“MƏNƏ YAŞAMAQ YOX, ŞEİR YAZMAQ GƏRƏKDİR”

Vaqif Səmədoğlu – Müasir Azərbaycan poeziyasının görkəmli nümayəndələrindən biri – ustad şair. O, dünya­ sını dəyişsə də, həyatının son anına qədər Ölüm haqqında düşünmürdü.

Vaqif böyük Azərbaycan şairi Səməd Vurğunun oğlu­ dur. Səməd Vurğun isə Azərbaycan deməkdir. Və Vaqif həm də Azərbaycanın oğludur.

Mən Yusifli Vaqif isə həm Səməd Vurğunun, həm də Vaqif Səmədoğlunun oxucularından biriyəm.

Səməd Vurğunun “Vaqif ” pyesi məşhurlaşandan son­ ra atam bu adı mənə götürüb. Deməli, adaşıq. İllər gəlib keçdi, mən kənddən Bakıya gəldim, günlərin birində Vaqif Səmədoğlu ilə tanış oldum. Onu bir şair kimi də, insan kimi də çox sevdim. Əlbəttə, bu sevginin əsasında onun poezi­ yası durur. Oxuduğum çox­çox şairlər mənə şairdən başqa ictimai həyat adamı, siyasətçi, rəssam, musiqiçi təsiri bağış­ layırlar. Vaqifə isə şairlikdən başqa bir ad araşdıra bilmə­ dim… Hərçənd Vaqif Səmədoğlu təhsilinə görə musiqiçidir, cazı çox sevir və təbliğ edirdi.

Vaqif Səmədoğlu ilə onun şeirləri arasında heç bir tə­ zad görmürəm. Əslində, əsl şair şeirində yaşamalıdır. İllər keçəndən sonra o şairin obrazı yaddaşlardan silinə bilər,

o şair haqqında təsəvvürlər tamam yox ola bilər. Amma şeir yaddaşdır və nəsildən­nəslə ötürülür, şairi yaşadan da elə budur… Bu gün çox şairin şeiri özünə bənzəmir. Şeiri özünə, özü şeirinə bənzəməyən çox­çox şairlər görürəm bu gün… Vaqif Səmədoğlu şeirlərinin birində yazır:

Mənə sevib ayrılmağa bir qadın verin.

Ürəyimdə bir ayrılıq qəribsəyib və bu ayrılıqdan bir şeir.

Mənə baş götürüb getməyə bir yol göstərin.

Ürəyimdən bir yol keçir və bu yoldan bir şeir.

Mənə yaşamağa bir qürbət verin. Ürəyimdə bir vətən qəribsəyib və bu vətəndən bir şeir.

Təkrirlər üzərində qurulan bu şeirin hər bəndində bir istək, bir duyğu səslənir. Ayrılıq, Yol, Vətən, bir də bu üç duyğunu birləşdirən şeir. Yeri gəlmişkən deyim ki, Vaqifin şeirlərində məxsusi poetik obrazlar var: Ayrılıq, Yol, Vətən, Qadın, Ömür, Ölüm… bunlardan öncə Allah və Azadlıq. İstəyirəm söhbətimə sonunculardan başlayım.

Son otuz ildə doğrudan da şeirimizdə Allaha müra­ ciətlər, xitablar çoxalıb. Bu, yaxşıdımı, pisdimi, – deyə bil­ mərəm, çünki şairin də sığındığı Allahdır, sözün də… An­ caq istənilən müqəddəs bir sözü şeirdə həddindən artıq istismar etdikdə o sözü adiləşdirib gözdən salmaq da olar. Yaxud o müqəddəs söz az və ya çox işlənməyindən asılı ol­ mayaraq, hər dəfə şeirdə yeni məna kəsb edə bilər.

“Vaqif Səmədoğlunun şeirlərində “Allaha müraciətlər” cavabsız qalmır. Ulu Tanrının cavabı yaşadığımız bu dün­ yadır, hər birimizin və hamımızın birlikdə ömrüdür, həyatı­ dır, taleyidir” (Anar).

Kimin var, Ulu Tanrı, Məndən savayı bu dünyada?

Kimim var Səndən başqa bu aləmdə mənim?

Sən tək, mən tək, Ulu Tanrı…

Vaqif Səmədoğlunun bu mövzulu şeirləri, mənim fik­ rimcə, poeziyamızda ilk dəfə olaraq Allah üzərindəki mistik örtüyü götürdü. İnsanla Allah doğmalaşdı və bu doğmalıq insanın son pənahı olan Allaha doğru yolu da qısaltdı. Vaqif Səmədoğlunun şair kimi susan vaxtları da olub. Onun şair dostları tribunalardan, meydanlardan, şeir məclislərindən qışqıranda o, daş səbri ilə susurdu. Daha doğrusu, yazırdı, amma susurdu… Sən demə, Azadlıq və İstiqlal haqqında hamıdan artıq düşünürmüş. Bizim içimizdə yaşayan kədəri hamıdan çox çəkirmiş:

Mənə Vətən yolu dar gəlir yenə, üzümə bahar yox, qar gəlir yenə.

Mənə elə gəlir, bu şeiri o zaman Vaqif heç cür işıq üzünə çıxara bilməzdi:

Sən mənim

doğma anamsan, Azadlıq, Mən sənin

Yad qapısında böyümüş balan.

Heç bir QLAVLİT Vaqifin bu misralarını da yaxına bu­ raxmazdı:

Belə gündə şəhər

üstüaçıq qəbristanlığa bənzər.

…Məğlub Vətən bayrağı tək Ayaq altda qalıb bahar.

Deyirlər ki, şeir zamanına görə yazılır və öz vaxtında meydana çıxmalıdır. Guya zaman ötəndən sonra o şeirlər millət üçün heç bir əhəmiyyət kəsb etmir. Təbii ki, bu fikrin böyük poeziyaya dəxli yoxdur. Əsrin o başında yazıb­ya­ radan Sabirin şeirləri öz zamanında yazılıb, öz zamanında deyilib, amma elə bil bu günün şeiridir. Öz zamanında ya­ zılan və deyilən xeyli şeir də var ki, onların heç biri bu gün yaşamır. Vaqif Səmədoğlu bir şeirində yazır:

Şair kimi yox,

şeir kimi ölmək istəyirəm.

Vaqif Səmədoğlunun şeiri fərdi, intim olduğu qədər də ictimaidir. Ümumiyyətlə, kim deyirsə ki, şeir ancaq ruhun ifadəsidir və onun ətraf mühitə, cəmiyyətə heç bir dəxli yoxdur, onunla razılaşmaq olmaz. Yaxud, kimsə deyirsə ki, şeir cəmiyyət üçün yazılır, o fikir də yanlışdır. Qışqıran

şairlərin “ictimai” şeirləri də, öz daxili dünyasına qapılan şairlərin “fərdi” şeirləri də dünyadan təcrid oluna bilməz. Pıçıltıda da, həzinlikdə də, səssiz fəryadda da böyük dünya­ nı görmək olar. Böyük dünya dediyimiz isə mənəm, sənsən, cəmiyyətdi, təbiətdi. Və Vaqif Səmədoğlu o böyük – son dərəcə ziddiyyətli, ağlamalı, gülməli, komik, faciəli dünyanı bizim içimizdən keçirə bilir. Vaqif Səmədoğlunun şeirlərin­ dəki ağrı­acını, kədəri­qəmi, Allah, Dünya, Ömür və Ölüm haqqında düşüncələrini bir yerə toplayanda belə qərara gə­ lirsən ki, o, bu dünyanın – faniliyin içində əzab çəkirmiş. Onun şeirlərinin hər biri əzabın səslərdə, sözlərdə ifadə olunan nəqşidir.

Vaqifin “dərdli” şeirlərində patoloji ağrı yoxdur, cisma­ ni əzabların sıxıntısından doğan qüssəyə rast gəlməzsən, bu, mənəvi ağrıların yaratdığı hisslərin, duyğuların ifadəsi­ dir.

Ayrılıq da, qürbət də xəstəlikdir, Yoluxucu azardır ikisi də.

Doğulub yaşadığın vətəndə mühacir üşütməsiylə titrəyirsən illər uzunu, bir tale boyu.

Sonra qərib məzarı qazılır sənə ana torpaqda…

Vaqif Səmədoğlu şeiri öz poetik sanbalına, yükünə görə çağdaş poeziyamızda ayrıca bir qoldur desəm, səhv etmərəm. Burada Söz adilikdən və hər cür təmtəraqdan, ritorikadan xilas olur. Söz fikirlə hissin poetik daşıyıcısına çevrilir. Biz Vaqif şeirində bəlkə də çoxları üçün qəribə tə­ sir bağışlayan ifadələr, deyimlərlə qarşılaşırıq. Fikrimizcə,

Vaqif Səmədoğlu poeziyası Azərbaycan və dünya şeirinin ən müasir meyillərinin bir nöqtədə birləşdiyi, vəhdət təş­ kil etdiyi poeziyadır. Vaqif Səmədoğlu ilə beş əsrlik Füzu­ li arasında qırılmayan poetik tellər gözə göründüyü kimi, atası Səməd Vurğun arasında da oxşarlıq, yaxınlıq tapmaq mümkündür.

Həmçinin Vaqif Səmədoğlu şeirləri ilə müasir post­ modernist poeziya arasında da belə bir uyuşmanı açıqla­ maq müşkül deyil. Dünyada bütün gözəl şairlərin yolu bu vəhdətdən keçir. Amma ilk növbədə V.Səmədoğlu yalnız özünə bənzəyən şairdir. Onun “Günün baxtı” (1972) ilk şeirlər kitabı ilə son şeirləri arasında təbii, poeziya üçün qa­ nunauyğun bir inkişaf prosesini izləmək çətin deyil, amma o ilk şeirlərlə son şeirlər arasında elə bir bağlılıq var ki, bunu başqa bir şairdə tapmaq çətindir.

Vaqif Səmədoğlu şeirlərində tez­tez atasını – XX əs­ rin böyük söz ustadı Səməd Vurğunu xatırlayır. Bu, sadəcə oğul məhəbbəti deyil, həm də böyük poeziya qarşısında ehtiram əlamətidir. Vaxtilə Vaqifin şeirlərindən söz açanda bəziləri onu qınayırdı ki, niyə atası kimi yazmır. İndi deyə bilərik ki, məhz Səməd Vurğun kimi yazmadığı üçün Vaqif Səmədoğlu öz poetik istedadını tam mənada sübut edə bil­ di. Poeziyada Səməd Vurğun yolunu tutanlar onsuz da çox idi və bu yolu tutanların çoxu, açığını desək, orijinal şair ola bilmədi.

Vaqif Səmədoğlu şeiri məzmunca da, formaca da ye­ nidir, lakin öncə dediyim kimi, Azərbaycan poeziyasının qaynaqlarından üzülməyir, öz minor kökü, həzin və elegik ruhu, yeri gələndə ironik tərzi ilə Füzuli, Sabir, Hadi şeirinə, xalq ədəbiyyatına ilişiklidir.

Yer altından min ah kimi Çıxdı çiçəklər səhər.

***

Allah, məni yarı öldür,

Yarı saxla ağlamağa.

***

Mənə bir az yağış, bir az konyak

bir az da göz yaşı lazımdır.

Bir də elə bu otaq,

bu işıq, bu kağız, qələm B

u gün lazımdır yaman.

Və bir də qapısının açarı öz cibimdə olan bir məzar

lazımdır mənə.

Bu qapının dalında, bu otaqda oturub

rahat şeir yazmaqdan ötrü.

Bu da Vaqifin şeiridir. Bu şeir onun taleyidir. Vaqifin taleyi isə sirlərlə doludur.

Mənə yaşamaq yox, şeir yazmaq gərəkdir.

Vaqif YUSİFLİ, filologiya elmləri doktoru

Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin üzvü,

Azərbaycanın Mədəniyyət və Ədəbiyyat Portalının Qazax Bürosunun Rəhbəri.

Hamı həyətdə idi. Bu nədir? İnsanlar niyə həyacanlıdır? Nə baş verib ki, hamı həyətə düşür? -deyib, Reyhan öz-özünə sual etdi. Birdən anası səsləndi: Bala, niyə elə sakit dayanmısan? Hiss etmirsən ki, zəlzələdir? Pəncərə qarşısında dayanan Reyhan anasının səsinə sanki yuxudan ayıldı. Nə zəlzələ, ana? Tez geyin düşək həyətə, deyərək anası Reyhanı yenidən səslədi. Ana, həyətdə nə dəyişəcək ki? Mənim həyatımda illərdir zəlzələdir. Ancaq bundan heç kimin xəbəri yoxdur, deyib Reyhan əhvalını pozmadan evlərdən həyacanla həyətə düşən insanları seyr etməyə davam etdi.

Ömür zəlzələsi ölüm zəlzələsindən daha dəhşətlidir!!!

Səbinə Yusif

Vətən — bu söz üçün nələr edilməz, nələrdən vazkeçilməzki. O yalnız bir ovuc torpaqdan  ibarət deyildir. O bir xalqın öz doğma anası, keçmişi, bu günü, gələcəyidir. Elə bir sehrli  qüvvədir ki, özünü bizlərə sevdirir, qəlbimizdə, beynimizdə həkk olunur. Dosdoğma  anamız olur. Bizi böyüdür, bizlərə yeriməyi, düşəndə qalxmağı öyrədir. Cəsarətli bir  vətandaş kimi yetişdirir. Bəzən bir müəllim olub bizlərə xalq olmağı öyrədir, öz  kimliyimizi xatırladır. Bir azərbaycanlı necə olmalıdır? Vətən onun üçün nə deməkdir? Vətəni üçün nələr edər?.. suallarına cavab axtarır. Bəli bir azərbaycanlı olmaq  

çətindir, çünki bizlər üçün vətən əvəzolunmaz, yolunda can qoymağa hazır olduğumuz, bir qarış torpağına görə son nəfəsimizə qədər vuruşacağımızdır. Ona olan sevgimiz  nə oxuduğumuz kitablardan, nə də aldığımız məlumatlardandır. Bu sevgi sonradan  yaranmır. Onu dünyaya ilk göz açanda damarlarında axan qanda, bir an belə dayanmadan döyünən qəlbində hiss edirsən. Biz azərbaycanlılar da bu vətənə belə bağlıyıq. Bunu tarix də göstərib. Neçə illər işğalda qalan vətənimizin uğrunda çox  mübarizə aparsaq da, heç zaman usanmadıq, mübarizəmizdən əl çəkmədik. Ədalət  istədik, haqqın yerini tapmasını istədik, çünki biz haqlı olduğumuzu bilirdik. Bu bizi  getdiyimiz yolda hər zaman cəsarətləndirirdi. Biz düşmənlərimizdən fərqli olaraq, digər  

xalqlara da, öz gənclərimizə də bu işğal haqqında hər vaxt həqiqətlərdən danışırdıq. Bir gün belə tapdaq altında qalan vətənimizi unutmadıq. Düşmənlərimizin xalqımıza  qurduğu hiylələr, dünyaya yaydıqları şayiələr bitmirdi. Çünki onlar bu yerlərin onlara aid  olmadıqlarını, nə vaxtsa buradan çıxarılacaqlarını bilirdilər. Onları acımasız, təcavüzkar edən əslində bu qorxu idi. Ermənilər çox qəddarcasına həmvətənlərimizin yurdlarından sürgün etmişdilər. Uşaqlara, qadınlara, acımasızca rəftar etmişdilər. Tarixi yerlərimiz  

məhv edərək, xocalıları, ağdamlıları və bir çox sakinləri elindən ayrı salaraq bizim ana  torpaqlarımızı özünkiləşdirməyə, öz vətənimizi bizlərə unutdurmağa çalışırdılar. Lakin bizlər buna heç zaman göz yummadıq, hər zaman öz sözümüzü açıq şəkildə deyib, mövqeyimizi bildirməkdən çəkinmədik. Xalqımız vətəninin azadlığı, şəhidlərinin, meşələrdə qar altında donub qalan körpələrin, gəlinlərin, qocaların intiqamını almaq üçün əlindən gələni edirdi. Bu vandalizmin yaratdığı acı izləri yazıçılarımızın əsərlərində də görmək, hiss etmək mümkün idi. Vətən haqqında nikbin ovqatda yazan şairlərimiz artıq vətəni qəfəsdəki quşa bənzədərək ictimai kədərli şeirlər yazırdılar. Xalqımız cəbhədən gələn dəhşətli ölüm xəbərlərinə görə yas saxlayırdı. Lakin ermənilər azad, qabaqcıl, cəsur gəncləri olan bir ölkəni nə vaxta qədər əsarətdə saxlaya bilərdi ki? Onlar hər savaş açdıqca, hər dəfə şayiə yaydıqca biz daha da güclənirdik. Sanki hansısa səs bizə “Durmayın, vətən azadlıq istəyir” — deyirdi. Bu səs  Xocalıdakı körpələrin, şəhidlərin səsi idi. Onlar hələ də mənəvi olaraq hər bir  azərbaycanlının qəlbində yaşayırdı. Onları yaşadan bizim qəlbimizdəki vətən  məhəbbəti idi. Və son illərdə ermənilərin ardıcıl təxribatları və yeni işğal olanların  qarşısını almaq üçün Ali Baş Komandamız İlham Əliyevin səfərbərlik əmri ilə xalqımız 

44 günlük müharibəyə başladı. Neçə illər ayrı qaldığımız torpaqlara rəşadətli  ordumuzun sayəsində cəmi 44 gündə qovuşduq. Çətində olsa ordumuz bir an belə yorulmadı, çünki onları yalnız vətənin azadlığı düşündürürdü. Və gözlənilən xəbər bir  andaca televiziya kanallarında, radiolarda səsləndi. O xəbəri eşidəndə hər kəsin gözündə yaş damcıları əmələ gəldi. Hər kəs kövrəldi. “Şuşa azad olundu” — illərdir arzusunu qurduğumuz  

bu səs, bu xəbər bütün azərbaycanlılar tərəfindən böyük sevinc hissi ilə qarşılandı. Hər yerdən bayraqlar asılır, hər kəsin dilində bircə ifadə vardı. Qarabağ Azərbaycandır! Bu  sevinc böyük bir keçmişi olan xalqın intiqamının alındığı gün idi. Bizi qələbəyə aparan amillər başda Ali Baş Komandanımız olmaqla, xalqımızın güclü iradəsi, vətənə sevgisi oldu. Məncə bizi qələbəyə aparan yol azərbaycanlı olmağımız oldu. Zəfər günün  mübarək, Azərbaycan! Bütün zəfərlər, uğurlar hər zaman səninlə olsun.

Mənbə: https://edebiyyat.az/

“Türkay” aylıq ədəbiyyat dərgisinin rəsmi elektron orqanı-Azərbaycanın Mədəniyyət və Ədəbiyyat Portalının Sumqayıt Bürosunun Rəhbəri

Bir çox dünya ölkələri ədəbiyyatınım müxtəlif mərhələlərində rast gəlinən və haqqında ədəbiyyatşünaslar tərəfindən çeşidli fikirlər səsləndirilmiş dedektiv janrı Türk adəbiyyatında özünə lazım olan yeri daha gec almışdır. Türk ədəbiyyatının keçdıyi mərhələlərdəki əsas əsərlərdə detektiv janr mövzusuna demək olar ki, heç toxunulmamış, hətta inanılmaz dərəcədə bu mövzudan yan keçilmışdır .

12 sentyabr 1980-ci il darbesindən sonra üzvü olduğu Türkiyə Kominist Partiyası tərəfindən Moskvaya ideoloji eğitim üçün göndərilən Ahmet Ümit, Türkiyənin dedektiv janri sahəsindəki ən yetkin isimlerinden olmuş, istər üslub, istərsə də mövzunu təsvir etmək baxımindan özünəməxsusluğu ilə seçilən əsərləriylə ölkəsində çox da yaygın olmayan janrın gözəl nümunələri yaratmışdır.

“Bab-ı esrar “, *Kırlangıç Çığlığı”, “Sis ve Gece”, *”Sultanı öldürmek” və s. kimi dedektiv romanların müəllifi olan yazıçının Sovetlər Birliyinin hələ mövcud olduğu illərdə bizzat yaşamış olduğu təcrübələrinə və gəncliyində təhsil aldığı Rusiyadakı təhsil mərkəzində gördüyü, hiss etdiklərinə əsaslanaraq qələmə aldığı “Kar Kokusu romanında ilk diqqət çəkən məsələ məkan seçimidir. Hadisələr qar, qış, qiyamət üçlemesinin vəhdət təşkil etdiyi bir ölkədə-Rusiyada baş verir. Əsərdəki intriqa bir yanda ortaq idealları uğruna canını qoymuş gənc TKP üzvləri, digərnda isə “yoldaş” dediklərinə işgəncə edə biləcək və ya buna göz yumacaq qədər makam sevdalısı olan insanlar araşındadır . Karakter anlatımı və xüsusilə də kommunizm fəlsəfəsini devrimci romantizm üslubu ilə təsvirinin daha dominant olduğu əsərdə hadisələr düslərinin ölkəsinə ideolojik təhsil almaq üçün gəlmiş partiya üzvü olan Mehmetin oldürülməsi ilə başlayır. Son nəfəsini verərkən belə tək məyusluğu ölkəsindən minlərlə kilometr uzaqda talihsizce oldurulməsi olan Metmet obrazı ilə Ahmet Umit sanki ölüm haqqındakı düşüncələrini əsərdə ilk və son dəfə təsvir edərək , ölüm ilə vətənpərvərlik anlayışlarının bütünləşmiş ahəngini oxucuya hiss elətdirməyə nail olmuşdur. Demək olar ki, əsərdə yaratdığı bütün obrazların aksioloji xüsusiyyətlərini incə detallarla işləyən müəllif, bir-birinə zidd olan xarakterləri yaratmaqla əslində oxucunu bir dilemma qarşısında qoyaraq düşünməyə

vadar edir. Istər Türk, istərsə də rus obrazlarının çoxluq təşkil etdiyi əsərdə Leonid, Cəmil, Kərəm, Hikmət , Nikolay, Viktor, Asaf, Ilya, Durmuş, Ildırım, Şerif, Turgut və başqa obrazların həm iç dünyası həm də dış yaşantıları yazıçı tərəfindən daha incə şəkildə işlənmişdir . Yazıçının cinayət, qatil, soruşdurma, şübhəli kimi dedektiv janra xas olan xüsusiyyətləri tümüyle kendisinde bulundurduğu romanını elə aid olduğu bu janr baxımından təhlil etdikdə sanki əsərdəki məqsədin cinayəti çözmekden çox , cinayətə səbəb olan mühiti və həmin ortamdakı insanları anlamaq və ya anlatmaqdan ibarət olduğunu görürük. Müəllif tərəfindən əsərin əvvəlindən etibarən incə-incə işlənmiş detallar ilk baxışdan ağır görünsə də , əsərdəki cinayətin hipotez şəklində həllində böyük rol oynayaraq sonrakı səhifələrdə onun estetik zövqünü artırır. Əsərin əvvəlindəki hadisələri üç istiqamətdə təhlil etmək olar : Kurkinodakı oyuncaq mağazasında tapılan şifrəli mesaj, Mehmetin qətli və Kərəmin intiharı. Əsərin sonrakı bölümlərindəki hadisələr məhz bu iki mövzu ətrafında cərəyan edir. Süjet xəttində çözülmeyen bir sıra düyümlərin olduğunu gördüyümüz əsərdə, xüsusilə, gizli təşkilat üzvlərinin bir-birləri ilə əlaqə saxlamaq üçün istifadə etdikləri semiotik işarələrin K.Marks və F.Engelsin ortaq qələm təcrübəsi olan “Manifesto” əsərində təsvir edilməsi, hər kəsin düşüncəsində “Məhz nə üçün bu kitab?” sualını meydana gətirməsinə baxmayaraq, əsərdə bu sual cavabsız qalır. Hadisələrə İntuisional (enstüisyonalist) tərzdə yanaşdıqda isə bunun səbəbinin, kommunizmlə mübarizə içərisində olan MİT təşkilatının aralarına yerləşdirdiyi gözcü ilə xəbərləşməsi üçün, marksizm ideologiyasını öyrənmək məqsədilə ölkəsindən kilometrlərlə uzaq bir ölkəyə gəlmiş partiya üzvlərinin dərindən bağlı olduqları ideaları özündə barındıran və həmçinin, həmin ideyaların yaradıcılarının qələmə aldığı bir kitabdan istifadə edəcəyinin ilk başda heç kimin ağlına gəlməməsi olduğunu, elə bu səbəbdən də adı çəkilən kitabın da əsərin sonlarında yaxın aşkarlandığını görürük.

Illərdir kommunist partiyası üzvlərinə müəllimlik edən Leonidin, bir vaxtlar partiyanın qurucularından olan Asafın yanına getməyə tələsərkən qətl edilən tələbəsi Mehmetin cansız bədənini tapması və bir-birlərinə zidd xarakterə sahib iki rus polisinin

soruşdurmaları ilə cinayətin kim tərəfindən, hansı şəraitdə işləndiyi haqqında məlumat sahibi oluruq. Soruşdurmanı aparan Viktor və Nikolay fərqli xüsusiyyətlərə sahib olsalar da ,hər ikisi hadisələrə reduksional şəkildə yanaşaraq ilk əvvəl göz önündəki faktlara əsasən, Şerif, Kərəm, Nejat və Cəmildən şübhələnirlər. Lakin biz bu sorğuda polislərin “Suçu ıspatlanana kadar herkes masumdur” yox, “Suçsuzluğu ıspatlanana kadar herkes zanlıdır.” inamı ilə davrandığına şahid oluruq. Xüsusilə də , Cəmilin sorğusu zamanı Viktorun öz fikrini həqiqət olub-olmadığına əhəmiyyət verməyərək (vəhmlə) , hadisənin relativistik cəhətlərini nəzərə almadan qərarlar verməsi və bunun qarşılığında , bütün məsələlərin, Leonidin telefon sırasında təsadüf əsəri rast gəldiyi sərxoş Aleksey sayəsində çözülməsi , əslində yazıçı tərəfindən əsərinin mövzusunu həsr etdiyi kommunizmin həm də tənqidi cəhətlərini göstərməsinin bir yolu kimi təsvir oluna bilər. Əsərin bir sıra bölmələrində kommunizmin əsas atributlarından sayılan və “eyni istiqamətdə birləşmək” mənasını bildirən “yoldaş” sözünün absurdluğunu da görmək mümkündür. Yazıçı, romanında “yoldaş” anlayışının tənqidi simvolikasını təsvir etməklə , “üslub ağırlığı” adlandırılan və özünün tez-tez işlətdiyi detalların əslində “düşüncə ağırlığı” olduğunu göstərir. Əsərdəki ziddiyyətlər bir növ aparılan sorğular zamanı özünü büruzə verir. Belə ki, milliyətindən asılı olmayaraq eyni ideologiya ətrafında birləşmiş insanların bir-birlərinə çətin anlardakı mənfi davranışlar, məsələn , rus polislərinin , hətta öz milliyyətindən olan Asafın cinayətdən sonra ilk olaraq Türk qrupundan şübhələnməsi , Cəmilin sorğusunda işgəncəyə göz yumması və büten bunların “yoldaş” sözü ilə gözardı edilməsi əsərdə yazıçı tərəfindən uğurla işlənmişdir. Bütün bunlar baş verərkən şübhəlilərdən biri olan Kərəm məktub buraxaraq intihar edir. Hər zaman onları hadisələrin həllinə doğru aparacaq bəsit faktlara yönələn rus polisləri, bu dəfə Kərəmin bir tələbə olduğunu unudaraq əl yazısının doğruluğunu araşdırmaq əvəzinə yenidən bir qatil axtarışına çıxırlar. Əsəri oxuduğumuz zaman cinayətin işlənmə məqamından qatilinin və görcünün kimliyinin müəyyənləşdirildiyi ana qədər bir sıra cavabı olmayan suallarla qarşılaşırıq . Məsələn, polislərin gözcü və qatil olaraq düşündüyü Cəmilin şübhələrə son qoyulması üçün göndərildiyi və qarşısında MİT

polisinin olduğu metro stansiyasında gülərkən Boris tərəfindən çəkilmiş şəkli aşkarlandıqdan sonra biz bu “sinsi” gülüşün kimə və ya nəyə doğru yönəldiyinin izahını görmədən Kərəmin qatil, Mehmetin isə gözcü olduğunu öyrənirik. Bundan başqa , romanın sonunda MİT tərəfindən partiya üzvlərinin arasına sızdırılmış polis olduğunu öyrəndiyimiz Mehmetin məhz Asafın yanına tələsərək vacib bir məsələ ilə bağlı gedərkən öldürülməsi də diqqəti cəlb edir ki, bu məsələ də əsərdə öz gizliliyini qoruyaraq qalır. Bir sözlə, sonda qurban bildiyimizin əslində elə olmadığını , qatil bildiyimizin isə qurban olduğu gerçəyi ilə qarşılaşırıq.

Bir dövrün və onun devrimcilərinin yaşantılarının belgesel tadında sunulduğu romanda, bir-birlərinə istər zidd, istərsə də identik olan obrazların daxili duyğularını və bunun xarici mühitə yansımasını əks etdirən özünəməxsus xüsusiyyətləri dialoq və monoloqlar şəklində əks etdirilmişdir. Əsərin ilk səhifələrindən etibarən yazıçı tərəfindən ən yaxşı ifadə edilmiş olaraq gözə çarpan obraz, Beynəlxalq Leninizm Institutunda TKP üzvlərinə dərs deyən Leoniddir. Öz düşüncələrini hər zaman önəmsəyərək , digərlərinin onun haqqındakı fikirlərini aldırmaması və bunları açıq şəkildə deməkdən çəkinməməsi Leonidin romandakı obrazlardan aksioloji xüsusiyyətləri ilə fərqlənir. Leonid yazıçının prototipi kimi də düşünülə bilər . Ahmet Ümit təcrübəsi ilə dərslərinin əsas mövzularından birinin müstəqil düşüncə olduğu Leonidin Sovetlər Birliyi haqqındakı tənqidi fikirləri arasındakı paralelliklər, yazıçının prototipinin məhz bu obraz olduğunu bizlərə bir daha hiss elətdirir . Hətta əsərdəki sözüylə siması eyni, bütün duyğuları üzünə yansıyan tək obraz olmasını da Ahmet Ümitin roman içərisindəki reaksiyası ilə də əlaqələndirmək bilərik. 10 il öncə həyat yoldaşı Larissanı itirdikdən sonra alkol tedavisi görmüş , zamanla böyük dəyişimlər yaşamış bu obrazın köhnə dostu Andrey Alegoviç ilə dialoqlarında Nitşe, Şopenhauer kimi ekzistensializm nümayəndələrinin əsərlərini oxuması ilə bərabər, illərin onda yaratdığı düşüncə tərzi və həyat fəlsəfəsini də öyrənə biirik . Onu bir növ həyata yenidən bağlayan müəllimlik peşəsini deontoloji qaydalara sadiq şəkildə tətbiq edən Leonid , Şopenhauer fəlsəfəsinin təməlini təşkil edən idrak qaramsarlığını inkar edərək,

intuisional nisbiyiliyi qaramsar gerçəklikdən üstün tuturdu. Kommunizmin vətəni sayılan bir ölkənin vətəndaşı olaraq yaradılmış obrazın gözündən təsvir edilmiş “Türk” anlayışı dünyada hələ də mübarizə aparmağa dəyəcək “nikbin ümidlər” in bir simvoludur. Ölkəsində bir zamanlar hökm sürmüş devrimci ateşinin hal-hazırda Türkiyədə alev almasını sanki bu ölkənin gənclərində görən müəllim türk və rus düşünə, inanc bənzərliyinə könüldən inanır. Cinayətin həllində böyük rol sahibi olan bu obrazı yaradaraq ,yazıçı sanki varoluşcu marksizm ideyalarını əks etdirməklə, həmçinin yaşadığı tarixi dönəmin “azad düşüncə “ prinsipi ilə oxucunu baş-başa qoyur . Şopenhauerin rasional fəlsəfəsinin doğurduğu gerçəkliklərinə qarşı həyatını mərhələsiz, rəngləriylə yaşaşayan, sorğuda belə irrasional düşüncələrinə sadiq qalan və bununla da hadisələrin həllində baş rol oynayaraq haqlı çıxan bu obrazın xarakterik və həmçinin ziddiyyətli xüsusiyyətləri özünü sorğu zamanı göstərir . Əsərdəki cinayət və intiharın septik cəhətlərini təhlil etdiyimiz zaman da tələbələrinin ən böyük əskikliyini tənqidçi və şübhəçi olmamaq kimi dəyərləndirən bir müəllimin rus polislərini paranoyak adlandırmasını əslində onun daxili ziddiyətləri ilə əlaqələndirmək mümkündür. Nikolay və Viktorun bəsit faktları birləşdirmələri sayəsində gəldikləri nəticəyə inanmayaraq öz septik düşüncələrinin arxasınca gedən Leonidin, fikrimizcə, bu yolun sonunda uğurlu olmasının səbəbi, həmçinin onun empati sahibi olması və relavistik düşüncə tərzidir. Hər nöqteyi-nəzərin öz həqiqətinin olduğuna inanan Leonid, qəhrəman olaraq tanımladığı tələbələrinə qarşı olan şübhələrini sadəcə faktlarla deyil, həmçinin onların yaşantılarını göz önündə canlandırmaqla doğrulayır. Yazıçının bu obrazın istər öz xüsusiyyətləri, istərsə də digərləri haqqındakı fikirləri ilə toxunmaq istədiyi məsələrdən biri də, fikrimizcə, “INSAN” problemidir. Leonid ,bir ekzistensialist oxucusu olaraq insan təbiətinin mürəkkəbliyini və bu mürəkkəblikdən doğan dəyişkənliyini qavrayır . Lakin əsərdəki əsas məsələ bu dəyişikliklərin cəmiyyət qanunları ilə ahəngidir. Belə bir cəmiyyətin olmadığı ölkədə özünü bəsit biri zənn edən bir müəllimin düşüncələrini “tuhaflıq” adlandırılır . Həm də səmimiyyətsiz davranışları, göstərişli cümlələri və bacarıqlı aktyorluğu olan Ilya kimi müəllimlərin olduğu bir əhatədə…. . Bəlkə də

ətrafındakılar tərəfindən normal adlandırılmaq özünə yadlaşmaq olardı ki, Yuriy Konstantinlə söhbətində biz Leonidin bu vəziyyətdən narahatçılığını görə bilirik. Saxta davranışları özünə gündəlik həyat tərzi edinmiş insanların əhatəsində kiçik bir səmimiyyətsiz yalan əslində öz “mən” inə yadlaşmağın ilk addımı kimi də qiymətləndirilirə bilər . Bu absurdluğu əsərdə tam olaraq yaşayan obraz isə İldırımdır ki, bir MİT zamanı kimi müxtəlif kimliklərin onda yaratdığı yadlıq hissi onun sadəcə zahiri görünüşünə deyil, həm də iç dünyasına təsir edib öz “mən” indən uzaqlaşdırır. Bu robotlaşmış kimliklərin içərisində isə İldırım, sadəcə ailəsinin yanına getdikdə “mən” inə dönürdü. Əsərdə Türk tələbələrinin tərəfini tutması ilə günahlandırılan Leonidin vətənpərvərlik hissi yazıçı tərəfindən şəkildə işlənərək , əslində onu düşüncələrini sorğulayanlarınkından daha üstün olduğu gerçəyi əks olunmuşdur . Zatən ən başından etibarən onun türkləri, türk tələbələrini sevməsinin səbəbi kimi , onlara baxarkən öz ölkəsinin coşğun dövrünü xatırlanması göstərilmişdir. Həyata olan onca ironik baxışları içərisində ,yazıçının öz dili ilə desək “ölkə insanın düşüncəsinə, davranışlarına hopurdu”.

Leonidin ətrafındakı robotlaşmış kimliyə sahib olanlardan biri də Asafdır. Dogmatik xüsusiyyətləri ilə özünü hər zaman vacib biri kimi göstərməyə çalışan Asaf obrazı ilə , insan ziddiyyətlərini onların iç dünyası ilə yanaşı, həm də təcrübələrinin yaratdığı düşüncələri ilə təsvir etməyi bacaran yazıçı “yoldaş” sözünün bir simvolikadan başqa bir şey olmadığı fikrini oxucuya bir daha izah edir. “Yoldaş” dediyi Mehmetin cinayətindən mənfəət güdərək əvvəlki gücünü geri gətirməyə çalışan Asaf dogmatizmə xas olan itaətçilik prinsipini belə öz xeyrinə istifadə etmək niyyətində olan bir obrazdır. Leonidin əksinə üzündəki mimikaların duyğularını yansıtmaması yazıçı tərəfindən illərin təcrübəsi kimi dəyərləndirilsə də, qəlbi ilə siması bir olan Leonidin onunla eyni dərəcədə təcrübə sahibi olmasını da nəzərə alsaq, bunu bir sinsilik əlaməti adlandırmaq daha gerçəkci olardı. Siniflərin, təbəqələşmənin olmadığı bir ideologiya olan kommunizm dönəmindəki ziddiyyətləri məhz bu obraz sayəsində özünü büruzə verir. Leonidin özünü də daxil etdiyi soruşdurmadan özünü partiyanın qurucularından olması

kimi bir səbəblə uzaq tutmağa çalışması Asafın əslində iç dünyasındakı rəhbərlik, üst sınıf ruhunu ortaya çıxarır. Bu obrazı tradisional və sosializm cəhətdən təhlil etsək , qarşımıza ilk səhifələrdə gözümüzə çatdığı kimi yaşlı olduğunu var sayaraq ənənələrinə ifrat dərəcədə bağlı , digər tərəfdə isə bir zamanlar partiyanın qurucularından olmasının yaşlı vaxtında verdiyi özgüvənlə “mən” i qabarmış bencil birini görürük . Lakin sevilmədiyi TKP üzvlərinin işlərinə zorla qarışması və soruşdurmaya daxil olma çabası onun sahib olduğu bencilliyini və ya “mən” ini tatmin etmək üçün yox, hadisələri öz mənafeyinə görə istifadə etmək istəyini təmsil edir.

Əsərdə zidd xarakterlərlə bərabər, Asaf kimilərinin təbliğ etdiyi dogmatik və komforist ideyaları mənimsəyərək onunla eyni düşüncələri paylaşan Hikmət kimi obrazlar da vardır. İlk baxışda Asafla bərabər şəkildə düşündüyünü nəzərə alaraq onu da tradisional bir obraz kimi düşünmək mümkün olsa da əsərin sonrakı səhifələrindəki bir sıra davranışlarından bağımsız düşünə bilməyən komforist adlandırmağı doğru qəbul edirik. Romanda yeniliklərə qapalı bir obraz kimi təsvir olunsa da, fikrimizcə,       onu narahat edən yeniliklər deyil, onların yarada biləcəyi nəticələridir. Leonid obrazı ilə başdan-sona tanış olarkən əsərdəki bütün xarakterləri onun tam əksi adlandırmış olsaq da Hikməti onun ekzistensialist düşüncələrinə ən zidd obraz kimi düşünsək , səhv etmiş olmarıq. Daha dəqiq desək, Hikmətin içindəki boşluğun adı elə məhz ekzistensializm, zəifliyi bununla üzləşə bilməməsidir . Çünki Asaf onların qrup şəklində toplantı etmələri fikrinə etiraz etməsi Hikməti də narahat etməsinə baxmayaraq bəzən sorumluluğu öz üzərindən atmaq, bəzən isə döyüşə girmədən gələn məğlubiyyətin gətirdiyi ruh düşkünlüyü nəticəsində ona aid olmayan və ya Asaf kimilərin təbliğləri ilə aid etdirilən qərarları qəbul edir, bir sıra hallarda isə sanki buna məcburmuş kimi bir təsir bağışlayır.

Romanda iki rus polisi var ki, bir-birlərinə düşüncə tərzi olaraq Leonid və Hikmət qədər zidd düşüncə tərzinə sahibdirlər. Əslində yazıçının kommunizmin tənqidi cəhətlərini təsvir etmək üçün mahir şəkildə işlədiyini düşündüyümüz bu obrazlar yaş cəhətdən də ziddiyyət təşkil edirlər. Onlardan yaşca böyüyü olan Viktor , əsərin ilk səhifələrindən   etibarən   öz   dogmatik   xüsusiyyətləri   ilə   seçilir.   Əsərdə   Asafın

xarakterində rast gəldiyimiz “mən” bencilliyini bu dəfə biz Viktorun öz işinə onunla eyni formanı geyinən məsləkdaşını və digərlərinin müdaxiləsini istəməyərək onlara tez-tez patronun kim olduğunu xatırladan kiçimsəyici davranışlarla redaksiyasında görürük . Bir polis kimi reduksional düşüncələrlə qəti bir vəhm içərisində olan obraz, digər tərəfdən iç dünyasında ziddiyyətlərlə qarışmışdır. Nikolaya olan münasibətindəki soyuqluğu ilk baxışdan onu özünə ciddi rəqib görməsilə əlaqələndirsək də, daha sonra onu həyat yoldaşının qaçdığı gimnastika müəllimi ilə müqayisə etdiyini gördükdə daşlar yerinə oturur. Bir tərəfdən öz otoritesini yeridərək özünü Nikolaydan üstün tutan Viktorun az sonra suyunun ısındığlnı qəbul edərək yeni nəslin düşüncə tərzini öyrənməli olduğunu qəbul etməsi və bu kimi xüsusiyyətləri onun aksioloji cəhətlərini ortaya qoyur. Məsləyinə sadiq olmasına baxmayaraq, onu icra edərkən praktiki təcrübə, faktlara əsaslanaraq deontoloji dəyərləri çox zaman unutması ilə nəticələnir. Hadisələrin sezgi yolu ilə həllinə inanmayan Viktorun hər fürsətdə sezgilərinin qurbanı olaraq öz fikirlərinin həqiqət olub-olmadığına əhəmiyyət vermədən müdafiə etməsi əslində onun Asafdan fərqli olaraq, dəyişimlərə qapalı olan “mən”ini inandırmağından başqa bir şey deyildir. Bütün bu ziddiyyətli xüsusiyyətləri içərisində sabit olan bir hiss vardır – vətənpərvərlik hissi . Xəyalındakı ölkəni Nazım Hikmətin şeirləri ilə təsəvvürünə gətirən polis o günə qədər heç yaygınlaşmamış dəyişim rüzgarlarını ölkəsində duyduqca bir narahatlıq keçirir. Lakin bu onun vəzifə xəyallarını zədələyəcək bir narahatlıq yox, ölkəsinin fəlakətlərə sürükləndiyini düşündüyü narahatlıqdır.

Əsərdəki polis obrazlarından digəri olan Nikolay , Viktorun açıq fikirli, sadə düşünən, ciddi , konkret xüsusiyyətlərinin tam əksi olaraq, kurnaz, alaycı tavırlı, istədiyi zaman pinpirikli, çətinə düşdükdə isə bəsitə qaçan bir obrazdır. Leoniddə olduğu kimi instiutiv cəhəti ilə dəfələrlə uğur qazanmış bu polis, yazıçının “yoldaş” anlayışının sadəcə bir atribut olduğunu sübut etmək məqsədilə yaratmış olduğu bir obraz kimi düşünülə bilər. Sırf yüksəlmək üçün partiya üzvü olması və insanlara alaycı davranışlarının arxasında sadəcə kurnazca səlahiyyətləri öz əlinə almaq istəyi durur. Əvvəlcə də qeyd etdiyimiz , mənliklərindən uzaq olan səmimiyyətsiz insanlardan biri

kimi, Viktor və digərlərinin fəlakət kimi gördüyü yenilikləri öz mənafeyinə görə istifadə edir. Elə bu səbəbdən əsərdə yeniliyə açıq şəkildə təsvir edilən bu obrazın timsalında verilmiş “yenilik şüuru” , fikrimizcə, “mənfəət” şüuru adlandırılarsa heç də səhv sayılmaz.

Siyasətin insan üzərindəki baskısını siyasətə geniş yer vermədən bu qədər uğurlu bir tərzdə təsvir etməsi, müəllifin insan psixikasına bələd olması və təcrübələrini də nəzərə almaqla onun ziddiyyətli təbiəti haqqında fikir yürütməsinin nəticəsi olaraq Ahmet Ümitin ustalığını bir daha sübut edir. Biz bunu əsərdə çox zaman psixolojik problemləri olduğu düşünülən Kərəm obrazının təsviri ilə daha yaxşı başa düşürük. Kommunizm qaydalarının sadəcə nəzəri olduğu bir mühitdə vaxt aparan idman növləri ilə məşğul olmağın yerinə zəka işləri görən, insanların üzünə səmimiyyətsizcə baxmaqdansa otağına çəkilib kitab oxuyan və hələ də məsumluğunu itirməmiş uşaqlarla oynamağı üstün tutan birini dəli adlandırmalarını, Leonidə tuhaf demələrindən seçmək qeyri-mümkündür. Əslində isə Kərəmin dəli adlandırılmasının səbəbini , onun hər kəsin maska altında gizlətdiyi əsil niyyətini bilməsi ilə izah etmək olar . Onu dinləməmələrinin səbəbi də elə budur. Nitşenin deyimi ilə : “Kərəm, bu qulaqlara görə ağız deyildi”. ( 2. Səh 13 ) Bəlkə də intihar məktubundakı şeirini də bütün insanların oxuyub da bir çoxunun anlaya bilməyəcəyi bir ustanın -Nazım Hikmətin qələmindən seçmişdi . İntihar və cinayətlə baş tutan hər iki ölüm sanki dönəmin ideologiyasına olan güvənsizliyin böyük bir tablosunu göz önündə canlandırır. “Yoldaş” deyərək keçirən partiya üzvlərinin hər ölümdən sonra bir-birlərindən şübhə etməsi və ölən yoldaşlarına kədərlənməkdən daha çox ölümün qoxusunu yaxınlarında hiss edərək təşvişə düşmələri dövrün siyasi ideologiyasına olan inancsızlığı bir daha sübut edir.

Rusiyadakı dəyişim rüzgarlarlarını uğurlun şəkildə təsvir etməyə nail olan Ahmet Umit bu adeta detal ağırlığını düşüncə ağırlığına çevirmiş, hər bir cümləsində bir məna duyacağımız bir əsər ərsəyə gətirmişdir. Öncəliklə, əsas məsələ hadisələrin baş verdiyi bir ölkənin buz kimi havasını hiss elətdirməkdir ki, yazıçı bu məsələdə mərafətini göstərərək o dövr üçün mümkün olan bütün məziyyətlərini oxucuya təqdim etməyi

bacarmışdır. Dedektiv roman olmasına rəğmən içərisində bir çox bədii təsvir və ifadə vasitələrinin olması ilə yazıçı əsərə başqa bir estetik yön vermiş, sanki sezgi və duyğuların da bir cinayətin həllindəki böyük rolunu sübuta yetirmişdir.

Ilk öncə bir ölkənin kar qoxan havasını içimizə çəkdirən təsvirlərə diqqət yetirsək türk ədəbiyyatında betinleyici anlatım olaraq adlandırılan cümlələri asanlıqla seçə bilirik.

“Ayazın yüzünü kavurduğunu hissetti: gür bıyıklan sanki teker teker donyp dikiliyorlardı.”

(1.səh 16)

Biz burada Moskvanın güclü soyuğu ilə bərabər onun insan üzərində yarada biləcəyi təsiri də mübağilə şəklində görürük. Bu mübağilələrin əslində ayrıntıları çoxaldaraq əsəri bədiiləşdirmək üçün deyil, hadisələrin həllində vasitə rolu oynamaq üçün verildiyini açıq şəkildə düşünmək olar.

Əsərin bu kimi cümlələrində məqsəd yazıçı tərəfindən yaradılmış mühitin oxucunun gözləri önündə canlanması və o ayazın ortasında hiss etməsidir. Bunun üçün

o. epitet təşbeh , metafora və s kimi vasitələrdən istifadə edilmişdir. Mavi ayaz, Sert rüzgâr, ince kar və bu kimi təsvirlərlə Ahmet Ümit peyzaj epitetləri ilə uğurlu şəkildə oxucuya çatdır. Lakin əsərdə uğurlu peyzaj nümunələri ilə yanaşı, bir sıra məna ifadə etməsi nəzərdə tutulan epitetlərlə də rast gəlirik. Yaşlı kənd , yaşlı kayın ağacı, ince düsünce və s epitetlər ilə yazıçı müxtəlif mənaları ifadə etməyə nail olmuşdur. Məsələn, birinci və ikinci epitet kəndin va kayın ağacının qədim yaşını ifadə etməklə yanaşı, təsvir edildiyi şəhərin də çoxillik tarixini özündə əks etdirirsə, üçüncüdə insan təbiətinə xas müsbət məziyyətlərdən biri olan və insan düşüncəsinə yansıyan incəlik öz əksini tapır.

Insan ruhunu, xarakterini hərtərəfli şəkildə təsvir edən yazıçı obrazlarını ziddiyyətli xüsusiyyətlərlə əhatələməyi də unutmamısdu ki, bunlar da obrazların bir- birinə olan münasibətindəki bənzətmələrlə bəlli olur.

“Av köpeği gibi işin kokusunu hemen alır” (1. Səh 13)

Cümlədə Nikolaya xas mənfi xüsusiyyətlərdən biri olan sinsiliyin müxtəlif bənzətmələrlə göstərməsini yazıçının bunları xalq dilinə uyğunluğunu nəzərə alaraq, dedektiv əsərlə belə oxucu ilə arasında körpü yaratmaq üçün vasitəsi kimi qiymətləndirmək mümkündür. Bu bənzətmələr oxucunu hadisələrin baş verdiyi şəhər soyuq olan anlatımından uzaqlaşdıraraq daha anlaşıqlı bir dillə olanları qavramağa sövq edir. Eyni ideologiya sahiblərinin müxtəlif düşüncələrinin uğurlu təsvirini yaradan müəllif əsərdə istər bir sıra obrazların, istərsə də müəllifin öz anlatımında əşya , heyvan, təbiət hadisələri və s ilə qarşılaşdırılan təşbehlərdən istifadə etməklə obrazların daxili və zahiri xüsusiyyətlərini açıq şəkildə ifadə etmişdir . Buz gibi bakışlar, fal taşı gibi açılmış gözler, yılan gibi kıvrılan kavisli bir yol, sütun gibi uzanan iki bacak, bir sülük gibi bedenine yapışmış, kara bir nokta gibi duran abanoz, bir deniz gibi içedönük mavi gözler, çelik gibi eller və s bu kimi ayrıntılı bənzətmələrlə, Ahmet Ümit, hadisələrin böyük bir tarixi dönəmi yaşayan, dövrünün mərkəzi sayılmış olan SSRİ də keçdiyini nəzərə aldığı əsərinin beynəlxalq arenada özünə oxucu qazanacağı düşüncəsini ön görərək tənbehin qısaldılmış, pekinleştirilmiş və yalın kimi növlərinə müraciət etməmişdir.

Müəyyən bir tarixi dönəmi əhatə edən əsərdə hadisələrin kar qoxan bir ölkədə , yəni Rusiyada keçməsini nəzərə alsaq, müxtəlif obrazların dilindən bu ölkənin mənsub olduğu dildə söz və ya cümlələrə rast gəlmək mümkündür ki, belə sözlər də ədəbiyyatımızda varvarizmlərə adlanır. Sovetlər Birliyinə ideoloji təhsil almaq məqsədilə gəlmiş bir çox ölkə vətəndaşının olması bu varvar  sözlərin sayını hə

r səhifədə daha çox artırır. Biz əsərdə bunlara obrazlar arasındakı dialoqlarda rast gəlirik:

• “Stop! Stop! Stop! (Dayan)
• “Kto tam” (kimdir?)
• “Dobre utra” (sabahınız xeyir)
• “Spasiba.” (Sağol)
• “Krassiva, oçin krassiva” (Gözəl, çox gözəl)

• “İzviniyte” (üzr istəyirəm)
• “Xaraşo” (yaxşı)
• “Da, kanyeşna” (bəli, əlbəttə)
• “Tavariş” (yoldaş)

Romanın, beynəlxalq mövzuda sınaqdan keçirilmiş bir qələm təcrübəsi olması burada sözü keçən ölkənin dilindən əlavə , yunan, ingilis və s bu kimi başqa dillərdə də söz və ya cümlələri görmək mümkündür

• “Yes of course “ (əlbəttə) ingiliscə
• “Thanks” ( təşəkkürlər) ingiliscə
• “Filise me” (öp məni) yunanca
• “Come” (gəl) ingiliscə
• “Hello comrades” (Salam yoldaşlar) ingiliscə
• “Kalinihta” (Gecəniz xeyrə) yunanca

Bu sözlər içərisində diqqət çəkən məqam isə kommunizmin bütün simvolikasını özündə daşıyan “yoldaş” sözünün Türk dilindən başqa bir neçə dildə işlədilməsidir. Bunu həmin anlayışın bir çok ölkənin tarixini əks etdirməsi ilə də əlaqələndirmək olar.

Əvvəl də qeyd etdiyimiz kimi, yazıçı əsərində müxtəlif ziddiyyətlərə sahib olan bir çox obrazlar yaratmışdır ki, onlardan heç birinin həyata , insanlara olan reaksiyasının tamamilə eyni olmadığını görürük. Elə bunun nəticəsidir ki, bəzi hallarda xarakterlərin sahib olduğu reaksiyalar daha irəli keçərək vulqarizmə çevrilir. Əsərdə təsvir edilmiş vulqarizmlər bəzi hallarda bəsit , bəzən isə söyüş xarakterli sözlər kimi qələmə alınmışdır:

• “Saçma” , “Bok” , “Aptal” , “Piç” , “Alçak “ .

Əsərin, yazıldığı ildən təxminən 10 il əvvəl baş verən hadisələri mövzu alması və aradakı tarixi dönəmin az olması buradakı vulqar sözləri arxaikləşdirməsə də , bu illər ərzində SSRİ nin dağılması nəticəsində kommunizm, Sovetlər birliyi, yoldaş və s sözlərin öz aktivliyini itirməsin səbəb olmuşdur.

Adında belə Moskvanın buz kimi ayazını oxucusuna hiss elətdirməyə çalışan Ahmet Ümit karın ciyərlərə dolan qoxusu ilə bərabər, hər zaman obrazların yanı başında

olan ölümün “qan qoxusu” və qorxusunu da onlara yaşatmağı uğurla bacarır. Yazıçının, sadəcə Türk torpaqlarının deyil, həm də beynəlxalq mövzularda usta olduğunu göstərdiyi əsərində , ayrıca eyni ideologiya ətrafında birləşmiş insanların hekayəsini ,hər hansı bir ideologiya ısrarında olmadan , ölkəsinin ədəbiyyatına tamamilə xas olmayan dedevtikliyə odaklanaraq təsvir etməsi , fikrimizcə , istər Türk , istərsə də bir zamanlar Sovetlər Birliyinin tərkibində olmuş ölkələrin oxucuları tərəfindən təqdirəlayiq qarşılanmalıdır.

Ədəbiyyat

1. Ahmet Ümit “Kar kokusu” , Everest yayınları, 2018, p 288 .
2. Friedrich Nietzsche “Böyle buyurdu Zerdüşt “ , Say yayınları , 2016, p 392.

“Türkay” aylıq ədəbiyyat dərgisinin rəsmi elektron orqanı-Azərbaycanın Mədəniyyət və Ədəbiyyat Portalının Sumqayıt Bürosunun Rəhbəri

Türkiyə ədəbiyyatında illərdir var olmasına və bir çox gözəl nümunələrinin mövcudluğuna baxmayaraq, dedektiv janr hər zaman kənarlaşdırılmış, özünə tam da yer edinə bilməmişdir. Şansa, metafizik qüvvələrə rastlamaq dedektiv janrın özünəməxsus xüsusiyyətlərinə uyğun gəlməsə də, bu janrın öndə gələn romanlarının müəllifi olan Ahmet Ümit əsərlərində onun “məntiq”, “ipucu” kimi reduksionalist elementlərinə qarşı qeyb aləmi, əsrarəngiz yuxular, keçmişdən gələn obrazlar və s fantastik ünsürlərin simvolikasını yaradaraq bu iki janrın ahəngi ilə hələ dedektivliyin yetərincə qəbul edilmədiyi Türk ədəbiyyatına bir üst səviyyə əlavə etmiş və fantastik-dedektiv janrın maraqlı nümunələrini təqdim etmişdir. Van Dine (Willard Huntington Wright) tərəfindən dedektiv janra verilmiş 20 maddəlik qaydalara nəzər saldıqda bir çoxunun yazıçının romanlarında pozulduğunu görürük :

• İşin içinə sevgi qarışdırılmamalıdır.
• Fantastika sərhədlərinə keçilməməlidir.
• Uzun təsvirlərə yer verilməməlidir.
• Gizli təşkilatların, mafya vb. suç örgütlərinin, dedektiv romanında yeri yoxdur .
• Detektiv romanlarındakı bütün cinayətlər şəxsi münaqişə əsasında baş verməlidir. Beynəlxalq suç və müharibə üsulları cinayətin dəyərini azaldır .
• Detektiv romanında baş verən cinayətin intihar və ya qəza olduğunun aşkarlanması bu janr üçün qəbul edilə bilməz. (4.)

Uğurlu yazıçı, əsərlərində 20 maddəlik janr xüsusiyyətləri içərisində sadəcə biri ilə bütünləşdirmişdir : “İpucları oxucudan gizlədilməməlidir”. “Kar kokusu “, “Sultanı Öldürmek”, “Bab-ı esrar “, “Şeytan ayrıntıda gizlidir” və s bu

kimi dedektiv romanlarının müəllifi olan Ahmet Ümit janrın sərhədlərini aşaraq bir növ oxucunun diqqətini cəlb etməyin daha da asan və maraqlı ola biləcəyini sübut etmişdir.

Ahmet Ümitin yaradıcılığına başladığı şeir və hekayələrdən sonra qələmə alaraq nəşr etdirdiyi ilk dedektiv romanı olan “Sis və Gecə” Almaniyada oxucuya təqdim edildikdən sonra uğur qazanmış və yazıçı , “Ştutqart Zeitung” qəzeti tərəfindən “Türkiyənin ən böyük yazıçılarından biri“ adlandırılmışdır. Kitab MİT içərisindəki güc oyunlarının arxa planda təsviri və istihbaratçının sevgilisinin yoxa çıxması ilə başlayan şəxsi və tragik arayış yolunu əhatə edir. 1996-cı il Türkiyəsinin təşkilatlar, örgütlər, gözaltı işkəncələri, solcu və devrimcilər kimi sosial-siyasi hadisələrini sadə bir dillə ifadə edərək oxucunu, sözün əsl mənasında, keçmiş ilə üzləşdirən müəllif dövrün bilinən mövzularını dedektiv janr ilə taclandırmağı bacarmışdır. Əsərdə MİT görevlisi Sedatın aşiq olduğu və birdən-birə qeybə çəkilən Minəni axtararkən istər sorğu zamanı, istərsə də insan ilişkilərinə doğru bu səfəri zamanı tanış olduğu insanların da hekayələrini görmək mümkündür. Bu axtarış zamanı hadisə alanına girən obrazlardan bir qismini hədəf yanıltmaq, digərlərinin isə intriqanın ipuclarına aparan körpü vəzifəsinin daşıyıcıları kimi qiymətləndirmək olar.

Romanın baş qəhrəmanı MİT görəvlisi olan Sedatdır. Mənəvi relavistik xüsusiyyətlərə sahib olan obrazın sevgi, iş, ailə kimi bir döngü arasındakı dilemmalar nəticəsində, iç dünyasındakı fırtına və ziddiyyətlər, yaşadığı qayğılar, gəl-getlər, həmçinin insanın bəzən özünə belə etiraf etməkdən çəkindiyi duyğularının şiddətli təsviri əsərin fəlsəfi yükünü daha çox büruzə verir. Əsərin son sətirlərinə qədər onun qəbul etməkdə çətinlik duyduğu gerçəkləri bir növ qara dəliyə çəkilən cisimlərlə müqayisə edə bilərik. Tək fərq isə Sedatın gerçəklərinin həyatındakı ölümcül boşluq tərəfindən udulmasıdır. Bu boşluğu Minənin sevgisi ilə doldurmaq istəyi onu əhatə edən gerçəkliklərdən biraz daha uzaqlaşdırır. Daha dəqiq şəkildə desək, həyatın absurdluğuna doğru

yönəldir. Siyasi düzənin müdafiəçisi olan bu obrazın əsər boyu amansız bir yadlıq və ondan doğan yanlızlıq içərisində olması açıq şəkildə təsvir edilmişdir. Ətrafındakı hadisələrə önəm vermədən sadəcə Minənin axtarışına yönəlməsini ilk başda məsləyinə duyduğu deontoloji dəyərlərlə əlaqələndirə biliriksə, sonrakı səhifələrdə bunun öz həyat hadisələrinə, illərdir şərəflə yerinə yetirdiyi vəzifəsinə yadlaşmaq kimi dəyərləndirə bilərik. İtmiş sevgilisinin axtarışında olan Sedatın bununla birlikdə , gizli bir soruşdurma aparmaq məcburiyyətində qalması və hadisələrin bu istiqamətdə cərəyan etməsi onun daxili dünyası ilə ziddiyyətlərini göz önünə sərir. Son ana qədər bu absurd yolda irəliləyən obraz, fikrimizcə, çabalarının Minə ilə yenidən qarşılaşdıqğı zaman deyil, sonu gəlməyən pilləkənlərdə beyhudə olduğunu anlayır. Sedatın sevdiyi qadına çatmaq vasitəsi olaraq gördüyü pilləkənlərin yazıçı tərəfindən yaradılan boşluğun fəlsəfi simvolikasının əksi kimi qiymətləndirilə bilər. Müəllif, romandakı bu absurdluğu təkcə Sedat obrazı ilə deyil, vəzifəsini başqalarının ayağını kaydırmaq üçün istifadə edən və vətən, millət anlayışlarından bəhs edərkən əslində bu elementlərə, bir sözlə, öz “mən”indən uzaqlaşmış təşkilat üzvlərinin tənqidi ilə oxuculara təqdim edir. Yazıçının bir çox əsərlərində sıxca rastlaşdığımız həzzçilik və ya qərb fəlsəfəsindəki deyimi ilə hedonizmi “Sis və Gecə” də də görürük. Öz boşluğunu xoşbəxtlik ilə vəhdətləşdirmək istəyən Sedatın, Mineyle olan ilişkisi bu həzzin mənfi və müsbət cəhətlərini sorğulamağa imkan verir. Fikrimizcə, Sedatın bu hissini həzzdən daha çox həyatındakı absurdluqlardan qaçış adlandırmaq heç də yanlış olmazdı.

Əsərin mərkəzində Sedat və onun axtarışları olsa da, diqqəti ,əsas mövzunun Minə obrazı üzərində qurulması daha çox cəlb edir. Biz bu obrazı “mövcud olmasına baxmayaraq, heç var olmayan “ kimi də qeyd edə bilərik. Romanın sonunda sevdiyi adam olan Sedatın silahından çıxan təsadüfi mərmilərlə öldüyünü öyrəndiyimiz Minə haqqında bu fikrə onun əsərdəki mövqeyi nəticəsində gəlmək mümkündür. Mövzu onun ətrafında çevrələnməsinə rəğmən

, əsərdə Minə haqqında olan heç bir fikir demək olar ki, öz təsdiqini tapmır : “Mine Sedatı həqiqətən sevirdimi yoxsa Fahri ilə iş birliyi içərisindəydi ?”, “Onu həmin soyuducuya kim yerləşdirmişdi ?“ və s. Sedatın da Mine haqqında olan düşüncələrindəki ziddiyyətlərinin səbəbini də son səhifələrdə müəyyənləşdirə bilərik. Sevdiyini əldə edəcək qədər bencil olan bir qadının ona boşan deməməsini sadəcə iki açıqlama ilə aydınlatmaq olar : 1. Sevsə belə Fahri ilə iş birliyində olması ; 2. Sedatdan istifadə etməsi .

Əsərin dedektiv janrda yazılmasına baxmayaraq, qadın və qadına münasibət məsələlərinə geniş şəkildə toxunulmuşdur. Minədən başqa Məleykə, Sevim, Cümənin həyat yoldaşı kimi qadın obrazlarının yer aldığı əsərdə münasibət olduqca ziddiyyətlidir. Sedat obrazı ilə simvolizə edilən hedonizmin əslində əsərdəki sahiblərinin məhz bu obrazlar olduğunu qeyd etmək mümkündür. Ildırımın “Qadınlar aldadıldığını bilib susmağa məcburdurlar. Məsləyi yox, gəliri yox, ayrılıb nə edəcək?”(1.səh33) cümləsinə qarşı müəllif qadınların həyatda xoşbəxtliklərə çatmaq üçün atdığı addımları qeyd edir. Təbiidir ki, bu addımlar hər qadında eyni ola bilməz. Sevmədiyi bir insan ilə evlənmək məcburiyyətində qalan Sevimin hələ 20 il öncə duyduğu həzzə geri qayıtması ilə qızı Minənin Fahri və Sedat arasında qaldığı reaksiyasını həyatda öz yolunu çizmə istəyilə əlaqələndirə bilərik. Məleykə obrazına gəldikdə isə onun həyatdakı xoşbəxtlik arzusunun övladları olduğunu görürük. O, Ildırımın dediyi kimi məsləyi və ya pulu olmadığından deyil, həyatın həzzinini , bütün müsbətliklərini sahib olduğu ailə qavramında gördüyü üçün Sedatı tərk etmir. Bu yerdə dahi filosof olan Friedrich Nietzschenin “Unutmak iyileştirir” (3. Səh 136) cümləsini xatırlamaq olar .

Romanın konforizm ideyalarına xas olan obrazı Mustafanı, müəllifin “Kar Kokusu “ əsərindəki Hikmət ilə müqayisə etmək mümkündür. Qaydaların hakim olduğu bir sistemin əsiri olan Mustafa da eynilə Hikmət kimi, özünə mənfi yazılacaq bir işin məsuliyyətini üzərindən atmaqla güvəndə hiss etmək

istəyir, lakin onun bu davranışı elə məhz özünə olan güvənsizliyin təməli kimi dəyərləndirə bilərik. Əsərdə bu doqmatik düşüncələrin Mustafa üzərindəki təsirini onun reaksiyalarının idarəsində toplandığını düşünmək olar. Hikmətin yoldaş dediyi insanlar üçün tedirginliyinin yerini öz şəxsi mənafeyi aldığı kimi, Mustafanın da qaçırılan uşaqlar üçün olan kədərini yanlış qərar verərək vəzifəsini itirmə qorxusu ələ keçirmişdir.

Yıldırım , Ahmet Ümitin “Kar Kokusu “ adlı məşhur Romanı da da yer almış bir obrazdır . Hələ bu əsərdə təşkilatdakı dəyişim rüzgarlarlarını hiss edən və etdiyi ilk səhvdə quyusunu qazacaqlarını təxmin edən Ildırım , “Sis Və Gecə “ romanında öldürülmüş olmasına baxmayaraq, öz təsir gücünü qorumağı bacarır. Yazıçının baxış mövqeyinə görə, ziddiyyət təşkil edən bu iki əsərini əslində bir- biri ilə müqayisəli şəkildə təhlil etmək mümkündür. İlk əsərdə kommunistlərin həyat və fəaliyyətini ön plana çəkərək təşkilat və onun üzvləri haqqında qısaca məlumat verən müəllif , “Sis Və Gecə “ də məsələlərə bi dəfə əks mövqedən, təşkilatın baxdığı mövqedən yanaşaraq oxucularda obyektiv fikir bütövlüyü ilə dövrün sosial-siyasi ideyalarına baxış bucağı yaratmağa çalışmışdır . Iyimsərıiyi axmaqlıq kimi qiymətləndirdiyini gördüyümüz Ildırımın daxili dünyasının daha dərinlərinə enən müəllif, onun simasında sevgi, ailə və s duyğu yüklü ünsürləri işinə qarışdırmayan ideal istihbaratçı obrazının təsvirini yaratmağa nail olmuşdur.

Detektiv romanların olmazsa olması sayılan cinayət probleminə yazıçı bu əsərində daha fərqli yanaşaraq sonda qatil ilə araşdıran obrazını eyni şəxs üzərində cəmləşdirir. Dövrün sosial-siyasi hadisələrini bu cinayətə aparan körpü toru kimi təsvir edən müəllif oxucu marağına səbəb olacaq ipuclarına əsərin əvvəlindən deyil, artıq onların bütün obrazlar ilə bütünləşdiyi bir zamanda- əsərin ortalarında gözlər önünə sərir. Minənin cinayəti oxucunu belə bir cümləni düşünməyə vadar edir: kilometrlərlə uzaqda axtardıqlarımız bəlkə də bir nəfəs qədər  yaxınımızdadır ???. Ahmet Ümit  bu əsərində nə? , kim?  Suallarından

çox, dedektiv əsərlərə xas maraq timsalı olan necə? Sualına doğru yoğunlaşaraq hadisələrin reduksional prinsiplərinə uymaqla sonda digər iki sualın cavabını tapmağa imkan yaradır. Minənin qatilinin sevdiyi adam olan Sedatın olduğunu öyrənsək də sonda bir sıra boşluqlarla üzləşirik. Bunlar Minənin soyuducuda tapılması və hamilə olmasına rəğmən öldürülməmişdən əvvəl Sedatın deyil, tibb bacısı olan Gülizarın yanına getməsidir. Bu zaman ağla gələn ilk fikir onun Fahri ilə sevgi ilə bərabər, iş birliyinin də olması olur. Hamilə olan Minənin həm Fahri həm də Sedatın özündən qaçaraq kürtaj olmaq istəyini də bu işin pozulmasına mane olmamaq çabası kimi qiymətləndirmək olar. Lakin əsərdə sadəcə bir cinayətin olduğunu düşünmək o qədər də doğru olmazdı. Sedatın Minəni axtararkən qarşılaşdığı müxtəlif obrazların həyat hekayələrinə diqqət yetirsək, Cümənin törətdiyi cinayətləri və onların arxasında duran səbəbləri açıq şəkildə görmək mümkündür. Müəllifin bu cinayətləri dəqiq şəkildə ifadə etməsini təsvirçilik kimi dəyərləndirmək hadisələrə səthi baxışdan başqa bir şey olmazdı. Ahmet Ümit keçmişin dinləməməzliklərini oxucularının ixtiyarına verməklə onları bir növ bu gerçəkliklərlə maraqlanmağa sövq edir.

Müsahibələrindən birində dedektiv yazarı olmağa hər zaman məsafəli durmuş Ahmet Ümit, bu əsəri ilə dedektiv janrını öz ədəbi ustalığı ilə fərqli səviyyəyə daşımağı bacarmışdır. Obrazların təsviri, hadisələrin baxışı və bir-biri ilə olan ilişkisini formalaşdırmağa çalışdığı sosial-siyasi çərçivəyə uyğunlaşdırmağı bacaran yazıçı istər keçmişinə bağlı, istərsə də dəyərlərini əlinin tərsi ilə itmiş səmt, məhəllə, təşkilat, örgüt insanlarının təsvirini yaratmaqla hər növ oxucu ilə bütünləşməyə nail olmuşdur.

Ədəbiyyat

1. Ahmet Ümit “Sis ve Gece “ , Everest yayınları, 2017, p.352.
2. Ahmet Ümit “Kar Kokusu “ , Everest yayınları, 2017, p.373.
3. Friedrich Nietzsche “Aforizmalar”, Tutku yayınları, 2017, p.274.
4. S.S.Van Dine (Willard Huntington Wright), Eylül 1928. American Magazine.
5. Berke Vardar, Açıklamalı dilbilim terimleri sözlüğü 2007, p.85.