Author: Delphi7

(Yaradıcılığı boyu öz həyat amalına və ideyalarına sadiq qalan
Astan Qasımovun əziz ruhuna hörmət və ehtiramla!)

Çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatının, xüsusilə də poeziyasının ədəbi-bədii ideya istiqamətinin doğru müəyyən olunmasında müstəsna xidmətləri olan, ədəbi prosesdə öz dəsti-xətti ilə sayılıb, seçilən görkəmli söz sənətkarlarından biri də doğma Ağstafamızda böyüyüb, boya-başa çatan, istedadını uzun müddət üzvü olduğu cəmiyyətdən gizlədən Astan Qasımovdur.
Astan Qasımov Azərbaycan mədəniyyəti, ədəbiyyatı, incəsənəti üçün görkəmli söz sənətkarları, ustad şairlər, tanınmış yazıçılar, istedadlı aşıqlar yetirən qədim saz-söz sənətinin beşiyi hesab olunan doğma Ağstafamızda dünyaya göz açıb. Doğulduğu ilk gündən Haqqa qovuşan günə qədər çətin və keçməkeşli şair ömrü yaşayıb. Çətinliyə sinə gərə-gərə. Haqsızlıqlar görə-görə. Amma yaşadığı günlərdə çətinliyə rast gəlsə də, öz əqidəsindən dönməyib. Ömrü boyu öz saf, pak duyğularını nəzmə çəkib-varağa köçürüb.
Zəngin yaradıcılıq yolu keçmiş şairin yaradıcılğında ictimai-siyasi şeirlər xüsusilə diqqəti cəlb edir. Haqsızlığa, zülmə qarşı mübarizə ruhu özünü daha qabarıq şəkildə biruzə verir. Bu isə öz növbəsində, normal qəbul olunmalıdır. Çünki yaşadığı və üzvü olduğu cəmiyyətdə çətinliklər isə qarşılaşmasa, möhkəmlənə bilməz insan. Bu mənada, şair özünün əxlaq köntekstindən çıxış edərək, özünün dərin fəlsəfi mühakiməyə məxsus şeirlərini, daha dəqiq desək, könül döyüntülərini, vaxtında, zamanında keçirdiyi hər bir dəyərli anı varağa köçürüb, oxucuya çatdırmaq istəyir. Bu baxımdan, daha çox xalq şeiri üslubunda, xüsusilə də ədəbiyyat tariximizdə ictimai-siyasi şeirlərin ərsəyə gəlməsi yönümündə digər janrlara nisbətən daha çox işlənən Qoşma janrında yazılmış ədəbi-bədii nümunələr, poeziya örnəkləri oxucunu düşünməyə, götür-qoy etməyə, yaşanan hər anın qədrini bilməyə, boş və mənasız həyat yaşamamağa səsləyir. O cümlədən, ədəbiyyatşünaslıq tariximizdə “Məhəbbət şeirləri” kimi adlandırılan qoşmalar da şairin yaradıcılığından yan keçmir. Təbii ki, Azərbaycan ədəbiyyatının qədim dövründən ən yeni dövrünə qədər keçməkeşli, şərəfli yollar keçən ədəbiyyatımızın ən ümdə, ən vacib məsələlərindən biri, daha doğrusu, birincisi məhz sevgi, məhəbbətdir. Bu yönümdən, həsrət, ayrılıq, intizar kimi mötivlər şairin əsərlərinin leytmotivini təşkil edir, yaradıcılığından qırmızı xətt kimi keçir. Hələ yeniyetmə-gənc ikən könül duyğularını qələmə almağı bacaran istedadlı gənc şair dünyagörüşünün formalaşmasında həyat təcrübəsinin müstəsna yeri olduğunu anlayır. Beləliklə də, əsərlərinin ruhu, canı müəllifi-istedadlı şairimizi övladı olduğu Azərbaycan torpağına bağlayır. Bu kövrəklik, həzin duyğular, hər biri ayrı-ayrılıqda nəğmə kimi səslənən könül döyüntüləri Vətənə bağlı olduğunu hər addımbaşı özünü biruzə verir. Ümumbəşəri duyğulara daha çox söykənən müəllif özünün fəlsəfi yönümdən ərsəyə gətirdiyi dəyərli sənət əsərlərini zamanın süzgəcindən keçirtməklə oxucusunun görüşünə tələsdirir. Şübhəsiz ki, müəllifin ən azından buna mənəvi haqqı var. Axı şairi özündən sonra ən çox anlayan adətən əsərlərini sevə-sevə oxuyub, görüş anı üçün tələsən və müəllif ilə əsər arasında körpü rolunu oynayan oxucu daha yaxşı anlayır. Hətta, deyirlər ki, bəzən oxucunun özü müəllifdən daha yaxşı əsəri təhlil etməyi bacarır, başqa sözlə desək, əsərin müsbət və mənfi cəhətlərini müəyyələnləşdirə bilir. Əsərlərin hər birinin ruhuna, canına hopmuş sadəlik, səmiyyət, humanizm kimi ən gözəl xüsusiyyətlər məhz şairin oxucusu bir az da həyəcanlandırır, bir az da düşünməyə, həyatdan ibrət götürməyə səsləyir. Doğrudan da, sadaladığımız bu faktorların hər biri bizim üçün ən önəmli, ən gərəkli məsələlərdən biri kimi öz prioritetliyini itirmir. Əslində, heç itirməli də deyil.
Cəmiyyətdə baş verən ictimai-siyasi proseslərin hər biri yeni ideyaların yaranması və yaşanması üçün baza rolunu oynayır. Bu isə, əslində, müəllifin geniş dünyagörüşünə, zəngin yaradıcılıq təcrübəsinə, obrazlı təfəkkürə malik olmasını göstərən növbəti ədəbi faktor kimi diqqəti cəlb edir. Hansı mövzuda yazmasından asılı olmayaraq, müəllif-şair ilk öncə oxucusu ilə ən gözəl dildə-könül dilində danışır, dərdi-sərini oxucusu ilə bölüşməyə çalışır, hər dəfə yeni nə isə öyrəndiklərindən hər kəs ilə paylaşmaq istəyir. Çünki zaman-zaman, tarixi böyüklərimizin öyrəndiklərini yetişməkdə olan yeni nəslin nümayəndələrinə ötürməyə çalışıblar. Bu isə, gənc nəslin düzgün formalaşmasında mühüm rol oynayan ən ümdə və vacib məsələlərdən biri kimi hələ öz aktuallığını itirmir. Dərin köklərə və qədim tarixə malik həmin ideyalar-ictimai-siyasi proseslərin cərəyan etdiyi bir dövrdə gənc nəsil üçün önəmli məsələlərdən bəhs etmək, bununla da, əxlaqi kontekstdən çıxış edərək ən humanist ideyaları təbliğ etmək müəllifin növbəti uğuru kimi qəbul olunmalıdır.
Ümumiyyətlə, əsərlərinin hər biri müəllifi cəmiyyətdə, ədəbi prosesdə istedadlı şair kimi tanınmasına vəsilə olur. Xüsusən də, bəşəriyyəti tarix boyu narahat edən məsələlər ətrafında fəlsəfi mühakimələr aparmaq, fikir mübadiləsi yürütmək hər şairə xas olan xüsusiyyət deyil. Gerçəklik ilə ilgili olan hər şey, ələlxüsus da yaşamaq üçün pozitiv məqamlar insanı həyatı sevməyə, insanlığa sevgi və sayqı ilə yanaşmağa sövq edən bəşəriyyətə-insana məxsus ən gözəl spesifik xüsusiyyətləri bəxş edən Uca Yaradanın mərhəmətinin göstəriscisidir. Beləliklə, ən kövrək hisslər, duyğua və düşüncələr müəllifin əsərlərinin ana xəttini təşkil edir. Bütövlükdə, əsərlərinin-poeziya örnəklərinin hər birini ayrı-ayırılıqda təhlil olunmasına ehtiyac olmadığını nəzərə alaraq, böyük məmnunluq və fəxr hissi ilə qeyd edə bilərəm ki, hansı mövzuda yazırsa-yazsın, əsl gerçəklik, səmiyyət müəllifin əsərlərini bir an belə tərk etmir. Sonucda, özündən sonra oxucuları, peoziya həvəkarları, ədəbiyyatsevərlər üçün zəngin ədəbi irs qoyub getmiş Astan Qasımovun əziz ruhuna Uca Yaradandan rəhmət diləyirik. Müəllifin əsərlərinin təbliğinə, tədqiqinə-araşdırımasına ehtiyac olduğunu nəzərə alaraq, deyə bilərik ki, humanizmi, səmimiyyəti yaradıcılığı boyu böyük ustalıqla davam etdirən şairin əsərlərindən öyrəniləsi çox şey var. Ələlxüsus da, ictimai-siyasi yönümüdən ərsəyə gətirilən əsərlərdən.
Nəhayət, keçən ilin aprel ayının 17-də 75 illik yubileyini qeyd etdiyimiz ictimai-siyasi şeirlər müəllifi, körək duyğular şairi Astan Qasımovun əsərləri dünya durduqca yaşayacaq, yetişməkdə olan gənc nəslə çatdırılacaq.

Dərin hörmət və ehtiramla,

Kənan AYDINOĞLU,
Gündəlik Analitik İnformasiya Agentliyinin
Mətbuat xidmətinin rəhbəri,
Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin üzvü.
Bakı şəhəri. 11 fevral 2018-ci il.

yazıçı- publisist, dramaturq

Azərbaycanda elə bir şair tapmazsan ki, anaya, anasına, yaxud qadına şeir və yaxud başqa bir bədii əsər həsr etməsin. Bu da təbiidir, çünki hər kəsin hisslərinin formalaşması, ülviləşməsi, kutsallaşması anadan başlanır. Zaman keçir, gələcək şair böyüyür, məşhurlaşır, amma ana qucağını, ana məhəbbətini unuda bilmir. Şairlər həyatda, cəmiyyətdə mübarizə apardıqca, enişləri, yoxuşları çoxaldıqca o məsum və saf günlərə – analı, ya anasız zamana qayıtmağa can atır, uşaqlıq dünyasının ən böyük neməti olan o dövr üçün darıxırlar. Bu səbəbdən şairlər acılarını, ağrılarını unutmaq üçün keçmiş xəyallara qayıdırlar. Keçmiş xəyalların ən böyük obrazı, hamıdan seçilən surət isə ANAdır.

Hələ bundan sonra da şairlər onları doğacaq ANAlara şeirlər həsr edəcəklər.

Bu baxımdan gözəl ziyalımız, şair Vüqar Sərdarovun tərtib etdiyi “Anam yadıma düşdü” şeirlər toplusu diqqətçəkəndir.

Tərtibçi analara, qadınlara həsr edilən şeirləri bir almanaxa sığışdırmağı bacarıb. O, iki yüzdən artıq şairin “ANA, QADIN” haqqında şeirlərini bir kitabda toplayıb. Kimlər yoxdur bu almanaxda; tanınan və tanınmayanlar, məşhurlar və yenicə yazmağa başlayanlar, bir sözlə, demək olar ki, hamı var. Əgər kimsə yaddan çıxıbsa bu tərtibçinin, hesab edirəm ki, günahı deyil. Burada Əhməd Cavad, Əliağa Vahid, Mikayıl Müşfiq, Nəbi Xəzri, Zəlimxan Yaqub, Sabir Rüstəmxanlı, Əli Kərim, Aşıq Şəmşir, Zöhrab Tahir, Nəriman Həsənzadə, Əjdər Ol, Telli Pənahqızı və başqa nəhəng, tanınmış imzalarla yanaşı, digər imzalar da çoxluq təşkil edir.

Bu almanaxda hansı hisslər yoxdur – fərdi hisslərdən tutmuş, ta bu hissi VƏTƏN səviyyəsinə qədər qaldıran, yaxud köçə, ululuğa, türkçülüyə bağlayan şeirlərə qədər.

Məsələn, öz yurdunda yurdsuz qalan Abdulla Qurbani yazır:

Duman alıb dağlarımı,

Xəzan vurub bağlarımı,

İtirib xoş çağlarımı,

Ana, Murovdan gəlirəm,

Qardan, qırovdan gəlirəm,

Yaxud;

Qərib quzutək mələrəm,

Leysan olub nur ələrəm,

Gələrəm, yenə gələrəm,

Ağlama, anam, ağlama.

Şair köç həsrətini, vətən həsrətini ana şeirinin içində elə ustalıqla verir ki, oxuyan dərhal yaxın keçmişdə başımıza nələr gəldiyini anlayır.

Adil Cəmil “Anasız evin uşaqları” adlı şeirində metaforla danışır. Bu həm oxucunu təsirləndirir, həm də şeirin bədiiliyini daha da gücləndirir:

Üç ana ölmüşdü bu evdə bəli,

Hər uşaq bir ana intizarında …

Yayın istisində, qışın qarında

“Ana!”, “Ana!” deyə öyrəşib onlar

Ağrılı, acılı anasızlığa…

Hətta, ustad Aşıq Şəmşir təbiətin gözəlliyini özünün oturuşmuş söz çələnginə bükəndə belə anasını yaddan çıxartmır. O, qocalığında da anasını xatırlayır:

Balasın çağırır meşədə əlik,

Şəmşir də dinləyir əlində çəlik,

Qartal qıy vuranda, qayada kəklik

Ötüşəndə, anam yadıma düşdü.

Ana həm də QADINDIR. Onun qadınlığı “Ana” sözü ilə üst-üstə düşəndə, hər iki varlıq bir-birini tamamlayanda, yəni vəhdəti-vücud olanda, ülviləşir, müqəddəsləşir, zamanı və məkanı aşıb daim xatırlanır, həzinliklə və kövrəkliklə yad edilir. Bu yadetmə isə anlardan, saniyələrdən ibarətdir. Şairlər isə bu anları kağıza köçürməklə əbədiyaşar edirlər.

Anınca köhnələn doğum ilini,

Sən əzab çəkirsən, ah, gözəl qadın!

Süzüb şəkillərdə incə belini

Boynunu bükürsən, ah, gözəl qadın!

(Əjdər Ol, “Gözəl qadın”)

Bu kitabda təkcə “Ana”ya həsr edilmiş şeirlər yox, ananın dilindən gileylənən şeirlər də az deyil. Ana üçün oğlunu, övladını görməmək onu itirməyə bərabərdir. Bu giley sevməkdən, övladını ağrı-acılarla böyüdüb boya-başa çatdırmağı xatırlamaqdan irəli gəlir.

Bu baxımdan almanaxda Əli Kərimin məşhur “Qaytar ana borcunu” şeiri də yer alır.

… Ana bilsəydi əgər böyütməzdi oğlunu,

Yox, bunu yandım dedim, yenə atmazdı onu –

Bir gözəl, bir sevimli oğul böyütdü ana,

Ürəyində ağlayıb, gülmək öyrətdi ona.

Təbiidir, övlad valideynləri üçün nə etsə övladlıq borcunu heç zaman qaytara bilməyəcək. Bu borcu yalnız sən öz övladına verməklə ödəyə bilərsən.

Oğul demərəm sənə!

Deyirəm ki, o boyu, buxunu qaytar geri!

Deyirəm ki, varını, yoxunu qaytar geri!

Qaytar onun borcunu,

Gülüşünü, adını, sözünü qaytar geri!

Qaytar onun borcunu.

O borc sənin özünsən, özünü qaytar geri!

Şair bu yaşamı, bu dərdi, bu hissi keçməsə, yaşamasa, düşünürəm ki, belə güclü şeir alınmazdı. Bəlkə də belə gileylər şairin öz başına gəlib, amma o bunu ümumiləşdirəndə, artıq hamı tərəfindən qəbul olunur, sevilir, çünki ana gileyi bir deyil, iki deyil, üç deyil. Onlarla, yüzlərlədir. Amma, əbəs yerə deməyiblər ki, ana qarğışı müstəcəb olmaz.

Övlad nə qədər yaşlı olsa da, yenə ana üçün uşaqdır, cocuqdur. Övlad elin ağsaqqalıdır, amma ana ona yenə körpə kimi baxır, fikirləşir ki, görəsən gecə üstü açıq yatmadıki…

Başım üstdən yellər ötür.

Necə ağır illər ötür,

Daşqın gəlir, sellər ötür,

Ömrüm keçir ağır gündə,

Saçlarıma düşür dən də,

Qocalıram, ana, mən də.

(Eldar Həsənli, “Qocalıram, ana, mən də”)

Yaxud, Səməd Qaraçop anasının nəşini torpağa tapşıranda şeirin sonunu harayla deyil, muğayıtla bitirir:

… Suyunda gözlərimi suvardım,

Odunla ürəyimi bişirdim, torpaq!

Anam mənə tapşırdı səni,

Anamı sənə tapşırdım, torpaq!

Heç bilən varmı şəhid anası nələr yaşayır? Bunu şəhid analarından soruşun! Övladı şəhid olan ana da şəhid olur. Övlad bir dəfə şəhid olur, ana isə gündə yüz dəfə. O, düşmənlə xəyallarında vuruşur, şəhid olur, dirilir, yenə vuruşur. Bunu mən yazdım. Xuraman isə belə yazır:

Şəhid anasının kədəri, qəmi,

Özü də şəhiddir dərdlər içində

Şəhid oğulların anaları da

Şəhid dərd yaşadır daim içində.

yaxud, Fikrət Qocanın “Şəhid ruhunun anasına pıçıldadıqları” kimi:

Pəncərənə düşən kölgə

mənəm, ana!

Ürəyində qalan “bəlkə”

mənəm, ana!

Bu el, elat, – bütün ölkə

mənəm, ana!

Mən həmişə yanındayam,

canındayam.

Hansı səviyyədə və vəziyyətdə olmağımıza baxmayaraq övlad həmişə valideyninin nəfəsinə, sözünə, nəsihətinə möhtacdır.

Mən öz nəslimizə zirvəyəm, tacam,

Biləydin mehrinə mən necə acam,

Hər şeydən tox canım, sənə möhtacam,

Düşsəm ayağına, izin nə deyir?

(Flora Xəlilzadə, “Sənə möhtacam”)

Anaya həsr edilən şeirlərdə bölünmüş Azərbaycan da incəliklə verilir, ayrılığın nisgili, sanki ana imiş günahkar, ona giley olunur. Zöhrab Tahir kimi:

O tayın, bu tayın qulağı səsdə

Qulağım tutulub bu son nəfəsdə

Qoyun tüfəngimi sinəmin üstə,

Ölsəm, tüfəngimi götürsün anam!

Analarda hissetmə çox güclüdür. Övladının başına bir iş – xoş, ya bədbəxt hadisə gələrsə bunu ilk olaraq analar hisslə, fəhmlə bilərlər. Bəlkə bu ona görədir ki, ana bətnindən övladlar cismani ayrılsalar da, heç zaman ruhən ayrılmayacaqlar. Bətndə övladına verdiyi fiziki və ruhi bağlılıq ölənə qədər davam edəcək, öləndən sonra isə ananın göylərdəki ruhu yerdəki balasını hifz edəcək. Bunu Zəlimxan belə yazır:

… Gözündən nə qədər uzaq olsa da,

Övladın gününü, güzəranını

Havadan oxuyur, buluddan bilir.

Yozur yuxuları, yaxşıya, pisə

Səsdən soraqlaşır, sükutdan bilir.

Göynəkli həsrətlə, üzücü qəmlər,

Puç olan arzular harda var bilir.

Harda yas qurulur, harda vay düşür,

Harda ocaq sönür, hay-haray düşür

Dünyada birinci analar bilir!

Dünyada birinci analar bilir!

Bəlkə də övladla Tanrı arasında ana durur, axı ilk növbədə valideyn balasına görə Tanrı qarşısında cavabdehdir. Ana da övladına hər işdə xoş şeylər arzular, onun cənnətdə olmasını istər. Bəlkə buna görədir ki, şair Vüqar Sərdarov yazır:

Məşhur bir kəlam var analar haqda

Cənnət anaların ayağı altda.

Analar haqqında kitabın özündən də çox yazmaq olar, çünki “Ana” mövzusu bitib tükənən deyil. Hətta gələcəkdə də doğulan şair hökmən ana barədə nəsə bir neçə söz deyəcək, misraları inci kimi bir-birinin ardınca düzəcək.

Ümumiyyətlə, almanaxdakı şeirlər mahiyyətinə, forma və məzmununa görə çox zəngindir. Hər bir şəxs bu kitabda öz anası haqqında şeirə rast gələ bilər. Bu da düşünürəm kitabı oxunaqlı edəcək.

Mənbə: http://olaylar.az/

Mən yazar dostum Yunus Oğuzu uzun illərdir ki, tanıyıram. Bu yaxınlarda bir tədbirdə dediyim kimi, 30 ildir, birlikdə yol gəlirik və bu yolun bitməyəcəyinə inanıram. Bəri başdan onu da deyim ki, Yunus Oğuzla müəyyən ictima-siyasi məsələlərə, roman janrına, onun təhkiyə formasına münasibətdə fikir ayrılığımız olsa da, vətən sevgisində sabitik. Onu da deyim ki, Yunus Oğuz bir türkçü və millətçi kimi sabit-qədəmdir. Mən Azərbaycan bayrağı haqqında onun danışarkən necə kövrəldiyinin şahidiyəm. Yunus Oğuz hansı tədbirdə olur-olsun, içdəmi, dışdamı, öz türkçü və milli kimliyini daim qabardan və bundan qətiyyən çəkinməyən insandır. Bu yazımda da təkcə onun yaradıcılığından yox, həm də şəxsi dəyərlərindən söz açacam…

***

Qarlı qış günlərinin birində, yaxın dostlarımızın birinin məclisində Yunus Oğuz qulağıma pıçıldadı:

-İstəyirəm, Nadir Şah haqqında dram yazam.

Mən ona qədər Yunus Oğuzun fəlsəfə, türkçülük, onun kökləri barədə məqalə və kitabları ilə tanış idim, həm də onu bir siyasətçi kimi taniyırdım. Ona görə də təəccübləndim və yarızarafat, yarı ciddi dedim ki, “Nadir Şah” dramını Nəriman Nərimanov yazıb, sən roman yaz.

Düzü, onun roman yazacağını gözləmirdim, ona görə də adi bir həvəs və kapriz kimi qəbul elədim. Amma deyir, sən saydığını say, gör fələk nə deyir.

Yunus Oğuz dediyinin üstündə durdu və “Nadir Şah” romanını yazdı. Yəni çoxlarının, elə mənim gözləmədiyim kimi, maraqlı və oxunaqlı bir əsər ortaya qoydu. Həmin romanın kompüter variantını da mənə göndərdi və mən 30 illik dostumun bu yazısına sevinməyə bilməzdim. Ona görə də yığcam bir girişlə əsərdən parçanı “Ulduz” jurnalının ilk səhifəsində dərc elədim və həmin yıcam girişi burda təkrar edirəm:

“Yunus Oğuz Azərbaycan ictimaiyyətində daha çox siyasətçi və türkçü kimi tanınır. Onun son kitabı da elə türkçülüklə bağlıdır və “Türkün tarixinə yeni bir baxış” adlanır. Amma qələm dostumuz son illər tarixlə bağlı əsərlər yazmaqla bizləri sevindirməyə başlayıb. “Atilla” dramını yenicə bitirmiş qələm dostum “Nadir Şah” tarixi romanına da son nöqtəni qoymaq üzrədir.

Yunus Oğuz tariximizdə boş qalan sahələrə müraciət etməklə böyük bir işin altına girib. Şübhəsiz, istənilən tarixi əsər oxucular tərəfindən birmənalı qarşılanmır. Amma bu, əsas deyil. Əsas odur ki, ümumilli dəyər daşıyan tarixi məqamlara baş vurasan, qalanı araşdırmaçıların işidir və zövq məsələsidir. Hər halda, tariximiz təzədən yazılmalı və öyrənilməlidir. İnanıram ki, Yunus Oğuzun bu romanı tariximizi yenidən öyrənmək baxımından öz qiymətini alacaq…”

Mən bu sətirləri təzədən çap eləməklə təkrarçılıq məqsədi güdmürəm, sadəcə bir daha demək istəyirəm ki, Yunus Oğuz haqqında fikirlərim səmimi və dəyişməzdir…

Həmin vaxt qədim-qayım dostum təklif elədi ki, kitaba ön sözü də mən yazım, amma fikirləşdim ki, Yunuz nasir kimi ədəbiyyat aləminə ilk qədəm qoyduğundan ön sözü də samballı bir ədəbiyyatşünas yazsa, daha yaxşı olar. Belə də oldu. Və dövrümüzün bilim və fikir adamı, ədəbiyyatşünas – akademik Nizami Cəfərov kitaba genişürəkli və səxavətli ön söz yazdı. Sonra onun Atatürk Mərkəzindəki təqdimat mərasimində də iştirak və çıxış eləyib dostumuzu qutladıq.

***

İkinci bir haşiyə çıxım.

Yunus təpərli və diqqətcil adamdır. O dost dediyi adamın xeyir-şərində həmişə onun yanında olur, tək buraxmır.

Yunusla xeyli xarici səfərlərimiz də, olub məmləkətimizə də gen bol səfərlər etmişik və həmişə özünün dostluğunu sövq-təbii nümayiş etdirib. Onunla qarlı-şaxtalı, boranlı-yağışlı Xızı səfərimiz isə ayrı bir söhbətin mövzusudur və həmin səfər barədə bir zamanlar yazmışam…

Yuxarıda demişdim ki, Yunus Oğuz harda olur-olsun öz kimliyini qabardan və düşmənlə döş-döşə gələn adamdır. Londona səfərimiz zamanı Trafalqar meydanından keçirdik. Bizimlə birgə ermənilər, gürcülər və başqa millətin da nümayəndələri vardı. Bir nəfər asfaltın üstündı qraffiti ilə məşğul idi və müxtəlif ölkələrin bayraqlarını çəkirdi. Onların arasında Azərbaycan bayrağı da vardı, amma ermən bayrağı yox idi. Ermənilərdən biri cırnadı və qayıtdı ki, bəs erməni bayrağı onların arasında niyə yoxdu? Yunusun hazırcavablığı hamımıza ləzzət elədi və gülməyimizə səbəb oldu:

-Erməni bayrağı var da, o dey orda.

-Harda? -erməni kaıxdı

-Rus bayrağının içində.

Təbii ki, həmin erməni deməyə söz tapmadı, eləcə pərt və məyus oldu…

Buradaca qeyd edim ki, tarixi romanlara bizim fərqli baxışımız var. Yunus romana epos təfəkkürü ilə yanaşır və bədii təhkiyəyə daha çox üstünlük verir. Bəndəniz isə tarixi romana akademik yanaşır, yəni tarixi faktları daha çox qabardır. Yunus “bir tarixi cümlədən də roman yazmaq olar” deyir, mənsə “çox tarixi cümlədən” deyirəm. Amma özü demiş, heç zaman bir-birimizi qısqanmamışıq, çünki hər ikimiz Azərbaycana, onun tarixinə xidmət edirik. Necə xidmət edirik, burası bizim yox, ədəbiyyatşünasların işidir.

***

Bu yazını mən çoxdan başlamışam və onu davam etdirməyə Yunusun son iki romanının təsiri oldu. Çünki həmin əsərlərin bədii redaktoru oldum və onları təhlil etməyə geniş imkan yarandı. Onu da deyim ki, buna qədər Yunus Oğuzun “Əmir Teymur”, “Təhmasib Şah”, “Cadugər və Şah arvadı” romanları işıq üzü gördü və bir neçə xarici dilə tərcümə olunaraq, böyük uğur qazandı. Sözüm bunda yox, gələk mətləb üstünə.

Öncə bədii redaktoru olduğum birinci romandan – “Atabəy Eldəniz”dən başlayaq və öz təhlilimə keçməzdən əvvəl hörmətli akademik Nizami Cəfərovun romana giriş sözündən bir epizodla tanış olaq:

“…Romanın bir ideya- estetik məziyyəti tarixi faktlara sona qədər sədaqətliliyi, mənbələrin verdiyi kifayət qədər zəngin məlumatlara əsaslanmasıdırsa, digəri həqiqətləri zədələmədən, təhrif eləmədən Atabəylər dövrü tarixinin ideya (və iddia!) münaqişələrilə dolu fəlsəfəsini ortaya çıxarmaq, həmin münaqişələrin xalqların taleyinə, eləcə də ayrı- ayrı tarixi şəxsiyyətlərin formalaşmasına necə təsir etdiyini göstərmək cəhdidir…”

***

“Atabəy Eldəniz” romanında Yunus Oğuz çox sevdiyi və daim bəhrələndiyi təsəvvüf elminin daha dərinliyinə enir və Baş Dədənin dilindən maraqlı əhvalatlar nəql edir. Baş Dədənin fikrincə, insan öz tarixini daha yaxşı bilməlidir.

Roman maraqla oxunur. Çünki təhkiyə də, süjet də, intriqa da oxucunu öz arxasınca apara bilir.

Bəri başdan qeyd edim ki, romanı oxuya-oxuya müəllifin gözündən yayınmış məqamlara da, korrektə xətalarına da düzəliş elədim. Və bu mənada oxucular və vicdanım qarşısında təmizəm.

Yenidən romana qayıdaq.

Şəmsəddin Eldənizin qul həyatı, Bağdada gedən karvandakı arabadan yıxılması çox maraqlı təsvir olunub və vizual xarakterlidir. Həmin dövrün ab-havası, hökmdarlar arasında intriqa, xaşxaşilərin ruhu və yaşam qaydaları mənə inandırıcı təsir bağışladı. Düzdü, bir neçə məqamda polemikalarımız da oldu. Məsələn, mən o fikirdəyəm ki, 12 -ci əsrdə insanlar “siz”lə danışmayıblar, hökmdaralara da “sən” deyə müraciət ediblər, amma Yunus Oğuz bununla razılaşmır və hesab edir ki, müasir oxucuyla bəzən başa düşdüyü dildə təmas qurmaq vacibdir. Eldəniz, ya Eldəgiz məsələsi də xırda mübahisə doğurdu, Amma yenə də hərə öz fikrində qaldı.

Bir fikirlə yaradıcı adamların əksəriyyəti razılaşır ki, yazıçı bir əsəri bitirəndən sonra çox nadir hallarda kənar fikirləri nəzərə alır. Əsər yazıldı, qurtardı, çünki ona qədər özü bu barədə xeyli düşünüb-daşınır, hər şeyi saf-çürük edir.

Mömüinə Xatunun Eldəniz tərəfindən xilas olması əsl Şərq vriantıdır. Həm orta əsrlər, həm də ondan əvvəlki dövrlər idarəçilikdə və qətllərdə adətən zəhərdən istifadə edirdilər. Bu məqam romanın vacib məqamlarından birdir və müəyyən mətləblərə, münasibətlərə açar rolu oynayır.

Əsərdə Atabəy Eldənizin hakimiyyət yolları ardıcıllıqla verilib.

Xaşxaşılər və onların həyat tərzi, fədailərin özünəməxsus döyüş tərzi və düşüncəsi, hakimlərinə sadiqliyi diqqəti çəkir. Onlar yapon ninzalarını, Fransa, İspaniya gizli polisini, sovet xəfiyyəsini xatırladır. Hamısının insanlara münasibətdə öz üsulu var. Onlar bir yerə xüsusi məqsədlə gedir (romanın dili ilə desək “sızır”) və zamanı çatanda aldıqları tapşırığı yerinə yetirirlər: öz ölümləri bahasına olsa belə, bir növ xarici antikəşfiyyatçılar, cəsuslar kimi.

İlk baxışdan romanda obraz və surətlər çox görünür. Amma onların çoxu yardımçı personajlardır, yəni romanın ideyasına, süjetinə xidmət edir. Əslində isə aparıcı obrazlar bir neçədir: Atabəy, Möminə Xatun, Qutluq bəy, əsəri nəql edən Baş Dədə, Baş imam, Xəlifə və s.

Romanda el dili, xalq dili, zərb məsəllər çoxdur.

Məsələn:

“Bir kişinin qolunda bir el birləşər, bir alim ətrafındasa el-oba, dünya inkişaf edər”.

“Dəvəyə minən qoyunlar arasında gizlənə bilməz”.

“Qurd öz qonşusunu yeməz”.

” Dəyirmanda doğulan siçan göy gurultusundan qorxmaz”.

“Qoca öküz baltadan çəkinməz”.

“Tələdən qorxan quş qırx il haça ağacın üstünə qonmaz”.

“Kəməndlə dağ əyilməz”. və s.

Romanda çox adamın nəinki bildiyi, heç eşitmədiyi “batin və batil elmi” haqqında Baş Dədənin dilindən nəql edilir. Baş Dədəd deyir ki, əsl batinlər elmi sevərlər, yalançı batinlər isə qətli və qan-qadanı. Batil elmi isə seçilmişlərə aiddir.

Romanda 12-ci əsr adət-ənənləri, geyimi təsvir olunur. Bəzi epizodlarda oxucu, sanki kinoya baxır, çünki təsvirlərdə vizuallıq var.

Möminə Xatun, Atabəy Eldənizin xarakteri əsər boyu müxtəlif istiqamətlərdə açılır. Yəni situasiya onların xarakterinin açarı rolu oynayır ki, bu da müasir romançılıqda vacib şərtlərdən biridir.

Ümumən, roman həm bədii düşüncə, həm də tarixə fərdi baxış mənasında maraq doğurur…

***

Yunus Oğuzun son əsəri “Ovçu” romanıdır. Bu əsər milli qəhrəman, mahir kəşfiyyatçı və komandir Murad Mirzəyevin və dostlarının fədakarlığından bəhs edir.

Məlum aprel savaşına ilk fundamental reaksiya baxımından bu roman qiymətlidir. Burada Muradın gənclik illəri, sevgisi, vətən eşqi, göstərdiyi qəhrəmanlıqlar fərqli təhkiyə üslubunda qələmə alınıb. Yəni müəllif qəhrəmanının həyatına xronoloji ardıcıllıqla yox, situasiyanın diqtə və tələb etdiyi hadisələr fonunda işıq sala bilib.

“Ovçu”nun vacib məqamlarından biri də müharibədəki epizodların hərb qanunlarına uyğun işlənməsidir. Əsərdə həm ali baş komandanın, həm müdafiə nazirirnin, həm dövlət məmurlarının, həm də döyüşlərə məsul generalitetin döyüş hazırlığı və müharibə səviyyəsi dəqiqiliklə təsvir olunur. Ən əsası isə müharibəni doğuran səbəblər, Azərbaycan ordusunun qısa müaddətli hücum səbəbləri motivləşdirilir.

İnanıram ki, bu əsər Azərbaycan hərb tarixində yaşayacaq və hərbi hissələrimizin kitabxanalarında öz layiqli yerini tutacaq.

Əsər haqqında bu yığcam qeydlərimi, sayğılı oxucular bu yaxınlarda nəşr ediləcək “Ovçu” romanı vasitəsilə genişləndirə biləcəklər.

Sizə bir sirr də açım: Yunus Oğuz daha bir tarixi roman üzərində işləyir və bu əsərin də geniş oxucu kütləsi qazanacağına əminəm…

Hələlik bu qədər…Qalanların sonra yazaram…Təzə romanlardan sonra…

2009-2018

Bakı

Mənbə: http://olaylar.az/

Qadın hüquqlarının pozulması deyəndə ilk olaraq ağıla şərq cəmiyyətləri gəlir

Gender bərabərliyi təkcə inkişaf etməkdə olan cəmiyyətlərdə deyil, inkişaf etmiş ölkələrdə də ciddi məsələlərdən biridir. Hər nə qədər qadın hüquqlarından danışılsa da, bir çox cəmiyyətlər qadını kişidən daha aşağı səviyyədə görür, istər iş, istərsə də məişət həyatında qadınlar bir çox zorakılıqlara, haqsızlıqlara məruz qalırlar.İnkişaf etmiş ölkələrdə iş həyatında qadınlar arxa planda qalaraq hüquqları pozulur.Geridə qalmış ölkələrdə isə qadınların hüquqlarıtəhsildən, iş həyatından uzaq saxlanılmaqla, hətta evlənərkən həyat yoldaşını seçməyə izn verməməklə pozulur.

Qadın hüquqlarının pozulması deyəndə ilk olaraq ağıla şərq cəmiyyətləri gəlir. Dini bilgilərini Qurandan deyil, xurafatlardan alan insanlar qadınlara nifrət edir, onları evdə saxlamağa, insanlarla ünsiyyətini məhdudlaşdırmağa, təhsildən və s. kimi haqlarından məhrum etməyə çalışırlar. Halbuki Quranda qadınlar təriflənir və qadın-kişi haqlarının eyni olduğu bildirilir.

Qərb cəmiyyətlərində isə qadın haqlarının pozulması fəqrli ideologiyalar altında özünü göstərir. Darvinizm qadını təkamülünü tamamlamamış varlıq kimi qələmə verir. Darvin “İnsanın mənşəyi” kitabında qadınların geri və aşağı səviyyəli mədəniyyətə sahib olduqlarını yazır.

Darvinizmdən bəhrələnən nasist Almaniyasında 1929-cu ildə fəaliyyət göstərən 39 nasional-sosialist təhsil qurumundan yalnız ikisi qızlar üçün idi. Nasistlər üçün qadının vəzifəsi çoxalma fermalarında üzünü ilk dəfə gördükləri alman gənclərindən hamilə qalaraq arian irqini ortaya çıxarmaq idi. Kapitalizm isə qadını alınıb-satılan obyektə çevirdi. Bu haqda Beynəlxalq Miqrasiya Təşkilatı qeyd edir ki, hər il iki milyon qadından sərhədlərdən kənar qadın alverində istifadə edilir.

Qadınlara qarşı tətbiq olunan zorkılığa gəlincə isə Fundamental Hüquqlar üzrə Avropa İttifaqı Agentliyi (FRA) Avropanın 28 ölkəsində 18-72 yaşları arasında 42000 qadın ilə çox geniş tədqiqat aparıb. Əldə edilən nəticəyə görə ən çox zorakılığın törədildiyi ölkə Danimarkadır. Sonrakı yerləri Hollandiya və Fransa tutur.

2011-ci ildə ABŞ hökumətinin apardığı tədqiqatlara görə hər 4 qadından birinin zorakılığa məruz qaldığı aşkar olub. 29 milyon qadın sevgilisi, ya da əri tərəfindən fiziki zorakılığa məruz qalıb. Dünyadakı qadın cinayətlərinin 40%-də qatil ya qadının əri, ya nişanlısı, ya da sevgilisidir.

Bu zorakılıqlar qadınların yaşamaq həvəsini söndürür. Qadınlar təzyiq gördüklərindən gözəl və cazibədar olmaqdan çəkinirlər. Qadının ağlı, işgüzarlığı və düşünmə qabiliyyətindən istifadə edilmir. Halbuki qadınlar daima dərin düşünür, onlar sənətə, gözəlliyə daha çox meyl edirlər.

Əgər cəmiyyət qadına önəm verməz, geridə tutarsa, həmin dövlət güclü ola bilməz. Qadınların hüquqları kişilərlə eyni, hətta daha çox olmalıdır. Kişilərin qadınlardan üstün olması, qadınların ağlının az olması ilə bağlı fikirlər tamamilə aradan qaldırılmalıdır. Təhsildə, siyasətdə, iş həyatında və digər sahələrdə qadınlara üstünlük verilməlidir.

Aysel Aydın

Homoseksualizm müdafiəçilərinin bu azğınlığı normal göstərmək üçün irəli sürdükləri ən məşhur iddiaları guya hormonal pozğunluqdur.

Homoseksualizm müdafiəçilərinin bu azğınlığı normal göstərmək üçün irəli sürdükləri ən məşhur iddiaları guya hormonal pozğunluqdur. Onlar “Testestoron çoxdur, estrogen azdır, bu yazıq insanlar nə etsinlər?” kimi iddialar irəli sürərək homoseksuallara dəstək verməyə çalışırlar, ancaq bu iddiaların heç bir elmi əsası yoxdur. Bu hormonların az və ya çox olması insanın cinsi seçiminə və əxlaqına əsla təsir göstərmir.

Estrogen miqdarının çox olması bir insanın əxlaqsızlığına səbəb deyil. Qadınlarda estrogenin miqdarı kişilərdən qat-qat çoxdur, ancaq bu hal qadınları əxlaqsızlığa aparıb çıxarmır. Qadınlar buna görə günaha girmir, evlənənə qədər namuslarını qoruyurlar. Estrogen hormonun miqdarı qadını əxlaqsızlığa, pozğunluğa, günaha təşviq etmir. Qadınlarda estorgenin miqdarı kişilərdən dəfələrlə çox olması heç bir yanlışlığa səbəb olmur, eləcə də kişilərdə bu hormonun çoxluğu heç bir əxlaqsızlığa əsas deyil. Bir sözlə, bu əxlaqsızlığın günahkarı hormon deyil.

Bir kişi qəza və ya xəstəlik nəticəsində necə ki qolunu, gözünü itirir, eləcə də cinsi orqanını da itirə bilər. Tarix boyunca müharibələrdə və ya xədim edilmə hadisələrində cinsi orqanını itirən nə qədər kişilər olub. Bu vəziyyətdə testosteron hormonu həmin kişilərin bədənində ifraz olunmur, ancaq onlarda cinsi istəksizlik meydana gəlir, əxlaqsızlıq yox.

Testestoron hormonun miqdarı az və estrogen hormonunun miqdarı normaldan çox olsa belə, bunun əxlaqsızlıqla heç bir əlaqəsi yoxdur. İnsanlar iradə və şüura sahibdirlər, ağılla hərəkət edirlər, hormonların təsiri ilə hərəkət edən canlılar isə şüursuz canlılardır, yəni heyvanlardır. İnsanlar isə iradələrindən istifadə edərək belə əxlaqsızlıq etməməlidirlər, belə çirkin həyat tərzindən uzaq durmalıdırlar. Qurana, İslama tabe olan insanlar əsla bu cür həyat tərzi yaşamamalıdırlar.

Elmi baxımından estrogenin bir qadının və ya kişinin hər hansı cinsi istək duymasına təsir etmədiyi sübut olunmuşdur. Şəhvət hissini estrogen deyil, testestoron hormonu meydana gətirir. Qadınlarda testestoron hormonu kişilərə maraq duymasına səbəb olur, kişilərdə də eyni hormon qadınlara maraq duymasına gətirib çıxarır. Məsələn, bir qadında kişiyə cinsi istəksizlik varsa, bu vəziyyətdə qadında estrogen hormonunun deyil, testesteron hormonun artırılması üçün müalicə edilir. Həmçinin testestoron miqdarının az, estrogenin çox olması kişinin kişiyə meyl etməsinə səbəb olmur, tamamilə cinsi istəksizlik duymasına səbəb olur. Bundan başqa, homoseksual kişilərdən aparılan hormonal analizlər nəticəsində müəyyən olunmuşdur ki, onlarda təxmin edildiyi kimi, hormonal pozğunluq yoxdur. Beləliklə, homosekusalların hormonal pozğunluqla bağlı açıqlamaları tamamilə əsassız və elmdən uzaqdır. Heç bir elmi əsası olmayan bu iddiaların məqsədi insanlara bu əxlaqsızlığı normal göstərməkdir.

Homoseksuallıq əbədi olaraq haramdır, kişiyə halal olan qadınla evlənməkdir. Allah Quranda homoseksuallığa mane olmaq üçün qadınları nümunə vermişdir. Tərtəmiz və gözəl qadınlar olduğu halda, kişinin kişi ilə cinsi əlaqəyə girməsi çox böyük xətadır, eləcə də dünyada da, axirətdə də sonsuza qədər haramdır. Allah kişilər üçün nur kimi, tərtəmiz qadınlar yaradıb, kişinin fitrətinə uyğun olan da budur. Qadınla evlənib onu həyatına daxil etmək, ömür boyunca onun qayğısına qalmaq, axirətdə də onunla birlikdə olmaq müsəlman üçün ən gözəl nemətlərdən biridir. Homoseksual qövmə elçi olaraq göndərilən hz.Lut Quranda bunları bildirir:

Qövmü yüyürərək onun yanına gəldi. Onlar əvvəllər də yaramaz işlər görürdülər. O dedi: ‘Ey qövmüm! Bunlar mənim qızlarımdır. Onlar sizin üçün daha təmizdirlər. Allahdan qorxun və qonaqlarımın yanında məni rüsvay etməyin! Məgər aranızda ağıllı bir kişi yoxdur?’ (Hud surəsi, 78)

Nəzakət Bədirova

Son vaxtlar daha çox eşitdiyimiz intiharlarla bağlı sözlər insanları həddindən artıq narahat edir, narahatlıqlarını artırır.

14 yaşlı məktəbli qız özünü məktəbin 2-ci mərtəbəsindən atdı, Ana özünü yandırdı, bir gənc sevgilisini də, özünü də öldürdü…

Son vaxtlar daha çox eşitdiyimiz intiharlarla bağlı sözlər insanları həddindən artıq narahat edir, narahatlıqlarını artırır.

Daxili İşlər Nazirliyinin verdiyi məlumata görə 2017-ci ilin 9 ayı ərzində Azərbaycan Respublikası Cinayət Məcəlləsinin 125-ci (özünü öldürmə həddinə çatdırma) maddəsi ilə 500 cinayət işi başlanıb, zərərçəkmiş qadınların sayı 156, yetkinlik yaşına çatmayanların sayı 27 nəfər olub. Müqayisə üçün qeyd edək, 2016-cı ildə həmin maddə ilə 658 cinayət işi başlanmışdı. 2017-ci ilin ilk 9 ayındakı intiharların statistikası ötən ilin müvafiq dövrünün statistikasından çoxdur. Orta hesabla götürsək, hər gün təxminən iki azərbaycanlı intihar edir.

Bəs dünya üzrə intiharların statistikası necədirʔ Statistikaya əsasən dünyada hər 3 saniyədən bir kimsə intihar etmək istəyir, hər 30 saniyədən bir isə intihar edir. Hər il təxminən 1 milyon nəfər intihar edir, 20 milyon nəfər isə intihara cəhd edir.

Gəlin görək intiharların səbəbi nədirʔ Onların qarşısını necə almaq olarʔ Statistikaya görə intiharların səbəbi kimi birinci yerdə şəxsi həyatda problemlər, ikinci yerdə ailədə, valideynlərlə problemlər, üçüncü yerdə həmyaşıdlarla, təhsildə və məktəbdə problemlər göstərilir.

Psixologiya və Konsultasiya Mərkəzinin psixoloqu Elnur Rüstəmov son günlər Azərbaycanda intihar hallarının artmasına münasibət bildirmişdir: «Bu gün intihar edən yeniyetmə və gənclər arasında səhhəti ilə bağlı problemləri və ya zərərli vərdişləri olan yoxdur. Gənclərin intihar etməsinə səbəb özünü tapa bilməməsi və yaxud məişət vəziyyəsində problemlər, sevgi məsələləri və s-dir. Digər tərəfdən ailədaxili konfiliktlər də yeniyetmə və gənclərin psixologiyasına daha çox təsir göstərir. Bir müddət intiharlar iqtisadi səbəblərə bağlandı, banklara borclar və s. Əslində, bir insanın borcu və narahatçılığı, problemi ola bilər. Əgər insan sabaha ümidlə baxa bilmirsə, həyata pozitiv yanaşa bilmirsə, o, özünə qapılır və bir müddət keçəndən sonra onda intihar kimi fikirlər formalaşır».

Yuxarıda sadalanan səbəblər problemin görünən tərəfidir. İntiharların görünməyən və əsas səbəbi də vardır. Başlıca səbəb Allahı unutmaqdır.

Unutmamaq lazımdır ki, insan bədəni Allahla əlaqəli şəkildə yaradılmışdır. İnsan bədəni necə ki susuz qalsa, yaşaya bilməz, məhz bədənimiz də Allahla əlaqədə olmasa, Allahı düşünməsə, Allahdan uzaq həyat yaşasa, bütün hüceyrələrimiz xəstələnər. İnsan o zaman ölmək istəyər. Allah Quranda bizə necə yaşayacağımızı izah etmiş və yol göstərmişdir. Quranda belə bildirilir:

Batildən haqqa tapınaraq üzünü Allahın fitri olaraq insanlara verdiyi dinə tərəf tut. Allahın dinini heç vəchlə dəyişdirmək olmaz. Doğru din budur, lakin insanların əksəriyyəti bilməz. (Rum surəsi, 30)

Elə isə fitrətimizə uyğun olaraq Allaha möhkəm sarılmalıyıq. Onunla əlaqəni nəinki kəsməməli, bu əlaqənin zəifləməsinə belə izn veməməliyik. Bu mövzuda insanları məlumatlardırmaq, onları maarifləndirmək hər bir vicdanlı müsəlmanın borcudur. Unutmayaq ki, Allah insanın həyat səbəbidir. Heç bir varlıq, mal-mülk, vəzifə, pul insanı xoşbəxt edə bilməz, problemini həll edə bilməz, onu həyata bağlaya bilməz. İnsanı xoşbəxt edən ancaq Allahdır, imanıdır.

Nəzakət Bədirova

Dünya səviyyəsində müxtəlif qlobal problemlər olsa da, hələ də həll edilməmiş məsələlərdən biri də qadın hüquqlarıdır.

Dünya səviyyəsində müxtəlif qlobal problemlər olsa da, hələ də həll edilməmiş məsələlərdən biri də qadın hüquqlarıdır.

Bu gün dünyada yaşayan qadınların əksəriyyəti təzyiq altındadır. Bu təzyiq, demək olar ki, bütün dünyadakı qadınlara təsir edir, bura ən inkişaf etmiş Qərb dünyası və hətta Amerika belə daxildir. Avropada 42 min qadınla bağlı aparılan bir araşdırma göstərir ki, hər üç qadından biri 15 yaşından sonra bir dəfə də olsa, cinsi hücuma məruz qalır. Avropa ilə bağlı olan bu statistika belə qadınlara necə təzyiq göstərildiyinin və onların hüquqlarının necə pozulduğunun bariz nümunəsidir. Bundan başqa, statistikalara görə ABŞ-da beş qadından biri həyatında bir dəfə də olsa, cinsi təcavüzə məruz qalıb. Demokratiyanın beşiyi sayılan ABŞ-da belə qadınlar bir çox sahədə kişilərin təzyiqi altında yaşamaq məcuriyyətində qalırlar.

Əgər Avropa və Amerikada qadınlara münasibət belədirsə, bəs digər cəmiyyətlərdə qadınların vəziyyəti necədir?

Xristian, buddist, ateist, liberal, mühafizəkar, kapitalist, kommunist, hətta xurafat inanclara görə müsəlman cəmiyyətlərində də kişilər qadınlar üzərində hökmranlıq qurmuşlar. Bir çox qadın rahat paltar geyinib çölə çıxa bilmir, hətta qapalı geyinsələr belə mütləq kişilərin şifahi təcavüzünə məruz qalırlar. Əksər qadınlar öz həyatları haqqında söz sahibi deyillər, onların davranışı, həyatları, təhsilləri, düşüncələri, geyimləri ətrafdakı insanlar tərəfindən nəzarət edilir. Qadınlara bir çox yerdə insan kimi deyil, yarım-insan kimi baxılır, buna görə bir çox kişilər qadınlara qarşı özlərində elə haqq tapa bilirlər. Milyonlarla qadın öz həyatlarını yaşaya və öz istəklərinə uyğun davrana bilmir, bunun əvəzinə atalarına, qardaşlarına, həyat yoldaşlarına, oğullarına, müdirlərinə uyğun davranıb onların məsuliyyətini öz üzərinə almalıdırlar.

Allah qadınları dünyanın bəzəyi kimi yaradıb, quşlar, çiçəklər necə gözəl və bəzəklidirsə, qadınlar da onlar kimi çox gözəl, incə, zərif, mədəni, sevgi dolu varlıqlardır. Qadınlar çox ağıllı, nə geyinəcəklərini və nə danışacaqlarını çox yaxşı bilən insanlardır.

Allah kişiləri fiziki olaraq güclü yaradıbsa, kişinin birinci vəzifəsi qadınların şəxsiyyətini və azadlığını qorumaq olmalıdır, nəinki sahib olduğu fiziki üstünlüyə görə qadınların üzərində haqq sahibi olmaq.

Bu, Allahın bizə Quranda bildirdiyi həqiqətdir. Allah Quranda aşağıdakı ayədə qadın və kişi bərabərliyinə diqqət çəkir:

Mömin kişilərlə mömin qadınlar bir-birinin dostlarıdır. Onlar (insanlara) yaxşı işlər görməyi buyurur, pis əməllərə qadağa qoyur, namaz qılır, zəkat verir, Allaha və Onun Elçisinə itaət edirlər. Allah onlara rəhm edəcəkdir. Həqiqətən, Allah Qüdrətlidir, Müdrikdir (Tovbə surəsi, 71).

Bir cəmiyyətdə qadının xoşbəxt olması o cəmiyyətin xoşbəxtliyi deməkdir. Əgər qadın müstəqil deyilsə, o cəmiyyət də müstəqil deyil. Ümid edirik ki, qadınların əsrlərdir ki, azadlıq və xoşbəxtlik uğrunda apardığı mübarizə bu əsrdə qalib gələcək. İnşaAllah, qadınlar rahat və istədikləri kimi paltar geyinəcəklər, istədikləri yerlərə rahat girib-çıxacaqlar, söz sahibi olacaqlar, cəmiyyətin təzyiqinə məruz qalmayacaqlar, nə fiziki, nə də mənəvi olaraq təcavüz edilməyəcəklər. Odur ki, qadınlara dəyər verək, onların gözəlliklərini görüb təqdir edək, Allahın bizə əmanəti kimi qadınları hər zaman qoruyaq, onları baş tacı edək.

Nəzakət Bədirova

Məlahət Ramizqızı (Babayeva),
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru,
Azərbaycan Jurnalistlər Birliyi Sumqayıt şəhər təşkilatının elektron orqanı
Azərbayanın Mədəniyyət və Ədəbiyyat Portalının
Bakı şəhəri üzrə xüsusi nümayəndəsi və müxbiri

Azərbaycan ədəbiyyatında özünəməxsus dəsti xətti ilə seçilən sənətkarlardan biri də Hüseyn Caviddir. H. Cavid XX yüzil Azərbaycan romantizminin banilərindən olmaqla yanaşı, həm də ortaq türk dilinin mübariz təbliğatçılarındandır.
H. Cavidin yaradıcılıq yolu bütün türk dünyasının milli oyanışı, özünüdərki, müstəmləkə və despotizmə qarşı kəskin etirazı dövrünə təsadüf edir. Belə ki, 1905-ci ildə baş verən inqilab Çar Rusiyasının müstəmləkələrində də geniş vüsət tapmış, ayrı-ayrı xalqların azadlıq mübarizəsinə çevrilmişdi. Nəhayət ki, 1918-ci ildə Azərbaycan xalqı öz arzusuna qovuşmuş, müstəqil Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyətini yaratmışdı. Lakin Rus və Osmanlı kimi nəhəng imperiyaların tənəzzülü, dünyada gedən mürəkkəb ictimai-siyasi proseslər uzun müddət davam edən milli münaqişələrə, qanlı müharibələrə səbəb olmuş, nəticədə yeni yaranmış Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyəti 1920-ci ildə süquta uğramış, Azərbaycan gah daşnaksyutun partiyasının, gah Sentrokaspi diktaturasının və nəhayət Sovet imperiyasının işğalına məruz qalmışdı.
H. Cavid elmə böyük həvəs göstərdiyindən demək olar ki, bütün həyatını maariflənməyə, ortaq türk tarixi və mədəniyyətinin tədqiqinə həsr etmişdir. O, ilk təhsilini doğma şəhərdə-M.Sidqinin yeni tipli «Məktəbi-tərbiyəsində» almış, təhsilini davam etdirmək üçün isə 1902-ci ildə Cənubi Azərbaycanın mədəniyyət mərkəzlərindən olan Təbrizə gəlmiş, burada məşhur «Talibiyyə» mədrəsəsində tarix, ədəbiyyat, Şərq fəlsəfəsinin incəliklərini öyrənmişdir. Şair 1906-ci ildə Türkiyəyə gəlmiş, burada İstanbul Universitetinin Ədəbiyyat fakültəsində sərbəst dinləyici kimi iştirak etmişdir. Cavid o dövrdən İstanbul ədəbi mühiti ilə sıx əlaqələr qurmuş, Tofiq Fikrətlə tanış olmuş, Rza Tofiqdən fəlsəfə və ədəbiyyat dərsləri almışdır.
Cavidin Türkiyədə təhsil alması cavidşünasların da diqqətini cəlb etmiş, türk ədəbi mühitinin onun ideya-fəlsəfi görüşlərinin formalaşmasına təsirini düzgün qiymətləndirmişlər. Cavidşünaslar bunun məhz neçənci illərə təsadüf etməsini də dəqiq araşdırmış, buna görə də dövrü mətbuatda və monoqrafiyalarda müxtəlif yazılar qeydə alınmışdır: «Cavid, 1903-cü ilin iyul ayında, ali savad almaq üçün İstandula gedir. Həmin ildə Batumdan Məmmədəli Sidqiyə yazılmış bir məktubda da Cavidin 1903-cü ildə Türkiyədə olduğunu öyrənirik. Məktubda deyilir ki, «Sidqinin şagirdlərindən Hüseyn Rasizadə də bu saat İstanbulda təhsili elmdədir» lakin İstanbulda Cavid xəstələndiyindən təhsilini davam etdirə bilmir. 1904-cü ildə o, Naxçıvana qayıdır, burada qalıb sağaldıqdan sonra Bakıya gəlir…». (6;27)
Qulam Məmmədli isə Cavidin 1904-cü ildə “Şərqi Rus” qəzetində çap atdirdiyi məqalə və məktublarına əsasən ədibin may ayınadək Urmiyada sonra isə Naxçıvanda yaşadığını qeyd etmişdir. (5)
«Mənim hesabladığına görə Hüseyn Cavid Naxçıvandan 1906-cı il aprelin 10-da çıxmış, sabahısı Tiflisə çatmış, burada “Axundov” mehmanxanasında qalıb, aprelin 12-də Tiflisdən Batuma yola düşüb; Batumda bir neçə gün qalıb, xarici pasport alıb, aprelin 19-da «Paqi» adlı fransız gəmisi ilə İstanbula getmişdir». Aprelin 24-də İstanbula çatmışdır. (7; 35-36)
H. Cavidin Qurbanəli Şərifova göndərdiyi məktublar Əziz Şərifin bu hesablamalarının doğruluğunu bir daha sübut edir.
H.Cavidin Türkiyəyə gəldiyi dövrdə Sultan II Əbdülhəmidin otuz ildən artıq sürən istibdad rejimi-«zülm dövrü» hökm sürürdü.
«Zülm» rejimi ölkənin iqtisadi-siyasi həyatına böyük zərbələr vursada mütərəqqi qüvvələrin inkişafının qarşısını ala bilmədi, II Əbdülhəmidin despotik rejimini konstitusiyalı quruluşla əvəz etmək istəyən «Gənc türklər» hərəkatı başlandı. 1889-cu ildə “Gənc türklər” “İttihad və tərəqqi” adlanan inqilabi siyasi təşkilatın əsasını qoydu. XX əsrin əvvəllərində imperiyanın ayrı-ayrı vilayətlərində olan üsyanlar Türkiyədə inqilabi şəraitin yaranmasına səbəb oldu. 1908-ci ildə Gənc türklər inqilabı sultan II Əbdülhəmidi konstitusiyanı bərpa etməyə məcbur etdi. 1908-ci ilin aprelindən isə II Əbdülhəmid taxtdan salınaraq qardaşı V Mehmed Rəşad sultan elan edildi. Əslində isə on il ərzində (1908-1918) hakimiyyət gənc türklərin “İttihad və tərəqqi” partiyasının əlində oldu.
“Osmanlı imperiyasında 1839-cu ildən XIX əsrin 70-ci illərinin əvvəlinə qədər keçirilmiş, Rəşid paşanın tərtib etdiyi “Gülxanə xətt-i şərifinin” elan olunması ilə başlanan (1839, 3 noyabr) və Əli paşanın tərtib etdiyi “Xətt-i hümayun” (1856, 18 fevral) əsasında davam etdirilən islahatlar dövrünə Türkiyə tarixində “Tənzimat dövrü deyilir”. (1;251)
Tənzimat ədəbiyyatı da məhz bu ictimai-siyasi hərakatın nəticəsi kimi meydana gəlmiş ədəbi cərəyandır. Əslində Tənzimat ədəbiyyatına yeniliklər, yəni Avropalaşma ədəbiyyatı da demək olar. Tənzimat dövründə insan şəxsiyyətinə, real həyata meyl göstərən yazıçılar yetişdi. Qərb, xüsusən, fransız ədəbiyyatına maraq artdı, yeni janrlar-dram, novella, roman və s. yarandı. İbrahim Şinasi, Namiq Kamal, Şəmsəddin Sami, Əhməd Midhət tənzimat dövrü ədəbiyyatının tanınmış simalarıdır. Əbdülhaq Hamid Tarhan, Rəcaizadə Əkrəm, Rza Tofiq və b. şerlərində insanın mənəvi gözəlliklərini tərənnüm etmişlər. Romantik kədər duyğuları Tofiq Fikrətin ilk dövr şerləri üçün də səciyyəvidir; XX əsrin əvvəllərində onun şerlərində vətəndaşlıq motivləri gücləndi.
Xalid Ziya Uşaqlıgil, Mehmet Rauf, Hüseyn Cahit Yalçın və Əhməd Hikmət sosial movzulu romanlar yazmışlar. Bu mühitdə Qərbçi və yenilikçi şair və ədiblər öz sənətlərini cəmiyyət üçün istifadə edirdilər. Sənətdən çox fikir və ideal arxasınca gedib zülmə, haqsızlığa qarşı döyüş açırdılar. Vətən, millət, azadlıq, ədalət, hökümət anlayışlarını böyük həyacanla müdafiə edirdilər. Daha geniş kütlələrə səslənə bilmək üçün dildə sadəlik uğrunda mübarizə aparırdılar.Tənzimat ədəbiyyatının ilk nəsli olan Şinasi, Ziya Paşa, Namiq Kamal kimi şair və yazıçılar “Türk nə deməkdir deyə?” siyasi Tənzimat dövrüylə müqayisə olunmayacaq qədər geniş bir ziyalılar ordusu yetişdirmişlər. Onların ən əhəmiyətli fəaliyyəti isə türk dilinin inkişafina göstərdikləri səylər olmuşdur. Xüsusilə Şinasinin (1826-1871) nəşr etdirdiyi “Təsviri Əfkar” qəzeti ətrafında oyatdığı populist dil hərəkatı və onun ardınca gələnlərin gətirdiyi yeni ədəbiyyat anlayışı bu işdə əhəmiyyətli rol oynamışdır. Eyni zamanda Tənzimat ədəbiyyatının qurucusu sayılan Şinasi şeirdə ilk dəfə ənənəvi formalar içində yeni anlayışlar istifadə etmişdir. Namiq Kamal isə daim böyük əks-sədalar törədən əsərlər yazmış, dövrünün ən gur səsli şairi və iddia adamı olaraq səciyyələndirilmişdir. Ziya Paşa divan şeiri ənənəsini davam etdirməsinə baxmayaraq, siyasi və ictimai düşüncələr, xalq dilinin yazi dili olmasını müdafiə edən fikirləriylə qələm dostlarına qatılmışdır. Bu ilk nəslin ümumi sənət fəlsəfəsi “cəmiyyət, vətən, azadlıq və xalq üçün sənət” anlayışı olmuşdur. Tənzimat ədəbiyyatının birincilər qədər üsyankar olmayan ikinci nəsli siyasi mühitin mürəkkəbliyi ilə əlaqədar olaraq “Cəmiyyət üçün sənət” fəlsəfəsini “Sənət sənət üçündür” prinsipini dəstəkləməli olmuşlar. Tənzimat ədəbiyyatının bu iki nəsli arasında Namiq Kamal, Şinasi, Əbdülhaq Hamit kimi güclü nəsil yetişməsinə baxmayaraq o dövrdə ədəbiyyatda yeniliklə köhnəlik mübarizə halında olmuşdur. Buna baxmayaraq yeni nəslin fikirləri qısa zamanda geniş kütləyə yayıla bilmişdi.
Şinasi (1826-1871) 1860-cıildə “Əhval” tərcümə qəzetini nəşr etdirərək yeni ədəbiyyatın öndərlərindən olmuşdu. Çap olunan ilk dram əsərin müəllifi olan sənətkar eyni zamanda türk ədəbiyyatında haqq, ədalət, bərabərlik, azadlıq anlayışlarını istifadə edən ilk ədibidir. Namiq Kamal, Ziya Paşa (1825-1880) şeirləri məzmun və forma baxımdan divan ədəbiyyatının xüsusiyyətlərinə uyğunluq təşkil edir. Ən məşhur əsəri “Xərabat” adlı şeir divanıdir.
Qərb roman və hekayə texnikasına türk xalq hekayələrini uzlaşdırmağa çalışan Əhməd Mithat Əfəndi (1844-1912) əsərlərində xalqa səslənməyi, onları maarifləndirməyi qarşısına məqsəd qoymuşdu. Qırxdan çox roman, dram, hekayə müəllifi olan Əhməd Midhətin əhəmiyyətli əsərləri bunlardir: Həsən Mellah, Hüseyn Fellah, Yeniçərilər və s.
Əbdülhaq Hamit Tarhan (1892-1937) türk ədəbiyyatında “şairi əzəm” adlandırılan sənətkar köhnəliyə, geriliyə meydan oxuyan əsərlərin müəllifidir. “Sənət sənət üçündür” fikrində olan Hamit türk ədəbiyyatında romantizmin banilərindəndir. Türk şerinə ilk dəfə təbiət təsviri, fəlsəfi məzmun gətirmiş, sərbəst şerin ilk nümunələrini yaratmışdır. İ.Şinasi və N.Kamalın maarifçilik ideyalarını inkişaf etdirmişdir. “Təzadlar şairi” olaran Hamitin yaradıcılığında vətən məhəbbətinin və azadlıq ideyalarının tərənnümü mühüm yer tutur. Tarix və müasir mövzularda yazdığı “Azadlıq” (1872), “Hind qızı” (1875), “Nəstərən” (1878), “Əşbər” (1880), “Finten” (1915-16) və s.
Avropa ruhunu gətirməklə başlanan tənzimat ədəbiyyatı 1896-1901-ci illər arasında “Sərvəti Fünün” jurnalı ətrafında birləşən yeni nəsillə istibdad rejiminə qarşı ikinci bir hücum etmişdir. Digər adı “Ədəbiyyatı cədidə” olan “Sərvəti Fünün” II Əbdülhəmid dövründə “Sərvəti fünün” jurnalı ətrafında toplanan sənətkarların qərb təsirilə inkişaf etdirdikləri ədəbiyyatdır. “Sərvəti fünün” əslində Əhməd Lütfkarlıq tərəfindən təsis edilən bir fənn məcmuəsinin adı olmuşdur.
1891-1944-ci illərdə İstanbulda “Sərvəti-fünun”, yəni “Fənlər sərvət”i adlı elmi-kütləvi və ədəbi-ictimai türk jurnalı çıxmağa başlamışdır. Bu jurnal 1896-1901-ci illərdə-baş redaktoru Tofiq Fikrət olarkən Türkiyədə Əbdulhamid cəmiyyətinin eybəcərliklərini açıb göstərən, öz səhifələrində ədəbiyyat, hüquq, iqtisadiyyat, tarix məsələlərinə dair məqalə və resenziyalar yer vermiş, ölkənin ədəbi-ictimai həyatında, yeni türk ədəbiyyatının yaranmasında mütərəqqi rol oyamışdır.
Tənzimat ədəbiyyatının ilk zamanlarda Ziya Paşa, Namiq Kamal başda olamaqla üzrə bu axının liderliyini edən ədəbiyyat “Sənət sənət üçündür” qanununa bağlı idilər. Onlar “hər şey şeirin mövzusu ola bilər” fikrini irəli sürmüş, lakin dövrün siyasi təzyiqləri nəticəsində eşq, təbiət, ailə-məişət kimi mövzuları işləməli olmuşlar. Bundan başqa “sərvəti fününçular” şeirdə ilk dəfə mövzu bütövlüyünü təmin etmişlər. “Sənətkaranə üslub” və yeni bir sözyaradıcılığı qayğısıyla olduqca mürəkkəb bir dil istifadə etmişlər. Bu dövr sənətkarlar Avropa ədəbiyyatı ənənələrindən istifadə etmişlər. Bu ədiblər daha çox yaşadıqları mühiti izah etməyə çalışmışlar. Onların yaratdıqları əsərlərdə “Sənət sənət üçündür” prinsipi hakim olduğu üçün bu əsərlər geniş xalq kütlələrinə deyil, əsasən ziyalı təbəqəyə ünvanlanmışdır.
“Sərvəti Fünun” dövrünün əhəmiyyətli nümayəndələri aşağıdakılardır:
Türk ədəbiyyatında “Sərvəti fünün və ya Ədəbiyyatı cədidə” adlanan cərəyanın banisi olan Tofiq Fikrət (1867-1915) 1888-ci ildə Qalatasaray litseyini bitirmiş, bir müddət xarici işlər nazirliyində işləmiş, 1894-1915-ci illərdə türk dili və ədəbiyyatından dərs demişdir. İlk şerlərini və ədəbiyyatın ictimai roluna dair məqalələrini redaktoru olduğu “Sərvəti fünun” jurnalında dərc etdirmişdir. Tofiq Tofiq Fikrət türk şerinə mənzum və formaca yeniliklər gətirmiş, ilk dəfə “sənət həyat üçündür” prinsipini həm əməldə, həm də nəzəriyyədə tətbiq etmişdir. İnqilabi ruhlu şerlərində zülm, istibdad və dini fanatizmi qətiyyətlə qamçılamış, humanizm və azadlıq ideyalarını, xalqlar dostluğunu tərənnüm etmişdir. Əsərləri qadağan edilməsinə baxmayaraq, mütərəqqi gənclər və hərbçilər arasında əldən-ələ keçərək əzbərlənmiş və yayılmışdır. Hakim dairələr tərəfindən ömrünün sonuna qədər təqib olunsa da, inqilabi ideyalara və xalqa sadiq qalmışdır.
Tofiq Fikrətin yaradıcılığınln ikinci dövrü 1901-ci ildən başlayır və şair bu dövrdən başlayaraq “cəmiyyət üçün sənət” anlayışını irəli sürərək ictimai mövzulara yönəlmişdir. Tofiq Fikrətin ən böyük amalı Osmanlı İmperiyasının müasir həyatın tələblərinə yiyələndirmək idi. Şairin fikrincə bunu Qərbin texnologiyasını ölkədə tətbiq etməklə nail olmaq olardı. Ona görə dünyada ən əhəmiyyətli varlıq insandır. Şair onların azadlıqlarını və haqqlarını müdafiə etmişdir. Lakin şairin fikrincə müharibələrin qaynaqlanmasına səbəb dinlərdir. Buna görə də o, dinlərə ayrılıq mənbəyi kimi baxmışdır. Ölkənin gələcəyinə gəldikdə isə şair bunu gənclikdə görürdü. Buna görə də o, uşaqlara böyük sevgi və səmimiyyətlə yanaşmış, ilk dəfə uşaqlar üçün şerlər yazmışdır.
Əsərləri Azərbaycanda rəğbət qazanmış, Məhəmməd Hadi, Hüseyn Cavid, Abbas Səhhət və b.-nın yaradıcılığına müəyyən təsir göstərmişdir.
Rza Tofiq Bölükbaşı (1868-1949) ixtisasca həkim olsa da əsasən şair və filosof kimi tanınmışdır. O, “İttihad və tərəqqi” təşkilatının üzvü (1907), məşrutə hərəkatının fəal xadimlərindən olmuşdur. Rza Tofiq 1918-ci ildən Türkiyənin maarif naziri işləmişdi. Yaradıcılığına aşıq şerinin-Qaracaoğlanın, Dərdlinin və sufi poeziyasının, əsasən də Yunus Əmrənin, habelə impressionizmin güclü təsiri olmuşdur. Böyük filosof olan Rza Tofiq türk poeziyasında heca vəzninin mövqeyini möhkəmləndirmiş, şeirlərində insanpərvərlik ideyalarını, təbiət gözəlliklərini tərənnüç etmişdir. Bölükbaşının əsərləri əsasən “Ömrümün sərabı” (1934) adlı kitabında toplanmışdır. Bundan başqa onun “Əbdülhaq Hamid və fəlsəfi görüşləri” (1913), “Fəlsəfə dərsləri” (1914), “Tofiq Fikrət” (1945) və s. fəlsəfi əsərləri də var. Rza Tofiqin şeirləri XX əsrin əvvəllərinndən Azərbaycan ədəbiyyatında yayılmış və romantik ədəbiyyata öz təsirini buraxmışdı.
Yuxarıdakıları nəzərə alaraq onu qeyd edə bilərik ki, 1906-1909-cu illərdə Türkiyədə ədəbiyyat fakültəsində təhsil alan H.Cavid dövrün ictimai-siyasi məsələlərinə, ədəbi proseslərinə biganə qalmamış, “bana elm lazımdır, şəhadətnamə deyil” deyərək yalnız fakültə dərsləri ilə kifayətlənməmiş, N.Kamal, Z. Paşa, Ş. Şamil, R.M. Əkrəm, A.Hamit və Rza Tofiq kimi dövrün qabaqçıl ədəbi şəxsiyyətləri ilə yaxından tanış olmuşdur:
“Əfəndim! Bəndəniz ta Ramazana qədər beş-altı ay (edadi) proqramını ikmala çalışırdım və hər həftə də məşhur filosof Riza Tevfiq bəydən bəzi həqayiqə dair bir-iki dərs proqram xaricində oquyurdum. Sonra hürriyyət alınır-alınmaz Riza Tevfiq bəy Ədirnə məbusu intixab edildi. Bəzi asari-nafiə nəşrinə başladı, darülfünunun ədəbiyyat şöbəsinə professor təyin edildi. “İttidad-tərəqqi” cəmiyyəti tərəfindən millət vəkalətinə namizəd oldu. Xülasə, iş iş üstündən aşdı, daşdı, bizə vaqt qalmadı. Sonra Ramazanda darülfünuna istida təqdimilə ədəbiyyat şöbəsinə qeyd və qəbul olundum. Şimdiyə qədər də davam ediyorum. Şimdilik bənim təqib etdiyim dərslər: ədəbiyyati-osmani, ədəbiyyati-farsi, tarixi-ədəbiyyat, məbadiyi-fəlsəfə, tarixi-ümumi və siyasi, coğrafiyayi-tarixi, təbii və ümrani…Bu proqram ustadi-möhtərəm Riza Tevfiq bəyin səlah gördüyü bir proqramdır”. (4;261)
H.Cavidin həm darülfünun, həm də əsərlərindən tanıdığı müəllimlərinin ideyalarını öz əsərlərində təcəssüm etdirmiş, onların əsərlərindən sitatlar gətirmişdir. Müəllimi Rza Tofiqin “İttihad və tərəqqi” cəmiyyətinin üzvü olması və həmin cəmiyyətin vətənini üçün etdiyi xidmətləri dəyərləndirən H. Cavid 1916-cı ildə qələmə aldığı “Hərb və fəlakət” şerində bu mövzuya belə toxunmuşdur:
İdealsız nicat ümidi məhal…
“İttihad!” İştə ən böyük ideal!
Səni qurtarırsa, qurtarır birlik,
Çünki birlikdədir fəqət dirlik!.. (4;s54)
H.Cavid 1914-cü ildə Məhəmməd Tahir Menemenlizadədən təsirlənərək onun 1896-cı ildə yazdığı “Uyuyor” şerinə nəzirə yazmışdır. Bundan başqa Tofiq Fikrətin “Rubabi-şikəstə”sindəki “Əncəli hikmət; Əzməyən əzilir” fikrini H.Cavid özünün Qars və Otluda zülmə məruz qalanlara ithaf etdiyi “Məzlumlar için” şerində “Bir həqiqət bu: “əzməyən əzilir!..” deyə təsdiqləmişdir.
H.Cavid “Xəyyam” (1935) pyesində V.Şekspirin “Hamlet” faciəsində təsvir olunan qəbristanlıq səhnəsinə oxşar bir səhnə təsvir etmişdir. Bu mövzuya türk romantiklərindən N.Kamal da “Gülnihal” adlı əsərində yer vermişdir. “Əsərdə Muxtar bəy eyniylə İngiltərəyə qayıdaraq Horatsiyo ilə görüşən Hamlet kimi şəhər qəbristanlığında görüşür. “Hamlet”də olduğu kimi Muxtar bəy də məzarçıların mahnılarına qulaq asır:

Qazmanı vurdum məzara
Sümük çıxdı para-para
Can verib aldanma yara,
Səndən keçər, sən ölmənə bax.( 9;22)

H.Caviddə də məzarçılar dünyanın faniliyindən, sonunda hamını eyni aqibət gözlədiyindən mahnılar oxuyur:

Birinci məzarçı
Biri ölməzsə dirilməz birisi,
Hiçdır ömrün sonu yaxud gerisi.
Olsa qurnaz nə qadar bir tilki,
Boğazından çıqacaqdır dərisi. (4;92)

H.Cavidin tədqiqatçılarından birinə çevrilmiş Enver Uzun Türkiyə ədəbi mühitinin təsirini düzgün qiymətləndirmiş, haqlı olaraq “Hüseyn Cavid və Türkiye edebiyatı” əsərini həsr etmişdir. H.Cavidin yaradıcılığının Türkiyə dövrü həm də onun dövrü mətbuatda çap olunan şerləri ilə də yadda qalandır. Tədqiqatçı şairin darülfunun həyatını təsvir edərkən bu məqamlara da toxunmuşdur. “Cavid İstanbulda qaldığı illərdə bir tərəfdən fikir adamlarından dərs almış, digər tərəfdən isə İstanbulun mətbuat həyatı ilə yaxından maraqlanırdı. Elmi-Bəşər, Yadi-Mazi əsərləri nəşr edilmişdir…( 8;14) Bundan savayı 1909-cu ildə şairin “Son baharda” şeiri Türkiyənin “Siratül-müstəqim” məcmuəsində nəşr edilmişdir.
Cavidin 1905-illərdə Türkiyə həyatından əxz elədiyi mövzulardan biri də “Uçurum” əsəridir ki, bu Əbdülhəmid üsuli-idarəsinin istibdadının ifrat dərəcəyə çatdığı dövrə təsadüf edir.
Əsərin mövzusu XX yüzilin əvvəli Türkiyə həyatından alınmışdır. Müəllif burda yaxşı bələd olduğu müasir türk gənclərinin həyatını əks etdirmişdir. Pyesin əsas qayəsi Qərb mədəniyyətinin türk gənclərinə mənfi təsirini göstərməkdir. İstedadlı rəssam Cəlal və onun həyat yoldaşı Gövərçin bir-birlərini saf məhəbbətlə sevirlər. Cəlal Avropa rəssamlıq məktəbləri ilə daha yaxından tanış olmaq üçün Fransa və İtaliyaya gedir. Burada o, Fransız qızı Anjellə tanış olur və ailəsini vətənini unudur. Gövərçinin sevgi məktublarını cavablandırmır. Bir müddət sonra içki düşkünü olur, rəssamlıq arzularını unudur və Anjellə İstanbula qayıdırlar. Gövərçinin atası Uluğbəylə qardaşı Yıldırım Cəlalı Anjeldən uzaqlaşdırmağa çalışırlar. İş o yerə çatır ki, Yıldırım nəalac qalıb özünü Anjelə vurulmuş kimi göstərməyə məcbur olur. Lakin Cəlal artıq özünü tamamilə itirmişdir. Gövərçinin yeganə təsəllisi olan Mənəkşə də onun əli ilə həlak olur. Sonunda Cəlal Anjelin ona addımbaşı xəyanət etdiyini və özünün timsalında bir türkün, bir istedadının məhv olduğunu anlayır. Cəlal mənəvi böhran keçirir özünüuçurum olan ataraq intihar edir. Əsərin adı da daha çox rəmzi məna daşıyır və öz kökündən uzaqlaşan, yad mədəniyyətin, yad mənəviyyatının təsiri altına düşməsini bildirir.
Məktublarında Boğaz içinin gözəl mənzərəsinə aşiq olduğunu bildirən H.Cavid burada gözəl qiraətxanaların, kitabxanaların, teatrların mövcud olduğunu, müzeylərin inkişaf etdiyini də bildirmişdir. Məhz İstanbul mühitinin təsirindəndir ki, Cavid sonralar Alp Arslan, Məlikşah (“Xəyyam”), Əmir Teymur, Yıldırim (“Topal Teymur”) və “Atilla”, “Çingiz”(həbsi zamanı NKVD nümayəndələri tərəfindən götürülmüşdür) kimi türk dünyasının məşhur sərkərdələrinə, dövlət xadimlərinə həsr etmiş əsərlərin müəllifi olmuşdur.
Türk ədəbiyyatında Teymurun bədii obrazına Əhməd Cevdet Paşanın “Qisas-i ənbiya və Təravih-i Hüləfa”, Əbdülhaq Hamidin yazdığı “Teyflər keçidi”ndə və Hüseyn Cahidin “Topal” əsərində rast gəlirik. Azərbaycan ədəbiyyatında isə Teymur obrazına Əlibəy Hüseynzadənin “Siyasəti-fürusət”, M.S.Ordubadinin “Teymurləng və İldırım Bəyazid” əsərində rast gəlirik. Əli bəy Hüseynzadənin “Siyasəti-fürusət” əsəri Əbdülhaq Hamidin təsiri ilə yazılmışdır.
H.Cavid də yuxarıdakı sənətkarların əsərlərindən ilham almış və Qərb ədəbiyyatında Napaleonları, Kolumbları, I Pyotrları qəhrəman kimi təbliğ edərək türk fatehlərini qaniçən, qəsbkar kimi qələmə alanlara cavab olaraq “Topal Teymur” dramını yazmışdır. O, burada tarixi təhrif etməmiş, hər bir obrazı tarixi gerçəkliyə əsasən yaratmağa nail olmuşdur.
Bildiyimiz kimi Cavidin üslubu, ədəbiyyata gətirdiyi mövzular həmin dövrdə Azərbaycanda yaşayıb-yaradan digər sənətkarların əsərlərindən fərqlənirdi. Cavid Əlibəy Hüseynzadənin “Türkləşmək, islamlaşmaq, müasirləşmək” şüarını əsas tutaraq əsərlərində ümumtürk ideyalarını dəstəkləmiş, Şərqin şanlı tarix və mədəniyətini inkişaf etmiş Qərb dövlətləri səviyyəsində təbliğ etməyi məqsəd qoymuşdu. Bu da təbii ki, Sovet dövrünün tələblərinə uyğun deyildi. Cavid dövrün diktə etdiyi tələblərə uymadığından onun əsərləri ədəbi məhkəmələrə məruz qalır (“Şeyx Sənan”) üslubu, dili və mövzuları kəskin tənqidə və təzyiqlərə məruz qalırdı.
Tənqidçilər Cavidi Sovet ideyalogiyasını təbliğ edən əsərlər əvəzinə islam və türk tarixindən bəhs edən əsərlər yazdığına görə ittiham edir, onu “müasir” dövrdən uzaq qaldığını söyləyirdilər. Lakin bütün bu tənqidlərin içərisində onlar Cavidin türk ədəbi məktəbindən və dəqiq olaraq kimdən təsirləndiyini də tədqiq edə bilmişdilər: “Cavid əşkal (şəkil) cəhətdən nə qədər Hamidanə isə üslub cəhətdən Fikrətanə və fəlsəfə cəhətdən Tofiqanə bir əsər yaratmaq istəmişdir”. (2; 20) Sonra tənqidçı Cavidin skletin tarixin rəmzi olduğunu Tofiq Fikrətdən əxz elədiyini qeyd edir. O, “Peyğəmbər” dramında Fikrətin dil və üslubunun, Rza Tofiqin təsəvvüf ədəbiyyatının izi olduğunu bildirir.
Sonunda onu da qeyd etməliyik ki, Cavid onun üçün həyatının mənasına çevrilən elm yolunun zirvəsinə məhz Türkiyədə çatmışdır. İstanbul ədəbi mühiti onun həyatı bahasına olsada amalını, bütün ittihamlara və təzyiqlərə sinə gərəcək gücü verən ideyalını yaratmışdı. Türk ədəbi mühiti Cavidi bir dövr sənətkarlığından çıxararaq əbədiyyət və ümumbəşərlik zirvəsinə qaldırdı. İstanbul Universitetində təhsil alması onu ortaq türk dilinin yaradıcısına, ümümtürk tarixinin və mədəniyyatının təbliğatçısına çevirmişdir.

Qaynaq:

1. Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası. 10cilddə. IX cild Bakı: Az.Sovet Ensikl.-nın baş redak.,1986, 624s.
2. Cavidi xatırlarkən: Məqalələr və xatirələr.(ön söz A.Zamanov), Bakı: Gənclik, 1982, 392s.
3. Hüseyn Cavid. Əsərləri, beş cilddə,I cild, Bakı: Lider nəşriyyatı, 2005, 256 s.
4. Hüseyn Cavid. Əsərləri, beş cilddə,V cild, Bakı: Lider nəşriyyatı, 2005, 288s.
5. Məmmədli Qulam. Cavid ömrü boyu. Həyat və yaradıcılıq səlnaməsi. Bakı: Yazıçı, 1982, 186 s.
6. Məmməd Cəfər. Hüseyn Cavid, Bakı: Azərnəşr, 1960, 246 s.
7. Şərif Əziz. Keçmiş günlərdən. Bakı: Yazıçı, 1986, s .
8. Enver Uzun A.Hüseyn Cavid və Türkiye edebiyatı. Bakı: Günəş nəşriyyatı, 1998, 165s.
9. Tanpınar Hamdi A. XIX asr Türk Edebiyatı Tarihi., İstanbul: 1988, 388s.

fil.ü.f.dr. Məlahət Ramizqızı (Babayeva)

Azərbaycan ədəbiyyatında özünəməxsus dəsti xətti ilə seçilən sənətkarlardan biri də Hüseyn Caviddir. H. Cavid XX yüzil Azərbaycan romantizminin banilərindən olmaqla yanaşı, həm də ortaq türk dilinin mübariz təbliğatçılarındandır.
H. Cavidin yaradıcılıq yolu bütün türk dünyasının milli oyanışı, özünüdərki, müstəmləkə və despotizmə qarşı kəskin etirazı dövrünə təsadüf edir. Belə ki, 1905-ci ildə baş verən inqilab Çar Rusiyasının müstəmləkələrində də geniş vüsət tapmış, ayrı-ayrı xalqların azadlıq mübarizəsinə çevrilmişdi. Nəhayət ki, 1918-ci ildə Azərbaycan xalqı öz arzusuna qovuşmuş, müstəqil Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyətini yaratmışdı. Lakin Rus və Osmanlı kimi nəhəng imperiyaların tənəzzülü, dünyada gedən mürəkkəb ictimai-siyasi proseslər uzun müddət davam edən milli münaqişələrə, qanlı müharibələrə səbəb olmuş, nəticədə yeni yaranmış Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyəti 1920-ci ildə süquta uğramış, Azərbaycan gah daşnaksyutun partiyasının, gah Sentrokaspi diktaturasının və nəhayət Sovet imperiyasının işğalına məruz qalmışdı.
H. Cavid elmə böyük həvəs göstərdiyindən demək olar ki, bütün həyatını maariflənməyə, ortaq türk tarixi və mədəniyyətinin tədqiqinə həsr etmişdir. O, ilk təhsilini doğma şəhərdə-M.Sidqinin yeni tipli «Məktəbi-tərbiyəsində» almış, təhsilini davam etdirmək üçün isə 1902-ci ildə Cənubi Azərbaycanın mədəniyyət mərkəzlərindən olan Təbrizə gəlmiş, burada məşhur «Talibiyyə» mədrəsəsində tarix, ədəbiyyat, Şərq fəlsəfəsinin incəliklərini öyrənmişdir. Şair 1906-ci ildə Türkiyəyə gəlmiş, burada İstanbul Universitetinin Ədəbiyyat fakültəsində sərbəst dinləyici kimi iştirak etmişdir. Cavid o dövrdən İstanbul ədəbi mühiti ilə sıx əlaqələr qurmuş, Tofiq Fikrətlə tanış olmuş, Rza Tofiqdən fəlsəfə və ədəbiyyat dərsləri almışdır.
Cavidin Türkiyədə təhsil alması cavidşünasların da diqqətini cəlb etmiş, türk ədəbi mühitinin onun ideya-fəlsəfi görüşlərinin formalaşmasına təsirini düzgün qiymətləndirmişlər. Cavidşünaslar bunun məhz neçənci illərə təsadüf etməsini də dəqiq araşdırmış, buna görə də dövrü mətbuatda və monoqrafiyalarda müxtəlif yazılar qeydə alınmışdır: «Cavid, 1903-cü ilin iyul ayında, ali savad almaq üçün İstandula gedir. Həmin ildə Batumdan Məmmədəli Sidqiyə yazılmış bir məktubda da Cavidin 1903-cü ildə Türkiyədə olduğunu öyrənirik. Məktubda deyilir ki, «Sidqinin şagirdlərindən Hüseyn Rasizadə də bu saat İstanbulda təhsili elmdədir» lakin İstanbulda Cavid xəstələndiyindən təhsilini davam etdirə bilmir. 1904-cü ildə o, Naxçıvana qayıdır, burada qalıb sağaldıqdan sonra Bakıya gəlir…». (6;27)
Qulam Məmmədli isə Cavidin 1904-cü ildə “Şərqi Rus” qəzetində çap atdirdiyi məqalə və məktublarına əsasən ədibin may ayınadək Urmiyada sonra isə Naxçıvanda yaşadığını qeyd etmişdir. (5)
«Mənim hesabladığına görə Hüseyn Cavid Naxçıvandan 1906-cı il aprelin 10-da çıxmış, sabahısı Tiflisə çatmış, burada “Axundov” mehmanxanasında qalıb, aprelin 12-də Tiflisdən Batuma yola düşüb; Batumda bir neçə gün qalıb, xarici pasport alıb, aprelin 19-da «Paqi» adlı fransız gəmisi ilə İstanbula getmişdir». Aprelin 24-də İstanbula çatmışdır. (7; 35-36)
H. Cavidin Qurbanəli Şərifova göndərdiyi məktublar Əziz Şərifin bu hesablamalarının doğruluğunu bir daha sübut edir.
H.Cavidin Türkiyəyə gəldiyi dövrdə Sultan II Əbdülhəmidin otuz ildən artıq sürən istibdad rejimi-«zülm dövrü» hökm sürürdü.
«Zülm» rejimi ölkənin iqtisadi-siyasi həyatına böyük zərbələr vursada mütərəqqi qüvvələrin inkişafının qarşısını ala bilmədi, II Əbdülhəmidin despotik rejimini konstitusiyalı quruluşla əvəz etmək istəyən «Gənc türklər» hərəkatı başlandı. 1889-cu ildə “Gənc türklər” “İttihad və tərəqqi” adlanan inqilabi siyasi təşkilatın əsasını qoydu. XX əsrin əvvəllərində imperiyanın ayrı-ayrı vilayətlərində olan üsyanlar Türkiyədə inqilabi şəraitin yaranmasına səbəb oldu. 1908-ci ildə Gənc türklər inqilabı sultan II Əbdülhəmidi konstitusiyanı bərpa etməyə məcbur etdi. 1908-ci ilin aprelindən isə II Əbdülhəmid taxtdan salınaraq qardaşı V Mehmed Rəşad sultan elan edildi. Əslində isə on il ərzində (1908-1918) hakimiyyət gənc türklərin “İttihad və tərəqqi” partiyasının əlində oldu.
“Osmanlı imperiyasında 1839-cu ildən XIX əsrin 70-ci illərinin əvvəlinə qədər keçirilmiş, Rəşid paşanın tərtib etdiyi “Gülxanə xətt-i şərifinin” elan olunması ilə başlanan (1839, 3 noyabr) və Əli paşanın tərtib etdiyi “Xətt-i hümayun” (1856, 18 fevral) əsasında davam etdirilən islahatlar dövrünə Türkiyə tarixində “Tənzimat dövrü deyilir”. (1;251)
Tənzimat ədəbiyyatı da məhz bu ictimai-siyasi hərakatın nəticəsi kimi meydana gəlmiş ədəbi cərəyandır. Əslində Tənzimat ədəbiyyatına yeniliklər, yəni Avropalaşma ədəbiyyatı da demək olar. Tənzimat dövründə insan şəxsiyyətinə, real həyata meyl göstərən yazıçılar yetişdi. Qərb, xüsusən, fransız ədəbiyyatına maraq artdı, yeni janrlar-dram, novella, roman və s. yarandı. İbrahim Şinasi, Namiq Kamal, Şəmsəddin Sami, Əhməd Midhət tənzimat dövrü ədəbiyyatının tanınmış simalarıdır. Əbdülhaq Hamid Tarhan, Rəcaizadə Əkrəm, Rza Tofiq və b. şerlərində insanın mənəvi gözəlliklərini tərənnüm etmişlər. Romantik kədər duyğuları Tofiq Fikrətin ilk dövr şerləri üçün də səciyyəvidir; XX əsrin əvvəllərində onun şerlərində vətəndaşlıq motivləri gücləndi.
Xalid Ziya Uşaqlıgil, Mehmet Rauf, Hüseyn Cahit Yalçın və Əhməd Hikmət sosial movzulu romanlar yazmışlar. Bu mühitdə Qərbçi və yenilikçi şair və ədiblər öz sənətlərini cəmiyyət üçün istifadə edirdilər. Sənətdən çox fikir və ideal arxasınca gedib zülmə, haqsızlığa qarşı döyüş açırdılar. Vətən, millət, azadlıq, ədalət, hökümət anlayışlarını böyük həyacanla müdafiə edirdilər. Daha geniş kütlələrə səslənə bilmək üçün dildə sadəlik uğrunda mübarizə aparırdılar.Tənzimat ədəbiyyatının ilk nəsli olan Şinasi, Ziya Paşa, Namiq Kamal kimi şair və yazıçılar “Türk nə deməkdir deyə?” siyasi Tənzimat dövrüylə müqayisə olunmayacaq qədər geniş bir ziyalılar ordusu yetişdirmişlər. Onların ən əhəmiyətli fəaliyyəti isə türk dilinin inkişafina göstərdikləri səylər olmuşdur. Xüsusilə Şinasinin (1826-1871) nəşr etdirdiyi “Təsviri Əfkar” qəzeti ətrafında oyatdığı populist dil hərəkatı və onun ardınca gələnlərin gətirdiyi yeni ədəbiyyat anlayışı bu işdə əhəmiyyətli rol oynamışdır. Eyni zamanda Tənzimat ədəbiyyatının qurucusu sayılan Şinasi şeirdə ilk dəfə ənənəvi formalar içində yeni anlayışlar istifadə etmişdir. Namiq Kamal isə daim böyük əks-sədalar törədən əsərlər yazmış, dövrünün ən gur səsli şairi və iddia adamı olaraq səciyyələndirilmişdir. Ziya Paşa divan şeiri ənənəsini davam etdirməsinə baxmayaraq, siyasi və ictimai düşüncələr, xalq dilinin yazi dili olmasını müdafiə edən fikirləriylə qələm dostlarına qatılmışdır. Bu ilk nəslin ümumi sənət fəlsəfəsi “cəmiyyət, vətən, azadlıq və xalq üçün sənət” anlayışı olmuşdur. Tənzimat ədəbiyyatının birincilər qədər üsyankar olmayan ikinci nəsli siyasi mühitin mürəkkəbliyi ilə əlaqədar olaraq “Cəmiyyət üçün sənət” fəlsəfəsini “Sənət sənət üçündür” prinsipini dəstəkləməli olmuşlar. Tənzimat ədəbiyyatının bu iki nəsli arasında Namiq Kamal, Şinasi, Əbdülhaq Hamit kimi güclü nəsil yetişməsinə baxmayaraq o dövrdə ədəbiyyatda yeniliklə köhnəlik mübarizə halında olmuşdur. Buna baxmayaraq yeni nəslin fikirləri qısa zamanda geniş kütləyə yayıla bilmişdi.
Şinasi (1826-1871) 1860-cıildə “Əhval” tərcümə qəzetini nəşr etdirərək yeni ədəbiyyatın öndərlərindən olmuşdu. Çap olunan ilk dram əsərin müəllifi olan sənətkar eyni zamanda türk ədəbiyyatında haqq, ədalət, bərabərlik, azadlıq anlayışlarını istifadə edən ilk ədibidir. Namiq Kamal, Ziya Paşa (1825-1880) şeirləri məzmun və forma baxımdan divan ədəbiyyatının xüsusiyyətlərinə uyğunluq təşkil edir. Ən məşhur əsəri “Xərabat” adlı şeir divanıdir.
Qərb roman və hekayə texnikasına türk xalq hekayələrini uzlaşdırmağa çalışan Əhməd Mithat Əfəndi (1844-1912) əsərlərində xalqa səslənməyi, onları maarifləndirməyi qarşısına məqsəd qoymuşdu. Qırxdan çox roman, dram, hekayə müəllifi olan Əhməd Midhətin əhəmiyyətli əsərləri bunlardir: Həsən Mellah, Hüseyn Fellah, Yeniçərilər və s.
Əbdülhaq Hamit Tarhan (1892-1937) türk ədəbiyyatında “şairi əzəm” adlandırılan sənətkar köhnəliyə, geriliyə meydan oxuyan əsərlərin müəllifidir. “Sənət sənət üçündür” fikrində olan Hamit türk ədəbiyyatında romantizmin banilərindəndir. Türk şerinə ilk dəfə təbiət təsviri, fəlsəfi məzmun gətirmiş, sərbəst şerin ilk nümunələrini yaratmışdır. İ.Şinasi və N.Kamalın maarifçilik ideyalarını inkişaf etdirmişdir. “Təzadlar şairi” olaran Hamitin yaradıcılığında vətən məhəbbətinin və azadlıq ideyalarının tərənnümü mühüm yer tutur. Tarix və müasir mövzularda yazdığı “Azadlıq” (1872), “Hind qızı” (1875), “Nəstərən” (1878), “Əşbər” (1880), “Finten” (1915-16) və s.
Avropa ruhunu gətirməklə başlanan tənzimat ədəbiyyatı 1896-1901-ci illər arasında “Sərvəti Fünün” jurnalı ətrafında birləşən yeni nəsillə istibdad rejiminə qarşı ikinci bir hücum etmişdir. Digər adı “Ədəbiyyatı cədidə” olan “Sərvəti Fünün” II Əbdülhəmid dövründə “Sərvəti fünün” jurnalı ətrafında toplanan sənətkarların qərb təsirilə inkişaf etdirdikləri ədəbiyyatdır. “Sərvəti fünün” əslində Əhməd Lütfkarlıq tərəfindən təsis edilən bir fənn məcmuəsinin adı olmuşdur.
1891-1944-ci illərdə İstanbulda “Sərvəti-fünun”, yəni “Fənlər sərvət”i adlı elmi-kütləvi və ədəbi-ictimai türk jurnalı çıxmağa başlamışdır. Bu jurnal 1896-1901-ci illərdə-baş redaktoru Tofiq Fikrət olarkən Türkiyədə Əbdulhamid cəmiyyətinin eybəcərliklərini açıb göstərən, öz səhifələrində ədəbiyyat, hüquq, iqtisadiyyat, tarix məsələlərinə dair məqalə və resenziyalar yer vermiş, ölkənin ədəbi-ictimai həyatında, yeni türk ədəbiyyatının yaranmasında mütərəqqi rol oyamışdır.
Tənzimat ədəbiyyatının ilk zamanlarda Ziya Paşa, Namiq Kamal başda olamaqla üzrə bu axının liderliyini edən ədəbiyyat “Sənət sənət üçündür” qanununa bağlı idilər. Onlar “hər şey şeirin mövzusu ola bilər” fikrini irəli sürmüş, lakin dövrün siyasi təzyiqləri nəticəsində eşq, təbiət, ailə-məişət kimi mövzuları işləməli olmuşlar. Bundan başqa “sərvəti fününçular” şeirdə ilk dəfə mövzu bütövlüyünü təmin etmişlər. “Sənətkaranə üslub” və yeni bir sözyaradıcılığı qayğısıyla olduqca mürəkkəb bir dil istifadə etmişlər. Bu dövr sənətkarlar Avropa ədəbiyyatı ənənələrindən istifadə etmişlər. Bu ədiblər daha çox yaşadıqları mühiti izah etməyə çalışmışlar. Onların yaratdıqları əsərlərdə “Sənət sənət üçündür” prinsipi hakim olduğu üçün bu əsərlər geniş xalq kütlələrinə deyil, əsasən ziyalı təbəqəyə ünvanlanmışdır.
“Sərvəti Fünun” dövrünün əhəmiyyətli nümayəndələri aşağıdakılardır:
Türk ədəbiyyatında “Sərvəti fünün və ya Ədəbiyyatı cədidə” adlanan cərəyanın banisi olan Tofiq Fikrət (1867-1915) 1888-ci ildə Qalatasaray litseyini bitirmiş, bir müddət xarici işlər nazirliyində işləmiş, 1894-1915-ci illərdə türk dili və ədəbiyyatından dərs demişdir. İlk şerlərini və ədəbiyyatın ictimai roluna dair məqalələrini redaktoru olduğu “Sərvəti fünun” jurnalında dərc etdirmişdir. Tofiq Tofiq Fikrət türk şerinə mənzum və formaca yeniliklər gətirmiş, ilk dəfə “sənət həyat üçündür” prinsipini həm əməldə, həm də nəzəriyyədə tətbiq etmişdir. İnqilabi ruhlu şerlərində zülm, istibdad və dini fanatizmi qətiyyətlə qamçılamış, humanizm və azadlıq ideyalarını, xalqlar dostluğunu tərənnüm etmişdir. Əsərləri qadağan edilməsinə baxmayaraq, mütərəqqi gənclər və hərbçilər arasında əldən-ələ keçərək əzbərlənmiş və yayılmışdır. Hakim dairələr tərəfindən ömrünün sonuna qədər təqib olunsa da, inqilabi ideyalara və xalqa sadiq qalmışdır.
Tofiq Fikrətin yaradıcılığınln ikinci dövrü 1901-ci ildən başlayır və şair bu dövrdən başlayaraq “cəmiyyət üçün sənət” anlayışını irəli sürərək ictimai mövzulara yönəlmişdir. Tofiq Fikrətin ən böyük amalı Osmanlı İmperiyasının müasir həyatın tələblərinə yiyələndirmək idi. Şairin fikrincə bunu Qərbin texnologiyasını ölkədə tətbiq etməklə nail olmaq olardı. Ona görə dünyada ən əhəmiyyətli varlıq insandır. Şair onların azadlıqlarını və haqqlarını müdafiə etmişdir. Lakin şairin fikrincə müharibələrin qaynaqlanmasına səbəb dinlərdir. Buna görə də o, dinlərə ayrılıq mənbəyi kimi baxmışdır. Ölkənin gələcəyinə gəldikdə isə şair bunu gənclikdə görürdü. Buna görə də o, uşaqlara böyük sevgi və səmimiyyətlə yanaşmış, ilk dəfə uşaqlar üçün şerlər yazmışdır.
Əsərləri Azərbaycanda rəğbət qazanmış, Məhəmməd Hadi, Hüseyn Cavid, Abbas Səhhət və b.-nın yaradıcılığına müəyyən təsir göstərmişdir.
Rza Tofiq Bölükbaşı (1868-1949) ixtisasca həkim olsa da əsasən şair və filosof kimi tanınmışdır. O, “İttihad və tərəqqi” təşkilatının üzvü (1907), məşrutə hərəkatının fəal xadimlərindən olmuşdur. Rza Tofiq 1918-ci ildən Türkiyənin maarif naziri işləmişdi. Yaradıcılığına aşıq şerinin-Qaracaoğlanın, Dərdlinin və sufi poeziyasının, əsasən də Yunus Əmrənin, habelə impressionizmin güclü təsiri olmuşdur. Böyük filosof olan Rza Tofiq türk poeziyasında heca vəzninin mövqeyini möhkəmləndirmiş, şeirlərində insanpərvərlik ideyalarını, təbiət gözəlliklərini tərənnüç etmişdir. Bölükbaşının əsərləri əsasən “Ömrümün sərabı” (1934) adlı kitabında toplanmışdır. Bundan başqa onun “Əbdülhaq Hamid və fəlsəfi görüşləri” (1913), “Fəlsəfə dərsləri” (1914), “Tofiq Fikrət” (1945) və s. fəlsəfi əsərləri də var. Rza Tofiqin şeirləri XX əsrin əvvəllərinndən Azərbaycan ədəbiyyatında yayılmış və romantik ədəbiyyata öz təsirini buraxmışdı.
Yuxarıdakıları nəzərə alaraq onu qeyd edə bilərik ki, 1906-1909-cu illərdə Türkiyədə ədəbiyyat fakültəsində təhsil alan H.Cavid dövrün ictimai-siyasi məsələlərinə, ədəbi proseslərinə biganə qalmamış, “bana elm lazımdır, şəhadətnamə deyil” deyərək yalnız fakültə dərsləri ilə kifayətlənməmiş, N.Kamal, Z. Paşa, Ş. Şamil, R.M. Əkrəm, A.Hamit və Rza Tofiq kimi dövrün qabaqçıl ədəbi şəxsiyyətləri ilə yaxından tanış olmuşdur:
“Əfəndim! Bəndəniz ta Ramazana qədər beş-altı ay (edadi) proqramını ikmala çalışırdım və hər həftə də məşhur filosof Riza Tevfiq bəydən bəzi həqayiqə dair bir-iki dərs proqram xaricində oquyurdum. Sonra hürriyyət alınır-alınmaz Riza Tevfiq bəy Ədirnə məbusu intixab edildi. Bəzi asari-nafiə nəşrinə başladı, darülfünunun ədəbiyyat şöbəsinə professor təyin edildi. “İttidad-tərəqqi” cəmiyyəti tərəfindən millət vəkalətinə namizəd oldu. Xülasə, iş iş üstündən aşdı, daşdı, bizə vaqt qalmadı. Sonra Ramazanda darülfünuna istida təqdimilə ədəbiyyat şöbəsinə qeyd və qəbul olundum. Şimdiyə qədər də davam ediyorum. Şimdilik bənim təqib etdiyim dərslər: ədəbiyyati-osmani, ədəbiyyati-farsi, tarixi-ədəbiyyat, məbadiyi-fəlsəfə, tarixi-ümumi və siyasi, coğrafiyayi-tarixi, təbii və ümrani…Bu proqram ustadi-möhtərəm Riza Tevfiq bəyin səlah gördüyü bir proqramdır”. (4;261)
H.Cavidin həm darülfünun, həm də əsərlərindən tanıdığı müəllimlərinin ideyalarını öz əsərlərində təcəssüm etdirmiş, onların əsərlərindən sitatlar gətirmişdir. Müəllimi Rza Tofiqin “İttihad və tərəqqi” cəmiyyətinin üzvü olması və həmin cəmiyyətin vətənini üçün etdiyi xidmətləri dəyərləndirən H. Cavid 1916-cı ildə qələmə aldığı “Hərb və fəlakət” şerində bu mövzuya belə toxunmuşdur:
İdealsız nicat ümidi məhal…
“İttihad!” İştə ən böyük ideal!
Səni qurtarırsa, qurtarır birlik,
Çünki birlikdədir fəqət dirlik!.. (4;s54)
H.Cavid 1914-cü ildə Məhəmməd Tahir Menemenlizadədən təsirlənərək onun 1896-cı ildə yazdığı “Uyuyor” şerinə nəzirə yazmışdır. Bundan başqa Tofiq Fikrətin “Rubabi-şikəstə”sindəki “Əncəli hikmət; Əzməyən əzilir” fikrini H.Cavid özünün Qars və Otluda zülmə məruz qalanlara ithaf etdiyi “Məzlumlar için” şerində “Bir həqiqət bu: “əzməyən əzilir!..” deyə təsdiqləmişdir.
H.Cavid “Xəyyam” (1935) pyesində V.Şekspirin “Hamlet” faciəsində təsvir olunan qəbristanlıq səhnəsinə oxşar bir səhnə təsvir etmişdir. Bu mövzuya türk romantiklərindən N.Kamal da “Gülnihal” adlı əsərində yer vermişdir. “Əsərdə Muxtar bəy eyniylə İngiltərəyə qayıdaraq Horatsiyo ilə görüşən Hamlet kimi şəhər qəbristanlığında görüşür. “Hamlet”də olduğu kimi Muxtar bəy də məzarçıların mahnılarına qulaq asır:

Qazmanı vurdum məzara
Sümük çıxdı para-para
Can verib aldanma yara,
Səndən keçər, sən ölmənə bax.( 9;22)

H.Caviddə də məzarçılar dünyanın faniliyindən, sonunda hamını eyni aqibət gözlədiyindən mahnılar oxuyur:

Birinci məzarçı
Biri ölməzsə dirilməz birisi,
Hiçdır ömrün sonu yaxud gerisi.
Olsa qurnaz nə qadar bir tilki,
Boğazından çıqacaqdır dərisi. (4;92)

H.Cavidin tədqiqatçılarından birinə çevrilmiş Enver Uzun Türkiyə ədəbi mühitinin təsirini düzgün qiymətləndirmiş, haqlı olaraq “Hüseyn Cavid və Türkiye edebiyatı” əsərini həsr etmişdir. H.Cavidin yaradıcılığının Türkiyə dövrü həm də onun dövrü mətbuatda çap olunan şerləri ilə də yadda qalandır. Tədqiqatçı şairin darülfunun həyatını təsvir edərkən bu məqamlara da toxunmuşdur. “Cavid İstanbulda qaldığı illərdə bir tərəfdən fikir adamlarından dərs almış, digər tərəfdən isə İstanbulun mətbuat həyatı ilə yaxından maraqlanırdı. Elmi-Bəşər, Yadi-Mazi əsərləri nəşr edilmişdir…( 8;14) Bundan savayı 1909-cu ildə şairin “Son baharda” şeiri Türkiyənin “Siratül-müstəqim” məcmuəsində nəşr edilmişdir.
Cavidin 1905-illərdə Türkiyə həyatından əxz elədiyi mövzulardan biri də “Uçurum” əsəridir ki, bu Əbdülhəmid üsuli-idarəsinin istibdadının ifrat dərəcəyə çatdığı dövrə təsadüf edir.
Əsərin mövzusu XX yüzilin əvvəli Türkiyə həyatından alınmışdır. Müəllif burda yaxşı bələd olduğu müasir türk gənclərinin həyatını əks etdirmişdir. Pyesin əsas qayəsi Qərb mədəniyyətinin türk gənclərinə mənfi təsirini göstərməkdir. İstedadlı rəssam Cəlal və onun həyat yoldaşı Gövərçin bir-birlərini saf məhəbbətlə sevirlər. Cəlal Avropa rəssamlıq məktəbləri ilə daha yaxından tanış olmaq üçün Fransa və İtaliyaya gedir. Burada o, Fransız qızı Anjellə tanış olur və ailəsini vətənini unudur. Gövərçinin sevgi məktublarını cavablandırmır. Bir müddət sonra içki düşkünü olur, rəssamlıq arzularını unudur və Anjellə İstanbula qayıdırlar. Gövərçinin atası Uluğbəylə qardaşı Yıldırım Cəlalı Anjeldən uzaqlaşdırmağa çalışırlar. İş o yerə çatır ki, Yıldırım nəalac qalıb özünü Anjelə vurulmuş kimi göstərməyə məcbur olur. Lakin Cəlal artıq özünü tamamilə itirmişdir. Gövərçinin yeganə təsəllisi olan Mənəkşə də onun əli ilə həlak olur. Sonunda Cəlal Anjelin ona addımbaşı xəyanət etdiyini və özünün timsalında bir türkün, bir istedadının məhv olduğunu anlayır. Cəlal mənəvi böhran keçirir özünüuçurum olan ataraq intihar edir. Əsərin adı da daha çox rəmzi məna daşıyır və öz kökündən uzaqlaşan, yad mədəniyyətin, yad mənəviyyatının təsiri altına düşməsini bildirir.
Məktublarında Boğaz içinin gözəl mənzərəsinə aşiq olduğunu bildirən H.Cavid burada gözəl qiraətxanaların, kitabxanaların, teatrların mövcud olduğunu, müzeylərin inkişaf etdiyini də bildirmişdir. Məhz İstanbul mühitinin təsirindəndir ki, Cavid sonralar Alp Arslan, Məlikşah (“Xəyyam”), Əmir Teymur, Yıldırim (“Topal Teymur”) və “Atilla”, “Çingiz”(həbsi zamanı NKVD nümayəndələri tərəfindən götürülmüşdür) kimi türk dünyasının məşhur sərkərdələrinə, dövlət xadimlərinə həsr etmiş əsərlərin müəllifi olmuşdur.
Türk ədəbiyyatında Teymurun bədii obrazına Əhməd Cevdet Paşanın “Qisas-i ənbiya və Təravih-i Hüləfa”, Əbdülhaq Hamidin yazdığı “Teyflər keçidi”ndə və Hüseyn Cahidin “Topal” əsərində rast gəlirik. Azərbaycan ədəbiyyatında isə Teymur obrazına Əlibəy Hüseynzadənin “Siyasəti-fürusət”, M.S.Ordubadinin “Teymurləng və İldırım Bəyazid” əsərində rast gəlirik. Əli bəy Hüseynzadənin “Siyasəti-fürusət” əsəri Əbdülhaq Hamidin təsiri ilə yazılmışdır.
H.Cavid də yuxarıdakı sənətkarların əsərlərindən ilham almış və Qərb ədəbiyyatında Napaleonları, Kolumbları, I Pyotrları qəhrəman kimi təbliğ edərək türk fatehlərini qaniçən, qəsbkar kimi qələmə alanlara cavab olaraq “Topal Teymur” dramını yazmışdır. O, burada tarixi təhrif etməmiş, hər bir obrazı tarixi gerçəkliyə əsasən yaratmağa nail olmuşdur.
Bildiyimiz kimi Cavidin üslubu, ədəbiyyata gətirdiyi mövzular həmin dövrdə Azərbaycanda yaşayıb-yaradan digər sənətkarların əsərlərindən fərqlənirdi. Cavid Əlibəy Hüseynzadənin “Türkləşmək, islamlaşmaq, müasirləşmək” şüarını əsas tutaraq əsərlərində ümumtürk ideyalarını dəstəkləmiş, Şərqin şanlı tarix və mədəniyətini inkişaf etmiş Qərb dövlətləri səviyyəsində təbliğ etməyi məqsəd qoymuşdu. Bu da təbii ki, Sovet dövrünün tələblərinə uyğun deyildi. Cavid dövrün diktə etdiyi tələblərə uymadığından onun əsərləri ədəbi məhkəmələrə məruz qalır (“Şeyx Sənan”) üslubu, dili və mövzuları kəskin tənqidə və təzyiqlərə məruz qalırdı.
Tənqidçilər Cavidi Sovet ideyalogiyasını təbliğ edən əsərlər əvəzinə islam və türk tarixindən bəhs edən əsərlər yazdığına görə ittiham edir, onu “müasir” dövrdən uzaq qaldığını söyləyirdilər. Lakin bütün bu tənqidlərin içərisində onlar Cavidin türk ədəbi məktəbindən və dəqiq olaraq kimdən təsirləndiyini də tədqiq edə bilmişdilər: “Cavid əşkal (şəkil) cəhətdən nə qədər Hamidanə isə üslub cəhətdən Fikrətanə və fəlsəfə cəhətdən Tofiqanə bir əsər yaratmaq istəmişdir”. (2; 20) Sonra tənqidçı Cavidin skletin tarixin rəmzi olduğunu Tofiq Fikrətdən əxz elədiyini qeyd edir. O, “Peyğəmbər” dramında Fikrətin dil və üslubunun, Rza Tofiqin təsəvvüf ədəbiyyatının izi olduğunu bildirir.
Sonunda onu da qeyd etməliyik ki, Cavid onun üçün həyatının mənasına çevrilən elm yolunun zirvəsinə məhz Türkiyədə çatmışdır. İstanbul ədəbi mühiti onun həyatı bahasına olsada amalını, bütün ittihamlara və təzyiqlərə sinə gərəcək gücü verən ideyalını yaratmışdı. Türk ədəbi mühiti Cavidi bir dövr sənətkarlığından çıxararaq əbədiyyət və ümumbəşərlik zirvəsinə qaldırdı. İstanbul Universitetində təhsil alması onu ortaq türk dilinin yaradıcısına, ümümtürk tarixinin və mədəniyyatının təbliğatçısına çevirmişdir.

Qaynaq:

1. Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası. 10cilddə. IX cild Bakı: Az.Sovet Ensikl.-nın baş redak.,1986, 624s.
2. Cavidi xatırlarkən: Məqalələr və xatirələr.(ön söz A.Zamanov), Bakı: Gənclik, 1982, 392s.
3. Hüseyn Cavid. Əsərləri, beş cilddə,I cild, Bakı: Lider nəşriyyatı, 2005, 256 s.
4. Hüseyn Cavid. Əsərləri, beş cilddə,V cild, Bakı: Lider nəşriyyatı, 2005, 288s.
5. Məmmədli Qulam. Cavid ömrü boyu. Həyat və yaradıcılıq səlnaməsi. Bakı: Yazıçı, 1982, 186 s.
6. Məmməd Cəfər. Hüseyn Cavid, Bakı: Azərnəşr, 1960, 246 s.
7. Şərif Əziz. Keçmiş günlərdən. Bakı: Yazıçı, 1986, s .
8. Enver Uzun A.Hüseyn Cavid və Türkiye edebiyatı. Bakı: Günəş nəşriyyatı, 1998, 165s.
9. Tanpınar Hamdi A. XIX asr Türk Edebiyatı Tarihi., İstanbul: 1988, 388s.

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun əməkdaşı

Azərbaycan ədəbiyyatının istedadlı nümayəndələrindən biri olan Xalq yazıçısı Əzizə Cəfərzadə özünə məxsus bir yaradıcılıq yolu keçmişdir.Daha çox tarixi roman ustası kimi tanınan yazıçının ədəbi-bədii irsi özünün zənginliyi,əhatəliliyi ilə diqqəti cəlb edir.
Tədqiqatçı alimlər Əzizə Cəfərzadənin yaradıcılıq yolunu şərti olaraq üç mərhələyə bölürlər. Belə ki,1937-1970-ci illəri əhatə edən birinci mərhələ yazıçının ilk yaradıcılıq axtarışları kimi dəyərləndirilmişdir.Yazıçı bu dövürdə tarixi və müasir mövzularda hekayələr yazmaqla bərabər, eyni zamanda, gələcək tarixi romanlarının axtarışı ilə də məşğul olmuşdur.
1970-1990-cı illəri əhatə edən ikinci yaradıcılıq mərhələsində yazıçı ədəbi və siyasi şəxsiyyətlərin həyatından bəhs edən bir sıra mühüm tarixi romanlarını yazmış,bir nasir kimi cəmiyyətdə özünü tam təsdiq etmişdir.Nəhayət, 1991-2003-cü illəri əhatə edən sonuncu mərhələdə yaradıcılığı məhiyyətcə yeni məzmun kəsb etmiş yazıçı diqqəti Azərbaycan siyasi tarixinin ən aktual problemlərinə yönəldə bilmişdir.O, həmçinin milli mənəviyyatımızın ağrılı məqamlarını işıqlandırmışdır.
Əzizə Cəfərzadə bədii yaradıcılığa “Əzrayıl”adlı hekayəsi ilə başlamışdır.1937-ci ildə ədəbiyyat qəzetində dərc olunmuş bu hekayədə yazıçı dövrün sosial həyatının canlı bədii mənzərəsini yaratmışdır.Məhs bu dövrdən etibarən hekayələri,povestləri,elmi və publisistik yazıları ilə vaxtaşırı olaraq mətbuatda çıxış etmiş, axtarışlarının nəticəsi olaraq bir sıra maraqlı sənət əsərləri qələmə almışdır.
1948-ci ildə Azərnəşr tərəfindən ədibin “Hekayələr”adlı ilk kitabı çapdan buraxılsa da,kitab satışa çıxarılmadan yandırılmışdır.Kitabın yandı-
rılmasına səbəb kimi Mixail Zoşşenko və Anna Axmatova fonunda yaranan mubahisə səbəb olmuşdur.
14 avqust 1946-cı ildə ilk kitabı yandırıldıqdan sonra Əzizə Cəfərzadənin 1963-cü ilə qədər heç bir kitabı çap edilməmişdir.Lakin yazıçı bu il lər ərzində yaradıcılıq axtarışlarından ayrılmamışdır.
1963-cü ildə nəhayət yazıçının “Natavan haqqında hekayələr”adlı ilk kitabı çap olunmuşdur.Bundan sonra onun 1964-cü ildə “Qızımın hekayələri”, 1966-cı ildə “Sahibsiz ev”, 1969-cu ildə “Əllərini mənə ver” və bu kimi başqa hekayə və povestlərini qələmə almışdır.
Xalq yazıçısı Əzizə Cəfərzadənin yaradıcılığında tarixi mövzulu əsərlər aparıcı yer tutur.O,bütün ədəbi fəaliyyəti boyunca tarixi mövzulara üstünlük vermişdir.Müəllifin 1972-ci ildə “Aləmdə səsim var mənim”, 1977-ci ildə “Vətənə qayıt”, 1980-ci ildə “Yad et məni”,1981-ci ildə “Bakı-1501”,1983-cü ildə “Cəlaliyyə”, nəhayət 1989-cu ildə “Ağlayan-güləyən Sabir” kimi roman və povestləri yazıçının yaradıcılığında əsasyer tutmuşdur.
Azərbaycanın istiqlaliyyət əldə etməsi Əzizə Cəfərzadənin yaradıcılığının daha da zənginləşməsinə səbəb olmuşdur.Tarixi mövzuda yeni-yeni əsərlər yaratmışdır.Bu baxımdan 1992-ci ildə yazdığı “Eldən-elə”,1966-cı ildə “Gülüstandan öncə”,1996-cı ildə “Zərintac-Tahirə”,1997-ci ildə “Bir səsin faciəsi”,1998-ci ildə “İşığa doğru”,1999-cu ildə “Bəla”, 2000-ci ildə “Rübabə-Sultanım” və s. romanları buna misal ola bilər.Yazıçının tarixi romanlarında ədəbi və siyasi şəxsiyyətlərin canlı və bədii obrazları yaradılmışdır.
Alimin Azərbaycan poeziyasında xalq şeiri üslubuna dair monoqrafik araşdırmaları milli ədəbiyyatşünaslıq və folklorşünaslığın əhəmiyyətli nümunələrindəndir.
Əzizə Cəfərzadənin tərcümə yaradıcılığı sahəsindəki fəaliyyəti də maraq doğurur.O,müxtəlif dövrlərdə Türkiyə ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələrindən olan Sevinc Çokumun “Bizim diyar”, Əhməd Kabaklının “Əjdaha daşı”, rus yazıçısı S.Simirnovun “Brest qalası” əsərlərini dilimizə çevirərək nəşr etdirmişdir.
Əzizə Cəfərzadə əsərlərini müxtəlif janrlarda yazmasına baxmayaraq, Azərbaycan ədəbiyyatında daha çox tarixi romanlar müəllifi kimi yadda qalmışdır.Yazıçının əsərlərində qədim dövrlərdən tutmuş XX yüzilə qədər Azərbaycan tarixinin mürəkkəb keçməkeçli hadisələri öz əksini tapmışdır.Ədibin tarixi romanlarını səciyyələndirən cəhətlərdən biri də müraciət olunan tarixi dövrü bütün təfərrüatı ilə canlandıra bilməsidir.Əzizə Cəfərzadə tarixi təkcə faktlarla deyiı, özünün qeyri-adi fantaziyası, təsvir etdiyi dövrün bədii mənzərəsini yaratmağa nail olmasındadır.
Onu da qeyd etmək lazımdır ki, yazıçı tarixi romanları qeyri-adi sevgi və vurğunluqla qələmə almışdır.Bu romanlarda baş qəhrəmanların vətəndaşlıq amalı özünü canlı və qabarıq şəkildə göstərmişdir.Yazıçının qələmə aldığı tarixi romanlar yalnız düşüncəsinin nəticəsi olaraq qalmayıb, xalqımızın yaddaşını əks etdirən qiymətli sənət əsərləridir.Sənətkarın tarixi romanlarını daha da oxunaqlı edən ən mühüm cəhətlərdən biri də onların ideyaca müasirliyi, bu günün problemləri ilə bağlı olmasıdır.Bu romanlar təsvir olunan faktlara və hadisələrə yanaşma tərzi ilə də diqqəti cəlb edir.
Sovet imperiyasının ən çətin və mürəkkəb dönəmində yazıçı tarixi mövzulara müraciət etməklə sovet imperiyasına etirazını ifadə etmişdir.
Yazıçının yaradıcılıq axtarışlarının uğurlarından sayılan Şirvan triologiyasında Azərbaycanın tarixi yaddaşında əhəmiyyətli yer tutan Şirvanın yetişdirdiyi ədəbi şəxsiyyətlərinin bədii surətləri yaradılmışdır.Belə ki, triologiyanın ilk əsəri olan “Vətənə qayıt” romanında XVII yüz ilin istedadlı söz ustası Nişat Şirvaninin (Nəcəfin) uşaqlığından ta ömrünün sonuna kimi qələmə almışdır.
Hələ kiçik yaşlarından atası Abduləli Şirvanın qəhrəman oğullarına başçılıq edərək dağlara çəkilmiş Süleyman Paşanın adamlarını pusquya salaraq məhv etmiş və özü də Şamaxının azadlığı uğrunda həlak olmuşdur. Kiçik Nəcəf nənəsi Şərəfnisənin himayəsində bğyümüş, erkən yaşlarından misgər Məşədi Haşimin yanında mükəmməl nəqqaşlıq sənətinə yiyələnmişdir. Bundan əlavə o,mükəmməl mollaxana təhsili də almışdır. Lakin şerə olan həvəsi onun şerlə məşğul olmasına şərait yaratmışdır.19 yaşlı Nəcəf özünə Nişat təxəllüsü seçərək qəzəllər yazmağa başlayır. Nəhayət gənc Nişat nənəsinin təhriki ilə Kəbutər adlı bir qızla evlənir. Lakin bu uzun sürmür.Kəbutər oğlunu dünyaya gətirərkən vəfat edir.Bir müddət özünə gələ bilməyən Nişat eldən-elə gəzir. Nəhay o, anasının himayəsində qoyduğu atasının adı verilmiş kiçik Abduləlini görməyə gələrkən qonşuluqda yaşayan erməni qızı Maroya aşiq olur. Lakin bu izdi vac baş tutmur…
Tez-tez basqına məruz qalmış var-yoxu Əsgər bəy tərəfindən əllərindən alınmış Əsgər bəy tərəfindən Səlyana sürgün edilir. Uzun müddət sürgün həyatı yaşayan Nişat anasının ölüm xəbərini eşidib gizli yolnan Şirvana gəlir, lakin oğlu Abduləlini heç yerdə tapa bilmir. Lakin onu öyrənə bilir ki, hansısa bir dərviş Abduləlini götürüb naməlum istiqamətə getmişdir. Nişat uzun axtarışdan heç bir nəticə əldə edə bilməyərək yenidən Səlyana qayıdır və ömrünün axırına kimi orada yaşayır.
Triologiyanın ikinci hissəsini təşkil edən “Aləmdə səsim var mənim” romanında XIX yüzilin görkəmli şairi Seyid Əzim Şirvaninin, sonuncu hissəsi olan “Yad et məni” romanında isə XX yüzildə yaşayıb yaratmış Abbas Səhhətin həyat və fəaliyyəti təsvir olunmuşdur.
Yazıçı tariximizin iki əsrdən artıq bir dövrdə Şirvanda cərəyan edən mürəkkəb, ziddiyətli hadisələri izləmiş və bu hadisələri qələmə almışdır.Əzizə Cəfərzadə Azərbaycan tarixinə faktlar və sənədlərlə aydınlıq gətirmiş bir çox məqamlarda keçmişin qaranlıq öyrənilməmiş səhifələrini canlandırmışdır. Bu baxımdan yazıçının 1971-ci ildə qələmə aldığı Azərbaycan tarixi nəsrində əhəmiyyətli yerlərdən birini tutan “Aləmdə səsim var mənim” romanıdır. Müəllifin ilk romanı olan və ədəbi mühit
tərəfindən həssaslıqla qarşılanan bu əsərin adı Seyid Əzim Şirvaninin şerindən götrürülmüşdür.Yazıçı əvvəlcə romanın adını “Məhəbbət günahdırmı?”adlandırmağı nəzərdə tutsa da, əsər nəşrə gedən zaman onun adı-nı dəyişməyə qərar vermişdir.Yazıçı romanın məzmunu arasındakı fərqinəzərə alaraq bu fikirə gəlmişdir.(Əzizə Cəfərzadənin şəxsi arxivindən
götürülmüş faktlara əsasən).
“Aləmdə səsim var mənim” romanında yazıçı yaradıcılığına və şəxsiyyətinə böyük hörmət bəslədiyi Seyid Əzim Şirvaninin obrazını yaratmağı qarşısına məqsəd qoymuş və bununla kifayətlənməmiş bütövlükdə XIX yüzilin Şirvan tarixinin, daha doğrusu, Şamaxı mühitini ictimai-siyasi və ədəbi hadisələrin canlı mənzərəsini izləmiş və yuxarıda qeyd etdiyi miz “Aləmdə səsim var mənim” romanını yazmışdır.
“Görkəmli xalq şairi Rəsul Rzanın fikrincə əsərin bəyənilməsinin əsas cəhətlərindən biri, bəlkə də ən dəyərlisi, yazıçının qələmə aldığı dövrə, onun insanlarına, xalqın adət-ənənələrinə yaxından bələd olmasıdır.Biz bu əsərdən xalqın keçmişinə aid baş vermiş hadisələr, köhnəliklə yeniliyin mübarizəsindən, həm də qələmə aldığı mühit haqqında maraqlı məlumatlar alırıq.Kitabı vərəqlədikcə bir zamanlar gördüyümüz məişət adət-ənənələri, insan xarakterləri, faktlar düzümü yavaş-yavaş gözlərimiz
önündə canlanır”.
Yazıçının 1973-cü ildə qələmə aldığı “Vətənə qayıt” romanının süjetində Vətən və məhəbbət mövzusu əsas yer tutmuşdur.Yazıçı roman boyu bu süjet xətlərinin paralel təsvirini verə bilmişdir.Roman Sovet senzurasına məruz qalmışdır.
Yazıçı 1980-ci ildə qələmə aldığı “Yad et məni” romanında XX yüzilin əvvəllərində cərəyan edən hadisələrdən söhbət açılır. Romanda üç dostun:-Abbas Səhhətin, Mirzə Ələkbər Sabirin, Ağali Nasihin yaşadıqları həyat həqiqətləri fonunda qələmə alınmışdır. Belə ki, yazıçının təbirincə desək, Abbas Səhhətin simasında vətəndaşlıq və xeyirxahlıq, Mirzə Ələkbər Sabirin timsalında fədakarlıq və cəsurluq, Ağəli Nasihin şəxsində təvazukarlıq və səmimilik kimi mənəvi-əxlaqi keyfiyyətlər inandırıcı
bədii detallarla qələmə alınmışdır. Lakin yazıçı romanda diqqəti Abbas Səhhətə yönəltməyə çalışmış, hadisə və əhvəlatları mümkün qədər onun-
la bağlamışdır. Bununla da yazıçı triologiyaya daxil olan üç tarixi roma-nına son qoymuşdur. (Yazıçının arxiv materiallarından məlum olur ki, romanda adı keçən
Ağali Nasih Nişat Şirvaninin uzun müddət axtardığı oğlu olmuşdur.)
Yazıçının 1981-ci ildə Şah İsmayıl Xətayinin həyat və mübarizə yollarından bəhs edən “Bakı-1501” ci ildə əsəri də oxucular tərəfindən rəğbətlə qarşılanmışdır. Məlum olduğu kimi Azərbaycan ədəbiyyatında Şah İsmayıl Xətayi haqqında bir sıra əsərlər yazılmışdır.Bunların içərisində Əlisa Nicatın “Qızılbaşlar”, Fərman Kərimzadənin “Xüdafərin körpüsü” və “Çaldıran döyüşü” xüsusi yer tutur.Şah İsmayıl Xətayinin şəxsiyyətindən bəhs edən əsərlərin yazılmasına zərurət – Sovet imperiyasında siyasi iqlimin bir qədər mülayimləşməsi və bunun nəticəsində Azərbaycanın milli azadlıq hərəkatı, eyni zamanda, tarixə qayıdış yazıçıların üzərinə böyük vəzifə qoymuşdur. Bu baxımdan, Əzizə Cəfərzadə yeni bir baxışla Şah İsmayıl Xətayinin yenidən araşdırılaraq qələmə alınmasını zəruri hesab etmişdir. Şah İsmayıl Xətayinin şəxsiyyətində Azərbaycanın itirilmiş dövlətçiliyinin bərpası,parçalanmış məmləkətin birləşdirilməsi, bütövləşdirilməsi amalı dayanır.”Qızılbaşlar” romanında Çaldıran döyüşündən – Sultan Səlimlə Şah İsmayıl Xətayinin arasında gedən müharibə Türk dünyasının yaşadığı faciyələrin ağrılığından xəbər verir.
Fərman Kərimzadənin qələmə aldığı “Xüdafərin körpüsü” və “Çaldıran” döyüşü romanlarında daha çox Şah İsmayıl Xətayinin həyatı və mübarizə yolu canlandırılmışdır. Lakin bu mövzuda yazılan romanlar işərisində yazılma tarixinə görə ilk sırada dayanan əsərlərdən biri ƏzizəCəfərzadənin “Bakı-1501″ci ildə romanı olmuşdur. Romanda Bakının ələ keçirilməsi səhnəsi qabarıq şəkildə əks olunmuşdur. Lakin əsərdə Şah İsmayıl Xətayinin Bakıya yürüşü əsas yer tutsa da müəllif tarixi
hadisələri yalnız bu faktla məhdudlaşdırmamışdır. O, Xətayinin hakimiyyətə gəlişindən tutmuş ömrünün sonuna qədər onun bir hökümdar, sərkərdə və şair kimi fəaliyyətinin əsas məqamlarını canlandırmışdır.
Tədqiqatçı-ədəbiyyatşünas Akif Hüseynov romanı təhlil edərkən baş qəhrəmanı yazıçının uğuru kimi dəyərləndirmişdir. Onun fikrincə müəllif Şah İsmayıl Xətayinin mürəkkəb xarakterini, obrazın fəaliyyətinin qüsurlarını da göstərə bilmişdir. Romanda Xətayini Azərbaycan hökümdarı və onun yaradıcısı kimi göstərmişdir.
Romanın epiloqunda Şah İsmayıl Xətayinin şəxsiyyətinin və mübarizəsini simvolu kimi dil, qeyrət və vətən sevgisi diqqət mərkəzinə çəkilmişdir.
Beləliklə, yazıçının “Xoş gördük səyyah”adlı povestinin yenidən işlənmiş və genişləndirilmiş variantı tamamilə başqa bir adla -“Eldən-elə” adı altında oxuculara təqdim edilmişdir. Əsərdə XIX yüzildə yaşamış Azərbaycan alimi və səyyahı Zeynalabdin Şirvaninin həyatından bəhs olunur. Yazıçı həyatının otuz yeddi ilini səyahətdə keçirmiş bu görkəmli şəxsiyyətin ömür yolunu diqqətlə izləmiş oxuculara qaranlıq qalan bir çox məqamları qələmə almışdır. Romanda İran, Türkiyə, Hindistan,
Pakistan, Orta Asiya, Ərəb ölkələri haqqında verilmiş məlumatlar əsəri daha da maraqlı və oxunaqlı etmişdir. Romanda Zeynalabdin Şirvaninin həyatının uşaqlıq çağlarından tutmuş ömrünün sonlarınadək olan dövrü əhatə olunmuşdur. Əsərdə baş qəhrəman Zeynalabdinin həyat yoldaşı və dostuna vəsiyyəti ömrü yollarda keçmiş bir insanı həyatı fonunda cərəyan etmişdir. O,demişdir:- “Vəsiyyət yüngünlükdür, islamiyyətin qaydalarındandır, qulaq asın. Əvvəlinci və axırıncı iki yadigarımı hər ikinizə; – kitablarım, yazılarım, bir də balalarımı sizə əmanət edirəm.Yazılarımı əmin yerdə saxlayın, yad əllərə düşməsin. Əminəm ki, gün gələcək on-lar insanlara lazım olacaqdır.Yoxsa heç ömrümü sərf etməyə, dünyanı dolaşmağa dəyməzdi. İkincisi balalarımı oxudun, qoy alnasınlar ki, elm yük deyil, elə bir xəzinədir ki, insanı həmişə düz yola dəvət edər.” :-Deyə vəsiyyət etmişdir. Əsərin sonunda yazıçı Zeynalabdin Şirvaninin səyahətdə olarkən Səudiyyə Ərəbistanında öldüyü deyilir.Yazıçının araşdırmalarından belə görünür ki. Zeynalabdin Şirvani gəmidə səyahətdə olarkən gəmidə öldüyü, və cəsədi dənizə atıldığından onun məzarı olmamış-
dır.
Yazıçının ölümündən bir qədər əvvəl yəni 2003-cü ildə qələmə aldığı Məhəmməd Füzulinin həyatından bəhs edən “Eşq Sultanı”adlı romanı-dır. Məlum olduğu kimi, Füzulinin həyatı və qeyri-adi yaradıcılığı beş yüz ildən artıqdır ki, söz dünyasının öz sehrində, cazibəsində saxlamışdır. Tarixin səhifələrində şeir dühasının bu görkəmli nümayəndəsinin sehrinə düşmək Əzizə Cəfərzadənin dərin istedad sahibi olduğundan xəbər verir. “Eşq Sultanı”yazıçının yaradıcılığının son nöqtəsi kimi ma-
raq doğurur.
Yazıçı bütün ömrü boyu gərgin işləsə də onun həyatının son illəri daha səmərəli olmuşdur. Belə ki, yazıçı ilə yaxın ünsiyyətdə olanlar onundaim vaxt azlığından şikayətləndiyini xatırlayırlar…
Füzuli mövzusu Əzizə Cəfərzadənin uzun illər boyu axtarışlarının nəticəsidir. Onun Füzuliyə həsr olunmuş elmi tədqiqat əsərləri də diqqətə layiq qiymətləndirilmişdir. “Eşq Sultanı” romanında yazıçı Füzulinin Şirvandan köçüb getməsini, əslən Şamaxının qədim Bayat kəndindən olmasını təsvir etmişdir. Ona görə də roman boyu Füzulinin yaşadığı vətən həsrəti, qürbət duyğuları əsərdə qabarıq şəkildə öz əksini tapmışdır.Əsərin yaranması ilə bağlı təsvir olunan epizodlar özünə məxsusluğu il yadda qalır. Ədib əsərdə yaratmış olduğu tarixi şəxsiyyətlərin bənzərsizliyi ilə diqqəti cəlb edir. Romanın üslubuna dərin axıcı bir lirizm ha-
kimdir. Bu da Əzizə Cəfərzadənin özünə məxsus üslubunu diqqətdə saxlamışdır.
Onu da qeyd etmək lazımdır ki, Şamaxı rayonunun Bayat kəndində Füzulinin heykəlinin qoyulması təşəbbüsü Əzizə xanımın adı ilə bağlıdır.
Müəllifin yalnız öz dövrünə deyil, gələcəyə ünvanlanmış əsərləri də geniş oxucu kütləsini diqqət və marağına səbəb olmuşdur.
(Xalq yazıçısı Əzizə Cəfərzadənin məzar daşına “Bakı-1501″romanından götürülmüş, Şah İsmayılın dilindən deyilmiş:-“Sizə vəsiyyətim-dili-
mizi, qeyrətimizi, vətənimizi qoruyun”-sözləri həkk olunmuşdur).
Yazıda göstərilmiş bəzi məqamlar Əzizə Cəfərzadənin şəxsi arxivindən götürülmüşdür.

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun əməkdaşı

Ömrünü, gününü, bütün şüurlu həyatını Azərbaycanımızın bugünkü müstəqilliyinə, azadlığına həsr etmiş xalq şairi Bəxtiyar Vahabzadənin 90-illik yubileyi qeyd edilir.1925-ci il avqustun 16-da Şəki şəhərində anadan olmuş, Bəxtiyar Vahabzadə ibtidai təhsilə Şəkidə başlamış, lakin1934-cü ildəBakıyaköçdüklərinə görə təhsilini176-saylı məktəbdədavam etmişdir.Məktəb illərində şeir və dramdərnəklərinin üzvüolan
Bəxtiyar 1942-ci ildə Bakı Dövlət Universitetinin filologiya fakültəsində oxuyarkən Mir Cəlal Paşayevin rəhbərlik etdiyi ədəbiyyat dərnəyində fəal iştirak edir. O,1947-ci ildə univeristeti bitirib aspiranturaya daxil olur.1950-ci ildə “Səməd Vurğunun poeziyası” mövzusunda namizədlik dissertasiyası müdafiə etdikdən sonra, universitetdə müəllim işləməyə başlayır. Səməd Vurğun mövzusunda tədqiqatını daha da genişləndirmək üçün “Səməd Vurğunun yaradıcılıq yolu” adlı doktorluq dissertasiyasını müdafiə edir. Xalq şairi Bəxtiyar Vahabzadə bir sıra adlara, incəsənət xadimi (1974), Azərbaycan SSR dövlət mükafatı laureatı (1976),“Qırmızı Əmək Bayrağı ordeni”1984-cü ildə“Xalq Şairi”
fəxri adını almışdır. Müstəqillik illərində isə o,Mərhum Prezident Heydər Əliyev tərəfindən “Şöhrət” ordeni ilə təltif edilmişdir.Şair yaradıcılığının ilk illərində az yazsada onun yazdıqları fikir zənginliyi ilə seçilirdi. Yaradıcılığının yetkinlik mərhələsi 60-cı illərə təsadüf etsə də qədim tarixə malik poeziyamızın ənənənələrinə sadiq qalmışdır.Şairin yaradıcılığında əsas yer tutan vətən və ana dili mövzusu onun şeirlərində də özünü biruzə verir. Məhz bu baxımdan o,sovet dövründə milli ruhlu şeirlərinə görə təqib olunurdu. Şairin “Bəsdir”, “Vətən var”, “Təyyarələr” şeirlərində vətən uğrunda mübarizəyə hazır döyüşçü idealınıyorulmadan sevə-sevə canlandırılmışdır.
Qarabağ hadisələrinin başlanmasından çox-çox əvvəlki bir dövrdə şair uzaqgörənlik göstərərək xalqımızın şəhidlik yaddaşını təzələmişdir. Yaradıcılığında vətən mövzusuna xüsusi yer ayıran şair milli və estetik idealı olan vətəndaş obrazı yaratmışdır. Bu baxımdan onun qələmə aldığı “Vətəndən-vətənə” şeirində vətənin bütövlüyündən danışılır.

Arazın bu tayı vətən,
O tayı vətən.
Vətəni görməyə amanım yox mənim.

Yox mənim deyərək o taylı bu taylı Azərbaycanın bütövlüyü və müstəqilliyi uğrunda mübarizə aparmışdır. B.Vahabzadənin yaradıcılığında anadili mövzusu əsas yer tutur.
Şair yaxşı bilirdi ki, ana dilini sevmədən həqiqi vətən məhəbbətinə sahib olmaqolmaz.

Ana dilinin taleyi xalqın taleyi ilə ayrılmaz tellərlə bağlıdır. Sovet dövründə Azərbaycan dilinin süni şəkildə sıxışdırılıb rus dilinin əhatə dairəsinin genişləndirilməsi üçün səy göstərilirdi. Lakin B.Vahabzadə bütün qüvvəsi ilə buna qarşı çıxırdı. O, “Mənim anam” şerində ana və dil anlayışlarını yanaşı qoyur, onların eyni məfhun olduğunu göstərməyə çalışmışdır.

Yox, mən heçəm, mən yalanam,
Kitab-kitab sözlərimin
Müəllifi-mənim anam.

Şairin 1954-cü ildə yazdığı “Ana dili” şeirində dilimizə xor baxanlara qəzəbi və nifrəti ifadə olunur:

Ey doğma dilində danışmağı ar bilən
fasonlu ədabazlar
Qəlbinizi oxşamır qoşmalar, telli sazlar,
Bunlar qoy mənim olsun,
Ancaq vətən çörəyi sizlərə qənim olsun.

deyərək öz ana dilinə xor baxanları qınayır və buna cavab olaraq“Latın dili” şerini yazır.Cənubi Azərbaycanda dilində təhsilin olmaması,bu dildə kitap çapının qadağan
olunması şairi çox narahat edir. O, “Gülüstan” poemasında bu məsələyə toxunmuşdur.
Şairin 1942-ci ildə yazdığı “Xəzan bülbülü”, “Şəbi hicran”, “Ağlar güləyən”, “Muğam” poemalarında qəm,kədər müşahidə olunur. Bu onunla bağlı idi ki, Şair sovet ideyalarının təbliğ edildiyi bir zamanda müstəqillik arzusu ilə yaşayan xalqın kədərindən bəhs edə bilməzdi. Bu səbəbdən o, Füzuli, Sabir kimi şairlərin kədərindən bəhs edərək mənsub olduğu millətin sovet zülmündən doğan kədərini dilə gətirmişdir.
“Gülüstan”, “Atılmışlar”, “Təzadlar”, “İstiqlal”, “Qiymət”, “Şəhidlər” və s. Vahabzadənin ən yaxşı poemalarındandır. Şairin sovet dövründə yazdığı poemalar həqiqi mənaları ilə yanaşı ikinci-simvolik məna daşımaları xüsusiyyəti ilə də yadda qalır.
Vahabzadənin mənzun dramları bir növ Səməd Vurğunun ən-ənələrinin davamçısı kimi qeyd olunmuşdur.Onun “Vicdan”, “İkinci səs”, “Yağışdan sonra”, “Yollara iz düşür” pyesləri nəsrlə, “ Fəryad” pyesi isə nəzmlə yazılmışdır.Bu pyeslər uğurla səhnəyə qoyulmuşdur.
Bundan başqa şairin 1990-cı ildə qələmə aldığı “Şəhidlər” poeması qanlı 20 yanvar hadisələrinə həsr olunmuşdur. Şəhidlər poeması uğurla səhnələşdirilmiş və tamaşaçılar tərəfindən rəğbətlə qarşılanmışdır.
Azərbaycanın ayrılmaz hissəsi olan Dağlıq Qarabağ münaqişə ocağına çevriləndə şair vətəndaş mövqeyini nümayiş etdirmiş,onun çağrışları ümumxalq mitinqlərində yüz minlərlə insanın qarşısında eşidilmişdir.
“Özümüzü kəsən qılınc” pyesi “Dədə Qorqud” dastanının motivləri əsasında yazılmışdır. Qədim türk tayfalarının arasında hökm sürən düşmənçilik özümüzü kəsən qılınc kimi təqdim olunmuşdur. Şairin bir sıra əsərlərində olduğu kimi burada da tarixdəki düşmənçiliyi göstərərk xalqı birliyə çağırır.
Bəxtiyar Vahabzadə ingilis şairi Corc Bayronun “Abidos gəlini” poemasını, A.S.Puşkin, M.Y.Lermantov, N.A.Nekrasov və başqa rus klassiklərinin şeirlərini Azərbaycan dilinə tərcümə etmişdir. O, ancaq öz vətəndaş əqidəsinə uyğun olan əsərləri tərcümə etmişdir.Bu baxımdan şairin şeirləri də türk, rus və.s dillərə tərcümə olunmuş,eyni zamanda bir neçə kitabı Moskvada rus dilində çap olunmuşdur.
Azərbaycanın ikiyə bölünməsi S.Vurğun, M.Şəhriyar, S.Rüstəm kimi şairlərin yaradıcılığında olduğu kimi B.Vahabzadənin də yaradıcılığında kədərlə xatırlanmışdır. O, Azərbaycan xalqının bir dövlət halında birləşmək idealını daim önə çıxarmışdır. Şairin “Gülüstan” poemasında Azərbaycanın ikiyə bölünməsi haqqında danışmağın qadağan olunduğu bir dövrdə qələmə alınmışdır. Bunu nəzərə alaraq şair 1959-cu ildə poemanı Bakıdan uzaqda-Şəkidə buraxılan rayon qəzetində dərc etdirir. Lakin poemanın səsi tez bir zamanda hər tərəfə yayılır, müəllifə millətci damğası vurularaq nəzarətə götürülür. Lakin B.Vahabzadə bu poemaya görə cinayət məsuliyyətinə cəlb olunmur.Lakin 1963-cü ildə Azərbaycan xalqı Gülüstan müqaviləsinin 150 illiyini bayram kimi qeyd etməyə məcbur edilir.
Bu poema müəllifə şöhrət qazandırır. Əsər Azərbaycanın Sovetlər İttifaqının tərkibində olmasına etiraz kimi yazılmışdır. Azərbaycanın birliyi və istiqlalı uğrunda çarpışan Səttar xan, Şeyx Məhəmməd Xiyabani və Pişəvərinin əziz xatirəsini yad edərək müstəqillik istəyini dilə gətirir. Müəllif Azərbaycanı bölən tərəfləri yad adlandırır, bir xalqın əvəzinə qərar vermələrinə qəzəblə etiraz edərək deyir:

Bir deyən olmadı, durun ağalar!
Axı bu yurdun öz sahibi var.
Siz nə yazırsınız bayaqdan bəri,-
Bəs hanı bu yurdun öz sahibləri?

Vətənin parçalanmasına etirazını bildirən şair bunu Tomrislərin, Koroğluların,
Babəklərin ruhuna təhqir sayır. O, ildırımın çaxmasını dünyanın titrəməsini arzulayır. Babaların qan bahasına qoruduğu əmanət olan Vətənin yadların əli ilə bölünməsinə qəzəblənir və deyir:

Babaların şəni, şərəfi, əlbət,
Bizə əmanətdir, böyük əmanət…
Yoxmu qanımızda xalqın qeyrəti?
Belə saxlayarlar bəs əmanəti?

Müəllif müqavilənin imzalandığı kağıza basılan möhürü Azərbaycanın köksünə vurulan dağ hesab edir. O, müqavilənin yazıldığı kağızı sərhəd dirəklərini, xalqı ikiyə bölən Araz çayını qınayır.
Şair ölkənin ikiyə bölünməsinin tarixə, mədəniyyətə, ədəbiyyata da böyük zərbə olduğunu qeyd etmişdir. Sonda müəllif nikbin görünür. O, qeyd edir ki, bir xalqı, milləti ancaq kağız üzərində iki yerə bölmək mümkündür. Can bədəndən ayrıla bilmədiyi kimi bu xalq da bir olacaqdır.

Böl kağız üstündə, böl gecə-gündüz,
Torpağın üstündə dirəklər də düz.
Gücünü, əzmini tök də meydana,
Qoşundan, silahdan sədd çək hər yana.
Torpağı ikiyə bölərsən ancaq
Çətindir bədəni candan ayırmaq!

Azərbaycanın bütövlüyü, müstəqilliyi uğrunda bütün həyatı boyu mübarizə aparmış Xalq şairi Bəxtiyar Vahabzadənin xatirəsi bu gün də 90 illik yubileyi ərəfəsində hörmətlə anılır və yad edilir.

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun əməkdaşı

XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatının yüksəlməsində böyük rol oynamış görkəmli yazıçı, nəzəriyyəçi və tənqidçilərindən biri olan M.Hüseyn son nəfəsinə qədər ədəbi irsin inkişaf etməsində mühüm rol oynamışdır.

Ədib bəşəri fikirlər carçısı idi, xalqının amalını yüksəklərə ucaltmaq üçün çalışırdı. Ədəbiyyatımızı zənginləşdirən dünya xalqlarının dilinə tərcümə edilən “Abşeron” romanı, onun davamı olan “Qara daşlar”, inqilabi keçmişimizi əks etdirən “Səhər”, insan iradəsinin sarsılmazlığına və qüdrətinin təntənəsinə həsr edilmiş “Yeraltı çaylar dənizə axır” kimi romanları, yaxud uzaq keçmişimizi gözlərimiz qarşısında canlandıran vətənpərvərlik ruhunda qələmə aldığı “Nizami”, “Cavanşir” kimi pyesləri, Dağıstanın qəhrəmanlıq tarixindən bəhs edən “Şeyx Şamil” və sairə əsərləri ədəbi ictimaiyyətin marağına səbəb olmuşdur.

“Xalq şairi Səməd Vurğun M.Hüseynin yaradıcılığından söhbət açarkən demişdir:- “Milyonlarla oxucu onun ədəbi irsindən faydalanır. Son illərdə yazıçının “Abşeron” romanı diqqəti cəlb edir. Yüksək yazıçılıq mədəniyyətinə malik olan M.Hüseyn bu əsərində usta Ramazan, yeni sovet ailəsini təmsil edən Lalə və Qüdrət İsmayılzadələr kimi müsbət insan surətləri yaratmağa müvəffəq olmuşdur. Romanın yaxşı cəhətlərindən biri də odur ki, əsərdə vətənpərvərlik əyani bir şəkildə insanların işində və fəaliyyətində verilir”.

Mehdi Hüseynin səmərəli ədəbi-ictimai fəaliyyəti partiya və xalq tərəfindən yüksək qiymətləndirilmişdir. O, 1958-1965-ci illərdə Azərbaycan Sovet Yazıçıları İttifaqının katiblərindən biri olmuşdur. Bakı Sovetiniə, Azərbaycan və SSRİ Ali Sovetinə deputat seçilmiş, orden və medallarla təltif edilmiş, 1958-1965-ci illərdə Azərbaycan KP MK-in üzvü olmuşdur. 1964-cü ildə Azərbaycan SSR Xalq Yazıçısı fəxri adına layiq görülmüşdür. Mehdi Hüseyn 1965-ci il martın 10-da vəfat etmişdir.

1930-1933-cü illər arasındakı dövr ərzində M.Hüseyn yaradıcılığında qəti bir dönüş əmələ gəlmişdir. Ədib xırda hekayə – novella formasından epik janra, povest və romana keçməyə, öz yaradıcılıq istedadını yeni sahədə təcrübədən keçirməyə nail olmuşdur. Vətəndaş müharibəsi mövzusunda yazılmış “Daşqın” romanı buna misal ola bilər. Romanın birinci hissəsi 1933-cü ildə çapdan çıxmışdır. Burada müəllif vətəndaş müharibəsinin bir sıra mühüm səhnələrini inandırıcı şəkildə oxucunun gözü qarşısında canlandırmışdır. Roman dərc edildiyi gündən ədəbi ictimaiyyətin diqqətini özünə cəlb etmişdir. İnandırıcı faktlar əsasında yazılmış bu roman Azərbaycan zəhmətkeşlərinin inqilabi mübarizə cəbhəsində göstərdiyi qəhrəmanlıqlara, insan şüurunun dəyişməsinə xüsusi diqqət yetirmişdir. Əsərdə partizan hərəkatının inkişaf mərhələləri, vətəndaş müharibəsində iştirak edən qüvvələrin sinfi xarakteristikası verilmişdir. Mehdi Hüseyn bu əsərində, düşmən qüvvələrin təsvirində satira və yumordan da bacarıqla istifadə etmişdir.

Azərbaycan yazıçılarından İlyas Əfəndiyev, Rəsul Rza, Mirzə İbrahimov və başqaları Mehdi Hüseynin qələmə aldığı əsərlər haqqında müsbət fikirlər söyləmişdilər. Buna misal olaraq İlyas Əfəndiyevin M.Hüseyn haqqında dediklərinə nəzər yetirək:- “Ədib öz əsərlərində insanların daxili aləmini açıb göstərmək, həm də doğru göstərmək , psixoloji anları ifadə etmək istedadını çox yüksək qiymətləndirmişdir”. O, Mehdi Hüseynin “Fəryad” povestində yaratdığı qəhrəmanlardan Vəlinin, Levinin, Şamilin əsl əmək adamları, vətənpərvər və hümanist insanlar olduğunu düzgün müəyyən etmişdir. İ.Əfəndiyev öz fikirlərini belə ifadə edir: – Şübhə yoxdur ki, Mehdidə qüvvətli və həssas müşahidə bacarığı ilə bərabər duyğularını ifadə etmək qabiliyyəti də vardır. Məsələn:- “Şamil düşmən pulemiyotunu susdurmağı Vəliyə əmr etdikdə;-cümləsində ədib qəhrəmanlarının daxilinə diqqət edir və orada baş qaldıran duyğuları görür”…

Müharibə illərində xalqımızın qəhrəmanlıq tarixini əks etdirmək xüsusilə vacib idi. Gənclərimizin vətənpərvərlik duyğularını faşist işğalçılarına qarşı mübarizə duyğularını alovlandıran dram əsərlərinə də böyük ehtiyac duyulurdu. Bu baxımdan Mehdi Hüseynin IX əsrdə xarici işğalçılara qarşı üsyanlara başçılıq etmiş Alban hökmdarı igid sərkərdə Cvanşir haqqında yazdığı dram əsəri xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. “Nizami” pyesini ədib müharibənin ilk illərində, “Cavanşir” pyesini isə bir qədər sonra qələmə almışdır. Hər iki əsər həm tamaşaçıların həm də ədəbi ictimaiyyətin diqqətini cəlb etmişdir. “Cavanşir” pyesində dramaturq xalq və vətən məhəbbətini, ölkəni yadelli işğalçıların basqınlarından müdafiə etmək məsələsini böyük bir ilhamla qələmə almışdır. Əsərdə Muğan bütün Azərbaycanın rəmzi kimi qələmə alınmış və onun uğrunda gedən mübarizə də Cavanşirin böyük sərkərdəlik məharəti göstərilmişdir. Mehdi Hüseynin təsvirində Cavanşir bütün varlığı ilə Vətənə bağlı olan, xalqı üçün heç nəyi əsirgəməyən bir qəhrəmandır. O, vətən övladlarını harda olur-olsun, öz torpaqlarını, elini-obasını unutmamağa çağırır. Vətənin istiqlaliyyəti və azadlığı Cavanşir üçün hər şeydən qiymətlidir. Azərbaycan müstəqil bir dövlət kimi azad və firavan yaşasın… Vətənpərvər qəhrəmanlarının dilindən deyilən bu sözlər yazıçının öz arzusu və öz sözləri idi.

Mehdi Hüseynin tarixi keçmişimizdən bəhs edən əsərləri içərisində “Səhər” romanı xüsusi yer tutur. İki hissəli “Səhər” romanı ədibin inqilabi mövzunun uzun illər ərzindəki axtarışlarının yekunu hesab etmək olar. Bu əsərdə qəhrəmanların təbiəti, xasiyyəti, psixologiyası daha dərindən açılmışdır, psixoloji təsvirlərdə kamil, realist qələmin gücü hiss olunur.Yazıçı əsərin baş qəhrəmanı Əzizbəyovun və başqa tarixi şəxsiyyətlərin bədii surətini yaradır. Müəllif təbii olaraq əsərdə Xanlar Səfərəliyevə və Yuri Svetayevə xeyirxah münasibət bəsləyir. “Səhər” geniş bədii lövhələr yaradan bir roman olduğundan onun əsas qəhrəmanları yalnız tarixi şəxsiyyətlər deyil, eyni zamanda yazıçı xəyalının məhsulu olan bədii surətlərdir. Mehdi Hüseyn tarixi mövzuda yazdığı əsərləri də müasirlik ruhunda qələmə almışdır. ” Müasirlik bizim idealımızdır, ədəbiyyatımızın şah damarıdır”… deyən yazıçı müasirliyinə sadiq qalaraq yazdığı əsərlərinin hamısını müasir mövzuda canlandırmışdır. “Alov” pyesi və “Yeraltı çaylar dənizə axır” romanını bunun daha parlaq nümunəsi hesab etmək olar. Mehdi Hüseyn yaradıcılığının son anına qədər müsbət amal və idea uğrunda vuruşan, ən ağır vəziyyətlərdə belə sarsılmayan mətanət və mərdlik rəmzi olan iradəli insanları əsərlərinə qəhrəman seçmişdir. Onun bu qəhrəmanları insanların səadəti və xoşbəxtliyi üçün özlərini məşəl kimi yandırır, şəxsi səadətlərini onların xoşbəxtliyində görürlər. Buna misal olaraq:- “Alov” pyesinin qəhrəmanı həqiqəti, ədaləti özü üçün ideal seçən Fərhad Kamalovun, və “Yeraltı çaylar dənizə axır” əsərinin qəhrəmanı, bütün çətinliklərə sinə gərərək bir an belə sarsılmayan polad iradəli, həyatın müxtəlif keçmakeçlərindən keçən Samirə Aydının simasında görürük. Onun haqqı tapdalanır, böhtanlara, təqiblərə məruz qalır. O, qəlbini parçalayan ilk sevgisini itirir, övladlarından ayrı düşür, insani hüquqları əlindən alınır. Lakin Samirə Aydın sarsılmır insanlara inamını xalqına etimad və məhəbbətini itirmir. Yüksək amal və məslək sahibləri heç vaxt sarsılmır və inamını itirmir.

Xalq yazıçısı Mehdi Hüseyn görkəmli dövlət xadimi, qüdrətli yazıçı olduğu kimi həm də tənqidçi idi. Ədib məqalələrində qaldırdığı dövlət əhəmiyyətli problemlərə, publisist yazılarına da müasirlik mövqeyindən yanaşırdı. Heç təsadüfi deyildi ki, Türkiyə təəssuratlarını ifadə edən “Bir ay, bir gün” kitabı ədəbi ictimaiyyət və oxucular tərəfindən rəğbətlə qarşılanmışdır. Bütövlükdə götürdükdə onun bədii yaradıcılığı kimi ədəbi – tənqidi məqalələri də estetik fikrimizin həyata, milyonların yaradıcı əməyinə yaxınlaşmasında böyük rol oynamışdır.

Mehdi Hüseyn çətin yol ilə irəliləmiş, dövrün ədəbiyyat qarşısında irəli sürdüyü mühüm vəzifələrin yerinə yetirilməsində bədii səviyyə uğrunda mübarizənin vacibliyini nəzərə çaptırmış, bunu eyni zamanda müasir mövzuların işlənməsi, qabaqcıl müasirlərimizin bədii surətlərinin yaradılması vəzifəsi ilə əlaqələndirmişdir. M.Hüseyn yazıçının həyata bağlılığına ciddi əhəmiyyət verərkən bəzi yazıçıların cəmiyyətin tələblərinə cavab verə bilmədiklərinin başlıca səbəbini bu əlaqənin zəifliyi ilə, eyni zamanda işçi sinfinin inqilabi təcrübəsində bilavasitə iştirak etməyin lazım olduğunu anlaya bilməməklə izah edirdi. Həmin illərdə qabaqcıl sovet yazıçıları ilə bir sırada yeni ədəbiyyatın yaradıcılıq metodu məsələləri ətrafında müntəzəm düşünən Mehdi Hüseynin bəzi səhvlərinə baxmayaraq, təsdiq etdiyi əsas müddəalar düzgün ədəbi mövqeyə əsaslanır və qiymətləndirilirdi.

Yaşadığı dövrdə sovet ədəbiyyatının tarixinin öyrənilməsi baxımından əsərləri indi də əhəmiyyətini itirməmişdir. Yazıçı düşünürdü ki, “Fadiyev çox haqlı olaraq yazır: bəzilərinin düşündüyü kimi proletar ədəbiyyatı yaradıcılıq metodu, bir dərslik, yaxud tədris ilə əmələ gətirilməz. Bu işi milyonların təcrübəsinə istinadən görmək olar” demişdir.

Mehdi Hüseyn ömrü boyu sənətdə yenilik uğrunda mübarizə aparmış, qələm yoldaşlarının əsərləri fonunda sosializm təcrübəsini ümumiləşdirməyə cəhd göstərmiş, əhəmiyyətli fikirlər söyləmişdir. Ədib ədəbi tənqiddə həmişə ədəbiyyat və sənətin real inkişafını diqqətlə izləyən tədqiqatçı olduğundan, gözəl əsərlər yarananda özünün müsbət rəyini etiraf etmişdir. Qabaqcıl sovet yazıçılarının yolu ilə gedən müəllif Sovet hakimiyyəti uğrunda mübarizə illərində xalqlar dostluğunu siniflərin həmrəyliyi kimi ümumiləşdirərək işıqlandırmışdır. Bu baxımdan “Daşqın” povestində Yolçu və Şəhriyar bəy kimiləri addımbaşı millət adından danışsalar da üsyan etmiş yoxsullara qarşı vuruşanda Gürcü menşeviklərinin köməyinə bel bağlayırlar. Azərbaycanlı bəy və hampalar da gürcü menşevikləri və varlıları milliyətindən aslı olmayaraq, bolşevikləri məhv etmək üçün canfəşanlıq göstərir, qüvvələrini birləşdirirlər. Hakim siniflərin müxtəlif planları zəhmətkeşlərin dostluğunu sarsıda bilmir. Əmrahın Çinamidze və Sulava ilə dostluğuna həsr olunmuş səhifələr bu baxımdan canlı və təbii lövhələrdir.

1930-cu illərdə Mehdi Hüseyn “Nuruoğlu” /1933/, “Toy” /1935/ , “Kin” /1935/, “Çarpayı” /1936/, “Quzu” /1938/, “Konsert” /1938/, “Şair” /1939/ kimi hekayə, povest və kino dramlar çap etdirsə də bədii zəhmətlə dolu olan əsas nəsr əsərləri “Komissar” povesti və “Tərlan” romanı sayılır. Dövlət Kinomatoqrafiya İnstitutu yanında akademiya tipli ssenaristlər fakültəsində təhsil aldığı illərdə (1937-1938) yaxından tanış olduğu Moskva mühiti, görkəmli sənətkarlarla şəxsi tanışlığı ədibin bir sənətkar kimi formalaşmasına təsir göstərən əsas amillərdən olmuşdur.

Mehdi Hüseyn “Komissar” əsərini yazanda tarixi dərindən və hərtərəfli öyrənmək yolu ilə getdiyindən povestin əsas süjet xətti təsdiqlənən faktlar üzərində qurulmuşdur. Azərbaycan ədəbiyyatında ilk tarixi povest müəllifi olan M.Hüseyn qəhrəmanlarının zəngin tərcümeyi-halını ətraflı öyrənmiş, faktları sənətkar təxəyyülü ilə bədii həqiqət səviyyəsinə qaldırmağa nail olmuşdur. Əzizbəyovun simasında ümumiləşdirilmiş mətin inqilabçı surətini yaratmış, onun dünya baxışının formalaşma prosesini inandırıcı şəkildə göstərməyə müvəffəq olmuşdur. Əsərdə Əzizbəyov jandarm və xəfiyyələri çaşdıran bacarıqlı komissar kimi verilmişdir.

Mehdi Hüseynin oçerk və hekayələrində varlığın təbii nəfəsi duyulurdu. 1930-cu ildə bir müddət Qazax rayonunun Çaylı kommunasında işləyən M.Hüseyn “Nuruoğlu” hekayəsində kommunanın məhşur başçısının surətini yaratmağa müvəffəq olmuşdur. Azərbaycan sovet ədəbiyyatının mənimsənilməsi yolunda ilk addımlarını atan ədib “Nuruoğlu” və “Toy” hekayələrində sosialist əməyinin dəyişdirici, təşkiledici gücünü göstərmək istəmişdir. Hər iki hekayənin əsasında duran qəhrəmanları işə, mübarizəyə səsləyən, yeni həyatın nailiyyətlərinə sevinən bu adamlar onu daha da möhkəmləndirmək arzusu ilə yorulmadan çalışıır, özlərinə xas məftunluq hissini ətrafdakılara da təlqin etməyə səy göstərirdilər. 1936-1937-ci illərdə yazılıb, 1940-cı ildə çap edilən “Tərlan” haqlı olaraq müasir mövzunun realist səpkidə işlənməsində müəllifin, ümumiyyətlə bədii nəsrimizin müvəffəqiyyəti kimi qiymətləndirilirdi. Romanda hadisələr əsasən kiçik bir kənddə cərəyan etsə də, materialı dərindən öyrənən qabaqcıl mövqedən qiymətləndirən ədib Ellər kəndinin timsalında yeni həyat uğrunda ölüm-dirim mübərizəsinin dramatizmini, hümanist mahiyyətini açmağa nail olmuşdur. Əsərdə süjetin inkişafını müəyyənləşdirən konflikt, arzu və məqsədlər əks qütblərdə dayanan qüvvələrin mübarizəsindən doğur. Yeni cəmiyyətin qələbəsi naminə fədakarlıq göstərən Tərlan, Xanlar, Mürsəl kişi, Hacıoğlu kimiləri öz şəxsi səadətlərini zəhmətkeşlərin xoşbəxtliyindən ayrı təsəvvür etmədikləri halda, keçmiş pristav Fərman bəy, Mədət, Şamil, Molla Qəşəm kimiləri itirilmiş hakimiyyət və imtiyazlarını nəyin bahasına olursa olsun geri qaytarmaq, sinfi əleyhidarlarından intiqam almağı düşünürdülər. Romanda hadisələr tarixi həqiqət baxımından inandırıcı şəkildə bədii əksini tapmışdır. Əsərin baş qəhrəmanı Ellər məktəbinin direktoru, kənd partiya özəyinin katibi Tərlandır. Özünü məktəb, maarif işləri ilə yanaşı əkin-biçin, təsərrüfat sahəsində də məsul sayan Tərlanın surətini yaradarkən müəllif onun həyatının qısa bir dövrünü əsas götürmüş, onu ailə – məişət mühitindən daha artıq ictimai mübarizə meydanının fəal iştirakçısı kimi ümumiləşdirmişdir. Əsərdə Mehdi Hüseyn başqa qələm yoldaşları kimi, kollektivləşmə uğrunda mübarizəni həmin illərin mühüm hadisələri kimi canlandırmışdır. Xüsusilə gənclər arasında xurafata inananların sayı xeyli azalmışdır. Onların çoxu düşmənin gücünü lazımi qədər qiymətləndirmədiklərindən həyatlarını təhlükəyə atsalar da, qorxub geri çəkilmədilər. Romanda belə gənclərdən birinin surəti bədii vasitələrlə canlandırılmışdır. Sosializm-realizm prinsiplərinə bacarıqla yiyələnən ədib “Tərlan” əsərində dövrün səciyyəvi müsbət qəhrəmanlarını, (Sədəf, Xanlar, Hacıoğlu, Mürsəl kişi) surətlərini ön plana çəkməklə özünü novator sənətkar kimi tanıtdı. Buna görə də sonrakı illərdə Azərbaycan nəsrini zənginləşdirən qüvvətli surətlərindən olan Tərlanla əlaqədar, yazıçının ədəbi təcrübəsi nəsrimizin ümumi inkişafına müəyyən təsir göstərmişdir. “Tərlan” müəllifin 1930-cu illər üçün səciyyəvi olan yaradıcılıq nailiyyətidir. Bununla belə romanda publisistika üstünlük təşkil edirdi. Jurnalistlikdən gələn publisistika ədibin sonrakı əsərlərində yavaş-yavaş azalsa da birdəfəlik yox olmamışdır.

1930-cu illərin sonlarında Azərbaycan səhnəsi müasir mövzulara böyük ehtiyac duyduğu bir zamanda Mehdi Hüseyn dramaturgiya janrına müraciət etdi. Sovet quruluşu şəraitində yetişən yeni insanın ictimai və fərdi keyfiyyətlərini sosioloji və psixoloji amillərə xüsusi maraq göstərən yazıçının ilk səhnə əsəri “Şöhrət” də (1939) dramatik konfliktin bir-birinə zidd iki ictimai meylin toqquşması zəmnində açılırdı. Öz işini sevən və yaxşı bilən təvazökar Rəşid vətəndaşlıq borcunu vicdanla yerinə yetirəndə ad-san haqqında düşünmədiyi halda, bütün varlığı ilə şöhrətə can atan İmran öz məqsədinə çatmaq üçün ən çirkin vasitələrdən əl çəkmir. Böyük Vətən müharibəsi ərəfəsində yazılmış pyesdə sovet vətənpərvərliyi xüsusi əks olunurdu. Rəşid və Əziz kimi mərd cavanlar düşmənin vədlərini rədd edərək ölümü gözləri altına alır, amma vətənə xain çıxmırlar. Ancaq mövzunun aktuallığı, yazıçı niyyətinin ictimai tərbiyəvi əhəmiyyəti ilə diqqəti cəlb edən “Şöhrət” əsəri hadisələrin cərəyan etdiyi şəraitin özü, süni təsir bağışlayır.

Sovet yazıçılarının birinci Ümumittifaq qurultayından sonrakı dövrdə qələmi daha da püxtələşən M.Hüseynin yaxın keçmişdən və müasir həyatdan alınmış əsərləri 1930-cu illər Azərbaycan sovet ədəbiyyatının inkişafında müəyyən əhəmiyyətə malik olmuşdur. Böyük Vətən müharibəsi illərində yazıçı və ictimai xadim kimi fəaliyyət göstərən Mehdi Hüseynin “Moskva” (1942) və “Cənub xatirələri” (1942) əsərləri haqlı olaraq bu dövr ədəbiyyatının səciyyəvi nümunələri kimi yüksək qiymətləndirilmişdir. 1942-ci ilin əvvələrində paytaxta səfəri nəticəsində yazılmış “Moskva” oçerkində şahidi olduğu epizodları emosional vasitələrlə ümumiləşdirən müəllif məğlubedilməz şəhərin, onun qorxmaz müdafiəçilərinin surətlərini yaratmağa, Moskvalıların zahiri sakitliyi arxasında gizlənmiş qətiyyətini, vətənin müdafiəçilərinə sonsuz məhəbbət və minnətdarlıq hisslərini, inandırıcı şəkildə göstərməyə nail olmuşdur. “Moskva” da kiçik epizodlar bir-birini tamamlayaraq cəbhənin nisbətən geniş mənzərəsini canlandırırdı.

Yazıçının mühüm ictimai – siyasi problemlərə münasibəti bədii surətlər vasitəsi ilə ifadə meyli “Cəbhə xatirələrində” daha qabarıqdır. Müəllif “Möcüzə”, “Qanlı sular”, “Ördək məsələsi” , “Satqın”, adlı dörd müstəqil və bitkin hekayədən ibarət bu bədii silsilədə də, Moskvada olduğu kimi müasir muharibənin texnikaya əsaslandığını böyük ehtiyyat qüvvəsi tələb etdiyini nəzərə çatdırsa da, ” amma yenə də müharibə aparan insanlardır”, qənaətinə gəlir və oxucunu bu nəticəyə inandırmğa nail olur. O, Adambay, Həmzət, Larisa, Fomenko, kimi müxtəlif millətlərə mənsub olan sovet adamlarını, onların dözüm və inamlarının ictimai-psixoloji səbəblərini açıb göstərməklə döyüşçüləri fədakarlığa, igidliyə səsləyir. Mehdi Hüseyn bu əsərlərdə heyrət və iftixar hissi doğuran, fiziki və mənəvi qüvvələrin gərginliyini tələb edən qəhrəmanlığı fövqəladə bir hadisə kimi deyil, sovet adamının vətənə şüurlu xidməti, böyük ideallara sədaqətinin təzahürü, yeni insana xas sifət kimi mənalandırır. Hər bir əsərin üzərində diqqətlə işləyən ədibin bu illərdə yazdığı hekayələrin bir qismi kiçik həcmli janrın mükəmməl nümunələrindəndir. İnsanı böyük məqsədlər naminə igidliyə mənəvi saflığa çağıran vətənpərvərlik hissinin, günün hadisələri ilə bilavasitə səsləşən adamları düşündürən vacib suallara cavab kimi yazılmış hekayələrin əksəriyyəti indi də öz dəyərini qoruyub saxlayır.

Böyük Vətən müharibəsinin ilk illərində nəsrin, əsasən kiçik formaları inkişaf edir, müəlliflər konkret faktları oçerk və hekayələrdə əks etdirmək yolu ilə günün tələbinə cavab verən əsərlər yazırdılar. Lakin müşahidə və təcrübə apardıqca, çoxmillətli sovet ədəbiyyatında olduğu kimi Azərbaycan nasirləri də müharibənin dəhşətlərini xalqlar dostluğunun qüdrətini geniş bədii lövhələrdə göstərməyə ehtiyac duyurdular. Böyük Vətən müharibəsi illərində tez-tez cəbhəyə gedən döyüşçü və komandirlərlə görüşən M.Hüseynin “Fəryad” (1945) povesti Azərbaycan nəsrində bu istiqamətdə aparılan axtarışların ilk nümunələrindən idi. Əsərdə faşist işğalçıları ilə ölüm-dirim mübarizəsində qəhrəmanlıq və fədkarlıq göstərmiş sovet adamının vətənpərvərliyi realist vasitələrlə canlandırılmışdır. Diqqət mərkəzində duran surətlərdən biri qocaman rus rəssamı Levindir. Faşistlər şəhərə daxil olanda mürəkkəb duyğular içində çırpınan Levin sənətkar vüqarını təhqir edilmiş sayır, admiral Naximovun vaxtında düşmən ayağı dəyməyən sahillərdə yadellilərin görünməsini şəxsi dərdi kimi yaşayaraq iztirab keçirir. Yazıçı işğalçıların azğınlığını qəzəblə, emosional bədii vasitələrlə canlandırmışdır. Qoca rəssamı və gəlinini təhqir edib evlərindən qovurlar, nəvəsi ölür, həbsə düşürlər…

Böyük Vətən müharibəsi illərində xalq həyatını hərtərəfli göstərməyə cəhd edən Mehdi Hüseynin “Ürək” (1945) povestində arxa cəbhə adamlarının mənəvi qüdrəti qələmə alınmışdır. Müəllif hadisələrin cərəyan etdiyi konkret şəraiti cəmiyyət qarşısındakı borc anlayışına zidd münasibəti, xarakterlərin toqquşduğu vəziyyəti qabarıq göstərə və həyatı surətləri yarada bilmişdir. Povestdə MTS direktoru Xəlilin surəti bu baxımdan xüsusilə müvəffəqiyyətlidir. Sovet adamlarının vətənpərvərliyini əmək qəhrəmanlığını iftixarla canlandıran realist yazıçı müharibə ilə əlaqədar yaranan müvəqqəti çətinliklərdən şəxsi mənfəətləri naminə istifadə edən vəzifəpərəstləri kəskin tənqid atəşinə tutmuş, belələrinin xalqın namuslu övladları tərəfindən qətiyyətlə rədd edildiyini aydın və ifadəli boyalarla əks etdirmişdir. Əsəri yüksək qiymətləndirən Səməd Vurğun yazırdı:- povestdə “Mehdi Hüseyn Böyük Vətən müharibəsi illərində Azərbaycanın kolxoz kəndi əməkçilərinin, sovxoz və MTS işçilərinin vətən qarşısında öz borclarını dərindən dərk edərək qəhrəmancasına çalışdıqlarını, xalqa və partiyaya sədaqətlə xidmət işində necə parlaq nümunələr göstərdiklərini bizə açıb göstərir…”

Mehdi Hüseynin hekayə və povestlərində müharibə dövründə Azərbaycan həyatının bir sıra mühüm cəhətləri, xalqımızın vətənə hədsiz məhəbbəti, qələbəyə sonsuz inamı real bədii vasitələrlə əks olunmuşdur.

Böyük Vətən müharibəsi illəri yetkinləşməyə başlayan, fərdi üslubu formalaşan ədibin yaradıcılıq tərcümeyi-halında “Abşeron” romanı xüsusi yer tutr. Rahatlıq bilməyən Bakı neftçilərinin əmək rəşadəti bütün ölkədə rəğbət və iftixar hissi doğurmuşdur. Bu dövürdə çoxmillətli Bakı proletariatı sovet fəhlə sinfinin qabaqcıl dəstələrindən birinə çevrilmişdir. Lakin bu mühüm mövzu sənətdə, o cümlədən nəsrin iri formalarında özünün layiqli əksini tapmışdır. Bu nöqteyi-nəzərdən “Abşeron” romanı müəllifin uzun illərdən bəri davam edən axtarışlarının bədii nəticəsi idi. M.Hüseynin təxminən iyirmi il müddətində yazdığı əsərlərin qəhrəmanları əsasən, kəndlilər və ziyalılardan ibarət idi. Ədib elə bil hiss edir di ki, sevimli qəhrəmanlarının övladları artıq şəhərdə yaşayır, neft sənayesində çalışırlar. Bu gənclərin özlərini yeni mühitdə necə hiss etdiklərini, şüurlarında baş verən narahatlığı neft mədənlərinə, kəşfiyyat idarələrinə gətirdi.

Yazıçı iki il müddətində tez-tez mədənlərə gedir, fəhlə və mühəndislərlə, qocaman ustalarla və kənddən təzə gəlmiş cavanlarla görüşür, gələcək qəhrəmanlarını bilavasitə iş başında və istirahət vaxtında ciddi məsələlərin, qızğın mübahisələrin doğurduğu istehsalat müşavirələrində yaxından iştirak edirdi. Ədib həmin illərdə bir sənətkar kimi onu düşündürən, narahat edən problemlər haqqında yazırdı: “Bu gün məni yeni Bakı çox maraqlandırır. Çünki mənim sevdiyim və həmişə ilk planda təsvir etməyə çalışdığım adamlara burada tez-tez rast gəlirəm. Məsələ yalnız mövzu yeniliyində və yaxud yeni peyzajda deyildir… Bugünkü Bakıda məni ən çox həyacanlandıran da müasir həyatımızın bütün gözəlliklərini yaradan müasir adamlardır…”

Qabaqcıl müasirlərimizin bədii surətlərini yaratmaq baxımından ədibin yaradıcılığında, ümumiyyətlə Azərbaycan ədəbiyyatında yeni addım olan “Abşeron” romanında qəhrəmanlar, istehsalat prosesində göstərilmiş sosialist əməyinin yaradıcı, təşkil edici gücü, başqa sözlə poeziyası inandırıcı şəkildə əks etdirilmişdir. Romandakı hadisələr əsasən Tahir obrazının xaraktercə formalaşması prosesində inkişaf edir. İlk baxışda yaşıdlarından seçilməyən bu gəncin həyat yolunu realistcəsinə işıqlandıran yazıçı sosializm cəmiyyətində ictimai və şəxsi mənafeyin ahəngdarlığının gözəlliyini inandırıcı detallarla əks etdirmişdir. Əvvəllər həyat haqqında sadəlövh təsəvvürlərlə yaşayan Tahirin bir vətəndaş və şəxsiyyət kimi yetişməsi, romanda mənalı təfərrüatlarla təsbit olunmuş, bu yeni insanın əmək qəhrəmanı və vətənpərvərin, qayğıkeş oğulun, tanınmış briqadirin yetişməsində həlledici rol oynamış kommunist əxlaqının, sosialist həyat tərzinin rolu ilk plana çəkilmişdir. Nəsillər arasında əlaqə-münasibət problemini partiyalı mövqedən işıqlandıran müəllif Tahirin taleyində yaşlı nəslin nümayəndəsi olan usta Ramazan və Qüdrət İsmayılzadə kimi insanların qayğısını əhəmiyyətini müvəffəqiyyətlə açıb göstərə bilmişdir. Tahir yaşlıların təcrübəsini öyrənə-öyrənə bir peşəkar kimi onların başladıqları işi davam etdirməklə yanaşı, inqilabi ən-ənələr estafetini də vətəndaş məsuliyyəti ilə qəbul edir.

Böyük Vətən müharibəsindən sonra ədəbiyyatımızda fəhlə sinfinin və ziyalıların həyatına marağın güclənməsi təbii idi. Ancaq bəzi yazıçılar öz əsərlərində istehsalat texnalogiyasına, elmi və texniki mübahisələrə həddən artıq yer verir, texniki təfərrüatların dəqiqliyi qayğısına daha çox qalırdılar. Nəticədə “istehsalat romanları” adlandırılan əsərlərin bir çoxunda xarakterlər sönük və sxematik çıxırdı. Lakin ədəbi prosesin gedişi göstərdi ki, bu mövzunun bədii mənimsənilməsi prosesində keçilməsi zəruri olan bir mərhələ imiş. Mehdi Hüseyn mədənlərdə işin texnikasını, mürəkkəb cihazların və alətlərin adını öyrənsə də əmək prosesinin insanın hiss və düşüncələrinə təsiri ilə daha çox maraqlanır, dünənə qədər kənddə yaşayan, ilk dəfə qarşılaşdıqları iri sənaye müəsisələri qarşısında heyrətə düşən, yavaş-yavaş mürəkkəb cihazların sirlərini öyrənərək güclü maşınların qüvvəsini qollarında duyan cavanların daxili aləminə nüfuz etməyə çalışırdı. Realist sənətkar texniki təfərrüatlardan yerində istifadə edə-edə surətin daxili aləmini işıqlandırmağa xüsusi diqqət yetirir, şəxsiyyətin yetişməsi prosesinin mürəkkəbliyini həyati vasitə və detallarla əks etdirməyə çalışır. “Abşeron” romanında ədib mühüm ictimai-siyasi hadisələr haqqında zəruri bədii məlumat verməklə bərabər özlüyündə bir çox əhəmiyyətli hadisələri və qəhrəmanların xarakterinə, əxlaqi qənaətlərinə təsir baxımından işıqlandırır . Sosialist realizmin bəzi əhəmiyyətli prinsiplərini davam və inkişaf etdirərək, insanı öz mühitində göstərib, onu işindən ictimai fəaliyyətindən təcrid etmir. “Abşeron” romanı bu baxımdan ədibin ciddi sənətkarlıq nəaliyyətidir. Tahirin xarakterinin formalaşmasına təsir göstərən amilləri ön plana çəkən ədib onu yeni şəraitdə daha ətraflı şəkildə işıqlandırmağa nail olur. Gənc qəhrəmanın tezliklə yoldaşları arasında addımlamaq niyyətini təbii sayan yazıçını maraqlandıran başlıca sual budur:- Tahir öz məqsədinə hansı yollarla çatmalıdır? gəncin bu və digər fərdlərlə cəmiyyət arasında münasibətlərin mümkün qədər ətraflı şəkildə açılması bu suala cavab kimi ifadə olunur. S.Babenışyeva “İki roman, iki tale” adlı məqaləsində “Abşeron” romanını Venesuella yazıçısı Ramon Dias Sancesin “Neft” romanı ilə müqaisə edərək Mehdi Hüseyinin hadisələrin cərəyan etdiyi mühiti, realist planda mənalı təfərrüatlarla canlandırmaq bacarığını yüksək qiymətləndirmişdir.

“Məmməd Arif Abşeron romanında Tahiri Balzakın kənddən şəhərə gəlmiş bəzi qəhrəmanları ilə mübahisə edərək göstərirdi ki, burjua şəhəri sadə, təmiz qəlbli gəncləri pozub fırıldaqçı və mənsəbpərəst edirsə, sosialist Bakısı Tahiri doğma övladı kimi qarşılayır, xeyirxah adamlar, gənclikdən doğan nöqsanlardan azad olmaqda ona kömək edirlər”.

Mehdi Hüseyn əsas surətləri dəyişmə və inkişafda izləmiş, onların daxili aləmlərində baş verən dəyişikliyi mənalandırmış, hadisə və insanlara münasibəti əks etdirmişdir. Tahirin simasında gəncliyin vətənə məhəbbətini, əməyə münasibətini, yeni əxlaqi keyviyyətləri tipikləşdirilmişsə; usta Ramazan obrazı timsalında vaxtıilə Sovet Hakimiyyəti uğrunda mübarizə aparmış, sosializm quruculuğu prosesinin önündə gedən kommunizm ideallarına sədaqətinin ümumiləşdirilmiş surətidir. Hələ müharibədən əvvəl təqaüdə çıxmış usta Ramazan “ölkəmiz davadan üzü qara çıxmasın”, deyə geri qayıdaraq var gücü ilə işləmiş, indi də kənara çəkilmək niyyətində deyildir. Uzun həyat yolu keçmiş ustanı buruqda, iclasda, fəhlə yataqxanasında və öz daxili aləmi çərçivəsində izləyən ədib bitkin və uzun müddət yadda qalan xarakter səviyyəli bir obraz yaratmağa nail olmuşdur.

M.Hüseynin “Abşeron” romanı xarici ölkələrin mətbuatlarında tənqidçilər tərəfindən yüksək qiymətləndirilmişdir. Onlar romanı ətraflı təhlil və təbliğ etmiş, onun idrak əhəmiyyətini və bədii keyfiyyətlərini açaraq, ədibin qələmə aldığı materialı, konkret surətlərin psixologiyasını yaxşı bildiyini qeyd etmişdilər. Qabaqcıl tənqidçilər əsərdən siyasi məqsədlər naminə istifadə edir, onu öz ölkələrinin qarşısında duran aktual ictimai-siyasi problemlər baxımından işıqlandırırdılar. Məsələn, “Ət-təriq” jurnalı ərəb oxucusuna müraciətlə yazırdı:- “Məlumdur ki, əvvələr, Böyük Oktyabr sosialist inqilabına qədər Bakı nefti Britaniya və başqa imperialist ölkələrin əlində idi, bu sərvətin talan edilməsinə çar rejimi hər cür kömək göstərirdilər. Ərəb ölkələrində olduğu kimi gözüac istismarçı ölkələr Bakı neftini mənimsəyirdilər…”

“Abşeron” əsəri Böyük Vətən müharibəsindən sonra sürətlə inkişaf edən azərbaycan romanlarının nailiyyətlərindən sayılırdı.

Əsərinin müvəffəqiyyəti yazıçıda məsuliyyət hissini daha da artırırdı. Böyük Vətən müharibəsindəki sovet xalqının tarixi qələbəsindən bir neçə gün sonra ədib sənətin qarşısında duran başlıca vəzifələri belə müəyyənləşdirmişdir:- “Biz müasir insanın qəlbini duya bilsək də, onun ürək çırpıntılarını aydın eşitməyi bacarsaq da, bütün bunları sənətin dilində eyni qüvvətlə oxucuya aşılaya bilmirik. Bu səbəbə görə də həyatı və insanları öyrənmək o qədər də asan deyildir. Biz öyrəndiyimizi bədii şüurdan keçirməli və başqalarına da eyni dərəcədə təsir göstərmək üçün bədii ifadə üsulları tapmalıyıq. M.Hüseyn sonrakı illərdə yazdığı əsərlər, xüsusilə Azərbaycan və rus ədəbi tənqidinin ciddi yaradıcılıq naliyyəti kimi qiymətləndirilmişdir. “Səhər” romanı ədibin əsl sənət yolu ilə müvəffəqiyyətlə irəlilədiyini göstərdi. Q.Korobelnikov yazır:- ” Mənim fikrimcə, Mehdi Hüseynin ən görkəmli və yetkin əsəri – “Səhər” tarixi romanıdır. Romanda müəllif Azərbaycan həyatının və adamlarının tam bir ensklopediyasını qarşımızda canlandırır,”- deyən İ.Qrinberqin mülahizələri də Azərbaycan ədəbiyyatşünaslarının fikri ilə səsləşir.

“Səhər” əsərində güclü insan xarakterləri yaratmağa nail olan M.Hüseyn hadisələrin cərəyan etdiyi şəraitin real lövhəsini canlandıranda müxtəlif tarixi faktlardan da istifadə etmişdir. 1906-cı ilin sonlarında baş vermiş fəhlə tətillərindən təsviri ilə başlanan əsər elə ilk səhifələrdən konkret şərait aydın hiss edilir. İnqilab müvəqqəti geri çəkilir, vəziyyət mürəkkəbləşir və polis təqibləri mübarizəni dayandırır, fəhlə sinfini daha ciddi döyüşlərə hazırlayırdılar.

Birinci rus inqilabından sonrakı Azərbaycan həyatının geniş lövhələrini əks etdirən “Səhər” ramonının mərkəzində əsasən azadlıq uğrunda ümumxalq mübarizəsi dayanır. Əsərin ilk səhifələrindən hiss edilir ki, artıq yeni zəmanə başlamışdır. Romanovlar xanədanının bütün istismarçılarının hakimiyyəti kökündən laxlayır, xalq artıq əsrlərlə dözməyə məcbur olduğu qayda-qanunlarla yaşamaq istəmir. “Səhər” romanının bəzi epizodlarını əks etdirən Məşədi Əzizbəyov surəti tamamilə qanunauyğun hesab edilir. Mətin inqilabçının surətinin bütövlüyü baxımından M.Əzizbəyov hümanist duğular bədii vasitələrlə işlənmişdir.

Mehdi Hüseynin ədbi-estetik baxışları bilavasitə yaradıcılıq axtarışları prosesində qızğın ədəbi mübahisələrin gedişində formalaşmışdır. Yazıçı və tənqidçi kimi yaradıcılığı boyu müasirliyin carçısı olan ədib müasir mövzuların mənimsənilməsinin və qiymətləndirməsinin tərəfdarı olmuşdur. Sənətdə yeniliyi əsl novatorluğu görməsinə və düzgün qiymətləndirilməsinə əsaslı şəkildə zəmin yaradan ədib baxışlarının formalaşmasında klassik dünya ədəbiyyatı və rus tənqidinin böyük rolu olmuşdur. Bu yaradıcılıq metodu, ədəbiyyat və sənətlə əlaqədar başlıca fikirləri ədəbi prosesə tətbiq etmə prosesində də özünü göstərirdi.

Nasir və dramaturq, publisist və tənqidçi Mehdi Hüseyn Azərbaycan sovet ədəbiyyatının beşiyi başında duran istedadlı yazıçılardan biri kimi sənət aləminə gəlmiş, qırx il müddətində yorulmadan axtarışlar aparmış, çoxmillətli sovet ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələrindən biri kimi tanınmışdır.

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun əməkdaşı

Azərbaycan realist nəsrinin böyük nümayəndələrindən olan maarifpərvər yazıçı Süleyman Sani Axundov 40 illik yaradıcılıq yolu keçmişdir.
M.F.Axundovla başlanan nəşr və dramaturgiya yolunu davam etdirən N.Vozİrov, Ə.Haqverdiyev, C.Məmmədquluzadə kimİ böyük yazıçılar sırasında Süleyman Sani orijinal bir yer tutur. Həm ictimai, həm də ədəbi fəaliyyəti ilə o, böyük demokrat, yorulmaz maarifçi, istedadlı sənətkar kimi XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində şöhrət qazanmışdır.
Süleyman Sani Rzaqulu bəy oğlu Axundov 1875-ci il oktyabr ayının 21 -də Şuşa şəhərində bəy ailəsində doğulmuşdur. Hələ körpə İkən atasız qalan Süleymanın təlim-tərbiyəsi. ilə dayısı, görkəmli maarif xadimi Səfərəli bəy Vəlibəyov (1861-1902) məşğul olmuşdur. Süleyman Sani 1885-ci ildə Qori müəllimlər seminariyasına daxil olmuş, burada milli, klassik rus və dünya ədəbiyyatı ilə dərindən tanışlıq onun dünyagörüşünə faydalı təsir göstərmişdir.
1894-cü ildə seminariyanı bitirən Süleyman Sani Bakıdakı III dərəcəli rus-tatar məktəbinə müəllim təyin edilmişdir. Həmin ildən o, tərəqqipərvər maarifçilərlə birlikdə xalqı cəhalətdən qurtarmaq, gənc nəsli mütərəqqi ideyalarla tərbiyələndirmək işində var qüvvəsi ilə çalışmışdır. O, ədəbi-ictimai, pedaqoji fəaliyyətinin bütün dövrlərində xalq mənafeyini müdafiə etmişdir.
1906-cı ildə Bakıda çağırılan müəllimlər qurultayında fəal iştirak edən Süleyman Sani ərəb əlifbasını islah etmək üçün faydalı təşəbbüs göstərmiş, həmin qurultayda ana dilində proqram tərtib etmək üçün ayrılan komissiyaya seçilmiş, 1908-ci ildə A.Şaiq, M.Mahmudbəyov və başqa qabaqcıl maarif xadimləri ilə birlikdə Azərbaycan pedaqoji fikri tarixində mütərəqqi bir hadisə olan məşhur ”İkinci il” dərsliyini tərtib etmişdir. Dərsliyin müəllifləri yenicə oxuyub yazmağa başlayan azəri balalarına çatdırmaq istədikləri tərbiyəvi fikirləri sadə, aydın, uşaq təfəkkürünün tez dərk edə biləcəyi bir üslubda qələmə almışdılar. Bununla həm də dilimizin saflığını qoruyub saxlamışlar.
Süleyman Sani olduqca həssas, şagirdlərin qəlbinə yol tapa bilən ustad müəllim idi. Bu keyfiyyət onun geniş psixoloji, pedaqoji biliyə malik olmasından irəli gəlirdi. Bakıdakı yoxsul ailələrdən olan yüzlərlə uşaq onun dostu idi. O özünün yüksək mənəvi keyfiyyətləri, qabaqcıl fikri, ensiklopedik biliyi, ciddiliyi, səmimiliyi, tələbkarlığı ilə ictimaiyyətin dərin hörmətini qazanmışdır. Təsadüfi deyildir ki, Süleyman Saninin direktor olduğu məktəb onun adı ilə çağırılırdı.
1918-ci ildə Bakıda sovet hakimiyyəti qurulanda o, Azərbaycanda ilk maarif komissarı kimi böyük həvəslə çalışmışdır.
1920-ci il mayın 25-də Gəncə qiyamı yatırıldıqdan sonra həmin il iyun ayının əvvəlində belə bir qiyam Qarabağda baş verir. Qiyamı yatırmaq üçün ciddi tədbirlər hazırlanır. XI Ordu hissələri Qarabağa gəlir. AK(b)P MK və Azərbaycan İnqilab Komitəsi Dadaş Bünyadzadə və Çingiz İldırımı Qarabağa göndərir. Azərbaycan İnqilab Komitəsi tərəfindən göndərilən nümayəndələr sırasında Süleyman Sani də vardı.
1920-cİ ildə Qarabağ İnqilab Komitəsinin qərarı ilə Süleyman Sani bir sıra partiya və dövlət tapşırıqlarını yerinə yetirir. Həmin il avqustun 9-da Qarabağ vilayəti maarif şöbəsinə müdir təyin edilir. O, maarif işində həvəslə işləyir; Qarabağ və Zəngəzurda məktəb, uşaq evi, klub, qiraətxana və başqa mədəni-maarif ocaqlarının açılmasında fəal iştirak edir. Azərbaycanda mədəni maarif işlərinin möhkəmlənməsinə çalışır.
1922-ci ildə S.Sani M.Mahnıudbəyov, S.Əbdürrəhmanzadə, F.Ağazadə, A.Şaiq, Ə.Əfəndizadə ilə birlikdə “Yeni türk (Azərbaycan – N.V.) əlifbası” dərsliyini yazır. Həmin ildə o, “Azərbaycan ədib və şairlər ittifaqı”nın sədrliyinə seçilir və ədəbi gəncliyin tərbiyələnməsi üçün böyük əmək sərf edir. 1923-cü ildən nəşrə başlayan “Maarif və mədəniyyət”, “Şərq qadını” jurnallarında dövrün tələbləri İlə səsləşən bir sıra hekayələrini çap etdirir.
S.S.Axundov Azərbaycan teatrının əlli illiyi münasibəti ilə Ə.Haqverdiyev, N.Vəzirov, T.Şahbazi, S.Qənizadə, Ə.Cəfərzadə ilə birlikdə “Azərbaycan-türk teatrosunun müxtəsər tarixçəsi”ni yazır. 1923-cü ildə Bakıda Azərnəşrin nəzdində məktəbdənkənar oxu kitabları tərtib edən komissiyanın işində fəal çalışır. Bütün bu və başqa dəlillər göstərir ki, 20-ci illərdə Süleyman Sani xalqın ictimai-mədəni inkişafı üçün böyük əmək sərf etmiş, ictimai xadim kimi xalqın etimadını qazanmışdır.
Azərbaycan Mərkəzi İcraiyyə Komitəsi 1932-ci ildə Süleyman Sani Axundovun pedaqoji-ədəbi, həmçinin ictimai-mədəni fəaliyyətini nəzərə alaraq ona Əmək qəhrəmanı adı vermişdir.
Süleyman Sani Axundov 1939-cu ü mart ayının 29-da Bakıda vəfat etmiş və Fəxri Xiyabanda dəfn edilmişdir.
Süleyman Saninin yaradıcılığı zəngin və çoxcəhətlidir. M.F.Axundov realist ədəbi məktəbi zəminində yetişən Süleyman Sani ictimai-bədii fikir tariximizdə hekayə ustası, görkəmli dramaturq, komedioqraf, məşhur xalq müəllimi, mədəniyyət xadimi kimi də tanınmışdır.
Süleyman Sani dramaturgiyamıza M.F.Axundovun məşhur “Hacı Qara” əsərinin təsiri ilə yaxdığı “Tamahkar” (1899) komediyası ilə gəlmişdir. Bu pyesində o, dövrün bir sıra mənfiliklərinə, o cümlədən xəsisliyə, tamahkarlığa, qadın əsarətinə qarşı çıxmış, feodal adət, ənənələrinə nifrət edən İmran, Gülzar, Şərəf xanım kimi müsbət surətlər yaradaraq, yeni nəsli həqiqətə, fədakarlığa sövq etməyə, oxucu və tamaşaçılarda gözəl həyat arzulan oyatmağa çalışmışdır.
“Tamahkar” sadə, aydın dildə yazılmış realist komediyadır, Bu əsərde müəllif gülüşün müxtəlif təsvir vasitələrindən təbii şəkildə istifadə edir. Oxucu və tamaşaçı burada yazıçının real surətlər arxasında onun müsbət idealını aydın görür.
Əsərin mənfi komik qəhrəmanı Hacı Muraddır. Dramaturqun realizminin qüvvətli cəhətlərindən biri Hacı Muradın yadda qalan səciyyəvi xüsusiyyətlərini – xəsisliyini, tamahkarlığını, qorxaqlığını, ikiüzlülüyünü, hiyləgərliyini və sair çirkin sifətlərini onun sözləri ilə hərəkətlərinin vəhdətində əks etdirməsindədir. Yazıçı, satirik obrazının mənfi, eybəcər sifətlərini nümayiş etdirib ona gülməklə kifayətlənmir, xəsisin mənfiliyini, mənəvi boşluğunu, gülünclüyünü, onun mənsub olduğu zümrəyə də şamil edir. Bu cəhəti ümumiləşdirmək üçün o, Hacı Muradla ikinci xəsis Məhərrəm bəyi qarşılaşdırır. Qarşılaşdırma prosesində hər iki mənfi tipin varlanmaq üçün bir-birinə hiylə gəlmələri, xəsis və tamahkarlıqdan, fərdiyyətçilikləri aydın nəzərə çarpır. Məsələn, Hacı Murad 18 yaşlı, gözəl, ağıllı, ismətli qızı Gül-zarı qoca Məhərrəm bəyə satmaq niyyəti ilə özü kimi heç bir təqdirəlayiq olmayan bu xəsisi aslana, tərlana, gənc və sədaqətli İmranı isə tülküyə, sara bənzədir. Dramaturq, bununla tamahkar Hacı Muradın nifrətəlayiq gülünc qayəsini, böhtançı sifətini onun öz sözləri ilə ifşa etmişdir. Müəllifin xəsislərə nifrəti onların varlanmasına şərait yaradan cəmiyyətə nifrət səviyyəsinə qalxır. Yeri gəlmişkən xatırladaq ki, Süleyman Sani ilə dostluq, yaradıcılıq əlaqələri olmuş Nəriman Nərimanov “Həftə fəryadı” adlı felyetonunda (“Həyat” qəzeti, 19 may 1906-cı il) “Tamahkar”dakı realizmin bu cəhətinə yüksək qiymət vermişdir. Yazıçı realizminin qüvvətli cəhətlərindən biri də feodal adət-ənənələrinə nifrətinin işıqlı gələcəyi olan gənclərə məhəbbətindən doğduğunu əks etdirməyə çalışmasındadır. Bu da onun mütərəqqi demokratizm humanizmi ilə bağlıdır.
1906-cı ildə Süleyman Sani burjua cəmiyyətini və əxlaqım ifşa edən kiçik formalı komediyalarını – “Dibdat bəy” və “Türk birliyi”ni yazır. Bu pyeslərdə o, duma seçkilərinə mollanəsrəddinçilər mövqeyindən baxmışdır. Hər iki komediya ilə S.S.Axundov dramaturgiyamıza ictimai-siyasi mövzu gətirmişdir.
S.Saninin bədii yaradıcılığının yeni yüksəliş mərhələsi 1920-ci illərdən başlayır. Ö, sovet dövrü Azərbaycan dramaturgiyasında ilk dramın – “Laçın yuvası” (1921) müəllifi olduğu kimi, inqilabi mövzulu pyeslər: “Çərxi-fələk” (1921), “Qaranlıqdan işığa” (1921), realist faciə – “Eşq və intiqam” (1922) və komediya janrının ilk nümunələri də – “Molla Nəsrəddin Bakıda” (1921), “Şahsənəm və Gülpəri” (1921), “Bir eşqin nəticəsi” (1922), “Yeni həyat” (1923) onun qələmindən çıxmışdır.
S.S.Axundovun Azərbaycan dramaturgiyası tarixində novatorluğu ondadır ki, o, zamanın yeni tələblərini, yeni inqilabi məsələlərini 1921 -ci ilin aprelində yazıb qurtardığı “Laçın yuvası” dramında və bir sıra başqa pyeslərində göstərə bilmişdi. Yuxarıda adlarmı çəkdiyimiz səhnə əsərlərində S.Saninin realizmi yeni keyfiyyət kəsb edir.
Bu keyfiyyətin sovet dövrü Azərbaycan ədəbiyyatında ilk nümunəsini ‘”Laçın yuvası”nda görürük. Yazıçı bu əsərində dramaturgiyamıza qəhrəmanlıq pafosu, xalq mənafeyini hər şeydən üstün tutan Cahangir kimi bir surət gətirmişdir. Akademik M.Arif “Laçın yuvası” haqqında yazır ki, bu dram, eyni zamanda, ədəbiyyatımızın böyük bir qələbəsi idi.
Əsərdə inqilabi qüvvələrin əksinqilabçılarla apardığı mübarizə barışmaz toqquşmalarla təzahür edir.
Yeniliklə köhnəliyin, sosialist şüuru ilə bəy, mülkədar şüurunun mübarizəsi əsərdə əsas konflikt kimi sakitləşməyən, hadisədən-hadisəyə gərginləşən situasiyalarda verilir. Belə barışmaz konflikti dramaturgiyamıza gətirməklə Süleyman Sani böyük bir sənətkarlıq istedadı nümayiş etdirmişdir.
“Laçın yuvası” əsərində Əmiraslan ağanın intiharı, Cahangirin ailəsinin başına gələn faciə, Cahangir üçün bir növ nikbin faciə xarakteri daşıyır ki, bu da əsərin mövzusu ilə əlaqədar olaraq Süleyman Saninin dramaturgiyamıza gətirdiyi yeni keyfiyyət idi. Dramın amalında yeniliyin köhnəliyə qalib gəlməsi əsərə nikbinlik, qəhrəmanlıq ruhu aşılayır. Bununla da Cahangirin ailə faciəsi kölgədə qalır. Bu yeniliyə zidd olan qüvvələrin faciəsinə çevrilir.
“Laçın yuvası” kamil ideya-bədii xüsusiyyətləri ilə seçilən sovet dövrü ilk Azərbaycan dramıdır. Sovet hakimiyyətinin qurulmasının ildönümü münasibəti ilə pyes yazmaq üçün elan edilən dövlət müsabiqəsində bu əsər birinci mükafata layiq görülmüşdür.
“Eşq və intiqam” əsəri beş pərdə, yeddi şəkildə realist faciədir. Əsərin mövzusu bolşevik inqilabından əvvəlki Azərbaycanda insanları fəlakətə salan vəhşi adət-ənənələrdən, mülkədar və bəylərin törətdiyi qanlı faciələrdən, gəncliyin bu müsibətlərdən xilas olmaq cəhdlərindən, onların azad məhəbbətindən, haqsızlığa qarşı mübarizə edənlərin həyatından bəhs edir.
“Eşq və intiqam” ilhamla yazılmış əsərdir. Burada surətlərin intellektual aləmi, fərdi xüsusiyyətləri əlvan realist boyalarla təsvir olunmuş, öz xarakteri, ədası, hərəkət və düşüncə tərzi ilə bir-birindən fərqlənən surətlər yaradılmışdır. Əsərdəki obrazlar canlı və dolğun verilmişlər. Faciə həm də gözəl insani sifətlərin qabarıq verilməsi baxımından 20-ci illərin dramaturgiyasında yeni hadisə idi.
S.S.Axundovun “Tənqid və təbliğ” teatrında tamaşaya qoyulan pyesləri də o dövrün tələblərinə cavab verən əsərlər idi. “Çərxi-fələk” (1921) pyesində dramaturq, istismarçı sinfin inqilabi mübarizə yolu ilə devrildiyini simvolik şəkildə əks etdirir, fəhlə sinfinin bu mübarizədə hegemonluğunu Bahadır surətində göstərməyə çalışır.
Yazıçının maraqlı pyeslərindən biri də “İki yol” (1922) əsəridir. Pyesin konflikti yeniliklə köhnəliyin mübarizəsi üzərində qurulmuşdur. Əsərin qəhrəmanı gənc ziyalı, aktyor Məmməddir. Ö, azad, saf məhəbbətin tərəfdarıdır, eyni zamanda teatrı kəsərli, əhəmiyyətli tərbiyə vasitəsi hesab edir.
Keçmişdən qalma mənfi adət-ənənələrin tənqidi, yeni əxlaq normalarının köhnə mühafizəkar əxlaqi normalar üzərində qələbəsi, komediyada müsbət surətlərdən cəsarətlə istifadə etmək meyli Süleyman Saninin “Molla Nəsrəddin Bakıda”, “Şahsənəm və Gülpəri”, “Bir eşqin nəticəsi”, “Yeni həyat” məzhəkələrinin ideya-bədii xüsusiyyətlərini təşkil edir.
Sovet dövrü Azərbaycan dramaturgiyasında bioqrafik formada yazan ilk sənətkar Süleyman Sanidir. Onun “Molla Nəsrəddin Bakıda” məzhəkəsi böyük inqilabçı-demokrat C. Məmmədquluzadəyə həsr edilmişdir. Burada o, Molla Nəsrəddin surətini ilk dəfə səhnəyə çıxarır, onun köhnəliyə qarşı çevrilən satirik gülüşünün ictimai məzmununu açır, Cəlil Məmmədquluzadənin bir şəxsiyyət kimi bezi xarakterik sifətlərini göstərir.
“Şahşənəm və Gülpəri”nin konflikti hüququnu anlayan, ictimai həyatın atılmaq istəyən qadınlar ilə yeniliyə qarşı çıxan köhnə fikirli ərlərin mübarizəsi üzərində qurulmuşdur.
“Bir eşqin nəticəsi” komediyasının konfliktini də yeniliklə köhnəliyin mübarizəsi təşkil edir. Dramaturq, azyaşlı qıza evlənmək istəyən qoca Kərbəlayı Nəbi kimi tüfeyliləri gülüş hədəfi edir. Dramaturqun yeniliyi ondadır ki, o, feodal əxlaqının gülünclüyünü, ölümə məhkumluğunu komik vəziyyətlərdə göstərməklə yanaşı, yeni insanın qələbəsini də əks etdirir.
Ailə və məişətdə yeniliklə köhnəliyin nıübarizəsini təbii situasiyalarda, bitkin süjet xettində göstərən məzhəkələrindən biri də “Yeni həyat”dır. Bu əsərdə qaldırılan məsələlər də ictimai-siyasi əhəmiyyətə malikdir. Dramaturq burada usta imanların dindarlığını tənqidə tutur, yeniliyi qəbul etməyənləri acı yumorla tənqid edir.
Süleyman Sani həm də orijinal nasirdir. Bizə məlum olan ilk hekayələri bunlardır: “Qonaqlıq” (1905), “Kövkəbi-hürriyyət” (1905), “Yuxu” (1905), Azərbaycan ədəbiyyatında məzmun, forma, üslub etibarı ilə yeni olan bu klassik əsərləri ədib, 1905-ci il inqilabın təsiri ilə yazmışdır.
Bu hekayələrdə inqilabi nəğmə qanadlı bir qəlb çırpınır. Burada bir xatirə, bir işarə və bəzən ildırım kimi yanıb-sönən bir işıq verilmişdir. Lakin yeni işıqda biz bir aləmi, böyük gələcəyi görürük. Süleyman Sani “Tutu quşu” (1909) hekayəsində də aktual məsələyə toxunmuşdur. Ədib təxminən bit səhifə həcmində olan bu hekayəsində təqlidçiləri, ana dilinə xor baxanları Tutu quşunun simasında ifşa etmişdir.
XX əsr Azərbaycan uşaq ədəbiyyatının formalaşmasında, inkişafında Süleyman Saninin böyük xidməti vardır. Ədib, “Qorxulu nağıllar” (1912-1914) başlığı altında yazdığı “Əhməd və Məleykə”, “Abbas və Zeynəb”, “Nurəddin”, “Qaraca qız” əsərləri ilə Azərbaycan uşaq ədəbiyyatına forma, məzmun, üslub yenilikləri gətirmişdir.
“Qaraca qız” (1913) ədibin nəsr yaradıcılığının şah əsəridir. Yazıçı Qaraca qızın simasında ədəbiyyatımızda ilk dəfə olaraq zəhmətkeş ailəsindən olan uşağın bitkin, çox təsirli, parlaq, eyni zamanda unudulmaz surətini yaratmış, onda nəcib arzular təcəssüm etdirmişdir.
“Qaraca qız” klassik Avropa və rus uşaq ədəbiyyatı nümunələri arasında belə özünəməxsus bədii, ictimai-əxlaqi, estetik dəyəri ilə seçilən, fərqlənən sənət əsəridir.
“Qorxulu nağıllar” başlığı altında yazdığı hekayələrindən biri də “Əşrəf”dir (1914). Bu hekayəni edib, Əşrəf adlı şagirdinə ithaf etmişdir. Hekayənin süjet xəttində balaca Əşrəfin ata-anasından didərgin düşdükdən sonra Nikolay İvanoviç adlı bir rus müəlliminin himayəsinə alınmasını göstərən canlı, maraqlı bədii tövhələr, müəllifin, uşaq psixologiyasına dərindən vaqif olmasını əks etdirən epizodlar oxucunun yaddaşında uzun zaman qalır.
Süleyman Saninın yazmış olduğu “Qanbulağı” (1923), “Ümid çırağı” (1923), “Cəhalət qurbanı” (1923), “Nə üçün?” (1925), “Təbrik” (1925), “Sona xala” (1926), “Namus” (1926), “Mister Qreyin köpəyi” (1927), “Son ümid” (1927), “İki dost, iki düşmən” (1927), “Gənc maşinistka və qoca yazıçı” (1935) hekayələri sovet dövrü Azərbaycan nəsrinin ilk nümunələrindəndir.
Sağlam qayəli, eyni zamanda aydın, sadə üslubda əlvan boyalarla yazılan bu hekayələrdə ədib, gənc sovet nəşrinin ideya-estetik tələblərinə cavab verən bir sıra aktual məsələlərə toxunmuş və onların bədii həllini verməyə çalışmışdır. Zərərli adət-ənənələrin ifşası, dini xurafatın qalıqlarına qarşı mübarizə, azəri qadınlarının ictimai həyata atılması, yeniliyin köhnəlik üzərində qələbəsi – bu hekayələrdə qabarıq şəkildə əks etdirilmişdir.
Ədibin hekayələrini mövzuca iki qismə ayırmaq olar: bunlardan bir hissəsi keçmiş, ikinci qismi isə müasir həyatdan alınmış əsərlərdir. istər keçmişdən, istərsə də müasir həyatdan aldığı mövzuları işlərkən o, həmişə xəlqiliyə sadiq idi. Keçmiş dövrdən yazdığı hekayələrində oxucunu düşündürən, mühakimə yürütməyə sövq edən həzin lirika qabarıq şəkildə nəzərə çarpır.
S.S.Axundov nəsrindəki lirizm surətin hisslərini, fikirlərini, vəziyyətini, təsvir etdiyi həyatın konkret nöqtələrini, çox yığcamlıqla əks etdirməyə yönəldilmişdir. “Cəhalət qurbanı”, “Ümid çırağı” hekayələrində hadisələr lirik tərzdə hissiyyatla əks etdirilir. Yazıçı lirikanın həm məhəbbət, həm də siyasi formasına müraciət etmişdir. Qan intiqamının, nəsil ədavətinin ifşasına, saf məhəbbətin tərənnümünə həsr edilən “Qan bulağı”nda məhəbbət, zəhmətkeşlərin dözülməz həyatmı əks etdirən “Nə üçün?” hekayəsində siyasi lirizmin ünsürləri qabarıq şəkildə görünür. Bu əsərlərdə ədibin təsvir üsulu lirika ilə bağlıdır.
Süleyman Saninin keçmiş həyatdan aldığı mövzular əsasında yazdığı hekayələrinin bədii metodunun mühüm bir cəhəti vardır. Ədib “Qaraca qız”, “Cəhalət qurbanı”, “Ümid çırağı” hekayələrində ağıllı, nəcib, gözəl arzularla yaşayan Qaraca qız, Tamam, məktəbli surətlərinin faciələrində belə bir fikri də açır ki, adlarını çəkdiyimiz gözəl insanlar ölsələr də, öz zəngin mənəviyyatı, insani keyfiyyətləri, xoş niyyət və arzulan ilə onları müsibətlərə düçar edən ədalətsiz quruluşdan, bu mühitin çirkin niyyətli adamlarından yüksəkdə dururlar.
Obraz və hadisələrin təsvirindəki yığcamlıq, bitkin xarakterlər, hadisələrin təbii inkişafını ustalıqla əks etdirmək, oxucunu düşündürüb müəyyən əxlaqi-tərbiyəvi nəticəyə gətirmək, xalq ədəbiyyatı nümunələrindən məharətlə istifadə etmək, onlara müəyyən yer vermək, əhvalatlılıqdan qaçmaq, sadə, aydın dil – S.S.Axundov nəsrinin əsas məziyyətlərindəndir.
“İctimai rəyin klassik saydığı” qüdrətli sənətkarlardan olan Süleyman Saninin ədəbiyyatımızın inkişafı tarixində böyük xidməti vardır. Onun əsərləri bütün oxucular tərəfindən sevilir və ədib ehtiramla yad edilir.
Yazıçı «Kövkəbi hürriyyət» hekayəsində Süleyman peyğəmbərin dövründə baş verən Şahzadənin nağılını qələmə almışdır. Şahzadə şimalda yaşayan bir tayfa haqqında nağıl edərək deyirdi: Tayfanın vətəni cənnəti xatırladırmış. Lakin bu torpağın adamları çox pis bir mərəzə tutulurlar. Belə ki, 18 yaşında olan cavanların sacı saqqalı ağarıb, beli ikiqat olurdu əlləri-ayaqları əsir gözlərinin nuru gedir 80 yaşında qocaya donurdu.
Bu xalqın adamlarından 25 yasa çatan olmamışdır. Bir gün bu tayfa yığışıb mərəzlərinə çarə axtarırlar. Tayfadan biri kürsüyə qalxaraq deyir: Qardaşlar biz özümüz bu azara çarə tapa bilmədik mənim başıma bir fikir gəlib: Asiya torpağında alim bir şəxs var . O hər dərdə çarə tapır. Bir nəfəri onun yanına göndərin. O bizə əlac edər. Həmin adam alimin yanına gəlib əhvalatı ona danışır. Alim deyir: Bu azarın dərman kövkəbi-hürriyyətin şəfaətidir. O, ulduz torpağınızın Şərq tərəfində bir dağ dalında pünhandır. O dağ təbii deyil. Onu divlər hörüb. Sizi Kövkəbi- hüriyyətdən məhrum edib. Nə zaman onu dağıtdınız bədənlərinizi bu bəladan xilas olacaq. Elçilər alimə razılıq edib öz vətənlərinə qayıtdılar və vətəndaşlarını yığıb əhvalatı onlara başa saldılar. Onlar bel-kürək götürüb alimin dediyi dağı tapıb onu dağıtdılar. Kövkəbi-hüriyyətin üzü açıldı. Onun şöləsi üstlərinə düşən kimi hamını öz cavanlığına qaytardı. İnsanları ruha gəlib alt libasını geyib bayram etdilər. Lakin şadlıqları uzun sürmədi. Bir müddət keçəndən sonra qara buludlar Kövkəri-hüriyətin üzünü tutub onu yenə pünhan etdi. İnsanlar yenidən bədbəxtliyə düçar oldu.
Yazıçı S.Sani Axundov «Yuxu» hekayəsində yazırdı: gözlərim heç bir şeyi seçmirdi, lakin ayaqlarımın altında torpaq olduğunu hiss edirdim yavaş-yavaş gözlərim zülmətə öyrəşdi gözlərimin önündə qoyun sürüsü gördüm sürüyə tərəf yönləndim. Yaxınlaşanda belə bir səkil gördüm qoyunlar baslarını yerə əyib guya otlamaq istəyirdilər, lakin hərəkətsiz dayanmışdı mən təəccübdə ikən gözümə bir meşə və çay sataşdı meşədə çoxlu heyvan və qus var idi. Onlarda hərəkətsiz durmuşdular məni heyrət götürdü bu anda sağ tərəfimdə qəbiristan və orada insanlar gördüm.
Yaxınlaşanda onların da dərin yuxuya getdiklərini gördüm. Bu zaman gözümə bir günbəz göründü. Yaxına getdim. Onun heç bir qapısı yox idi. Lakin mərmər divarın üstündə barmaq işarəsi qapı olduğunu göstərdi. Diqqətlə baxdıqda bu yazını seçdim: Bura zülmət ətamətidir». Bir qədər getdikdən sonra bir meydana çıxdım. Burdan yetmiş iki yol ayrıldı. Bunlardan hansı məni işığa çıxarar deyə qarşıma çıxan qapını açdım. Günəş üzümə düşüb məni oyatdı. Küçədən İrşad, irşad, təzə qəzet sədası gəlirdi.
Qonaqlıq – hekayəsində yazıçı qonaqlıqda yeyib içdikdən sonra oralığa düşən bəhsdən söhbət açır. Belə bir sual çıxır: Hökumətin sütunu kimdir. Kimi deyir bəylər, kimi deyir tacirlər, alim deyir: hökuməti yaşadan bizik. Hökumətin sütunu bizik. Bizsiz hər şey dağılıb məhv olar. Rəiyyət isə özünü öyərək deyir: bizik hökumətin sütunu.
Bu zaman bir zabit dedi: söylədiklərini təsdiq edirəm. Lakin düşmən vətənin üstünə hücum edikdə müdafiə edən bizik. Ona görə də hökumətin sütunu bizik. Qonaqlar eyvana çıxıb qəlyan, siqar, çəkmyə başladılar. Bəhs yenə təzələndi. Həmin vaxtda qoca bir kəndli arabadan taxıl kisələrini fəhlələrin dalına verirdi. Onlar da anbara yığırdılar. Ev sahibi bəy dedi: o qoca kəndlidən soruşaq, nə desə ona razı olaq. Razı olub qocadan soruşdular: Qoca kəndli dedi: Ey ağalar, düzünü axtarsanız, hökümətin sütunu biz kəndlilərik. Bunu deyib cəld işinə getdi:
Tutuquşu: – Nağıl edildiyinə görə çöl-çəpəri dağılmış, gülləri solmuş, ağacları yaşı qurumuş bir köhnə bağ varmış. Bağdakı quşlar burada çox məşəqqətli gün keçirirdilər. Günlərin bir günündə bağa bir bülbül uçub gəlir və bir neçə nəğmə oxumaqla quşları başına yığır. Bülbül quşlara bir nitq söyləyir. Bu nitqdən quşlar bir şey anlamasalar da yenə onu alqışladılar. Sonra bülbül özünün gözəl məkanını buraxıb bura nə üçün gəldiyinin səbəbini bəyan etdi: Mənim əziz qardaşlarım! Mən yaşıl çəmənləri, laləzar gülşənləri buraxıb bu viranəyə gəldim ki, siz bədbəxt qardaşlarımı da özüm kimi musiqi işlərinə aşina edim. Bunu deyib bülbül oxumağa başladı. Bağda olan quşlar hərə öz bildiyi dildə oxumağa (qarrıldaşmağa) başladı. Ancaq bircə tutuquşu bülbülün təqlidini çıxartdı. Axırda bülbül quşlardan naümüd olub onları tutuquşuna tapşırıb öz vilayətinə getdi. Bulbül gedəndən sonra tutuquşu bülbülün ədası ilə bir «konsert» məclisi düzəltdi. Dəvət edilmiş qonaqlar gəldilər. Nəhayət tutuquşu uca bir yerə çıxıb quşların təqlidini çıxartdı. Siçan bunu eşidib dedi: Ay tutu dayı! Qabaqlarda pis də olsa öz ana dilində oxuyurdun. İndi bülbülün də adını biabır etdin. Hər tərəfdən avara qaldın.
Yazıçının yazdığı hekayələrdə oxucunu düşündürən, mühakimə yürütməyə sövq edən həzin lirika qarıq şəkildə nəzərə çarpır. Belə diqqət cəlb eləyən hekayələrindən biri də iki gəncin nakam məhəbbətindən bəhs edən «Qan bulağı» hekayəsidir. Hekayədə belə nağıl edilir ki, isti yay günlərinin birində dağların arası ilə uzanan əyri-üyrü yol ilə iki atlı gedirdi. Bunlardan biri iyirmi yaşında gənc, digəri isə yetmiş yaşında qoca idi. Bunların yaşları arasında bu qədər fərq olduğu halda zahirlərində bir qədər fərq görünmürdü. Hər ikisinin əynində çuxa, başlarında paraq, bellərində qılınc var idi. Dağlardan enib qaya döşü ilə gedirdilər. Günorta vaxtı idi. Hər iki suvari susamışdı. Ələlxüsus gənc daha çox susamışdı. Birgən gəncin qulaqlarına su səsi gəldi. Baba, irəlidən su səsi gəlir, deyə cavan atını sürdü. Qoca təbəssüm ilə ona nəzər saldı. Gənc bulağa çatanda suyun rənginin qırmızı olduğunu görür, çox susadığı üçün sudan içmək istəyir. Bu nə cür sudur deyib ayağa qaxır. Qoca deyir: Oğlum bu «qan bulağı»dır. Onun suyu yerin alğından yerin altında dəmir ilə qarışmışdır, ona görə də qırmızıdır. Cavan qocaya sual verir: Bu adı nə üçün bulağa vermişlər? Oğlum, bulağın hekaysini sənə söyləyərm. Əvvəlcə atını buraya sür, orda içməli suyu olan bulaq var. Əvvəl nahar edək, sonra hekayəni sənə danışaram. Nahardan sonra qoca yapıncasını yerə sərib uzandı. Bir azdan sonra qoca gözlərini açıb dərindən bir ah çəkib dedi: Oğlum, bu dərə bu torpaq iki yerə bölünürmüş. Belə rəvayət edirlər ki, qədim zamanlarda dərənin o tərəfində böyük bir qəbilə və onun başında Misirxan adında böyük bir başçı, digər tərəfdə isə Surxay xanın başçlığı ilə tayfalar yaşayırmış. İki tayfa arasındakı qan davası davam edirmiş. Və bu davada çox cavanlar məhv olurlar. Nəhayət bir gün Surxay xanın bir oğlu Misir xanın isə bir qızı olur. Misir xan qızı olduğunu gizlədərək onu oğlan kimi böyüdür. Misir xan oğluna Teymur xanın adını verir. Sirrini pünhan etmək üçün qayanın döşündə bir köşk bina tikib, orada yaşayır. Bu tərəfdə də Surxay xanın oğlu Paşa xan igidlikdə və gözəllikdə mşhur olur. Bu iki uşaq böyüyür on səkkiz yaşına çatır. Bunların igidliyi ətrafa yayılır. Bir gün düşmən olan hər iki tayfanın uşaqları qarşılaşır və döyüşməyə qərar verirlər. Paşa xan Teymur xanı yaralayır. Teymur xan yıxılır. Qan çeşmə kimi sinəsindən axıb baharın tər otlarını və çiçəklərini boyayır. Paşa qılıncını atıb Teymur xanın yarasını baglamaq ucun sinəsini acır və qışqırır; bu ki qadındır deyir Paşa xan Teymur xanın başını dizləri üstüna alıb deyir: toxta gözəlim, toxta. Paşa da səninlə gedir. Bunu deyib Paşa xan xəncərini çıxarıb öz sinəsinə vurur və Teymur xanı sinəsinə alıb deyir: İndi qoy mənim də qnım səninkinə qarışsın.
Qoca söhbətin yekun verib deyir: Oğlum, o vaxt bu dağlarda zəlzələ zühur edir və həmin yerdən dağ alralanıb bu iki növcavanı ağuşuna alır. Bir müddət keçdikdən sonra gördüyün bu qan bulağı qaya arasndan sızmağa başlayır. Rəvayətə gör həmin bulağın suyu Paşa xan ilə Teymur xanın qanından əmələ gəlmişdir. Yazıçı «Qan bulağı» hekayəsində köhnəliyə iki tayfa arasındakı qan düşmənçiliyini qələmə almışdır.
S.Sani Axundov «Ümid çırağı» hekaysində ilk baharın son gecəsində kiçik bir otaqda zəif çırağın şöləsində oturmuş, mütaliəsinə ara verib pəncərədən başını çölə çıarıb təmiz havanı ciyərlərinə çəkərək dərindən nəfəs alır. Gecənin dərin sükutu və zülməti gəncin qəlbinə xof salır, onu diksindirir. Bu nə uşaqdır deyə pəncrəni qapayb əvvəlki yerinə qayıtdı. Bu zaman nəzərləri masanın üstündəki cib saatına sataşdı. Gecə yarıdan keçmişdi. Lakin mən hazır deyiləm. Sabah son imtahanımı verəcəyəm. Kimsə yoxdur ki, mənə yardım etsin. Mənə ancaq səy və qeyrət lazımdır. Oxuyub həkim olacağam. Zavallı anamı məişətin bu ağır zəhmətindən xilas edəcyəm. Əli ilə o biri otğa işar edərək: yat anacığım dedi. Lakin anası yamamışdı. Gözlərini oğlunun qapısına zilləyərək düşünürdü. Bütün həyatımı sənin sədaqətinə həsr edəcəyəm deyə düşünürdü. Bir il qabaq bədbəxt bir hadisə nəticəsində qonşusuna zərər toxundurmuş, ona görə də ana daima qorxu içərisində yaşayırdı. Ana nə üçün durdun?- Deyə gənc soruşur. Bəs sən niyə yatmırsan deyə ana soruşdu. Ana, get yat, mənə mane olma deyə gənc anasına deyir. Sonra isə kitab oxumağa başlayır. Bir saat belə keçir. Qəflətən bir tüfəng açılır dağlar səda salır. Dərin sükutu pozur. Qadın çığırtısı yatmış qonşuları oyadır. Bir saat bundan əvvəl böyük ümidlərlı yaşayan gənc yerə sərilir. Qəddar bir düşmənin gülləsinə tuş gəlir. Sahibsiz ananın ümid çırağı sönür. Ümid çırağının zəif şöləsində ümidsiz ananın həzin qəlbləri oxşayan naləsi eşidənləri sarsıdırdı. Ümidləri sönmüş ananın ümid çırağı sönmüşdü.
Yazıçı «Cəhalət qurbanı» hekayəsini uşaqlıq xatirəsindən qəlbinə silinməz iz buraxmış sanki uzun müddət yox, dünən baş vermiş kimi xaırlayaraq qəmələ almışdır.
Bir gün əmim oğlunun altı yaşlı oğlu ilə oynayarkən qapımızın ağzında palanlı bir ata minmiş qoca bir kişi gördüm. Baba, kimi istəyirsiniz deyə soruşdum. Qoca əmim oğlu ilə görüşmək istədiyini dedi. Mən onu içəri dəvət etdim. O, əmim oğlu il görüşüb bir qədər söhbətdən sonra salamatlaşıb «Allah sizdən razı olsun mən qocanı ümidsiz qaytarmadınız» deyə atını minib getdi. Bundan bir neçə gün sonra həmin qoca üstünə 14 yaşında bir qız minmiş yüklü atın cilovunu, yanında da 17 yaşında digər bir qız ilə həyətə girdi. Əmim oğlu onlara xoş gəldin dedi. Qoca kiçik qızı atdan düşürtdü, sonra ata catılmış marfaşı açıb yerə saldı. Bu marfaşda bir qədər qab-qacaq və qeyri ev şeyləri vardı. Əmim oglu həyətdəki əski komanı göstərib dedi: – Budaq baba bizdə yemək yeyin bir qədər dincəlin, sonra mənzilinizi səliqəyə salarsınız. Çox razıyam deyə qoca cavab verdi indi qızlar mənzili təmizləyib palaz salarlar dedi: -Anam qabağa gəlib qızları otağa apardı. Budaq baba da atı rahat edib əmim oğluna qonaq oldu Anam qızlara yer göstərib oturtdu, sonra bacımı və məni göstərərək məni tanış etdi. Anam qızlar ilə mehribanlıq ilə danışaraq yemək hazırladı. Süfrəyə qoyub qızlar yemək təklif etdi. Lakin onlar utanıb yemədilər. Bacım qalxıb qızların əlindən tutub süfrə başına apardı. Bacıların bir-birinə bənzəmədiklərinə diqqət etdi. Qızların gözəlliyi o qədər məni cəlb etmişdi ki, qeyri-iradi kiçik qızdan sənin adın Göyərçinmidir deyə soruşdu. Qəflətən verdiyim bu sual qadınları güldürdü. Qız, xeyr mənim adım Gülbənd, bacımın adı isə Tamamdır dedi. Qızlar yeməklərini bitirib ayağa qalxdılar. Sağolun deyə gemək üçün anamdan icazə isədilər.
Yazın qızğın günləri idi. Biz uşaqlar vaxtımızın oxunu meyvə bağında keçirirdik. Heç unutmaram, bir gün bibim evinə getmişdim. Onların bağında gözünə ağacda qayrılmış bir alaçəhrə yuvasına sataşdı. Cəld ağaca dırmaşıb, əlimi yuvaya soxdum. Tüksüz ətcə balalarının üstündən ana alaçəhrəni tutub sevincək halda ağacdan endim. Bibimə görünmədən evimizə qaçdım. Həyətimizdə Tamama rast gəldim. Bibim sənə nə verdi-deyə o soruşdu. Heç zad vermədi deyə cavab verdim. Tamam məni utandırdı. O, anasız balaların halını təsəvvür edirsənmi dedi. Mən alaçəhrəni cibimdən çıxartdım. Havaya buraxdım. O sevincək uçub getdi. Tamam bir çox adətlərdən məni çəkindirdi. Dayım anamı yola gətirib məni oxumağa göndərmək istəyirdi. Anam və bacım ağlayıb məni buraxmaq istəmirdilər. Burda da Tamam mənə kömək etdi. O mənə yanaşıb dedi:
– Heç qüssələnmə, doqquz aydan sona yenə gələcəksən. Axır gözü yaşlı anam, bacım və sair – əqrəbam ilə görüşüb yola düşdüm…
Nəhayət yay tətili gəlib yetişdi. Üç gündən sonra gəlib evimiz çatdım. Anam, bacım və şair qohumlarla görüşdüm. Həsrətini çəkdiyim Tamam və Gülbənd onların arasında yox idi. Mən anamdan soruşdum: Tamam və Gülbənd hardadılar? Nə üçün mənimlə görüşməyə gəlmədilər. Anam çaşqın bir hal ilə dedi: Bilmirəm nə üçün eşidib gələrlər. Mən anamdan soruşdum: Nə üçün doğrusunu demirsən? Nə olub? Bir şey yoxdur. Onlar burdan köçmüşlər. Bağımızı seyr etdikdə Məmmədrzadan soruşdum: Lələ, Bulud, Baba və qızlar hara getmişlər? Bu sualımdan Məmmədrzanın üzü qara bulud kimi tutuldu. Bir az fikirdən sonra bu göy otun üstündə oturaq, mən də onların faciəsini sənə söyləyim –dedi. Oturduq. Məmmədrza kürd qızlarının başına gələn faciəni nağıl etdi. Əmim oğlu ilə Gülbəndin sevişdiyini bilirdim. Onu zorla ayırıb bir kürd oğlana verirlər. O da özünə qəsd edir. Budaq baba böyük qızının yanına köçməyə məcbur olur. Tamam isə əmioğullarının arasına nifaq düşməsin deyə o da çıxıb getməyə məcbur olur. Hansısa varlının dəli oğluna baxmaq üçün məsum bir qız axtarırlar. Budaq babaya çoxlu pul verib onu razı salırlar. Tamamın faciəsini eşidəndə göz yaşılarımı saxlaya bilmədim. Tamam dəlinin yanından qaçıb köhnə bir qəbiristanlığın kümbəzində gizlənir. Özünü Qarqarın sularına vurur. Səhər olcaq Tamamı aramağa başlayırlar. Xeyli aradıqdan sonra meyidini Qarqarın o biri sahilində tapırlar.
Uşaqlıqdan yadımda qalan bu hekayə məni çox mütəəssir etmişdi. Ona görə də qələmə aldım.
Yazıçının «Qatil uşaq» hekayəsində yayın isti günlərində min bir zəhmətlə becərdikləri taxılı biçib qurtarmağa çalışan kəndlilərin yanında başı əmmaməli seyidlər görünürdü. Onlar xırmanlar gəzib «seyid vergisi» tələb edirdilər. Mövhumata inanan kəndlilər onları rədd edə bilmir. Gətirdikləri arabaları doldurub verirdilər… Zəmili kəndi dağın ətəyində meşənin kənarında yerləşirdi. Tarlaları yüksək yerdə olduğu üçün su çıxar bilməzdilər. Suvara bilmədikləri tarlaların çoxu məhv olub gedirdi. Bu kəndin qurtaracağında meşənin başlanğıcında əski bir daxmada Qızxanım adlı qadın oğlu ilə yaşayırdı. Oğlunun 11-12 yaşı olardı. 4-5 il olardı ki, o dul qalmışdı. Əri Mehdi Qulunu çox sevdiyi üçün öləndən sonra da ona sadiq qalmışdı. Kənd əhli də Mehdiqulunu sakit təbiətli, qanacaqlı bir adm kimi tanımışdı. Odur ki, əkinçilər Qızxanıma və onun oğlu Mərdana kömək edirdilər. Qızxanım da bu qeyrətli kəndlilərin sayəsində oğlu il xoş güzəran sürürdülər. Bir çox yerdən Qızxanıma elçi düşsələr də o sevimli ərini unutmayacağını və oğlundan ayrılmayacağını deyirdi. Mərdan cəsur bir uşaq idi. Anasını da çox sevirdi. Atası öləndən sonra Mərdan ondan qalan tüfəngi özü il götürərdi. Anası mane olmaq istədikdə deyərdi: – Anacan, qorxma tüfəngdən mənə xəta gəlməz. Atmaqda da ustayam.
Günəş dağ başına enirdi. Bir azdan günəş gözdən itib, dağın arxasında gizləndi. Aradan bir neçə dəqiqə keçdikdən sonra dağın arxasından qara buludlar göründü. Yazıq qadının ürəyi iztirabla döyünməyə başladı. Mərdan hər gün günəş batdıqda heyvanları kəndə gətirərdi. Qəflətən şimşək çaxdı. Dağlardan dəhşətli bir səda gəldi. Bu səsdən diksinən Qızxanım ürəyində dua etməyə başladı. Gurultu getdikcə artırdı. Bir azdan sonra şiddətli yağmur yağmağa başladı.
Qızxanım daxmaya girib köhnə yamaqlı şalına büründü və yenə qapıya çıxdı. Bu vaxt qısaboylu pırtlaq göz bir cavan seyid əbasını başına çəkib Qızxanıma tərəf yönələrək dedi: Bacı, məni qərib seyidi Allah qonağı saxlamağı xahiş edirəm. Qızxanım dedi: Mən bir dul qadınam. Səni evə necə buraxım. Bunu eşidən seyidin gözlərindən od parladı. Dedi: Bacı seyidə şübhə etsən səni bəla tutar. Ağayi, içəri buyurun yağış sizi isladır, deyə onu içəri dəvət etdi. Seyid islanmış əbasını dəyişib əyləşdi. Bacı, bəs oğlun hardadı – deyə soruşdu. Ana oğlunun heyvan otarmağa getdiyini və ondan nigaran qaldığını dedi. Seyid dedi: Bu saat oğlun sağ-salamat gələr, nigaran qalma. Qızxanım: -Allah ağzından eşitsin dedi. Əlbəttə, biz seyidlərin ağzından çıxan allah, peyğmbər kəlamlarıdır- dedi. Ancaq, bacı, səndən bir söz soruşacağam. Sən belə cavan və gözəlkən nə üçün ikinci ərə getmirsən? Ağa, mən ərimi çox istəyirdim. O öləndən sonra onun tək varisini böyütmyə söz vermişəm. Yağış kəsmişdi. Lakin yollardan hələ sel axırdı. Uzaqdan Qızxanımın gözlərinə bir qaraltı göründü. Gözlədi ki, görsün kimdir. Bir azdan sonra Mərdan və arxasınca Bozdar gəlib çıxdı. Oğlum, sən keç içəri, qonağımız var, dedi. Mən inəyi sağıb gəlirəm. O inəyi sağıb əlində bir badya süd gtirib dedi: – Ağa başqa yeməyimiz yoxdur, gərək bağışlayasınız. Qızxanım sonra oğlu və seyid üçün içəridə, özünə isə dəhlizdə yer hazırladı. Gecənin bir yarısı Seyid yerə düşmək istədiyini dedi. O, itdən qorxuram, siz də gəlin – dedi. Qızxanım şalına bürünüb yerə düşdü. Seyid Qızxanmın əlindən yapışdı. Qan həyalı qadının başına sıçradı. Əlini çkib şala büründü. Seyid qadının şalını başından çəkib yerə atdı və onu qucaqlayaraq dedi: Görürəm sən öz xoşunla xahişimə əməl etməyəcksən. Qadın öz gücü ilə seyidin əlindən xilas olmaq istədi. Çöldən gələn işığa Mərdan tez bayıra sıçradı. Tez içəri gedib tüfəngi qapdı və həyətə çıxdı. Nə edirsən, binamus kişi? Bunu eşitcək seyid Qızxanımı buraxdı. Mərdan onu qarovula götürdü. Tüfəngin çaxmağını çəkdi. Seyid qocaman ağac kimi yerə sərildi. Bunu görcək Qızxanım qışqırdı: Nə etdin oğlum, seyid qatili oldun. Bəs sən istərdin ki, mənim anamın namusuna toxunanı sağ qoyum? Məyər mən Mehdiqulunun oğlu deyiləm? Sən qorxma, ana. Hamıya cavabı mən verəcəyəm – deyə Mərdan anasına təsəlli verdi. Tüfəngin səsinə və Qızxanımın qışqırtısına yaxın qonşular tökülüb gəldilər. Əhvalatı biləndən sonra dedilər: Əhsən sənə igid və namuslu oğlan. Lənət olsun belə binamus seyidə.
S.S.Axundovun qələmə aldığı hekayələr həyatda baş verən hadisələrdən götürüldüyü üçün daha çox diqqəti cəlb edir və sevilir.
Yazıçının «Molla Qasım» hekayəsində İrandan Azərbaycana haçan gəldiyini bilməyən Molla Qasım və arvadı Zeynəbin əhvalatından bəhs edilir. Molla Qasım Güllücə kəndini bəyənib seçmişdi. Mərkəzdən uzaqda yerləşən Güllücə kəndi səfalı bir yerdə idi.
Yazıçının «Molla Qasım» hekayəsində İrandan Azərbaycana haçan gəldiyini bilməyən Molla Qasım və arvadı Zeynəbin əhvalatından bəhs edilir. Molla Qasım Güllücə kəndini bəyənib seçmişdir. Mərkəzdən uzaqda yerləşən Güllücə kəndi səfalı bir yerdə idi. Kəndin demək olar ki, hamısının Molla Qasımın dükanına borcu var idi. Onun dükanında demək olar ki, hər şey var idi. Molla Qasım kəndlilərin avamlığından istifadə edərək onlarda olan əntiq xalça və digər şeyləri gündəlik tələbat mallarına ucuz qiymətə dəyişirdi. Hətta kəndlilər bir məktəb açmaq istədikdə Molla Qasım mane olub demişdi: Canım, siz kəndlilərə məktəb nə lazım. Uşaqlarınızı oxutsanız onlar sizi qoyub qaçarlar. Özünüzü bəlaya salmayın. Molla Qasımın həkimliyinə gəldikdə ordan-burdan öyrəndiyi dərman adlarını xəstələrə deyirdi. Xəstə öləndə isə xudanın əlindədir. İstər öldürər, istər sağaldar deyirdi. Aciz bəndə bir şey edə bilməz deyə kəndliləri sakitləşdirirdi. Molla Qasımın arvadı Zeynəb isə yırtıcı quşa bənzər bir qarı idi. O, zəli qoymaq, qan almaq v bu kimi başqa işlərlə məşğul olurdu.
Hekayəmizin qəhrəmanları belə ömür sürməkdə ikən Azərbaycanda Şura hökuməti quruldu. Hökumət adamları kəndləri gəzib yığıncaqlar keçirdilər. Belə yığıncaqların birində Molla Qasım da iştirak edirdi. Nitqi eşitdikdə molla Qasımın bədəninə tirəmə düşdü. Qorxudan daha məclisdə qala bilməyib evinə getdi. Nağıl etdiyimiz zamandan üç il keçdi.
Belə günlərin birində Molla Qasımın qapısı döyüldü. Zeynəb qarı qapını açdı. Yedəyində iki at olan bir cavan qapıya durmuşdu. Zeynəb qarı soruşdu: Nə istəyirsən? O dedi: Zeynəb nənə, molla əmi evdədir? Bəli, evdədir. İçəri gəl. Gənc atları qapıda bağlayıb içəri girdi. Molla soruşdu: Xeyir ola, yoxsa hacı Cəfər naxoşlayıb. – Xeyir molla əmi uşaqlıqdan bizim evdə tərbiyə almış bir kürd qəflətən naxoşlayıb öldü. İndi onu dəfn etmək üçün sizi aparmağa gəlmişəm. Yoldan kənar qəbir də hazır etmişik. Molla Qasım istehza ilə dedi: Siz bolşeviklərin molla nəyinə lazımdır – deyə istehza ilə cavab verdi. Heyvan kimi üstünü torpaqlayın çıxsın getsin. Gənc deyir: molla əmi, mənə qalsa o cür edərdim. Amma atam sizin gəlməyinizi istəyir. Zeynəblə qarı bu sözləri gəncin dilindən eşitcək qəzəblənib deyir: Allah kökünüzü kəssin. Dinsizlər. Molla Qasım ayağa qalxıb atan Hacı Səfərin xatirəsinə gedək-dedi. Yolda Molla Qasım Qəmbərə nəsihət edirdi. Nəhayət kolluq və qaranlıq bir yerə çatdılar. Rəhim və Kərim qəbrin yanında oturub bunlar gözləyirdilər. Kərim mollanın atını tutdu. Molla Qasım ölünün meyit namazını qılıb qurtardı. Onu qəbirə qoydular. Qəmbər yoldaşlarına dedi: Molla duasını oxuyunca biz də baş daşını gətirək. Kəndlilər getdilər. Molla Qasım qəbirdən çıxan torpağın üstündə oturdu. Qəflətən ayaqlarının altından torpaq qaçdı. O qəbirə yıxıldı. Molla Qasım gördü ki, ölünün ayaqlar yuxarı qalxdı. Onun ayaqlarını əli ilə aşağı basdı. İndi də başı qalxdı. Bunu görəndə Molla Qasım qışqırıb özündən getdi. Aradan on dəqiqə keçmiş kəndlilər baş daşını gətirdilər. Kəndlilər qəbirə baxdıqda molla Qasımın meyidi qucaqlayıb özündən getdiyini gördülər. Rəhim qəbirə enib mollanı bayıra çıxartdı. Xeyli səydən sonra molla özünə gəldi. Qənbər soruşdu: Molla əmi, sənə nə oldu? O dedi: – Ölü xotdamışdı. Məni boğmaq istəyindi-dedi. Sonra isə zəif səslə məni Zeynəbə yetirin dedi. Qənbər əlini meyidin baş tərəfində saxlayaraq, Rəhim və Kərimə tərəf dönərək ikinizə də lənət olsun-dedi. Qəbrin baş və ayaq tərəfini dərin qazmısınız. Orta tərəf isə dik qalıb. Ona görə də belə vəziyyət yaranıb dedi. Qəmbər və Kərim Molla Qasımı evlərinə götürdülər. Zeynəb qarı ərini belə gördükdə qışqırıq saldı. Qəmbər Zeynəbi sakitləşdirib dedi: Qorxma, zəiflikdən atda otura bilmədi. Ona görə də qucağımızda gətirmişik.
Bu hadisədən sonra Molla Qasım sarılıq tutub xəstə yatdı. O zamandan mollanın evinin yanından keçən uşaqlar ona sataşıb: Molla qaç, xortdan gəlir deyə sataşırdılar. Nəhayət bir gün Güllücə kəndinin sabiq mollası, həkimi, Tahiri və ağsaqqalı Molla Qasım vəfat etdi.
Yazıçı «Nə üçün?» hekayəsində 1905-ci ildə baş vermiş bir hadisəni nağıl edirdi. Məyusluq içərisində evinə gedən qadın evdə gözləyən kiçik qızına bir tikə d olsun çörək tapmamışdı. Qızcığaz anasından yemək gətirmisənmi deyə soruşdu. Bütün bədəni titrəyən Vera nə cavab verəcəyini bilmirdi. Kürkünə bürünüb bucaqda mürgüləyən 80 yaşlı baba nəvəsindən nə qərara gəldiklərini soruşdu… Qızım, qorxuram, sabah çar babanız çörək əvəzinə sizləri qurğuşuna qurban etsin. Mixail baba dodaqlarını arasında mırıldanaraq kürkünə bürünərək yuxuya getdi. Vera Lenaya layla çalaraq onu da ovudub yuxuya verdi.
Doqquz yanvarda Peterburq küçələri insanlarla dolu idi. Bir xeyli keçdikdən sonra kazaklar gəldi. Ümidlə dolu insanları qılıncdan keçirdilər. Bu zaman kiçik Lena da anasını itirdi. Zavallı uşaq elə qorxmuşdu ki, ayaq üstə dura bilməyib yerə sərildi. Bu halda onun qulağına belə bir səda gəldi. Lena qızım aç gözlərini. Bu vaxt o anasının nərəsini quraqlarının yanında hiss etdi. Gözlərini açanda anasını gördü. Özünü onun qucağına atdı. Vera ağır yaralanmışdı. Qəddar kazaklar qəfil də gəlib anasının qucağına sığınan qızcığazı xəncərlə vurdu. Ağ qarın üstü onun qanına boyandı . zavallı ananın son naləsi eşidildi. Onun günahı nə idi. O, övladını qucaqlayıb öpərək gözlərini yumdu. Lenanın solğun dodaqları «Nə üçün, nə üçün» deyərək həmişəlik qapandı.
Süleyman Sani Axundovun ədəbi irsini sadalamaqla qurtarmaq mümkün deyildi. Onun qorxulu nağıllar silsiləsindən ona «Nurəddin», «Əhməd və Məleykə», «Abbas və Zeynəb», «Əşrəf», «Uşaqlıq həyatından xatirələr» və hamımızın böyük maraqla oxuduğumuz «Qaraca qız» əsəri xüsusilə diqqət cəlb edən və təqdirəlayiqdir. Yazıçının məktəbə, elmə və təhsilə çağırılan əsgərlərin əsas nümunəvi qəhrəmanlar üzərində qurulmuşdur. Həyatdakı fənalıq və eybəcərliyə qarşı xeyirxah hadisələrin ziyasını təsirli mənəvi vasitə hesab edən yazıçının nəsr əsərlərinin çoxusunda bir-birili ilə daim mübarizə edən və rəmzi şəkildə mənalandıran iki qüvvə: qaranlıq və işıq mövcuddur. Bu baxımdan müəllifin ideyalarının təsdiqi hekayələrində daha qabarıq şəkildə öz əksini tapmışdır. Onun əsrləri müasir dövrdə də öz aktuallığını, cəlbediciliyini itirməmişdir.