Azərbaycan Respublikasının Prezident Təqaüd Fondunun təqaüdçüsü, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü
Nəsimi-650
Böyük Azərbaycan şairi İmadəddin Nəsimi, bildiyimiz kimi, (bütün həyatı boyu) Allah eşqinə sadiq qalan ən səltənətli şairdir. O, çox gözəl bilirdi ki, «…Bir kimsə yenidən (Yuxarıdan) doğulmasa, Allahın səltənətini görə («Yəhya» 3, 3-cü ayə), bir kimsə sudan və Ruhdan doğulmasa, Allahın səltənətinə girə bilməz» («Yəhya» 3, 5-ci ayə). Dahi şairin Allaha sevgi ehtiramı kəsb edən qəzəllərində ovqat tapan İlahi surətlər onun iman və təqvada daha kamil olmasını şərtləndirir.
Bilirik ki, əsrlər əvvəl imanda acizlik nümayiş etdirənlər Nəsimi şeirinin fəhmindən ehtiyat etdikləri üçün iştahlarını zülm acılarında itilədilər. Elə Zahidin (özünü imam donunda göstərən şeyxin) onu ələ verməsi də bu qorxunun göstəricisidir. Nəsimi edam ağacında soyularkən məhz bu ifrat aludəçiliyə eyham vurmuş, «Zahidin bir barmağın kəssən, dönüb həqdən qaçar» demişdi.
Nəsimi tuş gəldiyi cəmiyyətlərin hamısında zülm, zillət, günah görmüşdü deyə «Ənə-əlhəqq» ifadəsini dilə gətirmişdi – yəni demək istəmişdi ki, «Ey, bəşər əhli, Allah Vahiddir, Təkdir, Onun Vücudundan qopan hər ruh (bədənlə birləşib) Onun Ucalığını alqışa bükməlidir, fəqət siz bədənin cismani arzularına uymusuz, dünya malı sizi öz ağuşunda məst edir, buna görə Tək Allahın yerdəki surətləri ola bilmirsiniz. Bəlli ki, siz aşağıdansınız (yəni Yerdən), çünki dünya qövmü kimi ah-vaydasız, mən isə Allahı dərk etdim, Onun bir surəti olmaq şərəfim var, buna görə mən yuxarıdanam (yəni Göydən).
Əslində, Nəsimi «Ənə-əlhəqq» deyərkən Allahın Vahid olduğuna eyham vurmuşdu. Lakin bəşər onun nə dediyini dərk etmədi, dünya zülmünə aludəçilik Teymuru da onun ölümünə fərman vermək israrı ilə coşdurdu.
Nəsimini «Ənə-əlhəqq» – guya (tərcümədə) «Allah mənəm» ifadəsinin üstündə soymaq əslində, cəmiyyətlərin Allahı dərk etməməsidir. Birincisi, «Ənə-əlhəqq» məntiqi tərcümədə ayrı bir mətləbi açır: Yəni Allah insanı Öz surətində yaradıb, insan Onun bir surəti ola bilər, Onun surəti olmaqla da Haqqı öz simasında göstərə bilər. İkincisi, Nəsimi, özünün hürufi məsləkində çırpınan sufi dəyərləri (tam mənada) qavramaqla Allahın bir surəti olduğunu, Allah eşqində təcəlla etdiyini bəşərə çatdırmaq istədi. O, Allahın insandan nə umduğunu poetik müraciətləri ilə açıb-ağartdı, hamının Allah eşqində kamil ola bilməsini dedi. Onun məhz «Ənə-əlhəqq» deməkdə əsl məqsədi də Allahın insanda cəm olması, Yerə-Göyə sığmayan Allahın insan ürəyinə sığa bilməsini qabartmaq idi. Onun həmçinin, «Məndə sığar iki cahan, mən bu cahanə sığmazam» (yəni Yer-Göy məndə sığır, lakin mənim iki cahan sığdıran vücudum günah dolu bir məkana sığmır, çünki iki cahanın sığdığı bu cana bir cahan hüdud vermir) fikri də eyni məntiqə sirayət edir.
Nəsimi insanın bir gövhər olduğu qənaətində idi, ona görə laməkanlıq «iddiasını» israrla bəyan edirdi. Onun məkana sığmazlığı da gövhər ola bilmək fəhmindən irəli gəlirdi. Dahi şairin «Kövnü məkandır ayətim, zati dürür bidayətim, Sən bu nişanla bil məni, bil ki, nişanə sığmazam» fikri də onun Allahın bir surəti – Allahın bir dərki olmasına işarədir. Təbii ki, (Nəsiminin təbirincə desək) «hər kim ki, gümanü-zənn ilə haqqa ürək açır, o, haqqdan uzaqdır», çünki Allah gümanda deyil, mütləq iman və təqvada bərqərardır.
Nəsimi «Surətə baxü mənini surət içində tanı kim, Cism ilə can mənəm… » deməklə də Allah dərkinin ən sadə yolunu açır – məni başqa surətlərlə qarışıq salmayın, mən ruhumu bədənimlə bir nöqtədə mütləq mənaya sövq etmişəm deyirdi. Onun «Gərçi mühiti əzəməm, adım adəmdir adəməm» eyhamının ən ali qatı da bu şüurla mənalanır.
Nəsimi mühit və məkanın ən ali (ən ağıllı) surəti, ilk insan – Adəm ola bildiyi üçün, «mən Allah sevgisini münbit torpaq kimi əkib-becərirəm» demişdi. Onun «Surəti (yəni məni) gör, Allahı tanı» tələbi də bu məntiqə əsaslanır.
Nəsiminin adındakı «İmadəddin» sözünün də zaman-zaman ciddi müzakirələrə yol açdığı diqqətimizdədir. Bu sözü hazırda «İmaməddin» kimi yozanlar da var. Əslində, bu söz ən doğru variantda elə «İmadəddin»dir; çünki Nəsimi, dini dünya malından yarınmaq üçün əllərində bir vasitə edən, onu iki qardaş arasına ayrılıq salan bir səbəb kimi təqdim edən, zülm acıları ilə qarın «doyduran» (Allahsız) adamların ifrat müdaxilələri üzündən Allaha tapınmaq gücü tapmışdı və sanki dinə edilən haqsızlıqları Allaha çatdırmaq yolu seçmiş, buna görə özünə «İmadəddin» (yəni dinin ah-vayını Allaha çatdıran, bəyan edən, dindən daha çox Allah sevgisinə dayaq olan) adını götürmüşdü. «İmad» («amad») «fəryad edən, haray salan», daha konkret, «dayaq» mənası verir. Görkəmli Azərbaycan şairi Mirzə Ələkbər Sabirin «Əkinçi» şeirindəki «amadə» («imadə») sözü də bu qəbildəndir.
Nəsimi bir din təsiri altında qalmağı qəbul etmədiyi üçün özünü İmadəddin Nəsimi kimi təqdim etdi. Pis anlaşılmasın: Nəsimi dinə qarşı deyildi (heç olmadı da), lakin o, laməkan fəhmi ilə məkana sığmazlıq sevdası tapdı və dindən daha ucada dayanan Allaha tapındı. Burada sual oluna bilər: məgər dində olanlar Allaha tapınmayıb? Tapınıb, sadəcə, fərq necə tapınmaqdadır. Nəsimi Allahatapınma fəhmini hər kəsdən fərqli qavradı, Allaha da məhz hər kəsdən fərqli ucaldı. Digərləri bu fəhmə qısqanclıq etdikləri üçün Nəsimini «Allahsız» damğası ilə damğaladılar və onun qanına susadılar. Allahsız isə Nəsimi yox, bu gün də din pərdəsi altında xalqın namusuna susayan, dövlətə kəp (nömrə, fırıldaq) gələn yarıtmazlardır. Əbəs yerə deyil ki, bu yarıtmazların iki min il əvvəlki əshabələri İsa Məsihi də «Mən Allaham!» dediyi üçün ağaca (dar ağacına) mıxlatdırıb öldürdülər. Fəqət hələ də Allahsız zümrədə Allaha tapınmaq sevdası yoxdur… Nəsimi şeirinin əsas məntiqi də elə budur.
Necə ki, Nəsimiyə görə, «İnsan bir gövhərdir…», biz də o şana-şöhrətə nail olmaq üçün bütün varlığımızı Allah sevgisinə bürüməliyik.