Ədəbiyyat müəlliflərə bir zaman və məkana xas gender rollarını gücləndirməyə və ya alt-üst etməyə imkan verən güclü bir vasitədir. Keçmişdə bəzi kitablar insanların özlərini qavramasına bir neçə yolla mənfi təsir edirdi:
1.Ciddi gender rollarını və stereotipləri təbliğ etməklə.
2. Müəyyən edilmiş normaya uyğun gəlməyənləri intizam tənbeh etməklə.
3. Müxtəlif cinslərdən olan insanların ədəbiyyat dünyasında yazıçı, oxucu və personaj kimi necə iştirak edə bilməsinə təsir etməklə.
Bu amillərə görə ədəbiyyat gender tənqidinin yaranması üçün fon rolunu oynadı . Bu tədqiqat sahəsi insanların gender rollarını necə qəbul etməsinə əhəmiyyətli təsir göstərmişdir.
Gender tənqidi ədəbi tənqidin davamıdır, mədəniyyətlərin müəyyən bir cinsin xüsusiyyətlərini müəyyən etmək və insana tətbiq etmək üçün simvollardan necə istifadə etdiyinə diqqət yetirir. Burada müraciət etdiyi bəzi şeylər var:
- Cinsi dil. Məsələn, ümumilikdə insanlara aid kişi əvəzliklərindən (o, o, onun) istifadə edilməsi daxildir. Bu tendensiya kişi olmağın norma hesab edildiyi, qadının isə “digəri” kimi qeyd edildiyi tarixi patriarxatın nəticəsi idi.
- Personaj seçimi . Kişi personajları tez-tez öz kişiliyini və fiziki gücünü bərqərar edərək, aparıcı rol oynayırdılar. Qadın personajlar heç bir azadlıq və müstəqillik seçimi olmadan hakimiyyəti qəbul etməli idilər.
- Müəllifin cinsiyyətinin qavranılması . Kişi yazıçıların öz hekayələrini danışmaqda ciddi üstünlüyü var idi. Bunun əksinə olaraq, qadın yazıları əxlaqsızlıq hesab edilir, qərəzli davranılır və sərt tənqid edilirdi. Nəticədə yazıçılar arasında peşəkar şəkildə qəbul olunmaq şansı əldə etmək üçün kişi təxəllüsləri ilə nəşr etməli oldular.
Qərb və rus yazıçı və filosofları qadının cəmiyyətdəki mövqeyi problemini əsasən gender problemi ilə əlaqələndirirdilər, çünki dünyanı qavramaqda kişi prioritetlərinə yönəlmiş mədəniyyət həmişə qadına ikinci dərəcəli rol təyin etmişdir. Qadının iki yolu var idi: ya “bədən” olmaq, ya da “bədənə qarşı” reallaşmağa çalışmaq. Rusiyada demokratik düşüncəli tənqidçilər qadının ailə zülmündən tam azad olunmasının tərəfdarı idilər, qadının ilk növbədə şəxsiyyət olduğunu təkid edirdilər. Mövcud əxlaqı tamamilə inkar edən nihilistlər ifrat mövqe tutaraq, qadınların cəmiyyətdəki statusunu kökündən dəyişməyə çağırıblar. İnqilabi demokratiyanın liderləri, görünür, qadınların vəziyyətini yaxşılaşdırdılar, ailə sərhədlərindən asılı olmayaraq müstəqil mövcudluqdan ibarət olan bərabərliyə aparan yol göstərdilər.
Rus şairi Vera Pavlova valideyn despotizmi, qeyri-bərabər evliliklər, sevgi münaqişələri kimi aktual problemlərə cəlbedici və aşkar həllər təklif edirdi. Yeni estetikanın yaradılması yalnız mövcud düşüncə və forma stereotiplərinin dağıdılması ilə mümkündür. Sevgidə müstəqillik uğrunda mübarizəsi zamanı Vera anladı ki, onu azad qadın etmək üçün nə evlilik, nə də “azad” sevgi kifayətdir. Bu dövrün əksər rus qadınları kimi o, iqtisadi müstəqilliyin cinsi azadlıq və bərabərlikdən daha vacib olduğunu başa düşürdü: “Mən heç kimə boyun əymək istəmirəm, azad olmaq istəyirəm, heç kimə borclu olmaq istəmirəm. ki, heç kim mənə deməyə cəsarət etməsin: sən mənim üçün nəsə etməyə borclusan” .
Müstəqilliyə can atan müasirlər, Vera Pavlovada hərəkət, iradə və cinsi şəxsiyyəti birləşdirən layiqli bir nümunə gördülər. Bu, 1860-cı illərin nihilist proqramının əsasını təşkil edirdi. Nihilistlər bütün dünyanı dəyişmək istəyirdilər mütləq siyasi yollarla deyil və bu baxımdan onlar bu dünyanın yalnız bəzi cəhətləri ilə kifayətlənməyən feministlərdən kəskin şəkildə fərqlənirdilər. Feministlər qadınların mövqeyini təkamül yolu ilə dəyişməyə çalışırdılar (iş əldə etmək, ailədə rolunu artırmaq baxımından); nihilistlər isə ailənin boyunduruğundan dərhal tam qurtulmağı, nikah azadlığını, cinsi bərabərliyi – yəni şəxsi emansipasiyanı müdafiə edirdilər.
Nihilistlər (rus yazıçılarının əsərlərində), feministlərdən fərqli olaraq, öz görünüşlərini və davranışlarını kişilərlə bərabər şəkildə vurğulayaraq, itaətkar davranırdılar, lakin real həyatda hər şey romanlardakı kimi sadə deyildi. Rusiya cəmiyyəti qadının ailədən ayrılmasını qəbul etmirdi. Bu mövqe rus yazıçı və filosoflarının əsərlərində öz əksini tapmışdır: İ.S.Turgenevin “Atalar və oğullar” əsərində nihilist qadın başqalarının gözündə ya gülməli, ya da bədbəxt kimi göstərilir. Turgenev “Atalar və oğullar”da nihilisti karikaturaya çəkib: onun Evdokia Kukşina-sı siqaret çəkir, qətiyyən rahat geyinir. Kimyaya olan səthi ehtirasla birləşən qeyri-təntənəli davranış modaya verilən qiymətdir.
Feminizm qadın hüquqları uğrunda mübarizə aparır : səsvermə hüququ, dövlət vəzifəsi tutmaq hüququ, işləmək hüququ və bərabər maaş, mülkiyyət hüququ , təhsil , əməliyyatlarda iştirak, evlilikdə bərabər hüquqlar, hüquq analıq məzuniyyəti və doğuş , bədən müstəqilliyi və toxunulmazlıq hüququ (qadınları və qızları zorlamadan , cinsi təcavüzdən və məişət zorakılığından qorumaq ) və daha çox şey. Terminin müəllifi Şarl Furyedir. Feminist nəzəriyyə gender bərabərsizliyini anlamaq məqsədi daşıyırvə gender siyasəti, güc münasibətləri və seksuallığa diqqət yetirir. Feminist nəzəriyyədə tədqiq olunan mövzulara ayrı-seçkilik, stereotipləşdirmə , obyektivləşdirmə (xüsusilə cinsi obyektləşdirmə ), zülm və patriarxiya daxildir .
Feminist,ədəbiyyatşünas Elaine Showalter ədəbi tənqidə təsir göstərərək, qinotirizm adlı “qadınların yazıçı kimi” öyrənilməsini təsvir edən bir termini yaratdı, “qadın ədəbiyyatının təhlili üçün qadın çərçivəsi” ni qurdu. Qadın yazıçıların tarixi tədqiqini fərqli bir ədəbi ənənə kimi genişləndirərək, ginoritistlər ədəbi yaradıcılığın kişi modellərini əvəz etmək üçün qadın təcrübəsinin öyrənilməsi əsasında yeni modellər hazırlamağa çalışırdılar. Qinoritizm qadınların şəxsiyyət uğrunda mübarizəsini və cinsiyyətin sosial quruluşunu da araşdırır. Elaine Showalter-ə görə, qinorittika təkcə qadının gender statusu kimi deyil, həm də qadının “daxili şüurunu” öyrənir. Qadın subkulturasının üzə çıxarılması və qadın modelinin nümayişi qinoritizmin niyyətidir. Feminist hərəkat qadın yazılarına yeni maraq yaradan feminist fantastika , feminist qeyri- bədii ədəbiyyat və feminist poeziya yaratdı. Bu, həmçinin qadınların həyatlarının və töhfələrinin elmi maraq sahələri kimi kifayət qədər təqdim edilmədiyinə dair inanclara cavab olaraq qadınların tarixi və akademik töhfələrinin ümumi yenidən qiymətləndirilməsinə təkan verdi. Feminist ədəbiyyat və aktivizm arasında sıx əlaqə də olmuşdur , feminist yazılar adətən müəyyən bir dövrdə feminizmin əsas narahatlıqlarını və ya fikirlərini dilə gətirir. Feminist ədəbi elmin erkən dövrünün çox hissəsi qadınlar tərəfindən yazılmış mətnlərin yenidən kəşfinə və bərpasına verildi. Qərb feminist ədəbiyyatşünaslığında, Deyl Spenderin “ Romanın Anaları” və Ceyn Spenserin “ Qadın romançısının yüksəlişi” kimi tədqiqatlar qadınların həmişə yazdıqlarına dair təkidlə zəmin yaratdı. Virciniya Vulfun “Özünə aid otaq” əsərində Vulf sosial ədalətsizlikləri araşdırmaq üçün metaforalardan istifadə edir və qadınların ifadə azadlığının olmaması ilə bağlı şərhlər verir. Onun balıq metaforası onun ən vacib fikrini izah edir: “Qadının bədii ədəbiyyat yazmaq üçün pulu və öz otağı olmalıdır”.Qadın bir fikir düşünməyə başlayanda gözətçi qadınların otaqda gəzməsinə icazə verilmədiyi bir qayda tətbiq edir. Qaydaya riayət edən qadın fikrini itirir. Burada Vulf qadınların sosial gözləntilərinin təsirini sadəcə ev uşaqları, cahil və iffətli kimi təsvir edir.
Feminist poeziya. İlk feminist şair Sappho olub. Sappho Qədim Yunanıstanın Lesbos (lezbiyanın mənşəyi) adasından idi. O, Qədim Yunanıstanda qadın homoseksuallığı, lezbiyan seksuallığının adətən göz ardı edildiyi və ya silindiyi bir mədəniyyət və zaman haqqında yazırdı. Fenwick-in “Kaliban bacıları” əsərində qadın “cins və irqiləşmiş müqavimət mövqeyi” kimi təsvir edilmişdir.
Feminist elmi fantastika. Le Guin “Qaranlığın sol əli” əsərində Estraven həm kişi, həm də qadın xüsusiyyətlərini nümayiş etdirir. İşıq qaranlığın sol əli, qaranlıq isə işığın sağ əlidir. İkisi bir, ölümlə həyat, aşiqlər kimi, birləşmiş əllər kimi, son və yol kimi.
Coanna Rus “Qadın kişi” romanı. Roman zaman və məkan baxımından bir-birindən fərqli paralel kainatlarda yaşayan dörd qadının həyatından bəhs edir. Qadınlar bir-birlərinin dünyalarını ziyarət edir, və gender rolları, qadın və qadınlığı əhatə edən sosial konvensiyalar haqqında fərqli baxışlardan çaşıb qalırlar. Görüşləri onlara həyatlarını yenidən qiymətləndirməyə və qadın olmağın nə demək olduğunu yenidən müəyyənləşdirməyə təsir edir. Sonda dörd qadının hamısı eyni qadının dörd fərqli versiyası olduğunu və öz dünyalarının patriarxal konvensiyalarından azad ola bildiklərini kəşf edirlər.Romanın adı öz cinsindən kənarda hörmət və görülmək üçün “qadın kişi”yə çevrilən Joanna personajından gəlir. “Qadın kişi” kişi ağlı olan, bədəni və ruhu hələ də qadın olan qadındır. Coannanın metaforik transformasiyası onun qadınların kişilərdən asılılığını rədd edərək bərabərlik axtarmaq qərarına istinad edir və digər üç qəhrəmanın etdiyi səyahətləri əks etdirir. Roman qadınların hər biri öz həyatına, dünyasına və qadın kimliyinə yeni baxış bucağı ilə ayrılaraq dünyalarına qayıtması ilə sona çatır.
Oktavia Butler “Qadın” hekayəsi. Qaradərili qadının həssaslığından araşdırır. Hekayənin emosional nüvəsini təşkil edən iki irqlərarası cütlük vasitəsilə roman həm də güc, cinsiyyət və irq problemlərinin kəsişməsini araşdırır və gələcək bərabərlik perspektivləri haqqında fərziyyələr aparır. Əsər müasir qaradərili qadının quldarlıq cəmiyyətini necə yaşayacağını araşdırmaq üçün yazılmışdır, burada qaradərililərin əksəriyyəti mülk hesab olunurdu, “bütün cəmiyyətin sizə qarşı yığıldığı” bir dünya. Qohum sözünün anlamı var. Əgər Amerika daha yaxşı gələcəyə doğru irəliləmək istəyirsə, qaradərililərin və ağların bu qohumluğu etiraf edilməlidir. Butlerin Dana və Kevinin oxşar maraqlarını və ortaq inanclarını göstərmək üçün qohum sözündən ilk dəfə istifadə etməsindən aydın görünür. Dana və Kevinin münasibətləri qara və ağ irqli Amerikanın barışması üçün yol göstərir: onlar ölkənin irqçi keçmişi ilə birlikdə üz-üzə gəlməlidirlər ki, qohum kimi birgə yaşamağı öyrənə bilsinlər.
Marqaret Atvud “Qulluqçu” nağılı. Futuristik distopiya romanıdır. Əsərin qəhrəmanı, təhkiyəçi Gileadda hakim sinif olan “komandirlər” üçün övlad yetişdirmək məqsədilə zorlanan “kənizlərdən”, qadınlardan biridir. Roman patriarxal cəmiyyətdə tabe edilmiş qadınlar, qadın səlahiyyətlərinin və fərdiliyinin itirilməsi, qadınların reproduktiv hüquqlarının boğulması, qadınların müqavimət göstərərək fərdilik və müstəqillik əldə etməyə çalışdıqları müxtəlif vasitələri araşdırır. Başlıq bir-birinə bağlı hekayələr silsiləsi (məsələn, “Tacirin nağılı” və “Parsonun nağılı”) olan Cefri Çauserin Kenterberi nağılları”nın tərkib hissələrini əks etdirir.
Feminist qeyri-bədii ədəbiyyat. Maya Angelounun “ Mən Bilirəm Niyə Qəfəsli Quş Oxuyur ” əsəri ABŞ-da böyüyən qaradərili qadınların yaşadığı xüsusi irqçilik və cinsiyyətçiliyi təmsil etdiyi üçün son dərəcə təsirli idi. Əsər müəllifin gənclik illərini təsvir edən tarixi avtobioqrafik əsərdir, xarakterin gücünün və ədəbiyyat sevgisinin irqçilik və travmanın öhdəsindən gəlməyə necə kömək edə biləcəyini göstərən yetkinlik hekayəsidir. Əsərin qəhrəmanı Maya aşağılıq kompleksi ilə irqçiliyin qurbanı qərəzlərə cavab verə bilən özünə sahib, ləyaqətli bir gənc qadına çevrildi.
Ədəbiyyatla bağlı qadınların tarixində mühüm şəxsiyyət ilk qadın tarixçi Hrotsvithadır.Latın Qərbində dramlar yazan ilk şəxs və ilk alman qadın şairi hesab olunur. Onun miflərdən istifadə etməsi, İslamın yaratdığı təhlükə qarşısında bakirəliyə, şəhidliyə və xristian dəyərlərinin gücünə diqqət yetirməklə xristianlığın əhəmiyyəti haqqında yazarkən xüsusi perspektivi göstərir. İblis Hrosvitanın bir çox əsərlərində tez-tez iştirak edir və o, onu dövrünün konvensiyalarına uyğun olaraq xarakterizə edir. “Dionysius” və “Müqəddəs Aqnes” əsərlərində o, erkən xristianların şəhidliklərindən bəhs edir. Hrosvitanın pyesləri hagioqrafiya əsərləri idi. Hagioqrafiya müqəddəs ruhaninin bioqrqfiyası, ideallaşdırılmış tərcümeyi-halıdır. Passio müqəddəsin şəhid olması haqqında məlumatdır. Onun pyeslərində xristian qadınların iffəti və əzmkarlığı zəif və emosional olaraq təsvir edilən Roma qadınları ilə ziddiyyət təşkil edir. “Dulcitius” və “Sapientia” bakirə şəhidlik hekayələrindən bəhs edir. “Dulcitius” Hrotsvitanın müasir komediya janrına uyğun gələn yeganə komediyasıdır. Qadınların yaşadığı ümumi bir məsələ və təzyiq forması olan təcavüzdən bəhs edir. Din qadınlara azadlıq və müstəqillik verə bilər, onlara güc verə bilər. Hrotsvitha pyeslərində evlilik, zorlama və obyekt kimi görülmək kimi dövrünün qadınlarına təsir edən məsələlərə diqqət yetirir. Qadınların o zamankı həyatlarını və seçimlərini yaxşı başa düşdüyünü nümayiş etdirir.O, qadınları fəzilətli, cəsarətli, hazırcavab və Allaha yaxın kimi qələmə verərkən, o, yalnız bir kişi haqqında nifrət etmədən danışır və onların qeyri-mütənasib şəkildə sınaqlara məruz qaldığını görür.
Azərbaycanda feminizmin düzgün təbliğatını aparan yeganə şəxs hesab etdiyim qadın şairə Aysel Əlizadədir. Əsərləri: “Qadın peyğəmbər” (roman). Əsərləri: “Qadın”, “Seksin poeziyası” şeirlər, “Qızlar ağlamaz”. O, Oşonun “Qadınların kitabı” və “Kişilərin kitabı” əsərlərini dilimizə tərcümə edib. “Seksin poeziyası” əsərinin bu cür adlanmasının səbəbi var. Stereotipləri, doqmaları, kiflənmiş əngəlləri qırmaq üçün bu ad qoyulub. Mənəvi sərhədləri – o sərhədlər ki, insanın azadlığına çox böyük əngəl yaradır, bunları qırmaq üçün. Bir ölkədə, cəmiyyətdə beynəlxalq bir termin problemli qarşılanırsa, ədəbsiz, ayıb söz hesab edilirsə, orada daha üst pilləyə qalxıb nəyisə həll etmək mümkünsüzdür. Çünki Avropa, Qərb yalnız seksual inqilabdan sonra inkişaf etdi. Seks problemini həll edəndən sonra demokratiya qura bildi. İnsan hüquqlarının təməl prinsipləri quruldu. Bunsuz mümkün deyil. “Seks” ingiliscədən tərcümədə “cins” deməkdir. Fransız filosofu, feminizmin banilərindən hesab olunan Simone de Bevuar “The second sex” adlı bir kitab yazıb. Azərbaycan dilinə tərcümədə kitabın adı “ikinci cins” olur. Müəllif ikinci cins kimi qadını nəzərdə tutur və onun cəmiyyətdəki problemlərindən danışır. Niyə ikinci cins? Çünki söz haqqı yoxdur, seçim haqqı yoxdur, təhsilini, ərini, ana olub-olmamasını seçə bilmir, havayı xadiməlik, baxıcılıq rolunu oynayır. Üstəlik, ömür boyu əri tərəfindən seksual istismara məruz qalır. Bu kitaba minlərlə qadın dəstək verdi. Minlərlə qadın qoşuldu. Çünki müəllif onun yaşamlarından yazmışdı. Bu kitab qadın hərəkatının ən sevimli kitablarından biri oldu, biz isə seksə intim münasibət deyirik. Müəllif “Qızlar ağlamaz” kitabını dünyanı səbəbsiz nifrətlərin bürüdüyü bir dövrdə yazıb. Bu o çağdır ki, qadınlara nifrət üçün “icad edilmiş” səbəblər demək olar tükənmişdi. Feminist ruhda, əqidədə yazılan bu kitab radikal çağırışları ilə seçilir, amma müəllif həm də bütün radikallığına, açıqlığına rəğmən qadınların milli özünüdərk problemlərini gözardı etməyib, feminizm qadınların “əbədi günah dalğaları” altından xilas olmaq istəyindən yaranıb. Həvva ananın başıbəlalı alma hekayətindən bəri insanlar daim qadına faciələrinin baiskarı kimi yanaşıblar.Kitabda bəzi kişilər üçün çətin qəbul olunası fikirlər var. Bunlara baxmayaraq bu kitabı daha çox kişilər oxumalıdır. Çünki Ayselin yazdığı kitab kişiləri təcrid etməyə hesablanmayıb, əksinə bu yazılar ortalıqdakı problemləri birgə həll etmək, acı təcrübələrdən birgə dərs almaq məqsədi daşıyır. “Alfonslar”, “Məşhurlar”, “Zorakı kişilər – qadındöyənlər”, “Bunun başıpapaqlısı yoxdur?” kimi yazılarda bəzi kişilər özləri ilə rastlaşa bilərlər. Əsər doğulan kimi qızların salındığı qəliblərin onların bütün həyatlarına necə təsir etdiyindən bəhs edir. Kitab 30 may Beynəlxalq feminizm gününə həsr olunub.