Blog

Dinsiz mühitdə, ailə məfhumu aradan qalxır. Ailəni təşkil edən sədaqət, vəfa, bağlılıq, sevgi və hörmət kimi dəyərlər tamamilə məhv olur. Ailə, cəmiyyətin təməlidir və əgər ailə dağılsa, cəmiyyət də pozular. Dövlət və millət olmağın bir mənası qalmaz, çünki dövləti və milləti təşkil edən bütün mənəvi dəyərlər məhv olar. Dinsiz cəmiyyətdə heç kim bir-birinə hörmət, sevgi və mərhəmət hissi bəsləməz. Çünki bunun üçün bir səbəb olmaz. Nəticədə, sosial anarxiya əmələ gələr. Müxtəlif xalqlara qarşı təcavüzkarlıq mövqeyi formalaşar, işçilər müdirlərinə, müdirlər işçilərinə, ata övlada, övlad ataya qarşı təcavüzkar olar.
Daima qan tökülməsinin, bəzi ölkələrdə daima gündəmə gələn cinayət xəbərlərinin səbəbi dinsizlikdir. Bu xəbərlərdə hər gün gözünü qırpmadan, çox adi səbəblərlə bir-birlərini öldürən insanların xəbərləri verilir. Halbuki, axirətdə hesab verəcəyini bilən insan başqa birinin üzünə silah tutub öldürə bilməz. Allah`dan qorxar və pis haqq-hesabdan çəkinər. Allah Quranda insanları fitnə-fəsad törətməkdən belə çəkindirir:
Yer üzü islah olunduqdan sonra, orada fəsad törətməyin. Allah`a qorxu və ümidlə yalvarın. Həqiqətən, Allah`ın mərhəməti yaxşılıq edənlərə yaxındır. (Əraf surəsi, 56)
İntiharların bu qədər yayılmasının kökündə də dinsizlik durur. İntihar edən, əslində, cinayət törədir. Ancaq Qurana bağlı bir insan bunu əsla etməz, belə bir fikri ağlından belə keçirməz. İnanan insan ancaq Allah rizası üçün yaşayar və Allah`ın ona dünyada verdiyi hər cür çətinlik və sıxıntıya səbr edər. Bu səbrin qarşılığını həm dünyada, həm də axirətdə qat-qat alacağını unutmaz.
Dinsiz cəmiyyətdə insanlar bir-birlərinə insan kimi dəyər vermirlər, çünki bir-birlərini meymundan təkamüllə əmələ gəlmiş varlıqlar kimi görürlər. Bir insan meymundan təkamüllə törədiyini düşündüyü insana xidmət etmək, ona qulluq etmək istəməz. Bu düşüncəyə malik insanlar bir-birlərinə dəyər verməzlər. Bir-birlərinin sağlamlığını, rahatlığını düşünməzlər. İnsanlara zərər toxunmasından narahat olmaz, buna mane olmağa çalışmazlar.
Quran əxlaqı yaşandıqda dövlətə və millətə böyük zərər verən anarxiya bəlası tamamilə sona çatar. Mənəvi dəyərlərə malik şəxslər dövlətə və millətə sahib çıxarlar və bu dəyərlər üçün hər cür fədakarlıq etməkdən çəkinməzlər. Bu əxlaqa malik insanlar daima ölkənin rifahı və təhlükəsizliyi üçün çalışarlar. Belə cəmiyyətdə hər kəs dövlətin və millətin rifahı üçün çalışar, dövlətə qarşı çıxmaz, əksinə, maddi və mənəvi cəhətdən dəstək olar. Allah`dan qorxan insanlardan ibarət cəmiyyətdə cinayət işləri, demək olar ki, baş verməz. İndiki cəmiyyətdə baş verən cinayət hadisələrinin mində biri belə baş verməz. Dövlətin idarə olunması çox asanlaşar. Dövlət anarxiya, terror, fitnə-fəsad, cinayət kimi hadisələrlə məşğul olmayacağı üçün bütün gücünü ölkənin daxili və xarici siyasətinə, rifahının yüksəlməsinə, güclənməsinə, dirçəlməsinə sərf edər. Nəticədə də çox güclü dövlət formalaşar.
Cəmiyyətdə gənclər arasında geniş yayılmış laqeyd xarakterə Quran əxlaqı ilə yaşayan gənclərdə rast gəlinməz. Gəncliyin dinamikliyi, şövqü daima xeyirli işlərə istiqamətləndirilər. Belə bir mühitdə şagird və tələbələr sadəcə sinifdə qalmamaq və ya cəzadan xilas olmaq üçün deyil, şövqlə, istəyərək, dövlətə və millətə fayda vermək üçün təhsillərinə çox əhəmiyyət verərlər. Məktəblərdə intizamsızlıq aradan qalxar. Çox rahat, faydalı təhsil mühiti formalaşar. Müəllim və şagirdlər arasında itaətə, hörmətə və tolerantlığa əsaslanan müştərək iş meydana gələr. Bundan əlavə, şagird və tələbələr dövlətə, polisə qarşı da çox hörmətcil və itaətkar olar, dövrümüzdə tez-tez rast gəlinən tələbə etirazları baş verməz. Çünki bu etirazları tələb edən mühit olmaz.

AYB –nın qurultayi ilə əlaqdar hörmətli şairimiz Məmməd İsmayılın çıxışından sonra verdiyi müsahibəni oxuyub vətəndaş olaraq oz fikirlərimi qələmin gözünə qatıb belə ifadə edərək bu bəhri təvili yazdım və sizlərə ərməğan edirəm.

Vaxt məqam yetişdi sifarişlə xahişlə yığdıq biz yazarları,anlam geniş, müstəvidə, birtərəfli açıq-aşkar bir araya.Yaxın eldən, obadan gələn də var çağrış səsli bu səsə bu haraya. Qurultaydı dedilər, kimsə sevinc yaşadı, bəzi kəslər bacardı burda bizi aldadıb, sözdə söz oynatmağı. Şairlər ki, yığıldı söz satıb soz eşməyə, yaxın uzaq keçmişə yb dediyim yerə köhnəliyi dəf edib, yeni sədr seçməyə.İndi gəlin dərd dağıdım sizlərə,dərd biçilib boynumuza ,bizim kimi bizlərə.Sözüm yetər əldə qələm, şeir sənət fədaisi, yazar olub ad qazanan kəslərə.Gəl oturaq söhbət edək, mənim sizə,kəlmə -kəlmə səti-sətir sözüm var: Siz tanıyın uzaq durun şair nədir, qələm nədir, imdad uman, ələm nədir, ələn nədir xəlbir nədir,əlbir olub kimsələrə daş ataraq zərbə nədir. Bəlkə deyim, mən yalanam, mən demirəm biz beləyik, hamı görür, hamı deyir, görürsə göz,dil də yalan, söz də yalan?! Söyləyirəm siz də baxın baş da yığar, yığma- qurma, yalanları kalan- kalan axın-axın.Budur baxın məkan alan, külək qovub tozda qalan, yalan –palan sözlə vurub ara qatan, mən tanıdım, mən bilirəm kimsən oğul, ağzın şirin noğul-noğul. Adın tanış göz önündə yad ellərə ad olmusan, öz elindən uzaq düşüb, indi bura,bu torpağa qonaq düşüb şad olmusan,Təəssüf edim, yb idi guman yerin, öz evindən uman yerin, nədənsə sən söyləmədin, hər sözünü yeyin- yeyin. Dilində od,sözündə od, yanmayanı yandıraraq, qanmayanı qandıraraq, mən beləyəm söyləyərək,düz danışıb,hər sözümü düz deyəcəm sözüm sizə xoşsa yeyin, öyünməyin zirvədəsiz, ayaqaltı eniş-yoxuş yeriməyin yeyin-yeyin. Dilində od sən gələrək,natiqlərin, naqislərin hər sözünə bənd çəkərək, ürək yanıb dərd əkərək, məddahları, yaltaqları alqış edib bəyənmədin,menyu şirin çoxsa belə hər sözü sən yeyənmədin. Söz alıban söylədin ha, güı ətirli tər sözünü.Əhsən dedim El oğluna,öz elinin ər oğluna, söz udmayan o hulquma. Üz tutaraq anası Higar, atası Rəsul, söz əhliyəm söyləyən ,yaxını uzaq görməyən Anar adlı bir monaxa, dilin odlu söz deyəndə, yaltaqlar da utanmadan acı –şirin söz yedilər, yerli –yersiz hədəf oldun həmlə edib, söz dedilər.Gəlin bir az göz yetirin hansı yaltaq, söz yeridib fikir desə, deyəcəksiz pərdə cırıq, fikir qırıq görəcəksiz oynanmayan bir tamaşa. Kimdir Anar biənmirəm hökm böyük görəmmirəm, nədən belə mənəm- mənəm soyləyib ha at oynadır bölgədə. Şeir sənət söz əhlimiz bir-birindən uzaq düşüb, bölünmüşük saman olub doyülmüşük uçmuşuq ha , batmışıq ha yaxın –uzaq, uzaq yaxın ölkədə. Zaman-zaman nə baş verir sorar olsaq,nədən nəyi anlayaraq, ipə-sapa nəyi düzüb, boğaz üzüb, kimsə kimi danlayacaq. Biz ölmədik, biz yaşarıq biz ki, varıq yaltaq olub, qanmaz olub çəpik çalıb zaman-zaman oynamışıq, dərd bizimsə, haçan nə vaxt kimsə, kimə söz dyəndə haqqı görüb danlamışıq? Bu haqq bizim, bizdən ötə alınqanıq qana-qana bilməz olub, ağız dolab,söz deyəni görmədik, nə gördüksə, göz yumaraq, söyləmədik bilmədik. Anarı belə, o biri elə, bu biri belə, söz atdılar Məmmədinə,dili sözlü Əhmədinə, sözlə vurub Məmmədi də, hər sözünə yamaq salıb zəhər töküb heybəsinə,verənmi var haqq səsinə gəlmədi qıy,haray salıb batma dedi öz səsinə.Qoymadılar söz bazarı,söz alveri meydan ala, hədəf bəlli ox atdığı şeytan ola, sözü oxsa boğazlara qaytan ola. Çəkinmədən söz dedi o, gözlərinə baxa-baxa hər sözünü zəhər edib, kimdi Anar? ÜSTÜNƏ ÇOX yedirdi O. Mən görürəm, biz beləyik çəpik çalan yaltaqlarla utanmadan, çəkinmədən məqamı yox,məramı xoş bəzilərlə həmfikirik həmrəyik. Şeir sənət müstəvidən, YB bizdən uzaq düşüb, dili sözlü meydan alan, söz oynadan bəxti qara şairlərə təzad dolu tuzaq düşüb. Bəyənmirəm sən dedin ha,bu meydanı, səs ki, batıb bülbül yatıb,meydan olub cik-cik edən şairciklər yığnağı, söz deyəndə göz döyərək sayacaqlar əl üstəki barmağı. Mühit qoca yazan cocuq, səs ki, gələr boğuq-boğuq, xoruz banlar, cavab verər cik-cik sərçə, axsaq toyuq.Dövür çətin söz alveri əkin-əkin, söz alıban demək çətin, ürək yansa , söz aqlayar, könüllərdi oyuq-oyuq,gəlin baxaq, dəmnən uzaq soyuq-soyuq, dilin sussun, gözün baxsın donuq-donuq. Dildə sual nədən belə batmışıq ha, qış gəlmədən yatmışıq ha, o sənləri bu mənləri söz deməmiş satmışıq ha! Sözün oldu belə-belə nə ad verim bizlərə biz, iynə sapıq bizlərə biz, üz olmuşuq üzlərə biz, unutmuşuq sizli bizli, bizləri biz, yolda qıraq izləri biz, yıxla –düra yeriyərək, əl uzadıb dərd dağıdaq kimlərə biz! Balta bizim, xalta bizim, boyun bizim, oyun bizim, məhv olmuşuq qalmayıbdı, tozum izim,yıxıla-dura yerimişik sürünmüşük dizin –dizin…Eşit sən hey!Vətən sənin, Vətən mənim, kürsüdüsə satılmayıb, sənin deyil, dörd əlinlə yapışma sən,ömür vəfa etməyəcək olmayacaq mənim desən nə heç kimin heç kəsin. Kimsən axı, kapsamısan, “Mən” in sənin, özün kimin, yerdə onun, göydə onun, keçməz olsun, künc-bucaqda çiçan- pişik hər oyunun,üz də qıraq astarı var,dərisi var hər qoyunun, yalanları yeyənmərik, yetər daha öyənmərik. Nə gündəsən EL oğlunun, ər oğlunun tuş gəlibən hədəf bəlli qəzəb dolu, eyhamına dözəmmədin. Qor töküldü canına, qan vuranda başına, üz—üzə sən həzm edibən yeyənmədin haqq sözünü El oğlunun MƏMƏDİN!!! Göz-gözə sən bilənmədin seçilmişən sədr mənəm, el sevərəm qədir mənəm, mən Anaram deyənmədin. Mən qarışıq, şeir sənət bəllidisə yb nədir mühit bizik, doğru dürüst öyənmirik çəpik çalan yaltaqı da başda duran maddahı da, bəyənmirik, get uzaq ol məlum yerin, YERİNDƏ DUR!!!! Kürsü sənin olsa belə biz tərəfdən tanınmadın, biz o boya enənmərik, kötüyə qoyub saqqal kəsən baltaları, xaltaları
sevənmərik SEVƏNMƏRİK… !!!
TƏRANƏ ŞƏMS.20.06.2014.

Bir çox insan rahat həyatını yaşamağa davam edərkən dünyanın müxtəlif yerində milyonlarla müsəlman qardaşımız böyük zülmə məruz qalaraq yaşamaq uğrunda mübarizə aparır. İraq, Əfqanıstan, Şərqi Türküstan, Kırım, Fələstin, Kərkük, Moro, Patani və Arakandakı müsəlmanlar hər gün müsəlman qardaşlarından gələcək köməyi ümidlə gözləyirlər. Gördükləri zülmü və təzyiqi bütün şiddəti ilə yaşayan qardaşlarımızın halını başa düşmək üçün bir anlıq özümüzü onların yerinə qoyaq.
Bu məqələni oxuyarkən və ya yerinizdə yatan zaman birdən-birə evinizin dağıdıldığını, yandırıldığını və həmin anda ətrafdakı bütün evlərin də eyni vəziyyətdə olduğunu düşünün. Uşaqlarınızı, valideynlərinizi götürərək həyatınızı xilas etmək üçün bayıra çıxdığınızı, orda da sizi əli silahlı insanların gözlədiyini xəyal edin. Sığınacaq bir yer olmadığını və sadəcə qaçmağın lazım olduğunu.. Arakandakı qardaşlarımız hər an bu dəhşəti yaşayırlar…
Küçədə gedərkən yaxılaşan təyyarə səsinə və ardından gələn dəhşətli partlayışlarla havadan bomba yağdığını və həyatınızı xilas etmək üçün hara sığınacağını bilmədən qaçdığınızı xəyal edin. Son günlərdə artıq xəbərlərin ilk sıralarında yer almasa da Suriyada 2 ildir davam edən vətəndaş müharibəsinə görə məzlum uşaqların, qadın və kişilərin hər an hiss etdikləri, hər an yaşadığı budur.. Əsədin təyyarələri məzlum əhalinin evlərini, xəstəxanalarını, çörək sexlərini, hətta məktəblərini bombardman edir.
Acından mədənizin ağrımasına baxmayaraq, öz aclığınızı bir kənara qoyub, yanaqları çökmüş, iri qara gözlərində sevinc yerinə acı olan uşağınıza yedirtməyə heç nə tapa bilməməyin çarəsizliyi içində ot yığıb, onu suda qaynadaraq “yemək” hazırladığınızı və bu otlu su ilə uşağınızı yaşatmağa çalışdığınızı düşünün. Acından ölənlərin sayının 144-ə çıxdığı Yermükdə müsəlman qardaşlarımız uşaqlarını yedizdirə bilməməyin çarəsizliyi içində bunları yaşayır.
İsti evinizdə oturarkən birdən-birə qapının vurulub açıldını, bacınız, qardaşınız, atanız, həyat yoldaşınız, oğlunuz və ya qızınızın yerdə süründürülərək zorla evdən çıxarıldığını, kişilərin gözünün qabağında edam edildiyini, qızlarınızın, həyat yoldaşınızın, bacınızın və ya ananızın isə təcavüzə məruz qaldığını düşünün. Şərqi Türküstanda yaşayan uyğur qardaşlarımız 1965-ci ildən etibarən bu cür böyük zülm altında yaşayır və bu zülm altında şəhid olanların sayı 35 milyondur… Bu say Kanadada yaşayan əhalinin sayına bərabərdir. Yəni biz isti evimizdə oturan zaman, bir ölkənin əhalisinin sayı qədər müsəlman qardaşımız şəhid olub…
Bura qədər izah edilən bir neçə misal belə insanın qəlbinin ürpərməsi, vicdanında böyük acı hiss etməsi üçün kifayətdir. Siz bu yazını oxuyan zaman dünyanın fərqli yerlərindəki müsəlman qardaşlarımız bir gün bombalardan birinin öz evinin damına düşəcəyinin narahatlığı, hər gün silah və bomba səsləri ilə yaşamağa davam edir. Bəziləri hər an qapılarının döyüləcəyinin narahatlığı içindədir. Qapılarını döyənlər hər an evin sakinlərindən birini götürüb apara bilər. Həmin ailənin bir daha onu görməsi, ondan xəbər alması belə mümkün olmaz. İşgəncəyə məruz qalan, təcavüz edilən, güllələnərək şəhid edilən, ibadətlərini yerinə yetirməyə əsla icazə verilməyən qadınlar, kişilər, qocalar, uşaqlar, qundaqdakı körpələr niyə öldüklərini belə bilmədən can verirlər. Uşaqlar niyə hər kəs kimi məktəbə gedə bilmədiyini, niyə evlərinin yandırıldığını anlaya bilmir… Qısacası, bu ölkələrdə həyat bizim bildiyimiz kimi, normal şəkildə davam etmir.
Savaşın düz ortasındaki məzlum insanların yaşadıqları bu çətinlikləri, nə düşündüklərini, necə möhtac bir vəziyyətdə olduqlarını anlamaq hamımız üçün çox vacibdir. Çünkü bir çox insan evində təhlükəsiz olub-olmadığını bir an belə düşünmədən rahat şəkildə yaşayır. Bir çox insan istədiyi zaman marketə gedib istədiyini rahat şəkildə alıb yeyə bilir, istədiyi zaman tətil planları qura bilir. Dünyanın bir başqa ölkəsində adını bilmədiyi, tanımadığı analar, uşaqlar, babalar və nənələrin başına gələnləri lazımi şəkildə önəmsəmədən, onların həyatı üçün narahat olmadan, bütün bunlardan özü heç məsuliyyət daşımadığını düşünərək həyatını davam etdirə bilir.
Ancaq əgər hərkəs belə edərsə, istəmədən və bilməyərək dünyanın bir çox yerində yaşanan bu insanlığa sığmayan hərəkətlərə ortaq olmuş olar. Müharibənin dəhşətli görüntüləri yaxşı bir insanı narahat edə bilər, bunu dilə gətirə bilər. Bu insan yeri gəldiyində müharibənin zərərlərindən də bəhs edə bilər. Amma vicdanlı və imanlı bir insan bu problemi qəlbən hiss edər, özünü onların yerinə qoyar. “Sizə nə olub ki, Allah yolunda: “Ey Rəbbimiz, bizi əhalisi zalım olan bu şəhərdən kənara çıxart, bizə öz tərəfindən mühafizəçi göndər, yardımçı yolla!” – deyə dua edən aciz kişilər, qadınlar və uşaqlar uğrunda vuruşmursunuz? (Nisa surəsi 75) ayəsini düşünər və zülmə məruz qalan insanların məsuliyyətini öz üzərində hiss edər. Dünyada hakim olan zalımlığı tamamilə aradan qaldırmaq üçün var gücü ilə cəhd edər.
Unutmayaq ki, Suriyada donaraq can verən hər körpədən, Türküstanda evindən çıxarılaraq təcavüzə məruz qalan hər gənc qızdan, Misirdə snayperlərin gülləsinə tuş gələn hər candan, Patanidə işgəncə görən hər qardaşımızdan, mağazaya gedərkən düşən bomba ilə həyatını itirən hər gənc qızdan, əlində oyuncağı ilə yatarkən dağıntıların altında qalan hər körpədən, yemək almaq istədiyi bazarda əlini, ayağını itirən hər anadan Əfqanıstanda, Çadda, Kırımda, Kərkükdə zülm görən və məzlumdan bütün müsəlmanlar məsuliyyət daşıyır.
Bu zulmə “dur” deməyin yolu isə çok asandır. Allah’ın təqdim etdiyi həll yolunu tətbiq etmək… Allah dünyanın hüzura qovuşması üçün inananların qardaş olmalarını, bir-birlərinə kömək etmələrini və birlik olmalarını əmr etmişdir. Müslümanlar da qardaş olduqlarını xatırlayıb məzhəb ayrı-seçkiliklərini, anlaşmazlıqları bir kənara qoyub ortaq amalda birlik olub Türk İslam Birliyini təcili olaraq qurmalıdırlar. Allah’ın Quranda göstərdiyi, Peyğəmbərimizin (sav) hədislərində təfərrüatı ilə izah etdiyi tək həll yolu budur. Birlik olmaq Qurana görə fərz, dağılıb ayrılmaq isə haramdır. Müsəlmanların Allah’ın “Allah’ın ipindən möhkəm sarılın və dağılıp ayrılmayın…” (Ali-İmran surəsi, 103) hökmünün tələbi olaraq bir an öncə birləşib İslam Birliyini qurmaları, çəkilən acıların bitməsi, dünyanın hüzura və rifaha qovuşması üçün vacibdir. Müslümanların birlik olması, qan bağlılığı olan qardaşlar kimi, hətta daha da güclü şəkildə bir-birinə bağlanması fərzdir.

Bu gün qabaqcıl təkamülçülər belə bitki və heyvan seleksiyasını təkamül nəzəriyyəsinə sübut olaraq qəbul etmirlər. Lakin bəzi təkamülçülər bu iddialardan əl çəkməməkdə qərarlıdırlar. Ona görə də gəlin bu mövzunun təkamül nəzəriyyəsi ilə əlaqəsi olmadığını elmi dəlillərlə birlikdə araşdıraq.

Bitki sortlarının və heyvan cinslərinin seleksiyası Darvin təkamül nəzəriyyəsini ortaya atmazdan daha əvvəl insanlara məlum idi… İt, qoyun və inək kimi heyvanlar arasında ətlik, südlük və sürətlə qaçan cinslər əldə etmək üçün seleksiyaçılar xüsusi bir ardıcıllıqla bu prosesi həyata keçirərək daha faydalı cinslər yetişdirmişdirlər. Bunu edənlər isə təkamülçülər deyil, əksəriyyəti təkamül nəzəriyyəsi ilə heç bir əlaqəsi olmayan insanlar olmuşdur. Bu adət 19-cu əsrdə elmi bir dayağa söykədilmişdir. Bunun səbəbi isə təkamülçülərin düşündüyü kimi təkamül nəzəriyyəsi yox, Mendelin kəşf etdiyi genetika qanunlarıdır. Mendel dindar, Allaha inanan, yaradılışı müdafiə edən və təkamül nəzəriyyəsinə qarşı çıxan bir elm adamı kimi məşhurlaşmışdır. Bəzi təkamülçülərin bitki və heyvan seleksiyasını təkamülün bir dəlili kimi göstərmək cəhdləri səthi bir məntiqə əsaslanır: “Seleksiyaçılar bir neçə nəsil içərisində fərqli cins heyvanlar əmələ gətirə bilirlər, elə isə milyonlarla il ərzində bütün növlər bir-birindən əmələ gələ bilər”. Ancaq bu məntiqin əsassızlığını bir neçə maddəylə izah etmək olar:

Heyvan və ya bitki növləri üzərində aparılan seleksiya işləri insanlar tərəfindən- xüsusi bir məqsədə görə ağıl sahibi insanlar tərəfindən şüurlu şəkildə həyata keçirilir. Ancaq təbiətdə belə bir şüurlu mexanizm yoxdur.

Ən vacibi isə budur ki, bu proses heç bir zaman müəyyən bir sərhədi keçə bilməz. Bu üsulla yeni canlı növləri meydana gətirilə bilməz. Darvinin yaşadığı dövrdə genetika bilinmədiyi üçün o, bitki və heyvan seleksiyaçılarının sərhədsiz dəyişmə həyata keçirə biləcəklərini zənn etmiş, amma bu fikir 20-ci əsrdə genetik araşdırmalar sayəsində çürüdülmüşdür. 20-ci əsrdə canlılar üzərində aparılan bəzi təcrübələr nəticəsində genetik dəyişməzlik (genetic homeostatis) qanunu elmə məlum olub. Bu qanun bir canlı növünü dəyişdirmək üçün həyata keçirilən bütün seleksiya işlərinin müəyyən bir sərhəddən kənara çıxmadığını göstərir, canlı növləri arasında keçilməz sərhədlər olduğunu sübut edir. Bunu süni seçmənin müxtəlif metodlarında daha ətraflı araşdıra bilərik:

Fərdi seçmə. Əgər insana hər hansı bir bitkidə müəyyən bir əlamət xoş gəlibsə, onda insan ona qarşı fərdi seçmə tətbiq edir, yəni:

1. O, bu bitkini öz-özünə tozlandırmaqla çoxaldır, beləcə arzu olunan əlaməti möhkəmləndirir.

2. Beləliklə insan saf xətlər alır.

3. Lakin saf xətlərdə homoziqotların sayı artdığından mutasiyaların da üzə çıxma ehtimalı çoxalır.

4. Mutasiyalar hər zaman zərərli proseslər olduğuna görə insan öz-özünə tozlandırmanı dayandırır, alınmış müxtəlif saf xətləri bir-biriylə çarpazlaşdırır.

5. Bunun nəticəsində alınmış nəsildə heterozis effekti (hibrid qüvvəsi) üzə çıxır (Heterozis- iki saf xəttin çarpazlaşmasından alınan nəsildə yüksək həyatilik qabiliyyətinin və dözümlüyünün meydana çıxmasıdır).

6. Lakin ikinci nəsildə heterozis zəifləməyə başlayır.

Gördüyümüz kimi, həqiqətən də canlılar müəyyən bir sərhəddən sonra dəyişməyə deyil, əksinə, öz orijinal vəziyyətinə qayıtmağa daha çox meyl göstərirlər. “Darvin Retried” (“Darvin Yenidən Mühakimədə”) adlı kitabın müəllifi Norman Makbet bu mövzuyla bağlı belə deyir:

“Problem canlıların həqiqətən də sərhədsiz bir ölçüdə variasiya (müxtəlifləşmə) göstərib göstərmədikləridir. Növlər hər zaman sabitdirlər, seleksiyaçıların əldə etdikləri müxtəlif bitki sortlarının və heyvan cinslərinin müəyyən bir nöqtədən sonra dəyişmədiyi, hətta hər zaman orijinal formalarına qayıtdığını bilirik…”1

Seleksiya mövzusunda dünyanın ən məşhur mütəxəssislərindən biri sayılan Lüter Berbank bu həqiqəti “bir canlıda meydana gələ bilən dəyişmə ehtimalının bir sərhədi vardır və bu qanun bütün yaşayan canlıları müəyyən olunmuş bəzi çərçivələr içərisində saxlayır”2 deyərək ifadə edir.

Variasiya nədir?

Variasiya genetika elmində işlədilən termindir və “müxtəlifləşmə” mənasını verir. Bu genetik hadisə bir canlı növü daxilindəki fərdlərin və ya qrupların bir-birlərindən fərqli xüsusiyyətlərə malik olmasına səbəb olur. Məsələn, yer üzündəki insanların hamısı, əsas etibarilə, eyni genetik məlumata malikdirlər, amma bu genetik məlumatın imkan verdiyi variasiya potensialı sayəsində bəziləri qıyıq gözlüdür, bəziləri sarışındır, bəzilərinin burnu uzun, bəzilərinin boyu qısadır.

Variasiya təkamülə dəlil deyil, çünki variasiya onsuz da mövcud olan genetik məlumatın fərqli cütləşmələrindən ortaya çıxır və genetik məlumata yeni xüsusiyyət qazandırmır. Təkamül nəzəriyyəsi qarşısında duran sual isə budur: tamamilə yeni növə aid yeni məlumat necə üzə çıxır?

Variasiya həmişə genetik məlumatın hüdudları çərçivəsində olur. Genetika elmində sözügedən hüduda “gen hovuzu” deyilir. Bir canlı növünün gen hovuzunda mövcud olan bütün xüsusiyyətlər variasiya sayəsində müxtəlif formalarda üzə çıxa bilir. Məsələn, variasiya nəticəsində bir sürünən növü daxilində digərinə nisbətən daha uzun quyruqlu və ya daha qısa ayaqlı cinslər meydana gələ bilər, çünki qısa ayaq məlumatı da, uzun ayaq məlumatı da həmin növün gen hovuzunda var. Amma variasiya sürünənlərə qanad taxıb, lələk əlavə edib, maddələr mübadilələrini dəyişdirib onları quşa çevirmir. Çünki bu cür çevrilmə canlının genetik məlumatında əlavələr olmasını tələb edir, lakin variasiyalarda belə vəziyyət baş vermir.

Darvin nəzəriyyəsini irəli sürdükdə bu həqiqəti dərk etməmişdi. Variasiyaların hüdudu olmadığını düşünürdü. 1844-cü ildə yazdığı bir məqaləsində “bir çox yazıçı təbiətdəki variasiyanın bir hüdudu olduğunu qəbul edir, amma mən bu düşüncənin əsaslandığı konkret səbəbi görə bilmirəm” demişdi. “Növlərin mənşəyi”ndə də müxtəlif variasiya nümunələrini nəzəriyyəsinin ən böyük dəlili kimi göstərmişdi. Məsələn, Darvinin fikrincə, daha çox süd verən inək cinsləri yetişdirmək üçün müxtəlif inək variasiyalarını cütləşdirən heyvandarlar nəticədə inəkləri başqa canlı növünə çevirə biləcəkdilər. Darvinin bu “hüdudsuz dəyişiklik” fikrini “Növlərin mənşəyi” kitabında yazdığı bu cümləsi ən yaxşı şəkildə ifadə edir:

“Bir ayı cinsinin təbii seçmə yolu ilə getdikcə daha çox suda yaşamağa uyğun quruluş və vərdişlər əldə etməsində, daha böyük ağıza malik olmasında və nəticədə bu canlının nəhəng balinaya çevrilməsində heç bir çətinlik görmürəm”3.

Darvinin bu cür iddialı nümunələr verməsinin səbəbi yaşadığı əsrin ibtidai elm anlayışı idi. Cerri Berqman “Təbii seçmə nəzəriyyəsi ilə əlaqədar bəzi bioloji problemlər” adlı məqaləsində variasiyanın daima müəyyən genetik hüdudlar daxilində meydana gəldiyini açıqlayan bioloq Edvard Diveydən sitat gətirərək belə şərh edir:

“Divey bu nəticəyə gəlmişdir: “Çarpaz cütləşdirmə metodu ilə çox mühüm nəticələr əldə edilmişdir… Amma nəticədə buğda yenə də buğdadır, məsələn, üzüm deyil. Donuzlarda qanad əmələ gətirməyimiz quşların silindirşəkilli yumurtlamaları qədər qeyri-mümkündür. Daha müasir nümunə son əsr ərzində dünyadakı kişilərin boyunda müşahidə edilən artımdır. Daha yaxşı qidalanma və yaşayış şərtləri sayəsində kişilər son əsr ərzində boylarının uzunluğu ilə demək olar ki, rekord qırıblar; amma bu boy uzunluğu artsa da, artıq dayanma həddinə çatmışdır. Çünki artıq genetik hüduda dirənmiş vəziyyətdəyik””4.

Qısacası, bitki və heyvanlar üzərində seleksiya işləri yalnızca bir növün genetik məlumatının sərhədləri içində meydana gələ bilən bəzi dəyişikliklərdir, amma heç vaxt növlərə yeni bir genetik məlumat əlavə etmir. Buna görə də, süni seçmə prosesi təkamülə nümunə göstərilə bilməz. Müxtəlif it, inək, ya da at cinslərini nə qədər cütləşdirirsinizsə cütləşdirin, nəticədə ortaya yenə də itlər, inəklər və ya atlar çıxacaq, yeni növ əmələ gəlməyəcək.

Danimarkalı elm adamı V.L. Cohansen bu mövzunu belə xülasə edir:

“Darvinin xüsusi vurğuladığı variasiyalar, əslində müəyyən həddən irəli gedə bilmirlər və bu səbəbdən variasiyalar “daimi dəyişikliyə (təkamülə) səbəb deyil”5.

Eyni zamanda müxtəlif növlərdən olan fərdləri cütləşdirsək də, meydana çıxan nəsil dölsüz olur, çoxala bilmir.

Bundan başqa, süni mutagenezlərlə də mikroorqanizmlərin funksiyasını pozaraq vitaminlər, amin turşuları, dərman preparatları, antibiotiklər, zülallar istehsal etmək mümkündür. Bu, insan üçün faydalı, lakin canlı üçün olduqca zərərlidir, çünki canlılar öz funksiyalarından başqa prosesləri həyata keçirməyə məcbur edilirlər. Belə ki, bütün mutasiyalarda DNT sintezində dəyişiklik yaranır, bu da bir qayda olaraq orqanizm üçün əlverişsiz olur və çox zaman onun ölümü ilə nəticələnir.

Poliploidlik. Əksərən bitkilərdə tətbiq olunur. Adətən, süni surətdə, məsələn kolxisin zəhəri ilə bitki hüceyrəsinin bölünmə vətərini dağıtmaqla əldə edilir. Bölünmə vətəri dağılmış hüceyrədə xromosomlar qütblərə çəkilə bilmədiyi üçün xromosom yığımı bir neçə dəfə arta bilir. Poliploid (xromosom yığımı artmış) hüceyrələr daha iri olur və daha çox hüceyrə şirəsi toplaya bilir, bu səbəbdən də, bitki daha iri olur və çox məhsul verir. Amma hər zamankı kimi, yeni növ ortaya çıxmır, əksinə bitkiyə zərər verəcək bir proses baş verir. Buradan bu nəticəyə gəlmək olar ki, insan özü üçün faydalı hesab etdiyi əlaməti seçir, amma bu, bitki üçün heç də faydalı sayıla bilməz.

Mənbələr:

1- Norman Macbeth, Darwin Retried: An Appeal to Reason, Harvard Common Press, New York: 1971, s. 33

2- Norman Macbeth, Darwin Retried: An Appeal to Reason, s. 36

3- Charles Darwin, The Origin of Species: A Facsimile of the First Edition, Harvard University Press, 1964, səh. 184.

4- Jerry Bergman, “Some Biological Problems With the Natural Selection Theory”, The Creation Research Society Quarterly, vol. 29, no. 3, December 1992.

5- Loren Eiseley, The Immense Journey, Vintage Books, 1958, səh. 227; Norman Macbeth, Darwin Retried: An Appeal to Reason, Harvard Common Press, Boston, 1971, səh. 33.

Yaxın Şərqdə son dövrlərdə artaraq davam edən məzhəb təəssübkeşliyinin nəticəsi olaraq meydana gələn şiddət, zorakılıq ilk dəfə son həddə çatıb. Eyni dinin eyni ortaq təməl dəyərlərinə inandıqları halda, İslamı fərqli şərh edən məzhəblərin öz aralarındakı münaqişələri, əlbəttə, qəbuledilməz haldır. İslam aləmində bu cür sevgisizlik və münaqişə ab-havası İslama ziddir. Bununla yanaşı, ortaya çıxan mənzərə həm bölgə, həm də dünya üçün böyük təhdiddir.
Bəzi strategiya mütəxəssisləri Orta Şərqdəki məzhəb münaqişələrinin bölgədəki diktatura rejimləri ilə aradan qaldırılacağını düşünərək yanılırlar. Bu fikir qəbuledilməzdir. Aydındır ki, bu diktaturalar şiddəti aradan qaldırmaqdan çox şiddəti şiddətlə yatırmağa çalışan, dərin dövlət terroru və mafiya metodları ilə insanları ifrat radikallığa sürükləyən ən ağılsız, ən qəddar sistemlərdir. Bu təzyiq sistemi insanları daha dərin kin, nifrət və sevgisizliyə sürükləyir, hətta şüuru tamamilə örtülən insanların terroru dünya ictimaiyyətinə tətbiq etməsinə səbəb olur.
Halbuki, dünyada şiddətin qarşısını alan qüvvə bütün insanların fitrətində olan sevgi, şəfqət və mərhəmət kimi duyğuların, inananlar üçün üç böyük dinin kökündə olan mənəvi dəyərlərin ön plana çıxarılmasıdır.
Quranda insanlar elmə, tədqiqata, kainatı tanımağa, düşünməyə, oxuma-yazmaya təşviq edilir, habelə, bir məsum cana qəsd etməyin bütün bəşəriyyəti məhv etməyə bərabər olduğu bildirilir. Odur ki, bir terror təşkilatının İslam adı altında cinayət törətməsi, münaqişə yaratması İslam əxlaqına uyğun deyil. Bu cür yanlışların izah edilməsi və bütün dünyaya həqiqi İslamın tanıdılması çox vacibdir.
Münaqişələrə səbəb olan xurafatçılar dində olmadığı halda şiddəti dinə əsaslandırırlar. Halbuki, şiddətin mənbəyi ancaq bu insanların xurafatçı düşüncələridir. Həqiqi İslam sülh, əmin-amanlıq və qardaşlıq dinidir. Ona görə də şiddətin qarşısını almaq üçün, əvvəlcə, xurafatçılıq aradan qaldırılmalı, bu yanlış məntiq dəyişdirilməlidir.
Saf vəhyə əsaslanan İslam xurafatçılıqdan fərqli olaraq ultra modern həyat tərzidir. Allah biz müsəlmanlardan dünyada cənnətə bənzər model formalaşdırmaq üçün çalışmağımızı istəyir. Hər şeyin ən yaxşısını, ən gözəlini hədəf seçməyimizi istəyir. Vicdanlı, sevgi dolu, şəfqətli, mərhəmətli, nəzakətli, baxımlı, təmizlikdə ən qabaqcıl olmağımızı əmr edir. Sosial ədalətin, bərabərliyin ən mükəmməl tətbiqi İslamda var.
İslam dinində heç kimə təzyiq olunmaz. Heç kimin inancına qarışılmaz, təzyiq və məcburiyyət olmaz. Elmin ən yüksək səviyyəsi, incəsənət, estetika, musiqi, rəssamlıq, heykəltəraşlıq İslamda var. İslam Allah sevgisidir, gözəl əxlaqdır, dostluqdur, ağıldır, keyfiyyətdir, təmizlikdir, azadlıqdır, sülhdür, əmin-amanlıqdır. İslam dünyanı aydınladan işıqdır.
Bu gün sadəcə Misir, Suriya, Mərakeş, Tunis, Əlcəzair deyil, bütün İslam ölkələrinin səhabə İslam anlayışına – yəni ultra modern, həqiqi İslam modelinə ehtiyacı var. Ölkəmizdə də gənclik artıq xurafatçılığı deyil, keyfiyyətli müsəlman anlayışını görmək istəyir. Xurafatçılığın qaranlıq fikirlərinə fikrən qarşı olan, müasir İslamı mənimsəyən nəslin olması çox yaxşı irəliləyişdir. İnşaAllah, İslamla heç bir əlaqəsi olmayan xurafatçılıq haqqında insanların məlumatı artdıqca illərdir müsəlmanların əzilməsinə, əziyyət çəkməsinə səbəb olan bu oyun tamamilə pozulacaq. Gözəl dinimiz İslamın insanlara təqdim etdiyi gözəlliklər səmimi istək və sevinclə mənimsənəcək.

Möminin ən əsas xüsusiyyətlərindən biri bağışlaya bilməsidir. Bağışlaya bilməyən insanlar isə qəlblərindəki qəzəbin qaranlığında qalmış insanlardır….
Rəbbimiz insanlar üçün həzz alacaqları nemətlər yaradıb. Ancaq insanların böyük əksəriyyəti mənfi xüsusiyyətləri və davranışlarına görə bu nemətlərdən uzaq qalırlar. İnsanların mənfi xüsusiyyətlərindən biri də bağışlaya bilməməkdir. Əksər insanlar bağışlaya bilmədiyinə görə öz əli ilə özünü dünyanın bir çox nemətindən məhrum edir.
İnsanların bir-birlərini bağışlamasına mane olan hisslər arasında ən təsirlisi, şübhəsiz ki, kin və qəzəbdir. Xüsusilə də əgər insan qəzəblənməkdə özünə haqq verirsə, belə olan halda, həmin insanın qəzəbini cilovlayıb qarşısındakını bağışlaması daha da çətinləşir. İnsanın özünə haqq qazandırması çox vaxt qarşı tərəfin, həqiqətən, böyük səhv etməsindən qaynaqlanır. “Mənə qarşı necə belə şey edib?” “Necə bu qədər düşüncəsiz, eqoist, ağılsız ola bilər?” kimi qarşı tərəfin, həqiqətən, pis davranışlarına əsaslanan haqlı nəticələri bu insanların qəzəblərini daha da artırır.
Halbuki, burada nəzərdən qaçan çox mühüm xüsus var: əlbəttə, insan qüsurlu varlıqdır. Həyatının sonuna qədər heç səhv etmədən yaşaması mümkün deyil. Allah bir çox hikmətlə insanı səhv edəcək şəkildə yaratmışdır. Ona görə, insanın qarşısındakı şəxsin ömür boyu heç səhv etməməsini gözləməsi yanlışdır. Dünyanın ən mükəmməl, ən gözəl əxlaqlı şəxsi də insandır. Allah onu aciz yaratdığına görə, təbii olaraq unudacaq, səhv edəcək.
Ancaq bir insan, həqiqətən, xoşniyyətli, səmimi və dürüstdürsə, səhvini düzəltmək üçün əlindən gələni edər. Ona görə, insanı dəyərləndirərkən onun heç səhv etməməsini gözləmək və səhv etdikdə də dərhal onu həyatından silib atmaq düzgün ölçü deyil. Əksinə, aciz varlıq olduğunu unutmamaq, səhv etdikdə də səhvini nə qədər səmimi şəkildə düzəltməyə çalışdığına baxmaq lazımdır. Əgər səhv edən insan səhvini düzəltmək və qarşı tərəflə münasibəti yoluna qoymaq üçün çalışıb əlindən gələni edirsə, onu bağışlamaq gözəl əxlaqdır.
Cəmiyyətdə qəlblərindən heç cür silə bilmədikləri kin və qəzəb hisslərinə görə bir-birlərini bağışlamayan, hətta məhz buna görə ən çox sevdikləri adamlardan belə ayrı qalan bir çox insan var. Məhz bağışlaya bilmədiklərinə görə sevməkdən, sevilməkdən, dostluqdan, yaxınlıqdan, sirdaşlıqdan, sədaqətdən, vəfadan, hörmətdən tamamilə məhrum olmuş həyat yaşayırlar.
Nəfs qürur adı altında insanları bir-birlərini bağışlamaqdan, güzəştə getməkdən, anlayışlı davranmaqdan, bir-birlərinə etibar etməkdən, hüsnü-zənn etməkdən, xoş niyyətlə, sevgi və mərhəmətlə yanaşmaqdan uzaq qoyur. İnsanlara qüruru müqəddəs (Allah`ı tənzih edirik) və təqdirəlayiq xüsusiyyət kimi göstərir, onları qürurlarından dönməməyə təşviq edir. Bağışlayan insanı alçalacağına, ağılsız vəziyyətdə qalacağına, məğlub olacağına inandırır. İnsanlar da nəfslərinin bu təlqinini dinləyir, qürurları kin və qəzəb hisslərini daha da artırır.
Halbuki, bağışlamaq kin bəsləməkdən də asan, rahatlıq verən, bərəkətli, gözəl duyğudur. İnsan 100% haqlı olduqda belə, bağışlayarsa, çox dərin rahatlıq, sevinc hissi yaşayar. Ona qəlbində bu gözəl hissləri yaşadan isə ancaq Allah`dır. Allah Onun rizasına uyğun davranan, nəfsinin təlqinlərinə baxmayaraq yaxşılıq etməyi seçən qullarına Öz dərgahından lütf edir. Bağışlaya bilməyən insan hər gün, hər saniyə qəlbindəki kin və qəzəbin əzabını, sıxıntısını keçirir: “Görəsən, bağışlamalıydım?” -deyə düşünərək mənəvi əzab və peşmançılıq içində yaşayır. Bağışlaya bilən insanlar isə gözəl əxlaqları ilə sevgi, hörmət, dostluq qazanırlar.

“Qoy, aranızda olan fəzilət və sərvət sahibləri qohumlara, miskinlərə və Allah yolunda hicrət edənlərə (heç bir şey) verməyəcəklərinə and içməsinlər. Qoy, əfv edib bağışlasınlar. Məgər siz Allah`ın sizi bağışlamasını istəmirsinizmi? Allah bağışlayandır, rəhmlidir.”(Nur surəsi, 22)

“Sonra əhdlərini pozduqları üçün onları lənətlədik və ürəklərini sərtləşdirdik. Onlar sözlərin yerlərini dəyişib təhrif edir və xəbərdar edildikləri şeylərin bir hissəsini unudurlar. Onların az bir qismi müstəsna olmaqla, sən onlardan həmişə xəyanət görəcəksən. Bununla belə, onları bağışla, günahlarından keç. Şübhəsiz ki, Allah yaxşılıq edənləri sevər!” (Maidə surəsi, 13)

Bəzi insanlar Allahdan lazımı qədər qorxmadıqlarına görə Quranı özünə rəhbər tutmur və buna görə də Allahın bildirdiyi əxlaqı tam yaşamırlar.Bu insanlar Qurana tam tabe olmaq və bu nemətdən istifadə etməkdənsə, dini öz ağılları, nəfsləri və ya din əxlaqından uzaq yaşayan cəmiyyətlərin müəyyən qaydalarına uyğun şəkildə şərh etməyə çalışırlar. Bu yolla haqq dindən uzaqlaşır, fərqli və batil din anlayışını müdafiə edirlər. “Nəfsə uyğun din” olaraq adlandıra biləcəyimiz bu din anlayışının ən mühüm xüsusiyyəti insanların nəfsani istəkləri və dünyadakı mənfəətlə zidd düşməyən inanc olmasıdır.Bu saxta inanca sahib insanlar dinin az hissəsinə inanır və tətbiq edirlər, bu hissə onların vicdanlarını rahatladır, bununla yanaşı, heç vaxt öz dünyəvi istəklərindən güzəştə getmirlər. Bu batil din anlayışı heç vaxt onların mənfəətləri ilə ziddiyyət təşkil etmir, onları maddi-mənəvi heç bir mənada çətinliyə salmır, həyatın heç bir sahəsində fədakarlıq etməyi tələb etmir. İbadətlərin bəzilərini yerinə yetirə və asanlıqla da əl çəkə bilirlər.Belə səhv anlayışlı insanların həyatında Quran əxlaqı çox az yer tutur və onlara heç bir narahatlıq vermir. Bunun nəticəsində də belə insanlar yeri gələndə nəfslərinin istəklərini narahat olmadan yerinə yetirə bilir, ədalətdən, səmimilikdən, yaxşılıqdan uzaqlaşmaqdan qorxmurlar.Bu anlayış o insanların yaşadıqları cəmiyyətdə heç kimin fikirləri ilə uyğunlaşmadan, axirəti düşünmədən, istək və əyləncələrə mane olmadan və heç bir mövzuda narahat olmadan rahat yaşamalarını təmin edir. Cəmiyyətdəki insanların iman edib Allaha qulluq etməməyi və Quran əxlaqını yaşamamağı onları maraqlandırmır. Quran əxlaqına zidd olan bu dinin müdafiəçilərinə görə, ən əsası yaxın insanların dünyagörüşləri ilə zidd düşməmək üçün lazım olan hər məsələdə güzəşt etmək olar.Nəfsə uyğun bu dinin müdafiəçiləri insanları Allahın bəyəndiyi həyatı və Quran əxlaqını yaşamağa dəvət etmək yerinə, ətraflarına da bu saxta dini təbliğ edirlər. Həm özlərini, həm də ətraflarındakı insanları bu yanlış din anlayışına inandırmağa çalışırlar. Halbuki nəfsə uyğun belə bir din anlayışının heç bir əsası yoxdur. Allah bir ayədə “de: “Siz dininizi Allahamı öyrədirsiniz?” Halbuki Allah göylərdə və yerdə nə varsa, bilir. Allah hər şeyi biləndir!”(Hucurat surəsi, 16) bildirir. İnsan üçün hər şeyin ən doğrusunu bilən yalnız sonsuz elm sahibi olan Rəbbimizdir.Allahın razılığını qazanmaq bəzən insanın nəfsinə qarşı çıxmağı tələb edə bilər. Allah Quranda dünya həyatının insanların sınanmaları üçün yaradıldığını, buna görə də bir çox hadisələrlə imtahan olunacaqlarını bildirmişdir:
Hansınızın əməlcə daha gözəl olduğunu sınamaq üçün ölümü və həyatı yaradan Odur. O, yenilməz qüvvət sahibidir, bağışlayandır. (Mülk surəsi, 2)
İnsan dünyada qarşılaşdığı nemətlər və çətinliklər qarşısında Quran əxlaqına uyğun şəkildə davranmaqla və Allahın razılığını qazanmaqla məsuliyyət daşıyır. Allah başqa ayələrdə “insanlar yalnız: “İman gətirdik!” – deməklə imtahan olunmayacaqlarınımı sanırlar? Biz onlardan əvvəlkiləri də imtahana çəkmişdik…” (Ənkəbut surəsi, 2-3) şəklində bildirmişdir. Belə ki, həqiqi iman Allahın sevgisini, razılığını, dostluğunu qazana bilmək üçün hər şeyi gözə almağı tələb edir. Allahın razılığını qazanmaq lazım olduqda nəfsin istəklərini məğlub etməyi, səbir göstərməyi, bəzi şeylərdə güzəştə getməyi və çətinliklərə sinə gərməyi tələb edə bilər.Allah Quran ilə bütün insanları “bir-birini yaxşılığa çağırıb pislikdən çəkindirməyi” bildirmişdir. İmanlı bir insan sırf insanlar “narahat olmasın” deyə bu məsuliyyətini yerinə yetirməkdən çəkinməz. İnsanların özlərinə və ya ətrafındakılara zərər verdiklərini, gözəl əxlaqdan, ədalətdən, düzgünlükdən uzaqlaşdıqlarını və ya pis bir iş etdiklərini gördüyü halda, “narahat etməmək üçün” buna laqeyd qalmaz.

Möhtərəm poeziya həvəskarları!
Hamınıza yaxşı məlumdur ki, SSRİ adlı möhtəşəm bir dövlət dağıldıqdan sonra, xırda məmləkətlər müstəqillik əldə edib, özəl həyata qədəm qoydular. Bütün bunlarla bərabər iqtisadiyyatda çətinlik və gərginliklər yaranmağa başladı. Elə məhz həmin gərginliklər müxtəlif millətlərdən olan insaları təsbeh muncuqları kimi, dünyanın dörd bir tərəfinə səpələdi. Onlardan biri də bizlərik. . .
Uzaqlıq, qürbət anları ürəklərimizdə elə dərin nisgillər qoyub ki, hər dəfə sevincimizdən sonra,qəlbimizdən kədər, qəm məqamları da sovuşub. Mənə elə gəlir ki, ən yanqılı həsrətlər, ayrılıq notları qürbətdən vətənə havalanan ürək təşnələridir. Bu təşnəlik poeziya və şeiriyyətlə həmqəlb olan insanlarda daha qaynar, daha da coşğun olur.
Çünki, poetik adamlar hər zaman cəmiyyətin ağrılarından doğan könül sarsıntılarını, vicdan hayqırtılarını millətə, xalqa çatdırmaqda özlərini borclu sayırlar. Bu ədəbiyyatın və poeziyanın məqsəd və məramıdır.
Əlimdə şairə İradə Əlilinin 2013 – cü ildə Bakıda nəşr olunmuş “ Mənim sevgi dünyam “ adlı şeirlər kitabını vərəqləyirəm. Şairə mənim kimi vətəndən uzaqlarda yox, vətənimizin paytaxtı Bakı şhərində yaşayır və yaradıcılıqla məşğul olur. Elə ona görə də şairə İradə xanım Vətən və torpaq həsrətindən deyil, məhəbbətin və eşqin insan qəlbində yaratdığı yanqılı ehtizazlardan söhbət açır, oxucusunu öz yanar eşqinin pərvanəsinə çevirməyə sövq edir.
Kitabın içindəki şeirlər bütünlüklə bir sevgi coşğusu, bir sevda fırtınası və bir acı sevgi hayqırtılaıdır.
Sevirsənsə, məni sev həmişəlik!

Uyma yad baxışa, özgə gülüşə.
Hissini qəlbində saxla ömürlük
Qoyma mən atım yalan görüşə.

Ürək titrədən sevgi həsrəti, saf eşqin coşğun tərənnümü, torpağa bağlılıq İradə Əlilinin qələmə aldığı sətirlərin yönəmi və nəfəsidir.
Mən yüzlərlə şeir kitablarını mütaliə edirəm, lakin şairə İradənin şeiriyyətdə məhəbbət və eşqin yanqılı təsvirini qəlbin sücgəcindən təşnəcəsinə keçirən şairlər çox azdır desəm yanılmaram.
Hər kəsə bir tale yazı yazılıb,

Ömrümdən ömrünə şikayətim var.
Sənin bu sevdana məzar qazılıb,
Olan acılara dəyanətim var.
Dərdlərinə ortaq olum deyirsən,
Mən sənə qayıdacağam !?

Ayrılıq yollarının nə qədər keşməkeşli olduğunu öz aşiqinə işarət edən şairə düşüncələrini oxucuya belə nəzm edir :
Dərin düşüncələr apardı səni,

Özünü itirib hara gedirsən?
Gedişin yandırdı məndəki məni,
Uzaq sevda yolun. Sən ki, bilirsən.
Kədərinlə paylaşaraq deyirsən,
Mən sənə qayıdacağam!?

İradə Əlilinin kitabda cəmlənmiş şeirlərindən biri də “ Gərək öyrətməzdin” başlığı altında olan şeirdir. O yazır:
Saçım əllərinin tumarın istər,

Sözüm gözlərinin odlu mehrini.
Əlim ovucunda isinmək istər,
Sözüm sözlərinin şirin mehrini.
Həsrət qalırdımsa ayaq izinə,
Gərək öyrətməzdin məni özünə!

Ürəyinin sevgi atəşindən alovlanan hisslər, bütövlükdə şairənin yaradıcılığına işıq saçır,sətirlərinə can verir və onun poetikasında rəngarənglik yaradır . İlahi sevgi və həsrət duyğuları, yağış damlaları kimi birləşib poeziya axarına çevrilir, şairənin daxili dünyası oxucunu istər-istəməz öz aləminə məftun edir.Onun daxili dünyası vətənə, anaya,doğma torpağa olan sevginin təzahürüdür. Keçən il işıq üzü görmüş “Mənim sevgi dünyam” şeyirlər toplumunda oxucuların ixtiyarına verilmiş poetik nümunələr həssas qadın ürəyinin sevgi ilə alışıb yanan, istək və arzularından doğan poetik düşüncələrin nəzmə çəkilən təzahürüdür. Kitabda sevgi ilə yoğrulub, sevgi ilə ərsəyə gətirilmiş yeni deyimli, yeni poetik çalarlar,şairənin ürəyindəki niskilin oxucularla görüşə gələn ilk nişanələridir.Allahın göylərdən yerə göndərdiyi nurlu yağış damcıları şairənin tükənən arzularının üzərinə su səpir, onların ömrünü uzadır, onun illərdən bəri yığılıb qalmış kədər və niskilini saflığı və təmizliyi ilə yuyub aparır. Bu hikmətdən təsirlənən şairə belə yazır.
Yağış yağır, həsrətimin yağışıdır,
Bu həsrətin pəncərəmdə izi qalır.

İradə Əlilinin yaratdığı sevgi dolu, həsrət dolu poeziya nümünələri, rəngarəngliyi və bənzərsizliyi ilə seçilən xırdaca bir qalaktikanı xatırladır. Buradakı ulduzların azacıq seçilə bilən parıltısı isə çox uzaqlardan görünməkdədir.İnanıram ki, zaman ötdükcə İradə xanımın şeiriyyət ulduzu dahada parlayacaq, qədirbilən oxucularını əsrarəngiz gözəlliyi ilə özünə daha da məftun edəcəkdir.
Vətən torpaqları müqəddəsdir, əzizdir; O yad torpaqlarda özüm gəzsəm də,
Ruhumun qidası torpağımdadır.

deyən şairə ruhən vətən torpaöına bağlı olduğunu, bu torpaqların həmişə ruhunun qidqsı olduğunu göstərir.İradə xanımın könü dünyası əsil sevgi təşnəsidir,sevgi dəryasıdır və həmin təşnə ucsuz-bucaqsız bir okeana bənzəyir. Ümid edirəm ki, bu okeanın dalğaları poeziyamıza, şeiriyyətimizə eşqlə dolu bahar nəfəsi və yaz havası gətirəcəkdir.
Bu enişli-yoxuşlu yollarda və yaradıcılıq axtarışlarında İradə xanıma uşurlar və zirvələr arzu edirəm.

Vasif MƏMMƏDOV.
“Şəhriyar” ədəbi-mədəni cəmiyyitinin sədri,
Beynəlxalq Yazıçılar və Publisistlər Assosiasının üzvü.

Boş və faydasız şeylərdən necə üz çevirmək olar?
Nələr boş və faydasızdır?

Boş və faydasız işlərdən üz çevirmək insanın sadəcə Allah`ın razılığına uyğun davranması ilə mümkün olar. Müsəlman dünyada ona verilən müddəti çox yaxşı dəyərləndirər. Gördüyü hər işlə axirəti üçün xeyir qazanmağa çalışar. Əlbəttə, hər insan kimi danışar, əylənər, yemək yeyər, gülər, düşünər, işləyər, amma bunları edərkən daima insanlara, dinə fayda verən xeyirli şeylər düşünər.
Bundan əlavə, hər hərəkətini bir məqsədlə edər. Daima ona Allah`ın razılığını ən çox qazandıran işə yönələr. Bunu belə bir misalla izah edə bilərəm: avtomobil motorlarının gücü haqqında hər insan söhbət edə bilər. Ancaq iman gətirən insan görülməli daha vacib işlər varsa, saatlarla bu məsələ haqqında danışmaz. Eyni şəkildə, müsəlman yanında Allah`ın dinini təbliğ edəcək bir insan varsa, onunla uzun müddət idman yarışlarında hansı tərəfin qalib gələcəyi haqqında danışmaz. Çünki o anda Allah`ın varlığını, böyüklüyünü, cənnətə layiq olmaq və cəhənnəmdən çəkinmək üçün nələr etməli olduğunu öyrənməsi daha vacibdir.Qısaca desək, müsəlman dinin və digər müsəlmanların xeyrinə olmayan mövzularda nə uzun-uzun söhbət edər, nə də bu mövzulara lazım olduğundan artıq vaxt ayırar. Axirəti üçün heç bir faydası olmayan işlərlə məşğul olmaz. Dünya ilə bağlı söhbət edərkən daha faydalı şeylər haqqında danışar, vaxtını yaxşı dəyərləndirər. Həmin anda nəyin mənasız iş, nəyin isə faydalı olduğunu vicdanı və ağlı vasitəsilə ayırd edər və bu əxlaqında qətiyyətli olar.
Quranda boş sözlə qarşılaşdığı zaman iman gətirən insanın davranışı belə izah edilir:
Onlar boş bir söz eşitdikləri zaman ondan üz çevirib: “Bizim əməllərimiz bizə, sizin əməlləriniz də sizə aiddir. Sizə salam olsun! Biz cahilləri istəmirik!” – deyirlər.
(Qasas surəsi, 55)

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Parlamenti (1918-1920-ci illər)

Azərbaycan xalq Cümhuriyyəti və onun Parlamenti çox çətin və mürəkkəb bir tarixi dövrdə meydana gəlmişdi. Rusiyada baş vermiş 1917-ci il fevral inqilabından sonra Zaqafqaziyda Dövlət Dumasına seçilmiş deputatlardan ibarət Zaqafqaziyanın idarəsi üzrə xüsusi komitə, noyabrda isə Zaqafqaziya Komissariatı yaradılır. Zaqafqaziyadan Rusiyanın Müəssisələr Məclisinə seçilmiş və bolşeviklərin oktyabr çevrilişindən sonra orada iştirak edə bilməyən nümayəndələri 1918-ci il fevralın 14-də Tiflisdə toplaşırlar və Zaqafqaziyada ali hakimiyyət orqanı olan Zaqafqaziya Seymini yaradırlar.

Zaqafqaziiya Seymində və hökumətində fəaliyyət göstərən hər üç millətin nümayəndələrindən hər biri öz millətinin mənafeni ümumzaqafqaz mənafeyindən üstün tuturdu. Ümumi bir platforma yox idi. Bir sözlə yenidən parçalanma məsələsi labüd idi. Nəhayət 1918-ci il may ayının 25-də Zaqafqaziiya Seyminin son iclası keçirilir. Gürcüstan Zaqafqaziiya Seymindən çıxaraq may ayının 26–da öz istiqlaliyyətini elan edir.

Zaqafqaziya Seymi dağıldıqdan bir gün sonra, mayın 27-də Azərbaycanın istiqlaliyyətini elan etmək və ilk Azərbaycan hökuməti yaratmaq üçün Seymin 44 nəfər müsəlman nümayəndələri Tiflisdə toplanır və Azərbaycanın idarə olunmasını öz üzərinə götürmək qərarına gələrək özlərini Azərbaycanın Milli Şurası elan edirlər.

M.Ə.Rəsulzadə Azərbaycan Milli Şurasının sədri seçilir.

1918-ci il may ayının 28-də Azərbaycan Milli Şurası Həsən bəy Ağayevin sədirliyi ilə Azərbaycanın istiqlaliyyəti haqqında bəyannaməni qəbul edir.

İstiqlaliyyət Bəyannaməsi

Böyük Rusiya inqilabının cəryanı ilə dövlət vücudunun ayrı-ayrı hissələrə ayrılması ilə Zaqafqaziyanın rus orduları tərəfindən tərkinə mövcub bir vəziyyəti-siyasiyyə hasil oldu. Kəndi qəvayi-məxsusələrinə tərk olunan Zaqafqaziya millətləri müqəddəratlarının idarəsini bizzat kəndi əllərinə alaraq Zaqafqaziya Qoşma Xalq Cumhuriyyətini təsis etdilər. Vəqayi-siyasiyənin inkişaf etməsi üzərinə gürcü milləti Zaqafqaziya Qoşma Xalq Cumhuriyyəti cuzindən çıxıb öz müstəqil Gürcü Xalq Cumhuriyyəti təsisini səlah gördü.

Rusiya ilə osmanlı imperatorluğu arasında zühur edən müharibənin təsviyyəsi üzündən hasil olan vəziyyət hazireyi-siyasiyyə və məmləkət daxilində bulunan misilsiz anarxiya Cənubi-Şərqi Zaqafqaziyadan ibarət bulunan Azərbaycana, dəxi bulunduğu daxili və xarici müşkülatdan çıxmaq üçün xüsusi bir dövlət təşkilatı qurmaq lüzumunu təlqin ediyor.

Buna binaən arai-ümumiyyə ilə intixab olunan Azərbaycan Şurai milliyeyi-islamiyyəsi bütün cəmaətə elan ediyor ki:

1. Bu gündən etibarən Azərbaycan xəlqi hakimiyyət həqqinə malik olduğu, Cənubi-Şərqi Zaqafqaziyadan ibarət Azərbaycan dəxi kamil-əl-hüquq müstəqil bir dövlətdir.

2. Müstəqil Azərbaycan dövlətinin şəkili-idarəsi Xalq Cumhuriyyəti olaraq təqərrür ediyor.

3. Azərbaycan Xalq Cumhuriyyəti bütün millətlər və bilxassə həmcüvar olduğu millət və dövlətlərlə münasibəti-Həsənə təsisinə əzm edər.

4. Azərbaycan Xalq Cumhuriyyəti millət, məzhəb, sinif, silk və cins fərqi ğözləmədən qələmrəvində yaşayan bütün vətəndaşlarına hüquqi-siyasiyyə və vatəniyyə təmin elər.

5. Azərbaycan Xalq Cumhuriyyəti ərazisi daxilində yaşayan bilcümlə millətlərə sərbəstanə inkişafları üçün ğeniş meydan buraxır.

6.Məclisi-müəssisan toplanıncaya qədər Azərbaycan idarəsinin başında arai-ümumiyyə ilə intixab olunmuş Şurai-Milli və Şurai-Milliyə qarşı məsul höküməti-müvəqqəti durur.

1918-ci il iyunun 16-da Azərbaycan Milli Şurası və hökuməti Tiflisdən Gəncəyə köçür.

Bu zaman Gəncədə real hakimiyyət Türkiyənin Qafqaz ordusu baş komandanı Nuru paşanın əlində idi. Azərbaycan Milli Şurası və hökumətinin həyata keçirməyə çalışdıqları tədbirlərin “həddindən artıq demokratik istiqamətindən” narazı qalan bəzi qüvvələrin təsiri ilə Nuru paşa Azərbaycan Milli Şurası və hökumətini şübhə ilə qarşılayır. Uzun danışıqlardan sonra qarşılıqlı güzəştlər əsasında razılıq əldə olunur. Təklif olunur ki, Milli Şura buraxılsın və bütün hakimiyyət yeni yaradılacaq hökumətə həvalə olunsun. Bu məsələlərin müzakirə olunması üçün 1918-ci il iyunun 17-də M.Ə.Rəsulzadənin sədirliyi ilə Milli Şuranın növbəti (yeddinci) iclası keçirilir.

Həmin iclasda Azərbaycan Milli Şurasının buraxılması, bütün qanunverici və icraedici hakimiyyətin F.X.Xoyskinin sədrlik etdiyi Azərbaycan müvəqqəti hökumətinə verilməsi haqqında iki mühüm qətnamə qəbul edildi. İclasda çıxış edən F.X.Xoyski bildirir ki onun yaratdığı yeni hökumətin başlıca vəzifəsi Azərbaycanın azadlığı və istiqlaliyyəti uğrunda mübarizə olacaqdır.

Paralel olaraq Azərbaycan hökuməti Gəncədə dövlət aparatının təşkili işini də davam etdirir. Azərbaycan dili dövlət dili elan olunur. Ən mühüm tədbirlərdən biri də 15 iyul 1918-ci ildə Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının yaradılması haqqındakı qərarıdı. Ümumiyyətlə paytaxt Bakıya köçürülənə qədər Azərbaycan hökuməti Gəncədə ölkənin ayrı-ayrı sahələrində bir sıra mühüm tədbirlər həyata keçirmişdi. Azərbaycan hökumətinin ən böyük vəzifələrindən biri Bakı şəhərini 1918-ci il iyulun axırlarında süqut etmiş Bakı kommunasından sonra şəhəri ələ keçirmiş eser-menşevik və daşnak nümayəndələrindən ibarət “Sentrokaspi diktaturası”ndan təmizləmək idi.

Qızğın döyüşlər nəticəsində 1918-ci il sentyabrın 15-də Bakı Qafqaz İslam ordusu tərəfindən azad olunur. Sentyabrın 17-də F.X.Xoyski hökuməti Gəncədən Bakıya köçür. Bakı Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin paytaxtı elan olunur. 1918-ci il iyunun 17-də Gəncədə öz fəaliyyətini dayandırmış Azərbaycan Milli Şurası həmin il noyabrın 16-da öz işini yenidən bərpa edir. Bu iclasda F.X.Xoyskinin müraciəti ilə Milli Şura Müəssisələr Məclisini çağırmaq üçün görülməli olan işləri öz öhdəsinə götürür. Noyabrın 19-da Milli Şuranın M.Ə.Rəsulzadənin sədrliyi ilə keçən iclasında qeyd olunurdu ki, Azərbaycan Milli Şurası Azərbaycan ərazisində yaşayan bütün millətləri təmsil etməlidir.

Beləliklə hər 24 min nəfərdən bir nümayəndə hesabı ilə müsəlmanlar 80, ermənilər 21, ruslar 10, almanlar 1, yəhudilər 1 nümayəndə olmaqla Azərbaycan Parlamentini 120 nəfərdən ibarət formalaşdırmaq qərara alınır. Bu məslə ilə bağlı Milli Şuranın qəbul etdiyi qanunda göstərilirdi ki, azlıqda qalan millətlərin bütün nümayəndələri olacaq. Müsəlmanlardan isə 44 Milli Şura üzvü ümumi səsvermə yolu ilə seçildikləri üçün yeni Parlamentə üzv daxil olurlar. Qalan 36 nəfər isə əlavə şəxslər cəlb olunur. Qanunda Azərbaycanın ayrı-ayrı şəhər və qəzaları üzrə əlavə göndəriləcək nümayəndələrin sayı da müəyyən edilmişdir.

Azərbaycan Cümhuriyyəti Parlamentinin çağırılması ilə əlaqədar Azərbaycan Milli Şurası adından, onun sədri, M.Ə.Rəsulzadənin imzası ilə 1918-ci il noyabr ayının 29-da Azərbaycan və rus dillərində “Bütün Azərbaycan əhalisinə!” Müraciətnaməsi dərc edilir.

Parlamentin açılışı 1918-ci il dekabrın 3-ə təyin olunsa da, lakin Bakıda fəaliyyət göstərən rus və erməni Milli Şuraları əleyhinə olduqları Azərbaycan Parlamentinin açılmasına hərtərəfli mane olmaq üçün bu ərəfədə Bakıya gəlmiş Müttəfiq qoşunlarının baş komandanı general Tomsondan istifadə etməyə çalışırdılar. General Tomsonla aparılan danışıqlarla əlaqədar olaraq və qəzalardan bütün deputatların Bakıya gələ bilməsini nəzərə alaraq Parlamentin ilk iclasının açılışı dekabrın 7-ə keçirilir.

1918-ci il dekabrın 7-i H.Z.Tağıyevin Nikolayev (indiki İstiqlaliyyət) küçəsində yerləşən keçmiş qız məktəbinin binasında müsəlman şərqində ilk parlamentin birinci iclasının açılışı oldu. Parlamenti açan Azərbaycan Milli Şurasının sədri M.Ə.Rəsulzadə böyük təbrik nitqi söyləyir.

Ə.Topçubaşov Parlamentin sədri, Həsənbəy Ağayev isə sədrin birinci müavini seçilirlər.

Parlamentin 3 nəfərdən ibarət katibliyi də seçilir, Mehdi bəy Hacıniski baş katib seçilir.

Sonra Azərbaycan Cümhuriyyəti müvəqqəti hökumətinin sədri F.X.Xoyski hökumətin fəaliyyəti haqqında hesabat verir və hökumətin istefasını qəbul etməyi Parlamentdən xahiş edir.

Parlament F.X.Xoyski hökumətinin istefasını qəbul edir və yeni hökumətin tərkibini formalaşdırmağı yenə də ona tapşırır. Dekabrın 26-da F.X.Xoyski hökumət proqramı və hökumətin tərkibi barədə Parlamentdə məruzə edir. Proqram bəyənilir, yeni tərkibdə hökumətin tərkibinə etimad göstərilir.

Azərbaycan Parlamenti yarandığı ilk gündən öz işlərini demokratik cümhuriyyətlərə xas təşkilati prinsiplər əsasında qurur. Artıq 1919-cu ilin axırlarına yaxın Parlamentdə 11 müxtəlif partiya fraksiyası və qrupunu cəmi 96 deputat təmsil edirdi.

Bütün partiya fraksiya və qrupları öz fəaliyyət proqramları haqqında bəyanatlar verirlər. Bu bəyanatlarda ümumi bir məqsəd var idi – gənc Azərbaycan Cümhuriyyətinin müstəqilliyi və ərazi toxunulmazlığını, milli və siyasi hüquqlarını qoruyub saxlamaq Azərbaycan xalqının və hökumətinin digər xalqlar və dövlətlərlə, xüsusilə qonşu dövlətlərlə dostluq əlaqələrini yaratmaq və möhkəmləndirmək, respublikada hüquqi-demokratik dövlət qruluşunu bərqərar etmək, geniş sosial islahatlar həyata keçirmək, ölkəni müdafiə edə biləcək güclü ordu yaratmaq.

Cəmi 17 ay fəaliyyət göstərməsinə baxmayaraq Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətnin Parlamenti özünün həyatiliyi və yüksək işgüzarlıq qabiliyyətini sübut etdi. Göstərdi ki, Azərbaycan xalqı həqiqətən parlament idarəçiliyi səviyyəsinə yüksəlmişdir. O vaxt Azərbaycan Cümhuriyyəti müsəlman şərqində yeganə parlamentli respublika idi.

Bu dövr ərzində Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Parlamentinin 145 iclası keçirilmişdir. İlk iclas 1918-ci il dekabrın 7-də, son iclas isə 1920-ci il aprelin 27-də olmuşdur.

Fəaliyyət müddətində Azərbaycan Cümhuriyyəti Parlamentinin müzakirəsinə 270-dən yuxarı qanun layihəsi çıxarılmışdır ki, onlardan da 230-a yaxını təsdiq edilmişdir. Parlamentin fəaliyyəti bilavasitə onun nizamnaməsi rolunu oynayan “Azərbaycan Parlamentinin nakazı (təlimatı)” ilə tənzimlənirdi.

Parlamentdə 11 komissiya fəaliyyət göstərirdi. Maliyyə-büdcə, qanunvericilik təklifləri, Müəssisələr Məclisinə seçkilər keçirmək üzrə mərkəzi komissiya, mandat, hərbi, aqrar məsələlər: sorğular üzrə, təsərrüfat-sərəncamverici, ölkənin istehsal qüvvələrindən istifadə üzərində nəzarət, redaksiya və fəhlə məsələləri üzrə komissiyaları idi. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hüquqi Dövlət yaratmaq üçün hakimiyyətin qanunvericilik, icraedicilik və məhkəmə orqanlarına bölünməsi prinsipini də nəzərdə tuturdu. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Parlamentinin bütövlükdə fəaliyyəti daha çox ölkənin sosial-iqtisadi və maliyyə problemlərinin həllinə, ölkənin siyasi və ərazi toxunulmazlığını təmin etməyə, vətəndaşların hüquqlarını qorumaq, dövlətin demokratik və hüquqi əsaslarını möhkəmləndirmək, Azərbaycan Cümhuriyyətinin dünya dövlətləri tərəfindən tanınması üçün şərait yaratmaq, onun xarici ölkələr, ilk növbədə isə yaxın qonşuları ilə, siyasi, iqtisadi və ticarət əlaqələrini yaratmağa yönəlmişdi. Eyni zamanda bu dövr ərzində vətəndaşlıq haqqında, ümumi hərbi mükəlləfiyyət haqqında, mətbuat haqqında, Milli Bankın təsisi haqqında, Bakı dövlət Universitetinin yaradılması haqqında, gömrük və poçt-teleqraf xidmətinin təkmilləşdirilməsi haqqında, məhkəmə qanunvericiliyi haqqında və s. Sənədlər də parlamentdə müzakirə edilib və qəbul edilmişdi.

Azərbaycan Parlamentinin və hökumətinin qarşısında duran ən mühüm vəzifələrdən biri də Azərbaycan istiqlaliyyətinin beynəlxalq aləmdə tanınması idi.

Xarici siyasətdə ilk addım olaraq Azərbaycan Respublikasının yaranması barədə dünya ölkələrinin xarici işlər nazirliklərinə məlumat verilməsi oldu. Lakin paytaxtın Gəncədə yerləşməsi və xarici dövlətlərdə nümayəndəliklər yaradılması ilə əlaqədar olan çətinliklər Azərbaycan Respublikasının Xarici İşlər Nazirliyinin bu məsələ ilə bağlı Osmanlı dövlətinə müraciət etməsinə səbəb oldu.

Cənubi Qafqaz hökuməti tərəfindən yaradılan Türkiyə ilə münasibətlərdə əhəmiyyət kəsb edən Batumi danışıqları artıq müstəqil respublikaların xarici siyasətində mühüm mərhələ oldu.

4 iyun 1918-ci il “Osmanlı imperatorluğu hökuməti ilə Azərbaycan Respublikası arasında dostluq müqaviləsi” imzalandı. Bu müqavilə Azərbaycan Respublikasının xarici dövlətlərlə imzaladığı ilk rəsmi sənəd hesab olunur. 11 maddədən ibarət müqavilənin mühüm əhəmiyyətə malik 4-cü maddəsində “dinclik və asayişi möhkəmləndirmək ölkənin təhlükəsizliyinin təmini üçün əgər zərurət olarsa Osmanlı hökuməti Azərbaycan Respublikasına hərbi yardım göstərməyi öz üzərinə götürür” müddəası öz əksini tapırdı. Bu müqaviləyə əlavə olaraq, Bakı-Batum neft kəməri, Cənubi Qafqaz dəmir yolu haqqında olan saziş və protokollar imzalandı. “Bakı-Batum neft kəməri” ilə bağlı sazişdə Gürcüstan, Türkiyə və Azərbaycan öz ərazilərində neft kəmərinin fəaliyyətinin təmin olunmasını razılaşdırırdılar. Dəmir yoluna dair imzalanmış ikinci sazişdə Qafqaz və Osmanlı dövləti razılaşdırırdılar ki, keçmiş Rusiya mülkiyyətində olan dəmiryol nəqliyyat vasitələri tərəflər arasında bölüşdürüləcək.

14 iyun Batumda “Sülh və dostluq” müqaviləsinə əlavə olaraq iki saziş imzalandı Birinci sazişdə 4 iyun müqavilənin Almaniya və Avstriya-Macarıstana da aid olduğu bildirilirdi və Azərbaycanın müstəqilliyinin müttəfiqlər tərəfindən tanınmasını Türkiyə öhdəlik kimi üzərinə götürürdü.

Almaniya, Avstriya-Macarıstan, Türkiyə, Bolqarıstan və Qafqaz dövlətlərinin iştirakı ilə keçirilən İstanbul konfransında Azərbaycan hökumətini təmsil edən nümayəndələrə iştirakçı dövlətlərlə siyasi, iqtisadi və hərbi məsələlərlə bağlı müqavilələr imzalamaq səlahiyyəti verildi. Almaniya və Sovet Rusiyası arasında aparılan gizli danışıqlar nəticəsində Brest müqaviləsinə əlavə olaraq 27 avqust sazişi imzalandı. Sazişin VI fəsli Qafqaza aid idi. 13-cü maddədə Gürcüstanın müstəqilliyinin Almaniya tərəfindən tanınmasına Rusiya öz razılığını bildirdi. Azərbaycana dair 14-cü maddədə Azərbaycana Almaniyanın heç bir şəkildə yardım etməməsi və bu ərazilərdə üçüncü qüvvənin yerləşməsinə razı olmaması, eyni zamanda Bakı neftinin müəyyən hissəsinin Almaniyaya verilməsi razılaşdırılırdı. Sazişin bu hissəsi Azərbaycanın ərazi bütövlüyünə qarşı yönəlmişdi. Bununla bağlı Azərbaycan hökuməti Alman nümayəndəsi qraf Valdburqa nota təqdim etmişdi. Beynəlxalq aləmdə vəziyyətin Antanta dövlətlərinin xeyrinə dəyişməsi və bəzi diplomatik cəhdlər nəticəsində sentyabrda Almaniya 27 avqust müqaviləsindən rəsmi olaraq imtina etdi. Eyni zamanda Azərbaycanda diplomatik münasibətlər baxımından əlaqə quracağını və rəsmən tanıyacağını bildirdi. Həmçinin Almaniya Azərbaycanın Sovet Rusiyası tərəfindən də tanınacağına vəd verdi.

1918-ci il oktyabrın 30-da imzalanan Mudros barışığı Azərbaycan üçün də çox ağır siyasi iz buraxmış oldu. Müqavilənin 11-ci maddəsi Türkiyənin Cənubi Azərbaycan və Cənubi Qafqazdan çıxarılmasını nəzərdə tuturdu.

10 noyabr tarixində Azərbaycan hökuməti tərəfindən ABŞ prezidentinə dünya dövlətləri tərəfindən Azərbaycanın müstəqilliyinin tanınması xahişi ilə müraciət olundu. Bununla yanaşı Azərbaycan nümayəndə heyəti Ənzəlidə Böyük Britaniya komandanlığı ilə danışıqlara başladı. Müttəfiq qoşunların Bakıya daxil olması ilə yaranmış çətinliklər diplomatik səylər nəticəsində müttəfiq komandanlıq tərəfindən de-fakto Azərbaycanın tanınması ilə nəticələndi.

I dünya müharibəsi başa çatdıqdan sonra qalib dövlətlər öz qələbələrini razılaşdırmaq və rəsmiləşdirmək, beynəlxalq aləmdə yaranan problemləri həll etmək məqsədilə Parisdə sülh konfransı çağırmaq barədə qərar qəbul etdilər. Azərbaycan hökuməti nümayəndələri Ənzəlidə müttəfiq komandanlığın generalı Tomsonla danışıqlarda beynəlxalq sülh konfransında iştirak üçün təminat almışdılar. Sülh konfransında iştirak etməklə Azərbaycan nümayəndələri 4 mühüm vəzifəni həll etmək istəyirdilər: 1) ABŞ, Fransa, Böyük Britaniya, İtaliya müttəfiq hökumətləri və Hollandiya və İsveçrə nümayəndələri ilə görüşərək suveren dövlət kimi Azərbaycanın müstəqilliyinin tanınmasına nail olmaq; 2) Azərbaycan haqqında ictimai rəy formalaşdırmaq; 3) Tanınmış ictimai və siyasi xadimlərlə, təşkilat rəhbərləri ilə görüşərək Azərbaycan barədə məlumat vermək; 4) Xarici dövlətlərin ticarət-sənaye dairələri ilə kommersiya əlaqələrinə girərək, Azərbaycanın gələcəyi üçün zəruri materialların toplanması.

Paris Sülh Konfransına gedəcək nümayəndə heyətinin rəhbəri Ə.M.Topçubaşov ABŞ-ın İstanbuldakı diplomatı Naesklə görüşərək, ABŞ prezidenti V.Vilsonun 14 maddəlik prinsiplərinin Azərbaycana şamil edilməsi və müstəqilliyimizin ABŞ tərəfindən tanınmasına köməklik göstərməyi xahiş etmişdi. Hollandiya, İsveç və İngiltərənin İstanbuldakı nümayəndələri ilə görüşündə Azərbaycanın hazırki vəziyyətinə dair memorandumu təqdim etmiş və həmin dövlətlərin öz ölkələrindəki diplomatik nümayəndəlikləri bu barədə məlumatlandırmasını razılaşdırmışdılar. Ə.M.Topçubaşov Denikin hökumətinin nümayəndəsi Sazonovla görüşündə, onu “vahid və bölünməz Rusiya” uğrunda mübarizə ideyasından çəkindirməyə çalışırdı. Azərbaycanın müstəqilliyinə düşmən mövqedən yanaşan İran dövlətinin xarici işlər naziri Əliqulu xan Ənsari ilə görüşündə Ə.M.Topçubaşov bu yanaşmanı yumşaltmağa nail oldu. İran nümayəndələri sülh konfransında Azərbaycanın istiqlaliyyətini müdafiə edəcəklərinə söz verdilər. Ancaq bu, söz olaraq qaldı.

Yanvarın 18-də başlayan Paris Sülh konfransının gedişi zamanı Vilson tərəfindən Rusiya ərazisindəki qarşı-qarşıya duran bütün qüvvələrə müraciət elan olundu və fevralın 15-də Mərmərə dənizindəki Şahzadə adasında konfrans keçirməyi təklif etdi. Azərbaycan öz müstəqilliyinin tanınması uğrunda mübarizə apardığından bu konfransda iştirakdan imtina etdi. Azərbaycan nümayəndələrindən fərqli olaraq, artıq Paris konfransında iştirak edən erməni və İran nümayəndələri Azərbaycana qarşı ərazi iddiaları ilə çıxış etdilər.

Azərbaycan nümayəndə heyətinə yalnız mayın əvvəlində Parisə gəlmək mümkün oldu. ABŞ prezidenti V.Vilsonun təşəbbüsü ilə ilk dəfə Azərbaycan məsələsi ABŞ, Fransa, İtaliya və Böyük Britaniya hökumət başçılarından ibarət Dördlər Şurasının iclasında müzakirə olundu və Ə.M.Topçubaşovun nümayəndə heyətinin rəhbəri kimi tanınmasına razılığını verdi.

Nümayəndə heyəti mayın 23-də ingilis nümayəndəsi ser Malletlə görüşündə 1919-dan Bakıdakı işğal rejiminin ləğvi məsələsi müzakirə olundu. Boğazlar və Qafqazda mandatlar məsələsi ilə bağlı müzakirələr ABŞ-ın marağına səbəb oldu və mayın sonu Vilson Azərbaycan nümayəndə heyətini qəbul etdi. Prezidentə təqdim olunan memorandum Azərbaycan barədə məlumat verirdi və buna əlavə 6 bənddən ibarət tələblər irəli sürüldü. Burada, Azərbaycanın müstəqilliyinin tanınması, Vilson prinsiplərinin Azərbaycana şamil edilməsi, MC-nə qəbul; ABŞ hərbi departamentliyi tərəfindən Azərbaycana hərbi yardım və ABŞ-Azərbaycan arasında diplomatik münasibətlər yaradılsın; fikirləri öz əksini tapmışdı. Lakin Vilson müstəqillik məsələsinə fikir bildirməyərək əvvəlcə rus məsələsinin həllinə tərəfdar olduğunu bildirdi.

1919-cu ildə iyun ayında Azərbaycan-Gürcüstan arasında hərbi müdafiə paktı imzalandı. Pakt dövlətlərdən hər hansı birinin ərazi bütövlüyü və istiqlaliyyətinə təcavüz olardısa, digər tərəfin hərbi yardımını nəzərdə tuturdu və tərəflərin separat sülh bağlamamaq öhdəliyi burada öz əksini tapmışdı.

Regionda mandat almaq uğrunda mübarizədə böyük dövlətlərin maraqları toqquşurdu. Burada xüsusən ABŞ Ermənistanın Azərbaycana qarşı irəli sürdüyü ərazi iddialarını dəstəkləyirdi və Naxçıvan, Şərur-Dərələyəz general qubernatorluğunun yaradılmasına çalışırdı. Azərbaycan nümayəndə heyəti öz görüşlərində və vermiş olduqları etiraz notalarında bunun doğru olmadığını vurğulayırdılar. Haskelin təhlil etdiyi layihədəki müddəalara Azərbaycan hökuməti bir şərtlə razı olurdu ki, ərazi Azərbaycan tərkibində qalacaq.

Noyabr ayında ABŞ missiyasının vasitəçiliyi ilə Tiflisdə Azərbaycan-Ermənistan sazişi mühüm əhəmiyyətə malik oldu. Sazişin III maddəsində tərəflər razılaşmayacaqları məsələdə ABŞ-ın münsiflər məhkəməsi rolu tanınırdı. Saziş ABŞ ordusu Qafqazı tərk etməsi ilə qüvvədən düşdü.

1919-cu ilin sentyabrında Parisdəki nümayəndə heyətinin rəhbəri Ə.M.Topçubaşov ABŞ konqresi nümayəndələr palatasının üzvü Çandlerin ABŞ-da Azərbaycanın müstəqillik və mənafe maraqlarının qorumaq üçün vəkil təyin olunması ilə bağlı saziş imzaladı.

Oktyabr ayında Fransa müstəmləkə liqasının xarici siyasət bölməsinin rəhbəri Azərbaycanın de-fakto və de-yure tanınmasını müdafiə etdiyini və nümayəndə göndərmək xahişi ilə Klemanso hökumətinə müraciət etdiyini bildirmişdi.

4 maddəlik İran-Azərbaycan ittifaqı haqqında sazişin imzalanması Azərbaycan nümayəndə heyətinin İranın öz sərt mövqeyini dəyişdirmək istiqamətində diplomatik uğurun nümunəsi oldu. Saziş Azərbaycanın müstəqil dövlət olduğunun tanınması barədə idi.

1920-ci ilin yanvarında Parisdə Ali Şuranın iclası Azərbaycanın müstəqilliyini bəyan edən memorandum hazırladı. Xəzər dənizinin müdafiəsi, Azərbaycana maliyyə, hərbi və ərzaq yardımı göndərilməsi məsələləri öz əksini tapdı. Azərbaycan nümayəndə heyəti qarşısına qoyduğu məsələləri və əsasən müstəqilliyin tanınması məsələsini həll etmiş oldu. Mart ayında Azərbaycan-İran arasında imzalanan müqavilə müstəqilliyimizin de-yure tanınmasını bəyan etdi.

Aprel ayında San-Remo konfransında Azərbaycanı maraqlandıran neft, Batum məsələsi, rus məsələsi, Türkiyə-Ermənistan sərhədləri müzakirə olundu.

1920-ci il 28 aprel işğalı ilə Azərbaycan müstəqil dövlət olmaq yolunda səylərini dayandırmış oldu. Uzun sürən çətinliklər nəticəsində beynəlxalq aləmdə de-fakto tanınan azərbaycan yalnız 23 ay müstəqil ola bildi.

Səmimiyyət elə bir xüsusiyyətdir ki, insanın baxışlarından, üzündəki ifadələrdən, səs tonundan, üslubundan, hadisələri nəql etmə tərzindən dərhal sezilir. Səmimiyyətsiz insanlar isə öz xasiyyətlərinə bələd olduqları üçün səmimiyyətsizliklərini böyük səylə, xüsusilə də, hər sözlərinə və hərəkətlərinə izah gətirərək gizlətməyə çalışırlar. Ancaq səmimiyyətsizliyi gözəl əxlaqla pərdələyib davam etdirmək mümkün deyil. Aydındır ki, yenə də Qurana zidd, xoşagəlməz əxlaq nümayiş etdirəcəklər. Səmimiyyətsiz insanların yalana üz tutmasının səbəbi də budur. Lakin unutmaq olmaz ki, pis əməli pis əxlaqla ört-basdır etmək qeyri-mümkündür. Bu, insanın haqq yoldan daha da uzaqlaşmasına, səmimiyyətini və özünə olan hörmətini itirməsinə səbəb olar.
“Vay halına iftiraçının və günahkarın!” (Casiyə surəsi, 7)
Əlbəttə, nəfsinin əmrlərinə tabe olan nəfsinin əmrlərinə tabe olan insanlar Quranın bu hökmündən xəbərdardırlar. Bütün yalanlarının, dünyada və ya axirətdə mütləq ifşa olunacağını, Allah`ın bu əməllərindən razı qalmayacağını yaxşı bilirlər. Buna görə də yalanlarını səmimiyyətsiz sözlərlə əsaslandırmağa çalışırlar. Bəzən hamı tərəfindən aydın görülən həqiqəti danmağın yalan olduğunu qəbul edir və bu əməldən çəkinirlər. Ancaq çox vaxt bəzi istisnalar olduğunu, bunların yalan sayılmadığını iddia edirlər. Təbii ki, onlara bu hiyləgər üsulları öyrədən şeytandır. Məsələn, şeytan onlara sübutu çətin üsullarla yalan danışmağı fısıldayır. Əgər yalan danışdıqları sübuta yetirilmirsə, bu halda insanları sözlərinin doğru olduğuna inandırmağa çalışırlar. Şeytan bu hiyləsi ilə səmimiyyətsiz insanlara yalan danışmağı təlqin edir, mənasız izahatlarla da yalanlarını gizlətməyi öyrədir.
Ən əhəmiyyətlisi, tez-tez yalan danışmaqlarına baxmayaraq, bu insanlar əxlaqsızlıq etdiklərini əsla qəbul etmirlər. Şeytanın yolunu izləyərək yalanlarını müxtəlif bəhanələrlə izah etməyə, üzlərində məsumluq ifadəsi yaratmağa çalışırlar. Məsələn, “ağzımdan elə çıxdı”, “səhv dedim”, “əskik danışmışam”, “səhv xatırlamışam”, “o hissəsini deməyi unutmuşam”, “başqa söhbətlə qarışdırmışam” və s. belə ifadələrlə yalanlarına məsumluq donu geyindirməyə cəhd edirlər. Bir sözlə, əslində pis niyyətlə yalan danışmadıqlarını və yalanlarının zərərli olmadığını iddia edirlər. Yalançılığın pis əxlaq olduğunu xatırlatdıqda, yalan danışmaq istəmədiklərini, sadəcə mövcud vəziyyəti açıqlamağa çalışdıqlarını deyirlər. Səmimiyyətsizlikləri sübut olunduqda isə bu dəfə də başqa üsula əl atırlar. İnsanların düşüncələrinin onlar üçün əhəmiyyətli olmadığını, qəlblərindəki təmiz niyyətdən əmin olduqlarını vurğulayırlar. Əlbəttə, insanın niyyəti çox əhəmiyyətlidir. Lakin bu həqiqəti dilə gətirməkdə tək məqsədləri səmimiyyətsizliklərini ört-basdır etməkdir. Burada unutduqları ən böyük həqiqət Allah`ın onsuz da hər şeyi bilməsidir. Bəhsi keçən insanlar isə bu həqiqətdən sui-istifadə etməyə çalışır, qəlblərindəki əsl niyyəti Allah`ın bildiyindən arxayın olduqlarını deyir, bu arxayınlıqlarını “dəlil” kimi təqdim edirlər. Ancaq qəlbən nə qədər səmimiyyətsiz olduqlarını bilirlər. Beləliklə, niyyətin əsas əhəmiyyət daşıdığını və başqaları onlara inanmasa da, öz səmimiyyətlərindən əmin olduqlarını dediklərində də yalan danışırlar. Qəlblərində gizlətdiklərinə Allah`ı şahid göstərirlər. Halbuki Allah onların yalan danışdıqlarını bilir. Quranda bu insanların vəziyyəti “…Onlar bilə-bilə Allah`a qarşı yalan danışırlar” (Ali İmran surəsi, 78) ayəsi ilə bildirmişdir.
İnsanın yalan danışdığı sezilməsə, müxtəlif üsullarla ətrafındakıları aldatmağı bacarsa belə heç vaxt unutmamalıdır ki, Allah gizlidən daha gizlini də bilir.
“Şübhəsiz ki, sənin Rəbbin onların qəlblərinin gizli saxladıqlarını və onların aşkar etdiklərini bilir.” (Nəml surəsi, 74)
Allah haqqı gizlətmək üçün edilən bütün cəhdləri və deyilən bütün yalanları ən incəliklərinə qədər bilir. Rəbbimiz “…Murdar əməllərin aşkarına da, gizlisinə də yaxınlaşmayın…” (Ənam surəsi, 151) ayəsində gizli-aşkar bütün pis əməlləri haram qılmışdır. Başqa bir ayədə isə Allah “Günahın aşkarından da, gizlisindən də əl çəkin! Şübhəsiz ki, günah qazananlar etdikləri əməllərə görə” (Ənam surəsi, 120) gizli səmimiyyətsizlikdən çəkinmək üçün insanları xəbərdar edir.
Ancaq nəsfinin istəklərini Allah`ın rizasından üstün tutan insanlar bu həqiqətləri qulaq ardına vururlar. Şeytanın təsiri ilə yalanlarını hiyləgərliklə izah etməyə və özlərinə haqq qazandırmağa çalışırlar. Nəticədə tez-tez yalan danışmağa başlayırlar. Belə ki, yalan danışmaq artıq vərdişlərinə çevrilir. Bu insanların şeytanın təsiri ilə hərəkət etdikləri Quranda belə xəbər verilir:
“Şeytanların kimə nazil olduqlarını sizə xəbər verimmi? Onlar hər bir yalançıya və günahkara nazil olarlar. (Şeytanlar vəhydən) eşitdiklərini (kahinlərə) təlqin edirlər. Halbuki onların əksəriyyəti yalançıdır!” (Şuəra surəsi, 221-223)
Əlbəttə, insan özünü nə qədər aldatmağa, vicdanını rahatlatmağa çalışsa da, həqiqəti dəyişdirə bilməz. İnsanın bütün əməlləri sağında və solunda oturan mələklər tərəfindən anbaan yazılır. Ətrafındakıları, hətta dünyadakı bütün insanları aldatmağı bacarsa da, həqiqətin Allah qatında saxlanıldığını unudur. İnsan Allah`ın hüzurunda bütün əməl və sözlərindən məsul tutulacaq. Səmimi insan isə hər yanlışında, günahında Allah`a tövbə ilə yönəlir, səhvlərini Quran əxlaqı ilə düzəltməyə çalşır.

Nəzakət Bədirova

Bizi həmişə düşündürən sevginin marağı çox olsa da, zamanı qısa olduğundan her şey tezliklə olub bitir və maraqsızlaşır və nə olursa- olsun ilk həvəsdə qalmır ilk həyəcanda , müddət keçir ve anlayırıq ki, həyatımıza yeni birisi gəlməlidir ve səbəbsizcə çıxıb gedirik birinin həyatından… Sonra nədənsə peşman olduğumuzu anlayırıq “Axı belə olmamalıyd!”-deyib özümüzü ittiham edirik,amma düşünmürük ki, nə yalnışlar oldusa ikimizin günahıdı, nə isdədiksə o da ikimizin günahıdır və nə etdiksə sadəcə ikimizin etdikləri qurduqları və uçurduqları anlarıdır………. Yalnış zamanın doğru qonağı deyə bir deyim yoxdur, yalnış zamanın yalnış qonağı həmişə gəlir və gedir necə ki, sənin kimi……………

AzVision.az yazıçı Eyvaz Zeynalovla müsahibəni sizə təqdim edir:

– Eyvaz müəllim, ilk mətbu yazınızı necə xatırlayırsınız?
-“Qəlibə sal” adlı ilk hekayəm orta məktəbin 9-cu sinfində oxuyarkən Ağdamda çıxan “Lenin yolu” qəzetində çap olunub. Sevincimin həddi-hüdudu yox idi. Bir günün içində əməlli-başlı məşhurlaşmışdım.
– Siz yaradıcılığa sovet dövründə başlasanız da, 90-cı illərdə təxminən on il yazmağa ara vermisiniz. Bu, nə ilə bağlı olub?
– Orta məktəbi bitirən kimi o zamankı Lenin adına APİ-nin dil-ədəbiyyat fakültəsinə qəbul olundum. Oranı qurtaran kimi təzədən məktəbə qayıtdım. Bir ildən sonra bütün bunlar məni bezdirdi, evdən xəbərsiz Rusiyaya üz tutdum. Müxtəlif şəhərlərdə yaşadım, zavodlarda çalışdım, SSRİ-nin hər tərəfini dolaşdım. Yaşadığım iri şəhərlərdə rus yazıçıları ilə tanış oldum. Onlarla bərabər hekayələrimi rus dilinə çevirib elə oralardaca qəzetlərdə çap etdirdim. 80-ci ildə geri qayıtdım, evləndim və birdəfəlik Ağdamda qaldım. 80-cı illərin ortalarından respublika mətbuatında dalbadal çap olunmağa başladım, 90-cı ildə “Yazıçı” nəşriyyatında “Rəngsiz yuxu” adlı povest və hekayələrdən ibarət ilk kitabım işıq üzü gördü. 93-cü il, iyul ayının 23-də ermənilər Ağdamı işğal etdilər. Ailəmi götürüb Bakıya gəldim, Lökbatan qəsəbəsində, hələ tikintisi başa çatdırılmamış bir binada məskunlaşdıq. Bütün bunlar azmış kimi 94-cü ildə öz maşınımda qəzaya düşdüm. İki il qoltuq ağacları ilə süründüm. Qıçımın birini az qalmışdılar kəsələr. Bütün məhrumiyyətlərə rəğmən təzədən ayaq üstə dayanmağa, fəal həyata qayıtmağa özümdə güc tapa bildim. İlk növbədə ailəmi bir tərəfə çıxartmaq, uşaqlarıma bir gün ağlamaq haqqında düşünürdüm. Etibarımı görüb mənə nisyə mal verdilər. Qoltuq ağaclarına dirsəklənərək bir torba xırda-para maşın ehtiyat hissələri ilə 8-ci kilometrdəki keçmiş maşın bazarında alverə çıxdım. Belə bir güzaran yatsam yuxuma da girməzdi. İlk günlər tanışları görəndə üzümü çevirir, gizlənirdim ki, bazarda neynədiyimi bilməsinlər. Arabir qeydlər aparsam da 10 ilə qədər elə bir şey yazmadım. Məskunlaşdığımız Lökbatanda yaxşı ev-eşik düzəltdim, qızımı köçürdüm, oğlumu evləndirdim, bir dükan tikdirdim. Oğlum böyüyüb o dükanda məni əvəz edəndən sonra alverlə birdəfəlik üzülüşdüm, təzədən yazmağa başladım.
– “Əli metroda işləyir” hekayənizin qəhrəmanını həyatda görmüsünüz, yoxsa uydurmadır?
-Maşınla daha rahat olduğuma görə axırıncı dəfə metrodan haçan istifadə etdiyim yadımdan çıxıb. Amma lap əvvəllər metroda belə bir epizodik hadisə, belə bir adam təsadüfən nəzərimi cəlb etmişdi. İçəri girən özündən yaşlıları, əlilləri görən kimi ayağa qalxır, yerini başqasına verir, o düşəndən sonra təzədən əyləşirdi. Heç bilmirəm sonralar necə oldu həmin hadisəni, anı, adamı bir də xatırladım, yazdım. Bir az da uydurdum, ətə-qana doldurdum. Gözləmədiyim halda belə bir hekayə alındı. Oxucuların rəğbətini qazandı.
– “Qisas” romanınız kəskin sosial tənqidi məzmunuyla seçilir. Buna görə təzyiqlərlə üzləşmisinizmi?
– Yox. Kitab oxuyan var? Bir də, indi 37-ci il deyil ki. Amma sualınız dəlinin yadına daş salmağa oxşayır haa…
– “Bələdçi” və “Tələ” romanlarınız erotik səhnələrlə zəngindir. Bu nə deməkdir: oxucu diqqəti çəkmək, yoxsa daxili tələbat?
– Düzü, az da olsa oxucu diqqəti çəkmək də var. Amma əsasən daxili tələbatdan, bir də, romanların özlərinin xarakterindən doğan bir şeydi. Hərdən əsərlərimdə yuxu səhnələrinin çox olduğunu da mənə xatırladırlar. Yuxu da, seks də həyatımızın ayrılmaz hissələridi. Məncə, yuxu görməyən adam normal adam deyil. Hamı yuxu görür, həm də tez-tez, bəzən lap hər gün. Belədisə, əsərlərimdəki obrazların yuxu görməyi niyə qanunauyğun sayılmasın? Bu baxımdan elə romanlarımdakı erotik səhnələr də təbii qarşılanmalıdı. Məncə, normal insanlardan bəhs edən romanlar erotik səhnələrsiz dadsız-duzsuz yemək kimi bir şeydi. Normal oxucunun normal erotikaya həmişə ehtiyacı var. Bunu yalnız hissiz, duyğusuz, yalançı mentalitet azarkeşləri inkar edə bilərlər.
– Son illər bir sıra mükafatlara layiq görülmüsünz. Bunlardan hansı sizin üçün daha qiymətlidir?
– “Əli metroda işləyir”ə görə qazandığım qələbə. Müsabiqədə 100-dən artıq müəllif iştirak edirdi. 1-ci yeri tutdum, noutbuk verdilər. Yazılarımı onda yazıram.
– Qəhrəmanlarınızdan hansı daha çox sizə bənzəyir?
– Sadalamaq istəməzdim. Hərəsində özümdən bir az var. Axı onlar da mənim balalarımdı.
– Uşaq hekayələrindən ibarət kitabınız var. Nəvələriniz yazdıqlarınızı oxuyurmu?
– Əlbəttə. Nəvələrimdən biri 4-cü, o biri 5-ci sinifdədi. Hər iki sinfin Azərbaycan dili və Ədəbiyyat dərsliklərində neçə ildi mənim uşaqlar üçün yazdığım hekayələrdən də xeylisi tədris edilir. Ədəbiyyat dərsliyində yazıçılarımızla bərabər mənim də şəklim, haqqımda qısa məlumat verilib.
– Yaradıcılığınızda ən çox Qarabağ mövzusuna müraciət edirsiniz. Bu qarabağlı olmağınızla bağlıdırmı?
– Yəqin ki. Mən o torpaqda doğulmuş, boya-başa çatmışam. Qarabağla bağlı faciəni yaşamışam. Özümdən asılı olmayaraq dönə-dönə bu mövzuya qayıdıram. “Qarabağ hekayələri” kitabım Türkiyədə türkiyə türkcəsində də çap olunub. Müəyyən bir qismi Gürcüstanda Azərbaycan və gürcü dillərində çap olunan “Uşaq hekayələri və nağıllar” kitabıma da salınıb, bəziləri orta məktəb dərsliklərimizdə yer alıb. Keçən həftə həmin silsilədən “Ərik ağacı” adlı daha bir hekayəmi bitirdim. “Qisas”, “Tələ” romanlarımda da bu mövzudan yan keçə bilməmişəm. Gələcəkdə də bu mövzuya qayıdacağımı düşünürəm. Qarabağ yaralı yerimizdi. Ağrı-acısı həmişə mənimlədi.
– Əsərlərinizdə həyatın dibindəkilərə qarşı çox mərhəmətlisiniz. Bəs, həyatda necə?
– Həyatda da onlara qarşı mərhəmətliyəm. İmkan daxilində, bacardıqca kömək etməyə çalışıram.
Yazıçı vətəndaş olmağa borcludur
– Sizcə, yazıçı vətəndaş olmağa borcludurmu?
– Məncə, borcludu.
– Klassiklərdən kim sizə təsir edib?
– Zaman-zaman hamısı, müxtəlif yöndən, müxtəlif cəhətdən. Ədəbiyyatımıza heç zaman xor baxmamışam.
– Yaşıdlarınızdan və gənclərdən kimləri daha çox bəyənirsiniz?
-Doğrusu, son vaxtlar az oxuyuram, daha çox yazmağa çalışıram. Son illər ən çox oxuduğum Aslan Quliyevin, Əlabbasın, Azadın, Natiq Məmmədlinin əsərləri olub. Bir də, “Şhahbulaq.az” saytıma göndərilən yazıları oxuyuram. Ən çox bəyəndiyim də əvvəl adlarını çəkdiklərimdi.
– Gənc yazarlara nə məsləhət görərdiniz?
– Biz özümüzdən əvvəlkilərə laqeyd qalmadığımız kimi onlar da bizə laqeyd qalmasınlar. Əsərlərimizi oxumaya-oxumaya adımız yaxşılığa çəkiləndə ağız büzməsinlər.
– Yazıçılıq fəaliyyətiniz sizə maddi gəlir gətirirmi?
– Yox, xərci borcunu ödəmir. Kitab mağazalarında yerli müəlliflərin kitablarına ögey münasibət var. Xarici müəlliflərin kitabları çox zaman xüsusi piştaxtalarda, göz qabağında sərgilənir, bizim kitablarımız dalda-bucaqda “gizlədilir”. Sanki bizə görə utanırlar. Ancaq, vallah, səhv edirlər. Handa məşhur xarici müəllifin kitabını təbliğ etməsələr, bizim kitablarımız kimi yarıtmaz satışa çıxartsalar, bizim kitablarımızdan da az satılar.
– Son əsərlərinizdə, xüsusən də “Qarabağ dərdi” hekayəniz və “Qisas” romanınızda modern, hətta postmodern təsvir üsullarına keçirsiniz. Ənənəvi realizm sizə darlıq edirmi?
– Yazanda heç bir üsul haqqında fikirləşmirəm. Hər şeyi yazının özünün ixtiyarına buraxıram. Bunları araşdırmaq, dəyərləndirmək tənqidçilərin öhdəsinə düşür.
– Ədəbi-tənqidin yaradıcılığınıza münasibətindən razısınızmı?
-Ümumilikdə götürəndə razı deyiləm. Əsərlərimə daha diqqətli yanaşmalarını, daha əhatəli, geniş təhlil etmələrini istərdim.
– Nə vaxtsa tarixi, yaxud fantastik roman yazmaq planınız varmı?
– Çoxdan “Yaşıl planet” adlı fantastik bir roman qaralamışam. Ancaq hələ də üzərində axıracan işləyib qurtara bilmirəm. Tarixi roman janrında da özümü sınamaq fikrindəyəm. Xeyli material toplamışam. Görək, qismət olsa, yazacağam.
– Ədəbi mühit üçün səciyyəvi olan heç bir qalmaqalda adınız hallanmayıb: bunu bacarmırsınız, yoxsa istəmirsiniz?
– Həm bacarmıram, həm də istəmirəm. Ümumiyyətlə, mən mülayim adamam. Kiminləsə dalaşdığım, ağızlaşdığım yadıma gəlmir. Bərk incidiyim adamdan küsürəm, vəssalam.
– Adətən deyirlər ki, yazmaqçün əsl vaxt gecələrdir…
– Haçan yazmağa köklənə bilsəm, onda da yazıram. Axı yazıçı çilingər, yaxud dərzi deyil ki, istədiyi vaxt əlini-qolunu çırmayıb işə başlasın. Bəzən günlərlə köklənə bilmirəm, sadəcə, yazı-pozu ilə başımı qatıram. Məişət, ailə qayğıları mane olur.
– Hazırda nə üzərində işləyirsiniz?
– “Ola bilməz” adlı kiçik bir hekayə üzərində. Qışda bir roman yazıb qurtarmışam. “Bələdçi” romanım tipində, ruhundadı. Hekayəni bitirəndən sonra həmin romanımı çapa hazırlamaq fikrindəyəm. Əlbəttə, başqa işlər araya girməsə.

AzVision.az

Gündəlik İnformasiya Agentliyinin və Azərbaycanın Mədəniyyət və Ədəbiyyat Portalının Rəhbərliyi ayın 13-də Türkiyənin Manisa əyalətinin Soma rayonundakı kömür mədənində baş vermiş faciə ilə bağlı TÜRK dünyasına başsağlığı verir! Həlak olanların yaxınların və qohumlarına Uca Tanrıdan səbr diləyir!
ALLAH rəhmət etsin! Ruhları şad olsun!
Mətbuat Xidməti