Bizi əhatə edən ekoloji mühit nə qədər sağlam və yararlı olarsa biz də fərd və cəmiyyət olaraq bir o qədər sağlam və güvənli olarıq. Zaman-zaman alimlərimiz təbiətin qorunması ilə bağlı lazımı tövsiyələrini vermişdirlər. Belə ziyalılarımızdan biri də Akademik Həsən Əliyevdir. O, deyirdi: “Təbiəti qorumaq, həyatı qorumaq deməkdir”. Həsən Əliyev görkəmli torpaqşünas, ümumi əkinçilik və təbiəti mühafizə üzrə alim olmuşdur. Böyük alimimiz meşə torpaqlarının coğrafiyasını, torpaq xəritəsini, Beynəlxalq bioloji proqramını hazırlamış, ətraf mühitin qorunması, su və torpaq ehtiyatlarından səmərəli istifadə proqnozlarını işləmişdir. Həmin elmi işlərindən birində də ekologiya mövzusuna xüsusi önəm vermişdir.
Doğrudan da, abiotik faktrlarala canlı aləm arasında qarşılıqlı münasibətlər, maddələrin biosferdə aramla dövr etməsinə səbəb olur. Biosferin hər üç tərkib hissəsində litosferdə atmosferdə və hidrosferdə maddələrin biokimyəvi proseslərdə təkrarən iştirakı nəzərdə tutulur. Ekoloji proseslərdə dövr edən elementlərin bir-birinə nisbiliyini sabit saxlayır. Biosferdə maddələr dövranının bütün forma və mərhələlərində su iştirak edir.
Ekoloji mahiyyətcə su həqiqətən həyat amilidir. Canlı materiyanın əsasını su təşkil edir. İnsan bədəninin 70 %-ni, bitkilərin 60-90 %-ni meduzanın isə 98 %-ni su təşkil edir. Su biosferdə nəhəng nəqledicidir. Planetimizin su balansının 97,5 %-ni dünya okeanında cəmləşdirir. Ümumi su balansının 2%-i buzlaqlarda toplaşmışdır. Yer kürəsindən suyun cəmi 0,6 – 0,63 %-ni şirin su təşkil edir.
Bütün bu sular dövr edir. Su dövranının okeanlara aid hissəsi bütövlükdə buxarlanma və yağmurla əlaqədardır. Atmosfer havası buxar halında olan nəmişlik hesabına il boyu süzgəcdən keçən kimi təmizlənir. Əgər çən duman, bulud olmasaydı atmosfer havası toz his, tüstü ilə qaranlıq ilə zülmətə çevrilərdi Bir ildə 36-37 dəfə atmosferdə buxarlanma olur.
Karbon birinci dərəcəli biogen elementdir. Təbiətdə karbonun dövr etməsi iki əsas bioloji prosesin-fotosintez və tənəffüs ehtimal olunur ki, yer kürəsinin bitki aləmi hər il atmosferdən üç yüz milyard ton CO2- mənimsəyir. Ekoloqlar isə hesablamışlar ki, bütün mənbələrdən atmosferə qaytarılan karbonun miqdarı təxminən 300-320 milyard tona çatır. Oksigenin dövranı planetar xarakter daşıyır. Azot ehtiyatı təbiətdə tükənməzdir. Biosferdə toplanan azotun 78-79 %-i atmosferdədir. Azot elementi inertdir. Ona görə də bütün canlılar molekulyar azotdan istifadə edir. Canlı orqanizmdəki, miqdarına görə fosfor azotdan sonra ikinci yeri tutur.
İnsanın əqli, şüuru, təfəkkürü artdıqca onun təbiətə qarşı qəddarlığı-amansızlığı güclənmişdir. Öz ilk beşiyi təbiətə qarşı qəddar olan insan acgözlük, paxıllıq, xəbislik kimi mənfi keyfiyyətlər onun təbiətin ayrılmaz hissəsinə çevrilmişdir. İnsanların biosferə qədimdən təsiri məlumdur.
Müasir sənaye kənd təsərrüfatı sahəsində tətbiq olunan gübrə pestised və müxtəlif xammal təbiətə əlavə yükdür. Onlar canlıların normal inkişafını pozur. Müasir insan gündə 1,5-2,5 k.q tullantı yaradır. Bunları isə biosferin sabitliyini pozur. Biosferin sabitliyinin pozulması birinci növbədə insanların ərzaqla təmin olunması problemini yaradır.
Bu gün öz normasından artıq ərzaq, istehsal edən ölkə sabah bu qədər istehsal edə bilməyəcək. Çünki, onun da havası, suyu, torpağı və. s. korlanır.
Atmosfer, hidrosfer və litosfer biosferin çirklənməsinin aşağıdakı tiplərindəndir.
2. kimyəvi çirklənmə
1. fiziki çirklənmə ,
3. bioloji çirklənmə
Fiziki çirklənməyə radioaktiv elementlər, şüalanma, istiləşmə və infira səslər aiddir.
Kimyəvi çirklənməyə maye şəkilli tullantılar pestisidlər S və N məhsulları, ağır məhsullar, aerozollar, qıcqıran üzvi maddələr aiddir.
Bioloji çirklənməyə isə qida və tənəffüs yollarının, mikrobioloji zədələnməsi, (virus, bakteriya və göbələkciklər) və biosenozion dəyişdirilməsi (yeni heyvan və bitki növlərinin tətbiqi) misaldır.
Atmosferin çirklənməsi nəticəsində biosferdən iqlim dəyişməsi baş verir ki, bu daha qorxuludur. Atmosfer havasının qorunması üçün üç tədbir nəzərdə tutulur.
1. planlaşdırma-yerli şəraitə uyğun,
2. qaz, toz, his xassəli tullantıların atmosferə yayılmamağı üçün süzgəclərin toztutucu qurğuların tətbiqi. Əhalinin sağlamlığını tam, təmin edən, qatılıqdan artıq tullantıya yol verməyən, istehsal sahələrindən istifadə etmək. Torpaq həm mineral maddələrlə, həm də süni yolla alınan üzvi birləşmələrlə çirklənir. Pessidislər hazırda üç qrupa bölünür. 1. Xlorlu, 2. Fosforlu 3. Karbonatlı bunlar hamısı qüvvətli zəhərlərdir. Pessidislər təkcə flora və faunaya deyil, dolayı yolla insanlara da mənfi təsir göstərir. Qida silsiləsi belə sıralanır. Torpaq – ot – heyvan – süd -(ət) – insan. Bu qida zəncirinə görə insan daha çox təhlükədə qalır. Dünya ölkələri qərara alıblar ki, aqrotexniki vasitələrdən elə istifadə etmək lazımdır ki, o, bizim özümüz üçün bəlaya çevrilməsin.
Bu baxımdan təbii sərvətlərdən səmərəli istifadə etməyi Karl Marks belə ifadə etmişdir; “Gəlin təbiət üzərində çaldığımız qələbə ilə öyünməyək. Çünki, hər bir belə qələbə üçün təbiət bizdən intiqam alır”. Məncə də biz təbiətə qarşı kifayət qədər qayğıkeş yanaşmalıyıq ki, təbiət də bizdən intiqam alacaq həddə çatmasın. Ekologiya günü ərəfəsində gənc nəslin nümayəndələrinə bir pedaqoq kimi səslənirəm ki, təbiətimizi və cəmiyyətimizi qoruyaq. Çünki, sağlam cəmiyyət sağlam ekologiyanın, sağlam təbiətin bəhrəsidir.
Ziba Məmmədova,
Ağsu rayon Kəndoba kənd tam orta məktəbinin biologiya müəllimi