmesiyle “Tokat Masalları Üzerine Araştırma ve İncelemeler” adlı çalışma, Türk masal araştırmalarında önemli bir boşluğu doldurmuştur.