Category: Publisistika

Qız uşaqlarının erkən yaşda ərə verilməsinin arxa planında sosyomədəni və iqtisadi səbəblər, lüzumsuz mental dəyərlər yatır. Yoxsulluğun, cəhalətin yüksək,  təhsilə verilən əhəmiyyətin az olduğu cəmiyyətlərdə qız uşaqları sorğu-sualsız qurbandır. Bu nə din, nə irq, nə millət fərqi tanımayan qlobal bir bəladır.  BMT-nin ötən il açıqladığı statistika dəhşətlidi, hər il dünyada təxminən 12 milyon qız uşağı 18 yaşına çatmamış evləndirilir.

Erkən yaşda ailə qurmağa ailəsi tərəfindən məcburiyyət faktlarından başqa, bir də qız uşaqlarının özlərinin bunu istəməsi faktları da var. Bunun təməlində isə əsasən ailədaxili şiddət dayanır. Ailə daxilində fiziki zorakılığa məruz qalan qızlar ərə getməyi özləri üçün xilas yolu bilir.

Uşağın bioloji inkişafını tamamlaması, öz hisslərini tanıması, həyatını necə davam etdirəcəyinə qərar verməsi bəlli bir olqunluq tələb edir. Bu təbii prosesi tamamlamadan ərə getməyə, uşaq dünyaya gətirməyə məcbur edilən qızların çiyinlərinə daşıya bilməyəcəkləri məsuliyyətlər yüklənilir. Onların böyük əksəriyyəti normal olaraq bu yükü daşıya bilmir və bu gün xəbər lentlərində görüb dəhşətə gəldiyimiz hadisələrə yol açır.

Təəssüf ki, ölkəmizdə rastlanan  belə hallar cəmiyyəti içindən çıxa bilməyəcəyi xaosla təhdid  edir. Bu gün hələ də az da olsa, nəsildən-nəsilə ötürülən bu travmanın payı böyükdür. Azərbaycanda hər 10 adamdan 7-8-ni dindirsək görərik ki, nənəsi ilk övladını 15-16 yaşında dünyaya gətirib. Nə qədər uşaq anasız böyüyüb. Çünki erkən yaşda dünyaya uşaq gətirən qadınların əksəriyyəti doğuş zamanı dünyasını dəyişib. Anasız böyüyən uşaqlar qohum-əqrabanın əli altında ömür keçirtdiyi üçün həyata qucaq dolusu mənəvi zərbə ilə qədəm basırlar. Damla-damla ruhlarına hopan şiddət, əziklik, sevgisizlik onları mənən əzir. Aqressiv, şiddətə meyilli, sevgisiz bir topluma çevrir. İlk baxışdan bunların fərqinə varmaq mümkün deyil. Ancaq baş verənləri analiz etdikdə bunun bir reallıq olduğunu dana bilmərik.

Bu günlərdə bütün ənənəvi və sosial mediada Ağcabədi rayonunda 15 yaşlı qızın ana olması xəbəri uşaq yaşda zorla ərə verilən qızların faciəsini yenidən gündəmə gətirdi. Təbii ki, bu ilk hadisə deyil. Hələ aylar əvvəl 13 yaşlı qızın nişanlanması da bizi dəhşətə salmışdı. İllər əvvəl doğuş zamanı həyatını itirən 16 yaşlı qızın faciəsini də xatırlayırıq. Erkən yaşda baş tutan evliliklərin faicəvi nəticələri gün keçdikcə artmaqdadır.

Hələ uşaqlığını yaşamadan ərə verilən, ana olan qızlarımız psixoloji travmalara məruz qalır. Bu vəziyyət təkcə psixoloji deyil, eyni zamanda sosioloji bəlalara yol açır. Erkən məcburi nikahlar ötən əsrlərdə nə qədər uzunömürlü olsa da, indiki dövrdə erkən yaşda qurulan ailələrin təməlinin çox da sağlam olmadığını sübut edən bir çox faktlarla qarşılaşırıq. Xəyanətlər, evdən qaçan gəlinlər, intihar hadisələri, övladından imtina etmə halları, namus cinayətləri hardasa hər gün mediada qarşımıza çıxan faciəvi nəticələrdir. Cəmiyyəti çıxılmaz xaosa sürükləyən bu bəladan xilas olmaq üçün məsələyə daha çox diqqət ayrılmalı və gündəmdən düşürülməməlidir. İlkin olaraq davamlı və məcburi təhsil ciddi şəkildə həyata keçirilməli, məktəb-ailə-uşaq üçbucağı daha da möhkəmləndirilməlidir. Erkən nikahların çox olduğu bölgələr üzrə bir risk xəritəsi hazırlanmalı və həmin riskli bölgələrdə bu istiqamətdəki işlərə daha çox diqqət yetirilməlidir.

Günəşli günlərin yerini payızın ruh titrədən ecazkar əhvali-ruhiyyəsi əvəzləmişdi. Qardan əsər-əlamət olmasa da, arada burnuna qar havasının soyuqluğu dəyirdi. Əllərini cibinə qoymaq istəmirdi, ancaq barmaqları bumbuz idi. Şəhərin bozumtul küçələrində maşınlar dəlicə şütüyürdü. Ömürdəki tükənən saniyələrin tik-takları ürəyinin uğultusuna qarışmışdı. Sakitlik istəyirdi. Bunu ona da demişdi. Bir saat olardı ki, evə atmışdı özünü. Titrəməsi keçməmişdi. Boz yumşaq köynəyinin üstündən qara paltosunu geyinib divanda bardaş qurdu. Sonra bezib fikrindən döndü, çay dəmlədi. Çayı bardağa boşaldanda ürəyi yenə sıxıldı. Çayı pəncərədən soyuğun üzünə çırpdı. Qaranlığa siqaret tüstüsüvari bir tüstü yayıldı. Ballı süd içmək ən yaxşısı idi. Südü qaynar sevirdi. Gərək boğazını yandıraydı. Nədənsə, o zaman südün şəfalı olacağını düşünürdü. Əks halda heç bir məna ifadə etmirdi süd onun üçün. Bu gün o günlərdən biri idi. İşdə də, evdə də beynini toplaya bilmirdi. Tez-tez onun istəmədən məruz qaldığı dialoqlarda məntiqi rabitəni itirirdi. Söhbətə unutduğu yerdən davam etmək getdikcə çətinləşirdi. Beynindəki informasiya tullantıları zehnini zədələyirdi. Bəzən isə fikrini cəmləyib demək istədiyini ifadə etməkdən könüllü olaraq imtina edirdi. Çox vaxt öz-özünə sual verirdi: dünya hara gedir belə? Bəs mən hara gedirəm? Əslində, düzgün istiqamət haradır? Tanrıyamı? Allahamı? İnsanamı?

Qaynar südü yudumladıqca günün mənzərəsi canlanırdı beynində, bozumtul mənasızlıqlar məngənəsində sıxılırdı ruhu. Bəli, ruhu sıxılırdı. Mahnı, film, iş və s. cəhdləri mənasız qalmışdı. Bəlkə də, yazmalı idi, amma nəyi yazmalı idi. Niyə və kimə yazmalı idi? Tanrıyamı? Allahamı? İnsanamı?

Axı istədiyi çox şey olurdu həyatında. Bəs nə idi bu dünya boyda sıxıntının sirri? Niyə daima sıxılmağa bəhanə axtarırdı? Niyə hər zaman hadisələrin mənəvi qismi ilə maraqlanırdı. Hamı kimi ola bilməmək xəstəliyinə yaxalanmışdı, bilirdi artıq. Herisçinin “Nekroloq”undakı kimi həyasızca yaşamaq varkən, niyə Anna Karenina kədəri, Martin İden sıxıntısı boğurdu onu?

Bəzən həyat çox böyük boşluq təsiri bağışlayır, sən heç nə istəmir, heç nə gözləmirsən, həyatında adicə bir yarpaq xışıltısı belə olmur, boğulursan. Əslində, yarpaqlar var, ətəklərin Jane Austenin libasında olduğu kimi uzundur, ancaq bilirsən ki, ətəklərin və ayaqlarının toxunuşu belə yarpaqları xışıldatmayacaq… Bəlkə də yarpaqlar xışıldayır elə həmişə xışıldayıb. Bəlkə də sən eşitmirsən? Heç vaxt eşitməyəcəksən…

Necə ki dünyanın uğultuyla dönüşünü, əzdiyin qarışqanın ölüşünü, Tanrının sənə ironiya ilə gülüşünü eşitmirsən…

Bəlkə də elə hər zaman belə olacaq… Yarpaqlar əbədi olaraq xışıldamayacaq… Onurğandan aşağı boşalacaq yalnızlığın. Sən elə həmişə axtaracaqsan.

Heç vaxt cavablamayacaq suallarını Allah. Sən isə elə hey axtaracaqsan… Dekabrda Şaxta babaya, Apreldə Allaha məktub yazacaqsan… Elə hey inanacaqsan… Bütün yalanlara inanmaq istəyəcəksən.

Yalnızlıq tənhalıqdan fərqlidir. Yalnızlıq könüllü seçilir. Yalnızlıq genetikdir, ruhsallığın əlamətidir. Tənhalıq elədirmi?

Filosofların yalnızlığın fərqli insanlara məxsus olduğu fikrinə sahib çıxmaq üçün yalnızlaşacaqsan.

Bəzən ətrafında bütün planetlər, peyklər dövrə vuracaq, bu, sadəcə, səni bezdirəcək, qəzəblənəcəksən, yalnızlığın dərinləşəcək., böyüyəcək, evlənəcək və ailə olacaq…

Yazdığın məktuba cavab gəlməyəcək…

Bir uşaq mütləq Şaxta babanı gördüyünü sevincək bağıracaq…

Sən güləcəksən…

Yazdığın məktubun cavabının axtarışına çıxmaq arzusuna yeniləcək ruhun…

Sən həmin an bir yarpaq kimi ayrılacaqsan. Düşəcəksən ailə budağından…Və hər şeyə inad bir yarpaq olmağın doğasına ziddiyyət olmağı seçəcəksən… Heç vaxt çürüyüb qarışmayacaqsan torpağın damarlarına. Yenidən var olmaq istəməyəcəksən. Sənin də üzərində sürünəcək kimlərinsə ətəkləri, ayaqları… Sən də heç vaxt xışıldamayacaqsan.

NARGİS

Podqoritsa Monteneqronun paytaxtıdır. Kotor, Tivat və Budvadan sonra pozulmamış təbiəti və sinəsində gəzdirdiyi zümrüd boyunbağı kimi uzanan Moraka çayı məni bu şəhəri görməyə vadar etdi. Buranı ziyarətimin ən vacib səbəbi isə ədəbiyyatşünas Azər Turanla olan söhbətdən sonra formalaşdı. Azər Turan mənə vaxtilə Podqoritsada olarkən yazdığı məqalədən bəhs etdi. Hər zaman olduğu kimi, yeni, axıcı, informativ və innovativ yazı oxumuşdum. Ancaq bunlardan əlavə, yazıda həm də Podqoritsada ucaldılan səma şairinin – Hüseyn Cavidin heykəlindən danışılırdı. Podqoritsa parklar, körpülər, sənət qaleriyaları şəhəridir. Ancaq buradakı “Kral” parkı hər bir azərbaycanlı üçün doğma və əzizdir. Azərbaycan dövləti və hökumətinin dəstəyi ilə Podqoritsa şəhərindəki həmin “Kral” parkında Hüseyn Cavidin abidəsi əngin səmaya doğru ucaldılıb. Bu abidənin yamyaşıl ağacların olduğu, insanların mütamadiyyən ziyarət etdiyi “Kral” parkında eyni zamanda Monteneqro xalqının görkəmli oğlu, dünya miqyasında tanınmış naşir Bojidar Podqoriçaninin abidəsi ilə yanaşı ucaldılmasının da böyük mənəvi dəyəri var. Bu iki xalq arasında dostluğun, səmimiyyətin göstəricisidir. Hüseyn Cavidin abidəsini ziyarət etmək məni çox qürurlandırdı. Podqoritsanı ziyarət edər-etməz çantaları qaldığımız otelə əmanət edib parka doğru yola çıxdıq. Cavidi axtarıb tapdıq. Onunla salamlaşdıq, Naxçıvandan, Azərbaycandan salamları yetirdik. Abidənin tozunu yoldaşımla birgə təmizlədik. Çünki o Caviddir, hansı libasda olursa-olsun, hansı ölkədə, dünyada, kainatda olursa-olsun… o bizimdir. Cavidin abidəsinin çiyinlərində mənə tanış olmayan güllərin çiçəkləri rəqs edirdi, gözləri uzaqlara zillənmişdi. Bir anda mənə elə gəldi ki, o vətənə – Azərbaycana boylanır. Onun gözlərinin ziyasını axtardım heykəldə. Mənə elə gəldi ki, bir anda təkcə gözləri canlandı tələm-tələsik gözlərinin izi ilə baxmağa çalışdım Naxçıvana, Azərbaycana, İstanbula, Avropaya, dünyaya… Dodaqları da tərpənsin istədim, mənimlə danışsın, evinə, doğmalarına salamlar göndərsin istədim… uzaqdan Morakadan Araza zümzümə etsin, oxusun bu misraları istədim:

Bir millət öz kökü üstə bitər, böyür, yüksəlir,

Köksüz ağac çabuq qurur, çiçək açmaz, bar verməz.

Baqın, görün tarixiniz sizə nələr göstərir,

Həp şərəf, həp böyüklükdür, ancaq şaşılar görməz.

Lavandaların son ləçəklərinin bihuşedici ətri, əncir ağaclarının dolğun şirəli meyvələri ilə sanki təbiətin ən nadir hasarıyla çəpərlənmiş “Kral” parkının girişini Azərbaycan Respublikası Dövlət Gerbi və Monteneqronun dövlət atributları bəzəyir. Girişdə bu sözlər  yazılıb: “Kral” parkının yenidənqurma və abadlaşdırma işləri Azərbaycan və Monteneqro xalqlarının dostluq əlaqələrinin rəmzi kimi Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin təşəbbüsü əsasında Azərbaycan hökumətinin və Podqoritsa şəhər meriyasının dəstəyi ilə həyata keçirilmişdir”.

Parkdan uzaqlaşdıqca dönə-dönə Cavidə tərəf boylandıq. Qutsal missiyamızı yerinə yetirmiş kimi hiss edirdik.

Ürəyimizdə nəhəng qürur hissi ilə Dahi Cavidlə və Podqoritsa ilə vidalaşdıq.

13.08.2021

Hər nə qədər ədəbiyyata tərs bir davranış şəkli olsa da, qadına şiddət mövzusunun işləndiyi sahələrdən biri də ədəbiyyatdır. Xüsusilə təhkiyəli əsərlərdə örnəklərinə tez-tez rast gəldiyimiz cinsi, fiziki və psixoloji şiddət mövzusunun roman, hekayə, povest, tamaşa və filmlərdə fərqli rakurslardan işləndiyini görürük.

Həm yerli ədəbiyyatımıza, həm də dünya ədəbiyyatına  nəzər salanda fiziki və psixoloji şiddət motivlərinin xeyli zəngin olduğunu görmək mümkündür. Çünki şiddət bir yazıçı üçün əsla qaçırılmayacaq xammaldır. Psixoloji şiddət insanı cəmiyyətdən təcrid etməyə, qorxutmağa çalışmaq və bu yollarla qarşısındakı insana zərər verməkdir. Məqsəd zərərçəkən qadını iqtisadi baxımdan ələbaxımlı etməkdir. Psixoloji şiddət nümunələrində çox zaman ilk baxışdan zorakılığa dair heç bir izə rast gəlinmir. Ədəbiyyatımızda psixolji şiddət nümunələrindən Cəfər Cabbarlının “Sevil” pyesini misal çəkmək olar. Əsərdə savadsız evdar qadın olan Sevilə əri Balaş psixoloji şiddət göstərir. Onu daima geyiminə, savadsız olmasına görə aşağılayır. Qonaqların yanında pərt edir. Pula həris olan Balaş Sevildən fərqli olaraq müasir geyinən, kişi məcilislərində başıaçıq oturub onlarla birlikdə badə qaldıran varlı qadın Dilbərə aşiq olur. Balaşın Sevili evdən qovub, onu övladından ayırması isə qadına qarşı tətbiq edilən psixoloji şiddətdir. Cəfər Cabbarlının  qələmə aldığı “Almaz”  pyesində isə qadına qarşı yönələn həm psixoloji, həm cinsi zorakılıq nümunələrinə rast gəlirik. Əsərdə təhsil görmüş gənc müəllimə Almaz işləmək üçün gəldiyi ucqar dağ kəndində, kəndin mühafizəkar əhalisi tərəfindən psixoloji şiddətə məruz qoyulur. Çünki Almaz kənddə əzilən qadınların haqlarını müdafiə edir. Almazın ömür boyu kişi hegemonluğuna səssiz-səmirsiz təslim olan qadınların gözünü açması kənd kişilərinin ürəyincə deyildi. Ona görə də onu qadınları əxlaqsız yola çəkməkdə ittiham edirlər. Pyesdə cinsi zorakılığa məruz qalan obraz isə məsciddə molla tərəfindən zorlanaraq hamilə qalan, amma qorxusundan səsini çıxara bilməyən Yaxşıdır.

Böyük Azərbaycan maarifçisi  İsmayıl bəy Qutqaşınlının qələmə aldığı “Rəşid bəy və Səadət xanım” povestində isə qadına qarşı yönələn mənəvi zorakılıq var. Əsərin qəhrəmanı Səadət xanım Rəşid bəyi sevir, amma atası onu varlı Əsgər ağaya vermək istəyir. Öz xoşbəxtliyi uğrunda mübarizə aparmaq ixtiyarı olmayan  Səadət xanım atasına intihar cəhdi ilə etiraz edir.

Mirzə Fətəli Axundovun da bir çox əsərlərində qadına qarşı şiddətin bir sıra növlərini görürük. O həm komediyalarında, həm də qələmə aldığı məqalələrində qadınların üzləşdikləri məişət zorakılığı, məcburi nikahlar və uşaq istismarlarına toxunur.

İsmayıl Şıxlının “Dəli Kür” romanında qadına qarşı şiddətin daha dəhşətli nümunələrini görürük. Nüfuzlu mülkədar Cahandar ağa kişi hegemonluğuna söykənən davranışları ilə ailəsindəki bütün qadınlara qarşı şiddət tətbiq edir. Cahandar  ağa Allahyarın həyat yoldaşı Mələyi atının tərkinə alıb zorla qaçırır. Əsərin gedişatında hər nə qədər Mələyin Cahandar ağanın ikinci həyat yoldaşı olmasından məmnunluq duyduğu göstərilsə də, əslində, bu, zorla qaçırılan qadının baş verənlərə təslim olmaqdan başqa çıxış yolunun olmamasıdır. Dövrün mövcud ənənə və dini baxışları Mələyin düşdüyü vəziyyətə etiraz haqqını məhdudlaşdırır. Mələk yaxşı bilir ki, Allahyarın yanına geri qayıda bilməz. Çünki namus məsələsi adıyla Allahyar onu onsuz da sağ buraxmayacaq. Heç bir təhsili, savadı olmayan Mələyin mülkədarın ikinci qadını olmaqdan yaxşı çıxış yolu yoxdur. Amma Mələyin günü Cahandar ağanın evində o qədər də xoş keçmir. Cahandar ağanın birinci həyat yoldaşının təzyiqlərinə də dözmək məcburiyyətindədir. Zərnigar ərinə heç bir etiraz etmək haqqına sahib olmadığı üçün bütün hirsini Mələkdən alır. Onu təhqir etməklə psixoloji, şillə vurub, üstünə xəncər çəkməklə fiziki şiddət tətbiq edir. Cahandar ağanın ətrafındakı heç bir qadın xoşbəxt deyil. Cahandar ağanın qəzəbinə tuş gələn Molla Sidqi ondan qisas almaq üçün bacısı Şahnigardan istifadə edir. Cahandar ağa bacısının meyxana məclisində iştirak etməsini həzm edə bilmir və onun həyatına son qoyur. Əsərin bu yerində intihar bəzəyi verilən bir qadın cinayəti görürük.

Səməd Vurğunun “Komsomol poeması”nda da qadına şiddət motivi görmək mümkündür. Humay atası Gəray bəyin və mövcud mental dəyərlərin dəhşətli təzyiqi altında bir ömür keçirir. Onun yaşadığı dünyada azadlıq yoxdur. Sevgisini belə qorxa-qorxa yaşayır. Bütün bunlar Humayın psixoloji şiddət içərisində olduğunu göstərir. Sonda isə Cəlalın ölümünə səbəb olmaqda ittiham edilərək kənd meydanında Bəxtiyar tərəfindən qamçılanaraq fiziki şiddətə məruz qalır. Heç bir günahı olmadığı halda, özü də Cəlalın ölümündə günahkar olduğuna inanır. Hiss etdiyi vicdan əzabı və Cəlalın yoxluğu onu intihara sürükləyir.

Dünya ədəbiyyatına nəzər saldıqda Fyodor Dostoyevskinin öz əsərlərində mütəmadi olaraq qadınlara və uşaqlara yönələn cinsi, fiziki şiddət mövzusuna müraciət etməsi diqqət çəkir. Onun qələmə aldığı “Karamazov qardaşları” romanının qadın qəhrəmanı Qruşenka hələ balaca qız olarkən təcavüzə məruz qalır.

Türk ədəbiyyatında da qadına qarşı şiddət mövzularına tez-tez rast gəlirik. Məsələn, Sami Paşazadə Sezainin qələmə aldığı “Toy” adlı hekayəsində cariyə Dilistan ev sahibi  Behçet bəy tərəfindən həm mənəvi,  həm cinsi zorakılığa məruz qalır. Türk ədəbiyyatının digər usta yazıçılarından olan Xalid  Ziya Uşaqlıgilin “Qırıq həyatları”nda Ömər Behiçin evində qulluqçu işləyən Suzan əri tərəfindən tez-tez fiziki şiddətə məruz qalır.

Göründüyü kimi, qadına şiddət yazıçıların tez-tez müraciət etdiyi mövzudur. Amma onlar əsərlərində şiddət motivlərini göstərməklə, əslində, hər zaman şiddətə, qadın cinayətlərinə, qadınların cəmiyyətdə haqq sahibi ola bilməməsinə qarşı çıxıblar. Yuxarıda adını qeyd etdiyim əsərlərdə şiddətə əl atan insanlar əsasən sevgisiz, pul hərisi, qısqanc, kobud və əxlaqsız insanlardır. Bu əsərlərdə də, elə real həyatda da sahiblənmə və hökmranlıq hissinin əsirinə çevrilən kişilər üçün şiddət öz gücünü sübut etməyin ən təsirli yollardan biri olaraq ortaya çıxır. Üzərindən illər keçməsinə baxmayaraq qadına şiddət mövzusu hələ də dünyada aktuallığını itirməyən problemlərdən biridir.

Qadına şiddət mövzusuna toxunan bütün yazıçılar əsərlərdə cinsi və fiziki şiddəti meydana gətirən səbəblərə, insani münasibətlərə və bu münasibətlərin insan psixologiyasında necə aşınmalar yaratdığına diqqət çəkməklə insanlara ayna tutur. Hərdən belə bir sual yaranır: “Ədəbiyyat insanlığı xilas edə bilərmi?”. Əgər cəhalətdən, sadist ruhlardan xilas olmağa istəkli cəmiyyətlər çox olsa, bəlkə də, elə insanların xilas yolu ədəbiyyatdan keçir. Çünki ədəbiyyat həyatı və insanları əks etdirən dayanmadan axan bir çeşmədir. Bu çeşmədən qidalanan baxış başqa cür baxacaq, dil başqa cür danışacaq.

Mənbə: https://edebiyyatqazeti.az/

İnsanın Vətən vaxtı
Söz, xüsusilə bədii söz hər bir fərdin,
ələlxüsus yaradıcı adamın daxili aləmini,
iç dünyasını açmaq vasitəsidir.

          Günümüzdə əzəli və əbədi sözün müqəddəsliyini uca tutan, o sözə özünün təzə, tər nəfəsini qatan bir xanım şairə də yaşayıb yaradır, artıq nüfuzlu dövrü mətbuatda çap olunan şeirləri, kitabları ilə imzası oxuculara yaxşı tanınan AY Bəniz Əliyar!
         Sözü sipər edənlər, sözə sipər olanlar Ruh adamlarıdır. Onlardan kimi ruhunun əsiri, kimi də ruhunu dustaq edənlərdir. Ruhun səsini, ruhunun pıçıltısını haraya çevirib hayqıranlar isə onu azadlıqda tutanlar – sözdən qala quranlardır.  AY Bəniz Əliyar Ruhdur. Ruhunun səsini hayqıra bilən, cəsarətlə aydınladan, ondan qala quran cəsarətli söz ağasıdır. Bəzən həlim olub sözə sığal çəkə bilir, bəzən həzin-həzin elə pıçıldayır ki, ruhu, duyğusu olan oxucusunu mübhəm-mübhəm oxşayıb kövrəldir, bəzən də daha çox elə Aybəniz olur.

         Bəs Aybəniz necə AY Bəniz oldu?

         Qədim şəhərin mərkəzində qurulduğu gündən yaxın zamanın vaxt ölçüsündə bir saniyə belə çaşmayan Saat Qülləsinin altında durmuşam. Aybəniz, budu ey, baş küçə ilə üzü Çıraqqalaya doğru, başı yuxarı ley kimi gəlir. Yolun yoqquşu kimi elə bizim bu şairə xanımın da başı dikdir. Həmişə başı dik, addımları yeyin, beləcə yolu qabağına qatıb yeriyir. Diqqətlə baxanda sanki yerimir, uçur, – deyirsən. Əslində bu ona yaraşır, çünkü amalı dürüstlük, əl qoyduğu işdə iradəsi qətilikdir. İkinci ehtiyat variantı isə heç yoxdur… Görün bir nə deyir:- “Mən yumruğumu sıxmışamsa, demək, kimsə başına yiyə dura bilməyib” 

         Lakin doğrusunu mən bilirəm. Aybənizin sıxdığı yumruğu gözlərində gilələnən həyat çeşməsidir, başlara yox, ürəklərə endirilən şəfqət, qəlbləri nurlandıran həyat eşqidir.

Bənd oldum bu yaşantıya,

Bənd deyilən bəxtə düşə.

Tanrı görən, tanrı duyan,

Bir arzu taxmışam döşə.

Ürəyə oxşayır.

    Aybənizlə ilk tanışlığım qəribə olub, deyərdim. Rayon məktəblərinin birindəydim. Azərbaycan dili və ədəbiyyatı sinifinin yazı taxtasının üstündəki “A4” vərəqdə çap olunub asılmış dörd bəndlik şeir diqqətimi çəkməyə bilməzdi:

Zamanın qulu tarix,
İndi qul zaman oldu.
Qayıtdı ulu tarix,
Dəvəçi Şabran oldu.

         Və sonuncu bənd də var:

Nə xoş doğuldu bu yaz,
Günəş gözündə almaz.
Belə möcüzə olmaz,
Dəvəçi Şabran oldu.

        Dəvəçi adının Şabran adıyla əvəzlənməsi üçün əməyi, zəhməti keçən bir insan kimi bu Şeir gözümdən yayına bilməzdi. Bilərəkdən və ya da bilməyərəkdən şeir yazı taxtasının görünən yerindən asılmışdı. Diqqətimin o şeirin üzərində kəsildiyini görən müəllimdən şeirin müəllifini soruşduqda öz bəlağətli səsi ilə Aybənizi nişan verdi. Mən də qiyabi də olsa Aybənizi bu şeiri ilə tanımış oldum. Hətta gileylənərək: -“Niyə bəs mən bunu indi bilirəm?”, – dedim. Artıq bir neçə gündən sonra həmin Aybənizin iki şeir kitabı stolumun üstündəydi. “İlk görüş” və “Dənizin dostu”. Məlum məsələ idi ki, ilk çap olunan kitablarda şairin elə ilk qələm təcrübələri çap olunur. Kitabları vərəqlədikcə hiss edirsən ki, şeirlərin içində bir neçə Aybəniz var. Özünü hələ də şeirlərdə və hisslərində axtaran Aybəniz. İçindəki şıltaq və qayğısız hisslərdən doymayan körpə, əzab çəkə-çəkə eşqi cəhənnəm əzabı kimi yaşayan qızcığaz, dünyadan baş açmağa macal tapmayan üsyankar insan və buludların üstündən yelləncək asıb yellənən şair Aybəniz… Hər vərəqdə az qala bir Aybənizlə tanış olursan. AMMA əslində, Şabranın bütün yollarından süzülən şeir topalarını öz qələminin mürəkkəbinə çevirən bir Ay Bəniz var. Sonradan onu belə adlandıracaqdıq. AY Bəniz! O, AY Bəniz olmaq üçün hələ üçüncü, dördüncü, beşinci şeir kitablarını da çapa hazırlayacaqdı. Üçüncü, “İşığa can atan arzular” adlı şeir kitabına dostumuz Aydın Tağıyev redaktorluq elədi. Ön söz sahibi oldu. Dördüncü “İntizar” kitabının da xeyir-duasını özüm verdim. Və artıq AY Bəniz sonrakı “Qürubda Günəş”, “Cənnətdən gələn məktublar”, “Darıxmaq” adlı növbəti kitabları ilə bu ədəbi yolda atdığı müvəffəqiyyətli addımlarla bizləri də sevindirməyə başladı.  Bəli, AY Bəniz dənizlə DOST oldu, sevindik. Bitib tükənməyən arzuları ilə İŞIĞa can atdı, nə gözəl, uğurlar tükənirmi? Əsla, İNTİZAR çəkməyin dadını, tamını dadızdırdı sevənlərinin ruhuna, canına. Gunəşə üz tutub cənnətdən gələn MƏKTUBLARla müjdələdi pərəstişkarlarını. Sonra da “Darıxmaq”la qəlbin durulmasının paklığa gedən yolda ümidə ünvan olduğu inamını möhkəmiəndirdi ruhumuzda. İndi də nə sözünü, nə də ədəbi düşüncələrini dərgilər qoyur “yerə düşməyə”. AY Bəniz gözümüzün qabağında kitabdan-kitaba böyüdü, duruldu, bizi təəccübləndirməyi bacardı… Taleyi onu Xaqani Poeziya Evi kimi bir məbədgahla mükafatlandırdı.
        İndi salam versəm bəlkə də eşitməz, ya da o qədər fikir dünyasına dalıb ki, heç duymaz. Çünkü bitib-tükənməyən təbi bir an da olsun onu özündən kənara qoymur, duyğuları onunla ən etibarlı yol yoldaşıdır. Bu gedişlə indi şer dolu heybəsini yəqin tezcənə kağızın üstünə tökməyə tələsir. Özü deyir axı, guya şerlərini əzbər bilmir. Bəlkə də belədir, şeir bir olar, beş olar! Dəvəçikənddən, stansiya deyilən dəmir yolu vağzalından ta ki, şəhərin yuxarı başındakı dağın dibinə, Xaqani Poezya Evinəcən bu üç-dörd verslik yolu yalın ayaq gəlib-gedənədək neçə şeir qoşur, neçəsinin də süjetini qurur. Hər səhər tez-tələsik Xaqani Poezya Evinə yetişib içinin yanğısını tökəcək kağızın üstünə, ya da elə indi, yol gedə – gedə beynində düzüb qoşur:

  “Dünyanın hər rəngində insan yaradıldı bu yer üzündə…”
        “Çoxdandır içimi gəmirən bir şey var ruhumda…”
            “Yazsam bitməz, bitməz ki,canım qurtula bəlkə!..”

     Belə! İstedadı ilə üsyankarlığını tərəziyə qoysan, nə biri az, nə də o biri çox, elə tən gələr. Allahın verdiyini halal zəhməti ilə yoğurub cilaladığı adını daşıyan, adına layiq ocağa çevirən, rəhbərlik etdiyi Poezya Evindəki Xaqani ruhunun əzəməti və üsyankarlığı ilə cilalanıb. Ola bilməz ki, Dahi söz ustadının ruhu adının qoyulduğu, ona yeni ünvan olan bu ocağa ziyarətə gəlməsin. Və gəlibsə, deməli, bizim AY Bənizin ruhuna da sirayət edib.

    AY Bəniz Əliyarın şeirlərini oxuduqca, o şeirlərdən oxucu kimi nə qədər bədii zövq alıb təsirlənirsənsə, həm də onu yaxından tanıyan biri kimi heyrətlənirsən; bu bəstəboy, zərif xanım daxilən, mənən “nə miqdar imiş…” ( M. Füzuli )
    “Ulduz” Ədəbiyyat dərgisində (may, 2021) Vətən müharibəsinə həsr etdiyi “Xarıbülbül” adlı üç pərdəli pyesini oxuyuram. Yazıb “Qalib bir ölkənin qalib əsgəri qürurla, əlində üçrəngli bayraq, marş sədaları altında fəxrlə addımlayır.”
    Aşağıdakı misralar da 44 günlük Vətən müharibəmizin qalib əsgərinə ünvanlanan qayğı dolu şair misralarıdır:

Qələbə müjdəli dilək
daşıyar əsgərim mənim,

Yağma yağış, əsmə külək,

üşüyər əsgərim mənim.

Qaçmaz savaş meydanından,
Ümman olsa da qanından.
Qəhrəmanlıq dastanında
Yaşayar əsgərim mənim.

    Şair ürəyi  hamının inancının üstündədir. Qələbəmizə inam da buna daxildir.
           AY Bənizin bu şeiri isə mənə bir panoramanı xatırlatdı. Sözün gücüylə şairənin yaratdığı təfsirə ehtiyacı olmayan poetik bir panorama…

Məndə yenə heç-heçədi,

Bilmirəm, sizdə necədi?

Qara, qapqara gecədi,

Əlimi açıb durmuşam.

Ürəyim var özüm boyda,

Sükutum var sözüm boyda.

Oğlum boyda, qızım boyda

                 Dünyanı qucub durmuşam.   

       Eşq ilahi qüdrətdir, bunu Ay Bəniz qarışıq bütün söz ustadları belə deyib, etiraf ediblər, əslində. Ay Bənizin şeirlərində eşq yaşantı yox, həyatın içidir.

Ağrıma, ömür, ağrıma,
Şuma tum səpilən vaxtdı.
Heç nə gəlməyir ağlıma,
Olanlar-olmazlar haqqdı.

       Ay Bənizin hər şeiri söyləntidi, hər şeiri aydın və düşündürücü məntiqlə cilalanmış hekayədi, mərhələ-mərhələ kuliminasiyaya gedən yolu olan daha çox şirin, bəzən ya acı, ya da gərgin, bənzərsiz hıçqırıq-harayla səsləşən çağırışdı. Bir şeirinin son bəndləri, qafiyələridir bu aşağıdakılar:

         -“Ömrün göyərçin dövrüdü”, “İllər yol açır qırışa”, “Sirr var sahibi fələkdi”, “Ağla ha, göz yaşı bitməz”, “Yurd yeri cənnətdi bu yaz!”, “… İnsanın Vətən vaxtıdı.”

         Altı bəndlik bir şerdə bir kitab hekayət var, söylənti var.
      Hörmətli akademik İsa Həbibbəylinin təbirincə, “Ay Bəniz Əliyarın harada yaşadığını bilməsək, şeirlərindəki zəngin obrazlar aləminə, düşüncəsində müasirliyə görə onu paytaxtın ən qaynar ədəbi mühitini təmsil edən şairlərdən biri hesab edə bilərik.”
      Yeri gəlmişkən, Xalq yazıçısı Elçindən tutmuş Vaqif Yusifli, Paşa Qəlbinur, Rahid Ulusel kimi söz sərrafları da Ay Bəniz Əliyarın yaradıcılığı haqqında ürək dolusu xoş sözlərini deyiblər.
      İndi mən nə deyim? Poetik sözün, o sözün arxasındakı mənanın hüdudları çox genişdir, necə ki:

    Bu ömür nə ömürdü?
    Xərci bitmir ki, bitmir.
    Verilən cəzaların
    Borcu bitmir ki, bitmir.

                               Və ya:

                       Doymayanda muradından,
Qırılarsan qanadından…
Başqasının həyatından
Çaldığın ömrü neylərsən?

     Səslər oxşar ola bilər. Lakin hər bir qələm sahibinin, şairin öz poetik səsi olmalıdır ki, oxucusu onu tanısın. Bu misralar AY Bəniz Əliyarın poetik səsidir:

Sabahlar sükutu dələ,

Sevdalar sehrlə gələ.

Səmalar səssizcə gülə,

Göy üzü bələyin ola.

  Zamandan, xüsusən ötən zamandan az adam tapılar ki, gileylənməsin. Ən çox da söz, sənət adamları. Zaman və söz anlayışına Ay Bənizin yanaşması, zənnimcə, bir qədər fərqli və düşündürücüdür. Ay Bəniz də zamanı geri qaytarmağın mümkün olmadığını etiraf edir. Vaxtın, ötən günün arzulara, arzuların çin olmasına apardığını da yaddan çıxarmır. Yaş üstünə gələn yaş arzulara çatmağın yolu hesab edir. İnsanın, “adamın” itirmək qorxusu, unudulmaq əzabı ilə barışması AY Bənizə görə hissiz, həyəcansız bir ömür yaşamaqdan başqa bir şey deyil.

Tanrım, ömür bitirən
vaxtıma bax, vaxtıma…
Padşahını itirən
taxtıma bax, taxtıma…

  AY Bəniz Əliyarın yaradıcılığı haqqında qısa ürək sözlərimi onun öz misraları ilə tamamlamaq istəyirəm:

Şeir bir az tapıntı,

bir az Tanrı işidir.

Onu korlar da oxur,

karlar belə eşidir.

         Qədim Şabran torpağına qədəm, ayaq basanları, bu qədim yurd yerində ilk əvvəl uca zirvələrdən boylanan əsrlərin daş yaddaşı əzəmətli Çıraqqala salamlayır.
         İllər keçəcək, Şabranı bu yerlərin daş yaddaşı ilə yanaşı, həm də bir söz yaddaşı da yaşadacaq. Təkcə bu günün yox, sabahın o söz yaddaşını yaradanlar arasında qələm dostumuz  AY Bəniz Əliyara yeni yaradıcılıq uğurları, poetik kəşflər, tapıntılar arzusu ilə.

                                                             Novruz Nəcəfoğlu       

                                                                                yazıçı-publisist

“Gənc Ədiblər Məktəbi”nin müdavimi, Azərbaycan Yazıçılar Birliyi Gənclər Şurasının və Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin üzvü, Prezident təqaüdçüsü, “İlin gənci” müfakatçısı, Azərbaycanın Mədəniyyət və Ədəbiyyat Portalının Baş redaktoru

Yazarlarımızın “oxucu yoxdur”, oxucuların da “yazan var ki?!” deyə haray çəkdiyi bir dövrdə yazmağı eşqdən, oxumağı ədəbdən sayıram. Eşqimə güvəndiyim qədər ədəbimə qısılıram, bu gün sizə yaxın vaxtda oxucu marağınızı səsləyəcək bir kitabdan danışmaq istəyirəm: Şahanə Müşfiqin “Hərənin öz romanı”ndan…

Kitabda Şahanənin yelkəni dərddən olan qayıq misalı hisslərin burulğanlarında batmamağa, məhv olmamağa çalışan insanların taleyindən bəhs edən hekayələrilə yanaşı “Qaranlıqlar günəşi” povesti də yer alır. Şahanənin hekayələri haqqında əvvəllər bir-iki dəfə fikir bildirmişəm. Ona görə bu dəfə yalnız povest haqqında danışmaq istəyirəm. İllərdir adını eşitdiyim, amma, oxumaqçün məhz bu ili-karantinin “üzünü ağ çıxarmaq” naminə çalışdığımız bir dövrü gözləməliymişəm. Bu da taledir…Zahid Sarıtorpaq deyirdi ki, “ədəbi mühitdə hərənin bir taleyi var”. Mənsə, elə düşünürəm ki, bu tale, bəxt, şans deyilən nədirsə, müəllifdən ötə mətnə aiddir. İki misrasının şöhrətinə ömrünü oyuncaq edənləri də çox gördük, cild-cild romanların unudulmasıyla adı unudulanı da… Gördük… “Görməz olaydıq” demirəm, bu da tale işidi. Bizimki yazmaqdısa, taleylə nə işimiz var?!

Şahanənin “Qaranlıqlar günəşi”ndə günəşin özünü görməksə, oxucu taleyidir. Ümid edirəm, oxucular da o günəşi görəcək… Görməlidirlər… Bu yazıda günəşin bütöv rəsmin hansı etüdündə gizləndiyinə dair ipucu verəcəyəm, sonra deməsinlər ki, “səmt göstərənimiz, cığır manşırlayanımız olmadı, mətnin içində azdıq…” Bəli, o ipucunu bu yazıda tapa biləcək oxucular…

Hələliksə, Şahanənin məni bir oxucu kimi kompyuterin qarşısından qalxmağa, yaşaran gözlərimi hikkəmə yenik düşməsin deyə yumağa məcbur edən düşüncələrindən bəhs edəcəyəm.

“Hərdən oxuduqlarını beynindən keçirirdi: “İnsan fərd kimi dünyaya gəlir və şəxsiyyət kimi formalaşır. İnsanın şəxsiyyət kimi formalaşmasında cəmiyyətin rolu danılmazdır.” Belə anlarda öz-özünə sual verdiyi də az olmurdu: “Hansı cəmiyyət? Mənə xor baxan, özlərindən təcrid etməkçün əllərindən gələni edən cəmiyyət? Görəsən, bu cəmiyyət məni necə formalaşdıracaq?” Suallarının cavabını tapmaq üçün hələ tez idi; hələ ki, həyat yolunun bu cığırında qarşısına çıxanlar xırda çınqıllar idi…” – Səidədən bəhs edən bu cümlələrdə mən Şahanənin özünü gördüm. Onun həyata baxışına, təkcə öz əllərinin deyil, min illərdi dünyanın ətəyinə uzanan bütün əllərin dərdinə yanmasına bələdəm çünki… Və elə burdaca Şahanə həyat yolunun min bir döngəyə burulan cığırlarından, bu cığırlardakı “keçilməz”lərdən, “gedər-gəlməz”lərdən öyrəndiklərini anlatmağa cəhd edir; əsl həqiqətin insanın əlini dünyanın ətəyinə deyil, sonsuz qüdrətlinin sevgisinə və vəfasına doğru uzatmasında olduğunu söyləyir…

Povestdəki qadın obrazlarının dərdləri taleyin hörüklərinin üç cığasıdı. Lakin, tale burda “saçın ucun hörməzlər”i unudur, çəlmə-keçir edir hörüyünün ucunu, ona görə də hörüyü bənd almır, açılır, cığaların hərəsi küləyə qoşulub bir səmtə havalanır.

Əvvəlcə, Ceylan Mumoğlunun “Qadının üç yaş dövrü” romanını xatırlayıram, Humayı gətirib Gülarənin qarşısına qoyuram. Gözləyirəm ki, görüm, kim kimi danlayacaq: qadınlığına, insanlığına yenilib balasına yadlaşan Humay Gülarəni acizlikdə, itaətkarlıqda suçlayacaq? Yoxsa, “balamı atmamışam” deyə-deyə öz günahsızlığına günahkar axtaran Gülarə qulaqlarını balasının səsinə yumduğu üçün Humaya küsəcək? Heç biri olmur amma təsəvvürümdə… İkisi də anadı axı… İkisi də… İkisinin də ürək dağında “bala” adlı bir göynək var… İkisinin də balasının dilini yandıran bir kəlmə var… Bu kösövə dönən kəlməni Şahanə povestdə elə qəribə anladır ki… İlk dəfə anasını görərkən Nazilənin yaşadığı hisslərdə gizlidir həmin kösövün yanğısı: “İllər boyu deməyə ünvan tapmadığı, dilində közə, ürəyində min cavabsız suala dönən o kəlmənin lənətmi, ərməğanmı olduğunu dərk etməyə çalışdı, bacarmadı… Sadəcə, o sözü dilinin ucundan geri qaytarıb udmağa, ömür boyu elədiyi kimi sükunətə məhkum etməyə gücü çatmadı, sinəsindən qopan “ah” o sözü itələyib dilinin ucundan balalarının məsumiyyətinin üstünə çilədi:

– Ana?!”

İkinci xatırladığım əsər Ancela Karterin “Öpüş” hekayəsiydi. Hekayədə Teymurləngin xanımı memarı öpür ki, Teymurləng döyüşdən dönənədək məscidin souncu tağını da bitirsin. Bunu ərinin naminə etdiyinə özünü inandırmaq istəyir, di gəl, öz-özünü günahlandırmaqdan yaxa qurtarammır. Özü də bilir ki, Teymurləng bundan heç vaxt xəbər tutmayacaq; nə o, dilinə gətirməyəcək, nə də memar kəlləsinin havaya uçmasını gözünün altına almayacaq… Yenə də qadın daxilən ərinə xəyanət etdiyini dərk edir, özünü bağışlaya bilmir, əri gələndə onun üzünə baxmır.

Bu özünü bağışlamamaq Gülarənin də daxilində var; o da anlayır ki, taleyin cığırlarını alaq otlarından təmizləmək iqtidarında deyil, cəhd etsə də, bunu bacarmaz. Yenə də içdən-içə balasızlığında günahkar axtarışına çıxır, atasını, analığını, ərini, qaynanasını düşüncəsində yan-yana düzür, hamısının gözlərinin içinə baxıb “Niyə?” sualını ünvanlamaq istəyir… Amma, onda belə səsi çıxmır Gülarənin… Onda belə susur… Kipləşən dodaqları ürəyindəki harayın kiminsə qulağına çatmasına izn vermir, beləcə, Gülarə uzun illər ürəyində bala nisgili, ruhunda günahkarlıq hissi yaşamağa məhkum olur… Və bir gün Nazilənin ona ünvanladığı “Niyə?” sualına cavabı bu olur: “Mən səni ev-ev, küçə-küçə axtarsaydım, bəlkə də tez tapardım, qızım… İş orasındadır ki, mən səni öz taleyimin tüstüçıxmaz bacalarında, bəxtimin su çəkmiş kömüründə, cığırını ot basmış komalarında axtarırdım… Səni tapmaq bir yana, özüm də azırdım…”

Bir də daxma obrazı var Şahanənin povestində… İnsan talelərinin alatoranlığında siluet kimi görünən bu daxma haqqında Şahanə elə qəribə cümlələr işlədir ki…

“Təbii ki, qoca daxma bunları bilmirdi; onun təsəllisi başqaydı… İllərdi kainata kədərli mesajlar, göz yaşları ötürdüyünə görə utanan daxma bu gün özünü kainatın mərkəzi sayırdı…”

“…O axşam Nazilə və uşaqları çox şeydən danışdılar; Vahiddən, Səriyyə xaladan, onlara həmişə tənə edən, yuxarıdan aşağı baxan qonşulardan, Səidənin “Gün işığı” essesindən… Ən çox da qoca daxmadan…”

Hər köçdə bir dəfə tərk edilməyi yaşayan daxmanı yenə ayrılıq gözləyir. Sonuncu əşyaları götürüb daxmadan ayrılan Naziləylə Səidə təpəyə çatanda Nazilə ağlayır. Qızı ondan niyə ağladığının səbəbini soruşanda deyir: “Bu daxmaya ağlayıram. Bax, biz də gedirik, daha onun hənir edən heç kimi olmayacaq”.

İndiyədək Şahanənin şeirlərində, hekayələrində SEVGİni çox görmüşəm, onun haqqında gah şikayət, gah tərif, gah da dostyana ərk “eşitmişəm” bu mətnlərdə… “Qaranlıqlar günəşi”ndə isə Şahanə “sevgi və xoşbəxtlik” problemini müzakirəyə çıxarır. Öz arqumentini “Sevgini tanıyan hansı ürək dərdin gözünün içinə dik baxmır ki?! Və çərxidönmüş fələk hansı böyük sevgiyə xoşbəxtlikdən heykəl qoyub ki!?” – cümlələriylə masaya qoyur. Mən bu masadan tez qalxdım, bildim ki, dediyim hər kəlmənin arxasında ya şərtilik, ya da sərtlik olacaq. “Bir az vaxtım var” povestimdə dediyim ki, “sevgi- bütün dünyanın əzbər bildiyi, lakin oxuyub-oxumamaqda hər kəsin özü qərar verdiyi yeganə nəğmədir…”

Burdan da keçib söz verdiyim ipucunun yanında dayanıram. Tural Sahabın “Türkan” romanının qəhrəmanıyla “Qaranlıqlar günəşi”nin qəhrəmanını xəyalən tanış edirəm, üz-üzə oturduram… İkisi də-Türkan da, Səidə də qaranlıqların içində işıltıya dönürlər, işıqlarını yorulmadan, usanmadan ətrafdakılara, xüsusilə də, yaşadıqları mühitə, cəmiyyətə ərməğan etməyə çalışırlar. Və işığın mənbəyinə-günəşə gedən yol burdan başlanır: bu günəş təhsildir… Bəli, təhsil! Təhsil və qadın haqqında deyilən müxtəlif yozumlu fikirləri, aforizmləri ard-arda düzməyəcəyəm, yox, bunu istəmirəm! Oxucu özü hansı yozumda, hansı deyimi xatırlayacaq, bu, onun öz işidir…

Sevinirəm… Şahanənin bu povestini oxumaq şansım olduğuna görə, onun növbəti kitabının tezliklə nəşr olunacağına görə. Povestdə Aytacın Səidəyə dediyi bir cümlə var: “Yoxsa, yazıçılar sevinməyə birtəhər baxır?” Bəlkə də, sevincimin altındakı o kövrək nisgilin adıdır “birtəhərlik”, kim bilir?

Yenə də sevinirəm… Və sevirəm tezliklə kitaba dəyər verənlərin masasında yerini tutacaq bu kitabı…Gəlişini sevərək gözləyirəm… Bu ilin aprelində Şahanə artkaspi.az saytına müsahibə vermişdi. Demişdi ki: “Mən yalnızca əsərləri sevirəm, müəlliflərini yox…” Onun fikri məni gülümsətmişdi… Məntiqə sığınanda doğrudur, di gəl, könlünü şeirə əsir edənlərə məntiq yaman yad olur ha… Elə bu səbəbdən, bəzən bir əsərə görə müəllifi, müəllifə görə də əsəri sevdiyini dərk edəndə, artıq gec olur…

Bəlkə də sevincimin altında gizlənən əsas səbəb Şahanənin bu kitabının redaktoru olduğumdur? Bu suala qəti bir “Hə!” desəm, bundan əvvəl “Ulduz”dan oxuduğum “Zaman çatı”, “Bir qutu peçenye” hekayələri məni bağışlamaz…

Nə isə… Əsas odur ki, çox yaxında kitab dünyamıza “Hərənin öz romanı” adlı bir kitab gəlir. O yaxın zamanı gözləyə-gözləyə bu axşamın laylasında kitabı əlinə götürdüyü an Şahanənin sevincini, orda “redaktoru: Şəfa Vəli” sözlərini görəndə anamın necə sevinəcəyini düşünürəm… Edip Cansever`in “İzmirin axşamları” şeirindəki kimi: “İzmirin axşamları İzmirin, Hər kəs səadətini düşünür…”.

Mənbə: https://edebiyyatqazeti.az/

Süleyman Hüseyn oğlu Rəhimov ədəbiyyatımızın inkişafında səmərəli xidmətlərinə görə özünəməxsus layiqli yer tutmuşdur. O, 22 mart 1900-cü ildə Qubadlı rayonunun Əyin kəndində yoxsul kəndli ailəsində doğulmuşdur. Əlifbanı kənd mollasından öyrənmiş, 1912-ci ildə yaşı keçdiyinə görə çox çətinliklə Qubadlı rus məktəbinə daxil olmuşdur. Ədəbiyyat və tarixə daha çox maraq göstərən Süleyman beş il ərzində başqa fənnlərlə yanaşı rus və dünya ədəbiyyatı nümunələri, Azərbaycan klassiklərinin, XX əsrin əvvəllərində fəaliyyət göstərən yazıçıların əsərləri ilə də yaxından tanış olmuşdur.
Fevral burjua inqilabından az sonra Qubadlı məktəbi bağlandığından Qori seminariyasında təhsil ala bilmədiyi üçün kəndə qayıdan gənc Süleyman, kasıb ailədən olduğu üçün heç yerdə iş tapa bilmir. 1917-1920-ci illərdə əvvəlcə öz kəndlərində sonra isə yaşadıqları başqa yerlərdə mal-qara otarmışdır.
Azərbaycanda Sovet hakimiyyətinin qələbəsindən sonra Süleymanın atası Hüseyn kişi oğlunu nahiyyə inqilab komitəsinə, köhnə tanışı Qara İsmayıloğlunun yanına gətirərək oğluna bir iş verməsini xahiş edir. Nahiyyə inqilab komitəsinə kargüzar qəbul olunan Süleyman Leninin əsərlərini ilk dəfə orada oxumuş, zəhmətkeşlərin qələbəsini möhkəmləndirmək naminə gərgin mübarizənin baş verdiyinə daha ayıq nəzər salaraq inanmışdır ki, hökuməti alqışlamaq azdır, onları həyata keçirənlərlə əl-ələ verib işləmək mübarizədən çəkinməmək gərəkdir.
1921-ci ilin mayında inqilab komitəsi tərəfindən Şuşaya altı aylıq pedaqoji kursa göndərilən gənc, kursu bitirəndən sonra bir neçə il Xanlıq, Qubadlı, Laçın rayonunun Hocaz kənd məktəblərində müəllim və müdir olmuş, fəal komsomolçulardan biri kimi etibar qazanmışdır.
1928-ci ildə Süleyman Rəhimov Bakı şəhərinə gəlib ali məktəbə daxil olmuş, 1932-ci ildə Pedaqoji İnstitutun tarix-ictimaiyyət fakültəsini bitirmişdir. Elə bu zamandan da ədəbi fəaliyyətə başlamışdır.
1938-ci ildən Bakıda yaşayan ədib Azərbaycan SSR Nazirlər Soveti Yanında İncəsənət İşləri İdarəsi Komitəsinin sədri və idarə rəisinin müavini, (1938-1939) Azərbaycan KP-nın Bakı Komitəsinin katibi, Azərbaycan KP MK-nın təbliğat-təşviqat şöbəsi müdirinin müavini, Marks-Engels-Lenin İnstitutunun Azərbaycan filialının direktoru, (1940-1944) Azərbaycan SSR Nazirlər Soveti Yanında Mədəni Maarif Komitəsinin sədri (1945-1953) olmuş dəfələrlə Azərbaycan Sovet Yazıçıları İttifaqının sədri seçilmişdir.(1939-1940), (1944-1945, 1954-1958)
1958-ci ildən bədii yaradıcılıqla məşğul olsa da partiyanın həyata keçirdiyi tədbirlərdə (xalq elçisi) məhşur yazıçı kimi yaxından iştirak edir.
Bu illər ərzində xüsusiilə səmərəli işləyən ədib bir sıra hekayə və oçerklərlə yanaşı, povestlər və romanlar da çap etdirmişdir. Bu baxımdan “Ana abidəsi”, “Qafqaz qartalı”, “ Uğundu ”, “ Qoşqar qızı ” povest və romanları ədəbiyyatımızı yeni mövzu və surətlərlə zənginləşdirmişdir.
Süleyman Rəhimovun demək olar ki, bütün əsərləri rus dilinə tərcümə olunaraq Sovet İttifaqının hər yerində geniş yayılmışdır. Yazıçının “Ata və oğul” povesti, “Su ərizəsi”, “Gəlin qayası”, “Oyun” və bir sıra başqa hekayələri ərəb, ingilis, alman, fransız, polyak dillərinə tərcümə edilmişdir.
1975-ci ildə Azərbaycan sovet ədəbiyyatının inkişafında böyük xidmətlərinə və səmərəli ictimai fəaliyyətinə görə “Sosialist Əməyi Qəhrəmanı” adına layiq görülmüşdür.
“Şamo” nun birinci variantını və “Aynalı” povestini çap etdirməklə sənət aləminə qəti addımlar atan S.Rəhimov tez-tez ön və arxa cəbhədə çıxış etsə də yazı masasından ayırlmamışdır. O, “Şamo” və “Saçlı” romanları üzərində işi davam etdirməklə yanaşı eyni zamanda povest və hekayələr, məqalələr də yazmışdır. Ədibin “Torpağın səsi” (1941), “ Medalyon ” (1942), “ Qardaş qəbri ” (1945) kimi əsərlərində zəhmətkeş insanların vətənə məhəbbəti, mərdlik və qəhrəmanlıqları bədii vasitələrlə əks olunmuşdur. “Medalyon” əsərində yazıçı Valentina, Arkadi, Pəri nənə, Aleksey Vasilyeviç kimi müxtəliv şəraitdə böyümüş adamların surətini rəğbət hissi ilə yaratmış müəllif, inandırıcı surətdə göstərmişdir ki, Vətənin tarixində ciddi sınaq günlərində onların hamısını müqəddəs bir hiss, vətənpərvərlik hissi birləşdirir. S.Rəhimov özünəməxsus bir həssaslıqla Valentinanın bir ana və vətandaş kimi canlandırmağa;- Vətənə məhəbbətin hər şeydən üstün olduğunu qələmə aldığı “Medalyon” povestində daha qabarıq şəkildə əks etdirmişdir.
Azərbaycan ədəbiyyatının qiymətli ənənələrindən olan xalqlar dostluğu mövzusu yazıçının yaradıcılığında önəmli yer tutmuşdur. Azərbaycan xalqının qardaş Zaqafqaziya xalqları ilə əsrlərdən bəri davam edən iqtisadi mədəni əlaqələri XIX əsrin əvvələrindən başlayan qardaşlıq münasibətləri bədii ədəbiyyat üçün əhəmiyyətli olmuşdur.
Vətənin ağır günlərində qələbəyə vətəndaşların sonsuz inamını və dözümünü əbədiləşdirən əsərlər arasında “Medalyon” və “Qardaş qəbri” (1945) xüsusi əhəmiyyətə malikdir.
Məhz yazıçının bu dövrdə qələmə aldığı “Mehman” (1944) povesti Azərbaycan nəsrinin müvəffəqiyyəti oldu. Yazıçı bu əsərində də otuzuncu illərin əvvəllərində oxucuların əlindən düşməyən qiymətli bir sənət əsəri yarada bilmişdir.
Əsərdə müəllifin ən böyük nəaliyyəti qbaqcıl müasirlərimizin təmsilçisi olan Mehman surəti ilə əlaqədar idi. Gənc hüquqşünas özünün vətəndaşlıq borcunu yerinə yetirmək üçün çətinlikdən və fədakarlıqdan çəkinmir, mübarizəni özünün vətəndaşlıq və insanlıq borcu bilir. Mehman ona müraciətlə “Təmiz ol” :- deyən anasının və müəlliməsinin, nəhayət rayon partiya komitəsinin katibi Vahidovun sözlərini əsla yadından çıxarmır, həmişə təmizliyini, düzlüyünü qoruyur.
Sinfi düşmənlər povestdə prokurorluğun süpürgəçisi Qaloşlu adam vasitəsi ilə hərəkət edənlər, çox incə, ağlagəlməz bir vasitə ilə Mehmanın ailəsinə yol tapırlar. Mehmanın qaynanası, sabiq tacir arvadı Şəhla xanımın iti nəfsi qapıları gizlindən, taybatay onların üzünə açır. Qaloşlu adam böyük məharətlə rüşvət saatı gənc prokurorun arvadı Züleyxaya bağışlayır. Lakin Mehman tərəddüd etmədən düşmənin hiyləgərliklə hörülmüş torunu qopara bilir.
Mövzunun və problemin həyatiliyi, surətlərin hərəkətlərinin ictimai – psixoloji planda inandırıcılığı, dilinin sadəliyi və bədiiliyi ilə güclü olan “Mehman” ədibin parlaq istedadına olan ümidləri doğruldur. Mehman müəyyən dərəcədə birtərəfli bir surət kimi işlənmiş olsa da özünün barışmazlığı və prinsipallığı ilə rəğbət qazanır…
S.Rəhimov müharibədən sonrakı otuz ildə Azərbaycan xalqının azadlıq uğrunda mübərizə tarixinin səhifələrinə müraciət etmişdir. İstər uzaq tarixi keçmişdən, istərsə də müasir dövürdən yazanda hadisələri aydın müasirlik baxımından qiymətli sənət nümunələri yaratmışdır. Ədibin əsərlərini uzun ömürlü edən amillərdən biri də müasirlik olmuşdur.
S.Rəhimov XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan kəndində genişlənən sinfi mübarizə hərəkatının (daşnaqların) fitnəkar siyasətinin şahidi olmuş, hakimiyyətə qarşı çıxanların qəddarlığını və rəzilliyini görmüşdür. Zəhmətkeşlərin xoşbəxtliyi yolunda mərd mübarizlərin, fədakar, ölümlə üzləşəndə də fikrindən dönməyən məslək qəhrəmanlarının şücaəti, mübarizə arzusuna qanad vermişdir. Kəndin, vətənimizin siması, adamların məişəti, dünya baxışı gözü qabağında dəyişmişdir. O, sadəcə müşahidəçi olmamış, yeniliklə köhnəliyin, tarixi mübarizənin fəal iştirakçısı kimi yaşamış fəaliyyət göstərmişdir. Müəllim və partiya işçisi, yazıçı və ictimai xadim, çox müxtəlif tellərlə xalq həyatına, zəhmətkeşlərin yeni cəmiyyət quruculuğunun fəal iştirakçılarından olmuşdur.
Respublikanın müxtəlif yerlərində qazanılan nəaliyyətləri görəndə, müxtəlif adamlarla görüşəndə yazıçı müşahidəsi ilə adamların şüurunda adət ənənələrində baş verən dəyişiklikləri hafizəsinə həkk edərək yaşatmış və bir sənətkar kimi gördüklərinin dərin mənasına vararaq axtarışlarını davam etdirmişdir.
Xalq yazıçısı S.Rəhimov nəsrin müxtəlif janırlarında sınanmış yazıçılardandır. Əsərləri Azərbaycan və rus ədəbi – bədii tənqidində povest, hekayyə, roman və oçerkləri yüksək qiymətləndirilmişdir. Ədəbi-ictimai fəaliyyətinin çoxcəhətliliyi ilə yanaşı ona böyük sənətkar şöhrətini qazandırmış və romançı kimi tanınmışdır. “Şamo” (1931-1974), və “Saçlı” (1940-1949) romanları Azərbaycan sovet ədəbiyyatının nəaliyyəti kimi qiymətləndirilmişdir. Xalqımızın bir əsrlik həyatının bədii səlnaməsi olan bu romanlarda inqilabi baxışlar inandırıcı və bədii əksini tapmışdır.
S.Rəhimovun ədəbi fəalliyyətinin tənqid və qələm dostları tərəfindən necə qiymətləndirildiyini göstərmək üçün mülahizələrdən bəzilərinə nəzər salmaq zəruridir.
“S.Vurğun Böyük Vətən Müharibəsi günlərində demişdir ki, S.Rəhimov romançıdır, böyük yazıçıdır, xalq yazıçısıdır”. (“Ədəbiyyat və incəsənət” 16iyul 1960-cı il.)
M.Arif : “S.Rəhimov nasirlərimiz içində böyük bir realist, dərin müşahidəçi, incə bir psixoloq olması son zamanlarda hər kəs tərəfindən təqdir edilməkdədir”. (M.Arif “seçilmiş əsərləri” birinci cild 1967 səh. 262)
S.Rəhimovun özünə məxsusluğunu aydın təsəvvür etmək üçün yadda saxlamaq vacibdir ki, o böyük realistdir. Lakin onun realizmi heç vaxt hadisələrin ardınca gedərək onları qeydə almaqla kifayətlənməmişdir. Romantika bu realizmin üzvi bir hissəsidir. Realizmlə romantikanın üzvi vəhdəti ömrü boyu ədibin yaradıcılıq axtarışlarını müşaiyyət edib, əsərlərinə dərinlik və yüksəklik gətirmişdir. “Şamo” üzərində işlədikcə özünün müsbət surətlərini, onların məhəbbət və fədakarlıqlarını romantikləşdirmək meyli get – gedə qüvvətlənmiş, Şamo, Qəmər, Maşallah, Alagöz, Kamran və Alo kimi surətlərin işlənməsində bu vasitədən geniş istifadə olunmuşdur. S.rəhimovun xalq yaradıcılığı ilə əlaqəsi mürəkkəb, daima davam edən bir proses olmuşdur. “Şamo” əsərində Şamo, Alo, Qəmər, Kamran kimi surətlərin təsvirində olduğu kimi, təbiətin canlandırılmasında, sərt – sıldırım dağların və qalaçaların təsvirində də biz xalq yaradıcılığı ilə yaxınlığı hiss edirik. Bu özünü mövzu və surətlər aləmi ilə yanaşı bədii təsvir vasitələrinin seçilməsində də göstərir. Xalq yaradıcılığı üslubu ilə sıx surətdə bağlı olan “Güzgü göl əfsanəsi” (1967), “Kəsilməyən kişnərti” (1969) ədibin yaradıcılığını yeni çalarlarla zənginləşdirmişdir. Beləliklə xalq yaradıcılığı ilə bağlılıq və dünya sənətinin realizm təcrübəsində ədibin sənətkarlıq xüsusiyyətlərini müəyyənləşdirən amillər sırasında xüsusi əhəmiyyətə malikdir.
S.Rəhimovun bədii axtarışlarında inqilabdan əvvəlki kənd mövzusu mühüm yer tutur. “ Şamo ”, “Qafqaz qartalı ” kimi iri həcmli romanlarında, “Ötən günlər dəftərindən” silsisləsinə daxil olan hekayələrində, “Pirqulunun kürkü” (1975) povestində Böyük Oktyabr sosialist inqilabından əvvəlki Azərbaycan kəndinin geniş lövhəsi yaradılmış, xalqın arzu və əməlləri adət – ənənələri geniş planda canlandırılmışdır. Uşaqlığı və gəncliyi kənddə keçmiş müəllif hakim ictimai münasibət və baxışların zəhmətkeşlərə nəsib etdiyi acınacaqlı həyatı, alçaldılan və təhqir edilən kasıbların qəzəbini şəxsən görmüş, bilavasitə yaşamışdır. Həyat materialına bələdlik böyük yazıçı istedadı ilə birləşərək əsərlərinə müvəffəqiyyət qazandırmışdır.
S.Rəhimovun yaradıcılığında inqilabdan əvvəlki həyata maraq adları yuxarda çəkilən əsərlərlə məhdudlaşmır. Müəllif “Ata və oğul” (1949) povestində, “Ağbulaq dağlarında” və “Ana abidəsi” romanlarında da yeri gəldikcə surətlərin vasitəsi ilə bu həyatın müəyyən epizodlarını canlandırmış, həmin mövzuya həsr olunmuş əsərlərini tamamlayıb genişləndirərək ümumi lövhəni yeni çalarlarla zənginləşdirmişdir.
Azərbaycan sovet romanı səviyyəsinə yüksəlmiş “Şamo” nun ilk variantı (1931) əlli ilə yaxın bir müddətdə müəyyən fəsillərlə olsa da axtarışlarını davam etdirən müəllif əsərin ayrı – ayrı cildlərinin bir neçə variantını işləmişdir. Zənginləşən həyat təcrübəsi, dünya görüşü, qələminin püxtələşməsi, çoxmillətli ədəbiyyatımızın nailiyyətlərindən qidalanaraq çox cildli bir əsərin yaranmasında mühüm əhəmiyyətə malik olmuşdur. Əsər otuzuncu illərdə mühüm ədəbi hadisə kimi qarşılanmış, Azərbaycan ədəbiyyatı S.Rəhimovun “Şamo” romanı ilə yeni bir müvəffəqiyyət qazanmışdır. “Şamo” nun bu variantı, əlbəttə, bədii dəyəri ilə yox, ilk dəfə nəsrin iri formalarında Azərbaycanda vətəndaş müharibəsi tarixinə müraciətlə cəbhədə qəhrəmanlıq göstərənlərin surətini yaratmaqla, müəllifin siyasi niyyətinin, ideya mövqeyinin aydınlığı ilə güclü olub diqqəti cəlb etmişdir. Bu həm də təəssüratı zəngin, görüb eşitdiklərini istismarçılar cəmiyyətində hökm sürən əlaqə və münasibətlərin eybəcərliyini bütün dəhşəti ilə göstərməyə çalışan, bunun əhəmiyyətini yaxşı dərk edən bir gəncin vətəndaş narahatlığının məhsulu idi.
Buna baxmayaraq, “Şamo” əsəri öz müəllifini istedadlı, həyata bələd, müşahidəçi-realist yazıçı kimi tanıtdı. S.Rəhimov öz qəhrəmanlarının ruhi çırpıntılarını, arzu və istəklərini real planda canlandırmağa nail olmuşdur.
1940-cı ildən sonra ədibin dönə – dönə üzərində işlədiyi “Şamo” istər qaldırılmış siyasi ictimai problemlərin əhəmiyyəti , istərsə də sənətkarlıq xüsusiyyətləri baxımından oxucunun rəğbətini qazanmış əsərlərdən biri kimi qiymətləndirilmişdir.
“Şamo” nu ümumittifaq , hətta dünya əhəmiyyətli roman sayan Y.Libedinski inqilabi mübarizə səngərlərində yeni keyfiyyət kəsb edib möhkəmlənən xalqlar dostluğunun məziyyətlərindən biri kimi qiymətləndirmişdir. (Azerbaydjanskaya sovetskaya literatura 1951)
1940-cı illərdən sonra S.Rəhimovun yaradıcılığı Azərbaycan ədəbi – bədii tənqidinin : Azərbaycan sovet ədəbiyyatşünaslığının diqqət mərkəzində duran əsas hədəflərdən biri olmuşdur. Onun ayrı – ayrı əsərləri çapdan çıxdıqca müntəzəm surətdə qiymətləndirilmiş, xüsusiilə romanın inkişafı problemləri ilə məşğul olan alimlər tərəfindən əsərləri təhlil olunmuşdur.
Ədib haqqında yazılanları nəzərdən keçirəndə aydın olur ki, yazıçı özünün yeni əsərlərini, xüsusiilə “Şamo” əsərini işləyəndə bu tənqidi fikirləri diqqətlə nəzərdən keçirmiş, müəyyən bir qismini (məsələn : – Bakı partiya təşkilatının kənddə inqilabi hərəkatın genişlənməsinə köməyini , baş qəhrəman kimi Şamonun xarakterini fəal mübarizədə açmağın zərurəti və s.) qəbul etmişdir.
Müasir rus ədəbi tənqidi də yazıçının yaradıcılığına müəyyən diqqət yetirmiş, xüsusən, son iyirmi beş ildə ədibin yaradıcılığını izləyən Z.S.Kedrina rus dilində çıxan “Şamo”, “Saçlı”, “Ağbulaq dağlarında” əsərləri haqqında müqəddimə ya da son söz yazmışdır.
“Şamo“ xalq həyatının, zəhmətkeşlərin arzu və əməllərinin geniş təsviri ilə gücldür. Bu nöqteyi nəzərdən S.Rəhimovun təcrübəsi Azərbaycan sovet tarixi romançılığının təcrübəsini zənginləşdirmişdir. İllər boyu xalq həyatının özündən keçib gələn və dərin bir çay kimi , üzərində yeni səmanı əks etdirən , həyat materialı ilə zəngin olan belə əsərləri oxuyanda istər – istəməz müəllifin iradəsini və fikirlərini canlandıran mənbə haqqında düşünməli olursan. Ədib inqilabdan əvvəlki həyatı işıqlandırmış, inqilab ərəfəsinə məxsus cəhətləri ilk plana çəkmişdir. Bu müəllifin mühüm ideya bədii nəaliyyətidir. “Şamo“ nun son variantında müəllif , əsrlərdən bəri qul vəziyyətində yaşayan yoxsul Azərbaycan kəndlilərinin psixologiyasında əmələ gələn dəyişikliyi, inqilabi fikrin tədriclə xalq kütlələrinin dərin qatlarına yayılmasını Bakı fəhlələrinin köməyi ilə xalq etirazının axırda sarsılmaz bir qüvvəyə çevrilməsini əks etdirməyə çalışmışdır. İllər ərzində yazıçının məlumat dairəsi genişlənib, ilkin müşahidələri zənginləşdikcə niyyəti də dəyişmişdir. Romanın mərkəzində bir neçə şəxsin taleyi deyil , azadlıq uğrunda mübarizəyə qalxmış xlqın tarixi müqəddəratı, xalq həyatının geniş təsviri durur. Birinci variantdan fərqli olaraq Şamo əsərin baş qəhrəmanı deyil, müəllifin sevimli surətlərindən biridir.
“Şamo“ da xalqın əzəməti və mənəvi gücü parlaq bədii boyalarla əks etdirilmişdir. S.Rəhimov azadlıq hərəkatının gedişində ruh yüksəkliyini, inamın sarsılmazlığını , müsbət qəhrəmanların vətənpərvərlik hisslərini və yüksək mənəvi keyfiyyətlərini ilk plana çəkdiyindən , xalq tarixin yaradıcısı, xoşbəxt gələcək uğrunda fəal qurucusudur.
“Şamo“ istər mövzusu, istərsə də bədii ifadə vasitələri baxımından son dərəcə zəngindir. Romanda – Gülsənəmin qaçırılması təxminən 1908 – 1909 illərə aiddir. Bu vaxtdan başlayaraq S.Rəhimov Azərbaycan kəndində baş verən sinfi toqquşmaları, müxtəlif sinif və təbəqələrə mənsub qüvvələrin həmin illərdə baş vermiş hadisələri təfsilatı ilə izləmiş, Azərbaycan kəndinin real mənzərəsini canlandırmışdır. Müəllif tez – tez əsas surətlərin tərcümeyi halına müraciət edib, xarakterlərin formalaşmasına, əvvəlki hadisələri canlandırmaqla məlumatı daha da genişləndirmişdir. Roman üzərində iş davam etdikcə S.Rəhimov mühüm ictimai – siyasi hadisələri təkcə tanınmış alimlərin tədqiqatlarından deyil , həm də arxiv sənədləri əsasında öyrənmişdir. O, tarixi fakt və sənədlərdən istifadə etsə də, surətlərin əksəriyyəti yazıçı xəyalının təxəyyülüdür. Bununla belə əsər üzərində iş davam etdikcə, tarixiliyi qüvvətləndirmək zərurəti duyan müəllif, M.Əzizbəyov, N.Nərimanov, M.S.Ordubadi , inqilabçı Ocaqqulu kimi real şəxslərin surətini yaratmış , tarixi faktlara daha tez – tez müraciət etmişdir.
Əsərdə Lenin mövzusu mühüm yer tutur . Müəllif Lenin ideyalarına, onun şəxsiyyətinə inamı müxtəlif vasitələrlə canlandırmışdır. Bu ad çəkiləndə insanların üzü gülür, elə hesab edirlər ki, onları Lenin gündəlik həyatlarındakı çətinlik və qayğılardan xilas edəcəkdir.
Heybət Dağbaşı yaralanmış Şamonun qanına boyanmış dəsmalı bayraq kimi yuxarı qaldırıb üz – üzə dayananları barışığa çağırır. Şamo və Alo da ən çətin vaxtlarda Lenini yada salır , əmin olurlar ki, mütləq Lenin onlara kömək edəcəkdir. S.Rəhimov qəhrəmanlarının fəaliyyətini bütün ölkədə genişlənən inqilabi hərəkatla əlaqələndirməyə nail olmuşdur. Bakı kommunasının müvəqqəti məğlubiyyətindən sonra Həştərxana işləməyə gedən N.Nərimanov Dağbaşı səngərindəki toqquşmadan xəbər tutur. Onun Dağbaşı səngərindəki çıxışı , qardaşlığa çağıran səsi bütün ölkədə müraciətə çevrilir , inqilabi yüksəlişlə əlaqələnir.
Yazıçı Azərbaycan kəndini geniş planda canlandırdığı kimi , kənd həyatını daha canlı və inandırıcı vermişdir. Əsərdə Bakı və Həşdərxan hadisələri daha geniş yer tutmuş və bir sıra yeni surətlərlə zənginləşmişdir. Ədib surətlərin xarakterini, ictimai – siyasi hadisələri , adət ənənələri izləyir və tədqiq edir. Dərinliyə varan müəllif eyni sinifə mənsub adamların müəyyən hadisələrə müxtəlif münasibətlərinin səbəbini araşdırır, inandırıcı əsaslandırır.
Romanda qüvvətli və ehtiraslı insanlar üz – üzə gəlir, ölüm – dirim mübarizəsinə girişirlər.
S.Rəhimovun inqilabdan əvvəlki kəndi təsvir edən əsərlərində hadisələr müxtəlif yerlərdə cərəyan etdiyi kimi , yoxsulların və varlıların, xaraktercə müxtəlif rəngarəng surətlərini yaratmışdır. Mahiyyət etibarı ilə eyni arzularla yaşayan xarakterlər bir – birinə bənzəmir və bir – birini təkrar etmirlər.
“Şamo“ və “Qafqaz qartalı“ nın mərkəzində dövrün ən böyük ictimai konflikti durur : azadlıq hərəkatı müxtəlif sinifləri təmsil edən canlı surətlər, iki böyük cəbhə üz- üzə dayanır. Bir tərəfdə çar məmurları və yerli hakimlər, Sultan , Gəray, Müqim , Ağaxan, Hətəmxan kimi varlılar və onların əlaltıları Yasavul Kərbalı , Balay , Ələmdar və başqaları , digər tərəfdə isə Nəbi və Həcər, Şamo, Alo, Safo, Gülsənəm, Qəmər, Fərzəli, Sibir Matvey, Mirzə Polad , kənkan Qeybalı bir sözlə , Azərbaycan, rus və gürcü xalqlarının ən yaxşı oğulları , azadlıq mübarizləri özlərinə məxsus xüsusiyyətləri ilə yadda qalırlar.
Əsər Şehli hadisələrinin təsviri ilə başlanır. Müəllif təbii yolla əhatə dairəsini genişləndirir , kiçik dağ kəndini gözəgörünməz bağlarla ölkə ilə əlaqələndirir. S.Rəhimov məharətlə Dəli dağ, Eloğlu, Cavanşir, Dağətəyi və Şuşanın bir – birinə bənzəməyən mənzərələrini canlandırır. O, bütün səyi ilə göstərir ki, zəhmətkeşlərin vəziyyəti hər yerdə ağırdır, onlar çıxış yolu axtarırlar. Cəmi otuz evdən ibarət olan Şehli kəndi bir – birini yaxından tanısa da, parçalanmış yaxın qohumluq, mehriban qonşuluq münasibətləri pozulmuşdur. Bir tərəfdə yoxsullar, digər tərəfdə varlılar arasında gizli və aşkar toqquşmalar illər boyu davam edir. Torpaq qazmalarda yaşayan ac – yalavac kasıb uşaqlarının əyinləri paltar, ayaqları başmaq görmür. Hampalar və ruhanilər əlbir olub camaatı talayır, gözümçıxıtıya salırlar. Varlıların və yoxsulların dolanışığını əks etdirən epizodlar romanda inandırıcı dəlillərlə verilmişdir. Cəmiyyətdə hakim qanunlar düzlüklə yaşamaq, insani ləyaqəti qorumaq çətindir. Xalqın ən yaxşı oğulları bu həqiqəti dərk edib mübarizəyə başlamışdılar. Köhnə kəndi yaxşı tanıyan ədib təfərrüatları yerində işlətməklə azadlıq mübarizlərinin qarşısına çıxan çətinlikləri hərtərəfli araşdırır. Əsərdə xüsusi mülkiyyətçilik vətəndaşlar arasında bərabərsizliyin doğurduğu ədalətsizlik bütün çılpaqlığı ilə göstərilmişdir. “Şamo“ da elə bir dövr əks olunmuşdur ki, sinfi şüuru oyanan zəhmətkeşlər birləşir, mübarizəyə qalxırdılar. Azadlıq hərəkatı öz iştirakçılarına mərdlik , fədakarlıq, dözüm dərsi verir. Bu həqiqət əsərdə özünü aydın göstərir. Yeni şərait mübarizlərini, Şamo, Heybət, Arşaq, Suren, Heydərəli, Seyfəli surətlərində yeni inqilabçı nəslinin yetişməsində kommunist ideyalarının təbliğatının rolunu göstərir. S.Rəhimov yoxsulların acınacaqlı vəziyyətlərinə göz yummur, bunu onların mübarizəyə qaldıran əsas amillərdən biri kimi mənalandırır. Əsərdə Zeynəb özü kimilərinin acınacaqlı taleyinə göylərin təyin etdiyi bir qismət kimi baxırsa da , oğlu Qeybəli mübarizənin ən qızğın yerində dayanır. Əəsrdə bir ailənin , bir dam altında yaşayan adamların dünyabaxışlarının müxtəlifliyində əks olunmuşdur. Belə ki, məruz qaldığı haqsızlıqların qabağında xəstə və qoca Safo xilası göylərdən gözləyir , lakin onun oğlu kommunist Şamo başa düşmüşdür ki, azadlığa çıxmaq üçün silahlanmaq , qurban vermək , fədakarlığa hazır olmaq lazımdır. Yazıçı əsərdə Şamonun inkişaf yolunu inandırıcı göstərə bilmişdir. Realist yazıçı gənclərin xarakterlərinin formalaşmasında XX əsrin ikinci onilliyində baş verən hadisələrin və düşdüyü yeni mühitin həlledici rolunu göstərməklə yanaşı, xalqın əsrlərdən bəri gözəl, əxlaqi – mənəvi keyfiyyətlərinin əhəmiyyətini də unutmamışdır. Bir vaxtlar özünü göstərən şəxsiyyət kimi tanınmasında sözü bütövlük , dostluqda sədaqət kimi sifətlər şüurlu bir inqilabçının dünya görüşündən daha artıq xalqın əsrlərdən bəri əxlaqi qənaətləri ilə bağlanır.
S.Rəhimovun xalqla bağlılığının mühüm xüsusiyyətlərindən biri uşaqlıqda eşitdiyi nağıl və əfsanələrin, dastan və rəvayətlərin onun yaddaşında tükənməz bir mənbə olmasıdır. Ədibin uşaq hafizəsinə həkk olunmuş ilk həqiqi qəhrəman Nəbi və Həcər olmuşdur. Bu təsadüfü olmayıb, yazıçının illər keçdikcə real qəhrəmanlar yadından çıxmamış, onların igidliyini dəyanətini, məhəbbət və sədaqətini yadda qalan bədii vasitələrlə əks etdirə bilmişdir. Demək olar ki, S.Rəhimovun iri həcmli romanlarında, povest və hekayələrində IX əsrin sonu və XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan kəndlərində hökm sürən ictimai – iqtisadi münasibətlər geniş şəkildə canlandırılmışdır. Bu nöqteyi – nəzərdən tədqiqatçılar ədibi heç kəslə müqaisə etmirlər. Onun əsərlərində sadə zəhmətkeşlərin hüquqsuz və acınacaqlı vəziyyəti hərtərəfli təhlil olunmuş, əsərlərindən təfəkkürlərə keçərək canlı nitqə daxil olmuşdur. Bu, sənətkarın qüdrətini və xalqa bağlılığını parlaq surətdə göstərən dəlillərdən biridir. Kənddə sosializm quruculuğunun, onun tarixi nəaliyyətlərinin şahidi olan ədib , inqilabdan əvvəlki kəndə nəzər salmış, sinfi şüuru oyanan, insani həyat uğrunda mübarizəyə qoşulan qüvvələrini ilk plana çəkərək, xalqın azadlıq hərəkatına başçılıq etmiş mətin kommunistlərin surətlərini böyük məhəbbətlə yaratmışdır. Ədibin bu məsələ ilə əlaqədar mülahizələri xalq və cəmiyyətə münasibətini aydınlaşdırmaq nöqteyi – nəzərindən çox əhəmiyyətlidir. O, məqalə və çıxışlarında dəfələrlə göstərmişdir ki, sosializm realizmi yeknəsəqliyə deyil , sənəd rəngarəngliyinə , kəşviyyatçı , ixtiraçı olmağa səsləyir. ( “Yazıçı və həyat” səh. 356) Həyata bağlılıq əlaqəsini geniş mənada qəbul edən yazıçı əsərin cəmiyyətin zəruri tələblərindən doğmasını vacib saymışdır.
Azərbaycan sovet ədəbiyyatının inkişafı tarixində mövzu və bədii ifadə vasitələri baxımından öz yolu olan yazıçı uzun illər ərzində özünün mənalı sənət aləmini yarada bilmişdir. S.Rəhimovun əsərləri hərşeydən əvvəl həyat materialları və dəqiqliyi ilə diqqəti cəlb edir. O, deyir : – “ Mən əlimə qələm alıb yazmağa başladığım gündən bu qənatdə olmuşam ki, əsərin mövzusunu, materialları, səciyyə və surətləri də yazıçıya bitib tükənməyən həyat qaynaqları verir”. ( “Yazıçı və həyat“ səh. 404)
Beləliklə S.Rəhimov taleyi ilə bağlı düşüncələrindən çıxış edərək demişdir: – Müəllif əməyə münasibəti ilə əsər üzərində sona qədər inadla işləməli axtarışlar aparmalıdır. “Mən yaradıcı əməkdən qorxan ilhamın səmərə verəcəyinə zərrə də olsa inanmıram, yaradıcı zəhməti olmasaydı istedad sönərdi, zəhmət səmərə verməzdi”. S.Rəhimov ağır zəhmətdən sonra çap etdirdiyi əsərlərdən birdəfəlik əl çəkmir , imkan olanda onları yenidən işləyir, “Şamo“ və “Saçlı” kimi iri həcmli romanların ayrı – ayrı nəşrləri yazıçının öz əsərləri üzərində diqqət və səylə işlədiyini əyaniləşdirir. Onun fikrincə müasir Azərbaycan kəndindən yazan müəllif kəndin dünənini bilməsə, hzırda orada nə baş verdiyini ictimai mədəni dəyişikliklərinin əhəmiyyətini lazımı qədər qiymətləndirə bilməz.
Çoxmillətli Azərbaycan sovet ədəbiyyatı öz inkişafının ilk mərhələlərindən başlayaraq tarixi mövzuların işlənməsinə mühüm əhəmiyyət vermişdir. Trixi mövzular xalqın yadelli işğalçılara və istismarçılara qarşı mübarizəsinin parlaq səhifələrinin canlandırılması zəhmətkeşlərin vətənpərvərliyi mühüm əhəmiyyətə malik olmuşdur. Otuzuncu illərin əvvəllərindən başlayaraq, Azərbaycan yazıçıları azadlıq və xalq hərəkatının parlaq səhifələrinə müraciət etmişdilər. Tarixə bu gün də azalmayan dərin maraq Azərbaycan ədəbiyyatının xarakter xüsusiyyətlərindən biridir. Tarixi mövzuların meydana çıxması Azərbaycan romanının inkişafında mühüm əhəmiyyətə malikdir.
“S.Rəhimov böyük sənətkardır ” , – dedikdə , onu da nəzərə almaq lazımdır ki, ədibin əsərlərində xalqımızın inqilabdan əvvəlki həyatı kimi, onun sosializm cəmiyyəti quruculuğunda fəaliyyəti yeni dünya görüşünün formalaşması özünün bütün mürəkkəbliyi və əlvanlığı ilə əks olunmuşdur.
S.Rəhimov otuzuncu illərin əvvəllərində Azərbaycan kəndində gedən kəskin sinfi toqquşmanın real mənzərəsini “Saçlı “ romanında canlandırmış,
əsərdə tərəflərin mövqeyi, arxalandıqları tarixi həqiqətlər, zəhmətkeş insanların yeni qurluşun həyatiliyi və humanizminin nəticəsi, tarixi məğlubiyyətin labüdlüyü qarşısında acizliklərini etiraf etmək istəməyən istismarçı toqquşması ilə müəyyənləşmişdir. Yeni cəmiyyətin qabaqcıl qurucularının fəaliyyətini əks etdirən “Saçlı” Azərbaycan sovet nəsrinin inkişafı tarixində özünə məxsus yeri olan əsərlərdən biridir. Otuzuncu illərdə ədibin bir neçə il Azərbaycanın müxtəlif rayonlarında partiya işində çalışması, kollektivləşmə, kəndin yenidən qurulması uğurunda gedən mübarizədə bilavasitə fəal iştirakı , eyni vaxtda gördükləri və eşitdikləri roman üçün zəngin material vermişdir. Xalqın ən yaxşı oğulları, kommunistlər, fəhlə sinfinin kəndə göndərdiyi adamlar şəxsi mənfəət və rahatlıq bilmədən qələbəni möhkəmləndirmək yolunda səylərini əsirgəməmişdir. Hakimiyyətlərini, var – dövlətlərini itirmiş qolçomaqlar, kəşfiyyat orqanlarına satılmış xainlər yeni quruculuğa qarşı çıxaraq quruculuğu pozmağa, müvəqqəti çətinliklərdən kütlələrin avamlığından çirkin məqsədlərinə çatmaq üçün cəhd göstərirdilər.
“Saçlı“ otuzuncu illərin birinci yarısında Azərbaycan kəndinin həyatını real şəkildə əks etdirir. Müəllifin qələmə aldığı dövr səciyyəvi hadisələr : – kollektivləşmə , əsrlərdən bəri qanun şəkli almış adət ənənənin sarsılması mühüm ictimai – siyasi dəyişikliklərin adamların məişətində və psixologiyasında doğurduğu böyük inqilabi çevriliş sənətkara maraqlı material vermişdir. Mübarizədə sosializmin dostları ilə düşmənləri arasında mübarizə genişlənirdi. Yazıçı, kimlərin ardınca getmələrini tarixi həqiqətə müvafiq olaraq onların arzularının həqiqətə çevrilməsi kimi qələmə almışdır. “Saçlı“ sosializmin kənddə qələbəsini əks etdirən bir əsərdir. S.Rəhimov zəhmətkeşlərin əmək coşqunluğunu və sevinclərini xüsusi bir diqqətlə canlandırmağa müvəffəq olmuşdur. Əsərdə ədibin ən mühüm ədəbi nəaliyyəti müsbət qəhrəman surətlərinin canlılığı və inandırıcı göstərilməsi, daxili aləmlərinin psixoloji dəqiqliklə işıqlandırılmasıdır. Ona görə də oxucu qəhrəmanları alqışlamaqla yanaşı onları bir insan kimi də sevirdilər. Yazıçının qabaqcıl müasirlərimizin surətini yaratmaq nöqteyi – nəzərindən roman mühüm əhəmiyyətə malik əsərlərdən biridir.
S.Rəhimovun ayrı – ayrı vaxtlarda irəli sürdüyü mülahizələr göstərir ki, müsbət qəhrəman surəti bir sənətkar kimi ədibin düşüncələrini həmişə məşğul etmişdir. Amma o, həmişə özünün şəxsi təcrübəsinə əsaslanmışdır. Müsbət qəhrəman necə olmalıdır ? – sualı ətrafında mübahisələri rədd edərək deyirdi : – Gəlin zəmanəmizin müsbət adamının dolğun surətini verək ! Qoy bizim müsbət qəhrəmanlar sevinən , gülən , yeri gələndə öz əqidəsi uğrunda ölməyi bacaran , yoldaşının ölümünə ağlayan , sonra da onun hər qətrə qanına bir düşmən öldürən real insan olsun! “ ( “Yazıçı və həyat “ səh. 62)
Yazıçının etiraf etdiyi kimi rayonda partiya işində çalışması, kollektivləşmə uğrunda fəal mübarizənin iştirakçılarından biri olmağı “ Saçlı “ nın yazılmasına zəngin material vermişdir. S.Rəhimov etiraf etmişdir ki, əsər bütünlüklə mənim həyat müşahidələrimin əsasında yazılmışdır. (“Yazıçı və həyat” səh.155)
Yazıçı kollektivləşmə mövzusuna gec müraciət etmiş olsa da təkrara yol vermədən kəskin sinfi mübarizənin mahiyyətini açmağa müsbət qəhrəmanlarının əməllərini əbədiləşdirməyə nail olmuşdur. “Saçlı“ müəllifin yaradıcılıq nəaliyyətləri kimi qeyd edilmişdir. Əsərdə Dəmirov, Zamanov, Qocaoğlu, Mədət, Qiyasəddinov, Cəlilzadə eyni məsləkin insanları, daxili aləmləri ilə fərqlənən canlı insanlarıdır.
Əsərdə vəzifəsinə, partiyanın etimadının nəticəsi olaraq, xalqa daha səmərəli xidmət etməyə çalışan Tahirin arzuları daha canlı verilmişdir. “ O, arzu edərək deyirdi ki, – Bütün kənd evlərində neftsiz lampalar – elektirik lampaları yansın, radio səsləri eşidilsin. Qoy gündüz alın təri ilə işləyən zəhmətkeşlər rahat həyat sürsünlər. Hər bir kəndlinin evində suyu, kəndində həkim məntəqəsi olsun”. Tahir çətinliklərə, sinfi düşmənin fitnəkarlığı nəticəsində mürəkkəbləşən vəziyyətə baxmadan inam və həvəslə işləyir, günün vəzifələrini unutmur, hər şeydən əvvəl onları həyata keçirməyə çalışır, eyni zamanda da işıqlı sabah haqqında düşünür. O, cəmiyyətə arxalanan bir müsbət qəhrəman kimi partiya təşkilatının irəli sürdüyü planların əhəmiyyətini başa düşərək daha da əzmlə çalışır. Tahir cəmiyyətin sağlam qüvvələrini öz ətrafına toplayır. İşlədiyi bu ucqar rayonun gözəlliyini nəzərində canlandırdıqca, ancaq müşahidəçi mövqeyi tutmayaraq, rayonu daha da abadlaşdırmaq arzusu ilə yaşayır. Eyni zamanda onu da başa düşür ki, sinfi düşmənə qarşı ayıq və amansız olmaq lazımdır.
Süleyman Rəhimov romanın mövzusu baxımından dövrün böyük ictimai – siyasi həqiqətləri, kənddə sosializmin qələbəsini yığcam və tarixi faktlarla verməyə nail olmuşdur.
Böyük Vətən Müharibəsi ərəfəsində başlanmış, tarixi qələbədən bir neçə il sonra tamamlanmış “Saçlı“ mükəmməl bir əsər kimi tədqiqatçılar tərəfindən qəbul edilmiş, ədibin əməyi yüksək qiymətləndirilmişdir.
S.Rəhimovun əməyi partiya və hökümət tərəfindən qiymətləndirilmiş, müxtəlif illərdə orden və medallarla təltif edilmişdir.

1. 1942-ci il 6 fevral – “Şərəf nişanı ordeni”
2. 1959-cu il 9 iyun – “Əmək bayrağı ordeni”
3. 1960-cı il – “Azərbaycan SSR Xalq Yazıçısı fəxri adı”
4. 1970-ci il 20 mart – “Lenin ordeni”
5. 1972-ci il – “Qızıl qələm mükafatı”
6. 1975-ci il 4 dekabr – “Sosialist Əməyi Qəhrəmanı”
7. 1980-ci il 5 mart – “Xalqlar dostluğu ordeni” və s.

Xalq yazıçısı Süleyman Rəhimov 1983-cü il oktyabrın 11-də Bakı şəhərində vəfat etmiş və Fəxri Xiyabanda dəfn olunmuşdur.

Rəsulova Ədalət. AMEA Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyyat İnstitutunun əməkdaşı.

Süleyman Rəhimov
Xülasə

Məqalə görkəmli Azərbaycan yazıçısı Süleyman Rəhimovun həyatı yaradıcılığı, keçdiyi həyat yolu, “Şamo” və “Saçlı” romnları əsasında hazırlanmışdır.
Açar sözlər: Süleyman Rəhimov , “Şamo”, “Saçlı” obrazlar, konflikt.

Сулейман Рагимов
Резюме
Статья основана на жизни и творчестве выдающегося азербайджанского писателя Сулеймана Рагимова, его жизни, романах «Шамо» и «Сачли».
Ключевые слова: Сулейман Рагимов, «Шамо», «Волосатые» образы, конфликт.

Suleyman Rahimov
Summary
The article is based on the life and work of prominent Azerbaijani writer Suleyman Rahimov, his life, the novels “Shamo” and “Sachli”.
Keywords: Suleyman Rahimov, “Shamo”, “Sachli” images, conflict.

Buz bulaqlardan ötrü təşnə idi…
Çoxlarının “Cümşüd dayısı nə qədər nikbin olsa da, o qədər DƏRD daşıyırdı
Yaddaşıma daş atdım ki, bəlkə ötənləri-itənləri bir balaca olsa da xatırlayım. Nə gizlədim, ilk yadıma düşən o oldu. Yalnız ona görə yox ki, xatirimiz bir-birimizin yanında əziz idi. Bəlkə də tanıyıb-bildiklərimin arasında daha çox səmimi, sakit təbiətli olmasından idi ki, çox istəyirdim xatirini.
Kəlbəcərdə orta məktəbi bitirib ali təhsil almaq üçün evdən və eldən çıxıb uzaqlaşmışdım, rayona qayıdanda nə mən çoxlarını, nə də çoxları məni tanımırdı. İlk iş yerim Aşıq Şəmşir adına Kəlbəcər şəhər Mədəniyyət Evi oldu. İstedad qapı açandır,-o zaman hiss elədim. Rayon mədəniyyət şöbəsinin müdiri, dramaturq, şair, aktyor və musiqişünas Kamal Neməti də elə orada tanıdım. Tanıdıqlarımın hər birinin özünəməxsusluğu var idi. Məsələn, baş mühasibimiz Famil Cavadovla mədəniyyət evinin direktoru Şəfaqət Süleymanovu müqayisə eləmək olmazdı. Biri ciddi, həddindən artıq, digəri o dərəcədə zarafatcıl…
Hamı onun “bacıoğu-bacıqızı”sıydı elə bil
Mədəniyyət işçilərinin bir dayısı var idi Cümşüd adında: fağır, sakit, təbəssümlü, astayerişli, ortaboy… Hamı da dayı qədər çox istəyirdi xatirini. Bunun səbəbləri vardı. O da yaşından asılı olmayaraq, sanki hər kəsin dayısı olduğunun fərqindəydi, hamıya “bacıqızı”, “bacıoğlu” deyirdi. Day belə insana necə dayı deməyəsən ki?
Yox, yox, rayonumuzda “Dayı”ləqəbli bir ağsaqqalımız, xeyirxahımız, Hacı Zeynalabidin kimi səxavətlimiz (oxu: “pulunun dəlisi”) var idi- Mamed Xudaquliyev. Kimsə onun adının Məhəmməd olduğunun fərqinə varmazdı, dayı kimi tanınırdı, adını da demirdilər. Amma Cümşüd Kamalov dayı statusunu mədəniyyət şöbəsində qazanmışdı.
Kəlbəcər rayonunun hər tərəfi əsrarəngizliyi ilə diqqət çəkib. Keştək bölgəsinin isə bir özgə füsunkarlığı vardı. Yellicə kəndi də Göyçə gədiyinə yaxın salınmış kəndlərdən idi. Dağların əlçatmazlığında binələnən bu obada dünyaya göz açanların da arasında istedadlılar az deyildi. Cümşüd dayının nəsil-nəcabətində belələri barmaqla göstərilirdi. Yalnız 3-nün adını çəksəm bəs edər: İsməli Dağlaroğlu ilə Zahid Muxtar və Ədalət Dəlidağlı…
Hər iki şairin qələminə, qəlbinə nəinki kəlbəcərlilər, bu gün xalqımız bələddir, Ədalətin sazına isə Türk dünyası heyrandır. Fikrim bu şairləri və aşığımızı yenidən təqdim etmək deyil.
“Qəpik-quruş” davası eləməzdi
Cümşüd dayı mədəniyyət evində, eləcə də şöbədə çalışan işçilərin həm də ay ərzində ümid, güman yeri kimi tanınırdı. Mədəniyyət şöbəsinin metodisti vəzifəsində olsa da, həm də xəzinədarı idi. And içərəm ki, mədəniyyət işçilərinin aylıq əməkhaqqından ona qalan “qəpik-quruş”u da elə orada xərcləyirdi. Bunu da ürəklə edirdi. Kənd mədəniyyət işçilərinin vaxtında almadıqları əməkhaqqıları digərlərinin ehtiyacına əsirgəmirdi. Bu da xeyirxahlığın bir forması idi.
Cümşüd Kamalovu bu xarakterinə görə hamımız çox istəyirdik. Vicdanı təmiz, əqidəsi saf olan belə kişilər ac qalmazlar. Cümşüd dayının da süfrəsi açıq idi, ürəyi kimi. Onunla zarafatlar da dadlı-duzlu olardı. Sanki istedadına görə seçilənlərdən idi. Famil Cavadovla dostluğu daha yaxşı tutardı. Kənd mədəniyyət müəssisələrini yoxlamağa gedib-gəldikdən sonra bu, bir “dastan”a çevrilərdi.
Bir dəfə Ayrım bölgəsindəki (Lev ərazisini deyirdi) klublara, kitabxanalara illik avadanlıqların yoxlanması üçün gediblər. Gəlib danışırdı ki, “bacıoğlu”, klubda tribunaya söykənib soruşdum ki, “bacıqızı”, tribuna hanı, yoxdu?
Klub müdiri də elə qorxulu hala düşüb ki, çaşıb qalıb, anlamayıb ki, tribuna nə olan şeydi. Elə bilib ki, evə apardığı radio-maqnitafonu deyir. Tez dodaqalrı əsə-əsə deyib:
-Cümşüd dayı, sınmışdı, aparmışam usta düzəltsin.
Cümşüd dayı da gülüb deyib:
-Bacıqızı, bəs bunun (o, söykəndiyi tribunanı göstərir) adı nədi?
Klub müdiri anlamayıb. Üzünü Famil Cavadova tutub ki, bəlkə kömək eləsin. O da Cümşüd dayıya sarı dönüb deyib:
-İndi deyirsən ki, bu yazıx bir aylıq maaaşını verib ustaya canını qurtarsın?
Cümşüd dayı eyhamı anlayıb vəziyyəti düzəlib:
-Cavadov, nə deyirəm ki, düzəltdirsin də, qoysun yerinə.
Belə məzəli hadisələr Cümşüd dayı ilə Famil Cavadovun başına az gəlməzdi. Onu da iş yerinə gələn kimi danışıb-gülərdilər.
“Məktub” məsələsi, “toypayı” siyahısı…
Cümşüd dayı qanunu sevər və hamıya da bunu təlqin edərdi.
Yaxşı xatırlayıram. Deyəsən, sonbeşik oğlu Tapdıq olan vaxtlar idi. Ya uşağın görümünə, ya da kiçik toyundan sonra kollektiv Cümşüd dayıgilə getmişdik, başda Kamal Nemət olmaqla. Mədəniyyət işçiləri də “itoynadan” olur axı: hamı da zarafatcıl. Yaxşıca yeyib-içdlər. Hamının “keyfi düzəldi”. İndi siyahı yazılmalıdır axı, toypayı. Ayın elə vaxtıdır ki, əməkhaqqını götürüb işçilərə verməyiblər. Əslində, Cümşüd dayının vaxtı olmayıb ki, bankdan əməkhaqqını götürüb versin. İşçilər də fikirləşdilər ki, bəs necə etsinlər? Axı, kollektivin üzvlərinin birinin xeyir-şərindən qalmayan Cümşüd dayının bu işinə necə getməsinlər?!
“Əlac” tapıldı. Famil Cavadov “məsləhət elədi” ki:
-Dünya dağılmayıb ha, Kamal müəllim, kollektiv gedək xeyir işimizə (bizi ayrıca qonaqlıq üçün dəvət edib haa!-M.N.), orda da gizlicə konverti verək Kamalova. Açıb oxuyanda görsün ki, günah özününküdür.
Sən demə, bir məktub yazılıb hazır olub. Məktubda yazılıb “…vallah, günah səninkidir, Kamalov, maaşı vermədiyin üçün pulsuz gəlməyə utanıb bu məktubu yazmalı olduq. İnşallah, maaşı alanda özün adambaşına 20-25 manat tutarsan, vedomostla”…
Beləcə, getdik yeyib-içməyə. Haqqüçünə, gözəl bir qonaqlıq oldu. Sazlı-sözlü məclisdə az adam keflənmədi, əksəriyyətimizin halı yaxşıydı. Aşıq Əzizə dedilər ki, daha gecdi, yığışın, gedək. Əziz də nə desə yaxşıdır:
-Kamal müəllim, tova, bura bizim evdən yaxşıdır. Uyyy Allah, hara gedim ey? Gejənin bu vaxı Sınıxkilsiyə gedim, arvat məni itnən qovsun?!
Beləcə, o məclisimiz başa çatdı. Hamı yeyib-içib kefləndi, pul-zad da yazdıran olmadı.
Cümşüd dayı bizdən sonra məktubu açıb baxmaq istəyir ki, görsün siyahıda kimlərin adı var. Baxır ki, nə siyahı ey? Yarım vərəqlik bir məktubdur-üzürxahlıq edilir. Bilmir ki, gülsün, yoxsa əsəbləşsin. Evdə üstünü vurmur. Sabahısı işə gələndə baş mühasibin otağında bu məsələni bir-iki nəfərə dedi, həm də utana-utana. İnanın Allaha ki, bizim əvəzimizə yazıq kişi özü utandığından, qıpqırmızı olmuşdu.
Məsləhət oldu ki, maaş veriləndə işçilər özləri yazılacaq. Maaş vaxtı da gəldi, əməkhaqqnı alıb otaqdan çıxanların üzünə də baxmadı ki, bəlkə müftə yeyənlər başa düşüb siyahı yazılsınlar. Beləcə, nə özünü o yerə qoyan oldu, nə də Cümşüd dayı başını qaldırıb bircə nəfərə demədi ki, balam, bəs borcun?..
Cümşüd dayı hər ayın sonunda maaş alınanda əsas simaları qonaqlığa aparanda düşünürdüm ki, yəqin bu dəfə rəhbərlər qoymaz xərci o ödəsin. Lakin, hər dəfə də kassanın qəpik-quruşunu yeməkxanada-kababxnada qoyub çıxanda, rəhmətlik Söhrab dayı deyirdi:
-Kamalov, cibinə min-bərəkət.
Bax, əsas məsələ də elə bu “bin-bərəkət, min bərəkət”dəydi. Heç vaxtı cibindən pul əskik olmazdı. Kənddə təsərrüfatları var idi, səxavətliliyi ilə mərdanəliyi Cümşüd Kamalovu kollektivimizə elə sevdirmişdi.
SSRİ-nin “usquşnu günü” keflilik…
Daha bir maraqlı xatirəni də yazmaya bilmədim. Sov.İKP MK-nın Baş katibi Leonid İliç Brejnev ölən günüdür. Biz mədəniyyət işçiləri də raykomluğun satqınlarından guya oğurlanıb Tərtər çayı boyunca günorta naharına getmişik. Yenə də bizi Cümşüd Kamalov nə ilə bağlısa qonaq aparıb. Yeməkxanadan çıxanda şöbə müdiri Kamal müəllim qayıdıb geri – maşının içərisində bizə baxıb dedi:
-Ayə, ay uşaqlar, vayyyy! Evimiz yıxıldımı? Bu gün Brejnevin dəfn günüdü, biz də yeyib-içməkdən gəlirik!
Hamı bir-birinin üzünə baxdı. Kamalov, deyəsən, lap çox qorxmuşdu. Axı, o da
partiyaçı idi. Həm də raykomluqdan bilsələr, satacaqdılar. Burada partiyadan qovulmaqdan daha çox həbsolunma da ola bilərdi ha! Bundan qorxurdu. İstisu mineral sudoldurma zavodunun yaxınlığındakı yeməkxanadan Keştəyin suyuna kimi maşınla gəldik. Burada Cümşüd dayı dedi:
-Kamal müəllim, indi burda nə var ki? Elə hesab eliyin: biz də yasdan gəlirik dayna. Urusdar ölüsünü basdırmamış yeyib-içmilər ki?!
Hamının eyni açıldı. Amma, deyəsən, Cümşüd Kamalov bunu bizim kefimizin pozulmaması üçün deyirmiş.
Bir az keçməmiş o, yenidən dilləndi:
-Bəşir (sürücümüzün adını çəkdi), saxla mən düşüm, bacıoğlu, evdən idarəyə gətiriləsi əmanət var.
Sürücü maşını saxladı. Cümşüd dayı maşından düşüb “Dəlikdaş” adlanan yerdən Yuxarı düzə qalxan yola düzəldi, payi-piyada. Biz də 5-6 nəfər gəldik Mədəniyyət şöbəsinə. 1-2 saat keçdi, Cümşüd dayı gəlib çıxmadı. Kamal müəllim işçilərdən birini göndərdi ki, ( o zaman əl telefonu yox idi axı) otur maşına, gedin Kamalov Cümşüd görün niyə gəlmədi? Birdən halı pis olar, ürəyi ağrıyan adamdı, yolda həyacanlanmışdı.
Doğrudan da Cümşüd dayı evə özünü zorla çatdırıb yorğan-döşəyə düşmüşdü. Sadəcə, ürəyindən yox, həm də həyacan və qorxudan ki, raykomun “Qaloş”ları onu da sata bilər və partiyadan qovar, həbs edərlər.
Cümşüd Kamalovun həyatından, onunla bağlı xatirələrdən bir dastan yaza bilərəm. Lakin, məqsədim, əlnəttə, el-obamızın belə sakit təbiətli, qonşu və el adamlarını xalqımıza tanıtmaqdır.
Didərginlik illrində Gəncədə görüşdük. Az qala tanımadıq bir-birimizi. İkimiz də qan-yaş axıtdıq. Oğlu İsməli müəllimin qələminə əhsən dedim, sevindi, güldü. Dedi ki, bəs dədəm də yazan idi. Sən demə, İsmayıl baba da sinəsi dolu gedib bu dnyadan.
Cümşüd Kamalov Kəlbəcərdə şəxsiyyət kimi tanınmış nəsillərdən birinin layiqli təmsilçisi idi. Yeri behişt, balaları, nəvələri sağ olsun. Onlara Kəlbəcərə, Yellicəyə, Baş yurda, Əli daşına, Anqutdu gölünə dönməklərini arzulayıram.

XIX əsrin sonları, XX əsrin birinci yarı­sın­da yaşayıb ya­rat­mış şair Ağacan sovet rep­ressiya maşınının qurban­la­rın­dan­dır. Ağacan Cabbar oğlu Cabbarlı Şorayıl mahalının (hazır­da bu mahal da vax­tilə Azərbaycan torpaqları hesabına yara­dı­laraq Ermənistan adlandırılan döv­lə­tin ərazisin­də­dir) Qarakilsə (Qaraisə) kən­din­də dünyaya gəlib. Sonradan Borça­lıda məs­kun­laşan Ağa­can Cabbar oğlu bura­da yaşayıb yarat­mış, aşıq sə­­nətinin inkiafında bö­yük xid­mət­ləri olmuşdur. Təkcə onu de­mək kifayət­dir ki, Borçalının məşhur aşıqlarından olan Quşçu İb­rahim Ağa­ca­nın şəyirdi olub. Quşçu İbra­hi­min şəyirdi isə XX əsrin məşhur ustadlarından olan aşıq Hüseyn Saraçlıdır. Şair-aşıq kimi Borça­lı­da çox məşhur olan Ağa­­canın şeirləri bu gün də aşıqların dilindən düşmür. İndiyədək onun haqqında çox yazılıb, bütün külliyyatını əhatə etməsə də, şeirlərindən iba­rət kitab da işıq üzü görüb. Və indiyədək işıq üzü gör­­müş bir çox kitablarda, məqalələrdə onun 1886-cı ildə anadan oldu­ğu göstərilib. 

Amma Ağacanın 4-5 il bundan əvvələdək yaşamış və 80 il­dən çox ömür sürmüş qızı Göyçək xanım isə atasının doğum tari­xinin indiyədək yanlış göstərildiyini deyirdi. O, bu qənaətdə idi ki, aatasının doğum tarixinin indiyədək bütün mənbələrdə 1886-cı il kimi göstərilməsi yanlışdır. Öz atası ilə bağlı zəngin məlumata malik olan Göyçək xanım Ağacanın 1886-cı ildə deyil, 1876-cı ildə doğulduğunu söyləyirdi. Göyçək xanımın bu arqumentinin əsaslı olduğunu elə Ağacanın şeirləri də sübut edir. Tədqiqatçılar üçün də maraqlı olacağını nəzərə alaraq Şair Ağa­ca­nın həyatı ilə bağlı bu və ya digər məqamlara aydınlıq gə­tir­mək üçün Göyçək Seyidovanın dediklərini qələmə aldıq. Göyçək xanım deyirdi ki, atası 1876-cı ildə anadan olub və bunu mü­əyyən faktlarla əsaslandırırdı. Digər tərəfdən onun söylədik­lə­ri­nin düz­gün­lüyünü elə şeirlərinin birində Ağacan özü də təsdiq edir: 

Cavanlıq dövrümü yaxşı keçirdim, 

İndi qocalığa dözə bilmirəm. 

Gəzdiyim oylağı görmək istərəm,

Qıçlarım titrəyir, gəzə bilmirəm. 

Gəzdiyim oylağı gəzmək istərəm,

Qocalıq yükünə dözmək istərəm. 

Qızlara bir namə yazmaq istərəm,

Əllərim titrəyir yaza bilmirəm. 

Ağacanam, 70-i keçibdi yaşım, 

Hərdənbir ağrıyır qovğalı başım. 

İndi qocalmışam, heç kəsmir dişim,

Nə qədər övkələyirəm, əzə bilmirəm. 

“Cavanlıq dövrümü yaxşı keçirdim, indi qocalığa dözə bilmi­rəm” – deyən şair bu şeirində vətəndə keçirdiyi gözəl gün­ləri xatırlayır, qocalıqda sürgün həyatına dözə bilmə­di­yin­dən gileylə­nir, “qocalıq yükünə” dözüb, gəzdiyi oylaqları bir də gəzmək arzusu ilə yaşayır. 

Məlum­dur ki, Ağacan 1951-ci ildə Sibirdə vəfat edib. Əgər indiyədək yazıldığı kimi, onun 1886-cı ildə anadan olduğunu qə­bul etsək, belə çıxır ki o 65 il yaşayıb. Bu şeirdə isə özü aydınca deyir ki, “Ağacanam, yetmişi keçibdi yaşım”. Və elə təkcə bu fakt onun doğum tarixinin 1886-cı il olmadığını sübut edir. Çox gü­man ki, bu şeir onun ölümündən heç olmasa 2-3 il əvvəl yazı­lıb, deməli Ağacan Cabbar oğlu, qızı Göyçək xanı­mın da dediyi kimi, 1876-cı ildə anadan olub. Ancaq nədənsə onun bu şeiri indiydək dəfələrlə nəşr olunsa da, doğum tarixini dəqiqləşdirmək baxımından olduqca əhəmiyyətli olan yuxarıda qeyd etdiyimiz misra təqdiqatçıların diqqətindən qaçıb.

13 yaşında olanda anası Ceyran xanımı itirən Ağacan ilk təh­silini Qarakilsə mədrəsəsində alıb, hələ mədrəsədə oxu­yarkən şeirləri ilə məşhurlaşıb. Sonra təh­silini Osmanlıda (Türkiyədə) davam etdirib, İstanbulda darül­fu­nunda oxuyub, ərəb və fars dillərini də mükəmməl mənim­səyib. 

Ata­sı­nın Türkiyədə yaşadığı dövrlə bağlı da maraqlı xati­rələr danışırdı Göyçək xanım: “Bir gün Türküyənin Ərdahan vila­yə­tin­dən şairə Güllüzar adlı bir xanım atamı gizlincə de­yişmə mey­da­nına dəvət edir. Məktubu alan Ağacan Ərda­hana üz tutur. Gül­lü­zarla deyişərək onu bağlayır. Sonunda hər ikisi bir-birlərinə aşiq olduqlarını etiraf edirlər. Şair, Güllüzarın atasına şeirlə belə deyir:

Dad eyləyib Şorayıldan, a bəyim,

Qədəm qoyub bu diyara gəlmişəm.

Eştmişəm şair meydan açıbdı,

Üz tutmuşam o bazara, gəlmişəm.

Ölsəm də, sirrimi vermərəm yada,

Bu yolda lap canım getsə də bada,

Nə dövlət istərəm, nə zər dünyada,

Sizin uca dağda qara gəlmişəm.

İstər qolubağlı saldır zindana,

Deyəcəm sözümü mərdi-mərdana.

Ağacanam, inanmaram düşmana,

Kəsə sözüm, Güllüzara gəlimişəm. 

Onun istedadı Güllüzarın atasını heyrətləndirir. Ağacan Gül­lüzar xanımla əhd-peyman edib atasının yanına gəlir, Güllüzar adlı bir qızı sevdiyni bildirir. Lakin atası Cabbar kişi razı olmur ki, o bəy qızıdı və oğlunu yolundan döndərir. Ağacan Güllüzara bir həftəyə qayıdacağına vəd vermişdi. Bir müddət keçdikdən sonra eşidir ki, Güllüzar xanımı atası zorla başqasına ərə verir. Atam sonralar etraf edərdi ki, ömürünün sonuna kimi elə gözəl xanımla rastlaşmayıb”. 

Göyçək xanım nağıl edir ki, Türkyədə məşhur olan Dollu Mus­tafa bəy də deyişmək üçün şair Ağacanı Ərzuruma dəvət edir. Ağacan onu da bağlayır. Şəhər meydanına toplaşan ərzu­rum­­lular gənc bir oğlanın Dollu Mustafa bəylə deyişməsinə məət­təl qalırlar. Ağacanın Qafqaz türklərindən olduğunu bilən ərzu­rumlular ondan xahiş edirlər ki, Qafqazı tərif etsin. Şair onların xahişini də yerə salmır, Qafqazlıları şeiri ilə tərənnüm edir.

Atasının ailə həyatı ilə bağlı isə Göyçək xanım bunları xatır­layırdı: “Atam Gülxanım adlı biriylə evlənir, ondan iki övladı olur: Qəmbər və Zəhra. Bir müddət sonra Gülxanım vəfat edir. Atam özünün əmisi qızı olan anam Zəhra ilə evlənir və Borçalı ma­halının Quşçu kəndinə pənah gətirir. Onun istedadlı şair oldu­ğunu və ərəb, fars dillərini mükəməl bildiyni görən savadsız “mol­lalar” şairi Quşçudan çıxarmaq üçün təxri­batçı niyyətlərini işə salaraq Ağacanın damına su doldururlar. Quşçu kəndinə yaxın Qaçağan kəndinin ziyalıları Molla Vəli oğlu Həsən, Məşədi Sadıq, Sarimətli Mehti, Dəllək Musa, Seyid Neymət və başqaları Ağacanı Qacağana gətirirlər. Bu kənddə məskunlaşan atamın Zəh­radan dörd övladı olur: qızları Pərlan və Köycək, oğlanları Ənvər və Şəmistan”. 

Ağacanı 1943-cü ildə Sovet hökuməti əleyhinə təbliğatda ittiham edərək həbs edirlər. Bir neçə gün məhbəs həyatı yaşa­dıq­dan sonra Ağacan şeirlə Səməd Vurğuna müraciət edir və bu mü­ra­­ciəti nəticəsiz qalmır, qısa müddətdə böyük şair onu azad etdi­rir. 

Ancaq repressiyadan yaxasını tamamilə qurtara bilmir, 1949-cu ildə onu yenidən sovet hökuməti əleyhinə təbliğat aparmaqda suçlayaraq həbs edib, Sibirə sürgün edirlər. sürgün­də olsa da, şair qələmini əlindən yerə qoymur. 1951-ci ilin əv­və­lində onun vəziy­yəti ağırlaşır, səhhətinin pisləşdiyini, ömrü­nün sonunun yaxınlaş­dı­ğını bildiyindən özünə tabut düzəldirib həyat yoldaşına vəsiyyət edir ki, ölsəm, məni bu tabutda torpağa əmanət qoyun. Yanvarın 28-də vəfat edən Ağacan ölümündən bir neçə dəqiqə öncə uşaqlarına bu şeiri yazdırır: 

Köçürəm dünyadan, dost olanlarım,

Oxudun üstümdə Quran, gedirəm.

Fitnəkar olmadım, könül yıxmadım,

Qazanıb saf vicdan, iman, gedirəm.

Sinəmin dəftəri varaq-varaqdır,

Ayrılıq cismimi yandırıb yaxdı.

Deyirlər burada ərəsat haqdır,

Orada haqqıdır divan, gedirəm.

Mən qurbanam comərd oğlun mərdinə,

Sinəmdə yaralar sızıldar yenə.

Ağacanın pünhan olan dərdinə,

Olmadı fələkdən dərman, gedirəm.

Ağacanın vəfatından sonra ailəsi daha 5 il sürgün həyatı yaşa­yaraq, minbir əzab-əziyyət çəkir. Nəhayət, 1956-cı ildə ailə bəraət alır. Göyçək xanımın xatirələrindən: “Bəraət qazandığmızı eşidəndə mən iki saat şokdan ayılmadım. Təbii ki, atamın vəsiyyətinə də əməl etməliydik. Gecə saat 3-4 olardı, anamla mən gizlincə atamın məzarı üstə gedib qəbrini açdıq. Sümüklərini bir çantaya yığıb səhər açılar-açılmaz evə döndük. Qardaşım Ənvər Sibiri tərk etmək üçün maşın gətirməyə getmişdi. Atamın sümük­lərini yığdığımız çantanı yorğan-döşəyin arasına gizlədib qərib­li­yi unutmağa calışaraq yenidən vətənə – Borçalıya döndük. Hər zaman qayğısını gördüyümüz Qacağan camaatı bizi təntənəli şəkil­də qarşıladı. Anam atamı dəfn etməkdən qorxurdu ki, ədalət­siz hökümət yenidən ailəmizi cəzalandırar. 

Buna baxmayaraq yerli camaatla birlikdə atamın cəsədinin qalıqlarını el adəti ilə Qacağan qəbirstanlığında dəfn etdik”. 

Qızının dediyinə görə, Ağacan ərəb, fars və Türkiyə türkcə­sini mükəmməl bilib və bu dillərdə də şeir yazıb.

Milətimi saz anladar, saz anlar,
Saza baxsın tariximi yazanlar.
Z.Yaqub

Zəlimxan Yaqubun yaradıcılığında çox mühüm yer tutan bir qol da aşıq yaradıcılığına, bütövlükdə ozan-aşıq sənətinə və bu sənətin daşıyıcılarına bağlılıqdır. Bu barədə şairin özü belə deyir: “Təkcə mənim dillərdə gəzən lirik şeirlərim deyil, irihəcmli əsərlərimin hamısı saz üstündə bəstələnib, havacat üstə deyilib, sonradan vərəqlərə köçürülüb”.
Hələ 1978-ci ildə Xalq şairi Osman Sarıvəlli yazırdı: “Zəlim¬xanın şeirləri, əsasən, xalqımızın həyat, məişət ənənələrindən, onun yaradıcılığından, şeir dilindən qidalanır. Müəllifin xalq yara-dıcılığına böyük məhəbbəti, dil, ifadə, ruh yaxınlığı, forma yaxınlığı folklorun, aşıq şeirinin əsla kor-koranə təqlid və təkrarı deyildir. İstedadlı gənc şairin əsərləri mövzuları, fikir və müla¬hi¬zələri, arzu və diləkləri etibarilə tamamilə orijinaldır”. Xalq şairi Hüseyn Arif isə belə deyib: “Zəlimxanın mayası sazla yoğrulub. Sazın bağrından qopan od-alovu, simlər¬dən süzülən zümzüməni onun şeirlərində eşitmək olar. Sazla Zəlimxan baş-başa verib pıçıldaşanda, mənə elə gəlir ki, iki şeir-sənət vurğunu bir-biri ilə dərdləşir, bir-birinin hoyuna çatır, dadına yetir”.
Akademik Kamal Talıbzadə isə yazırdı: “Zəlimxan sazla şeirin ruhunu, mayasını birləşdirən şairdir. Bu iki sənət dünya¬sının vəhdəti Zəlimxan şəxsiyyətində Azərbaycanı təmsil edir”.
AMEA-nın müxbir üzvü Səlahəddin Xəlilov yazır: “Zəlim¬xan Yaqub Dədə Şəmşirdən Dədə Qorquda doğru gedir. Gedir və geri qayıdanda artıq öz saldığı yolla – tarixlə müasirliyin vəhdəti ilə işıqlanan yeni bir yolla qayıdır”.
Zəlimxan Yaqub özü isə yazır: “Mənim şeirlərimin hamı¬sın¬da musiqinin sehirli qanadları var. Nəğmələrim nə qədər uzağa uçur uçsun, heç vaxt yorulmaq bilmir. Müxtəlif ölkələrdə, müx¬təlif qitələrdə şeirlərimi əzbər oxuyan yüzlərlə poeziya vurğunu görmüşəm. Sərhədləri aşan şeirlərim öz qırılmaz qanad¬ları ilə gedib dünyanın o başından öz həvəs¬karlarını, öz oxucusunu tapır. Bu uzaq uçuşların bir hünəri şeirin gücüdürsə, bir hünəri də o şeirin canındakı saz musiqisinin gücüdür”.
Bəli, Zəlimxan Yaqub şeirinin gücü, qüdrəti bir tərəfdən onun fitri istedadı ilə bağlıdırsa, digər tərəfdən saza bağlılı¬ğın¬dadır. Təsadüfi deyil ki, Z.Yaqub “Saza Allah demədim, ancaq onu Allahı sevən kimi sevdim”, mən sazdan doğulmuşam, “sarıldığım sazdı mənim”, – deyir:

Əl açıb göylərə çox yalvarmışam,
Qoy bu gün saz olsun Allahım mənim.
İstəyim Tanrının xətrinə dəysə,
Gərək bağışlana günahım mənim.

13 cildlik “Əsərləri” külliyyatının birinci cildinə yazdığı ge¬niş müqəddimədə şair özünün aşıq sənətinə bağlılığı və bunun yaradıcılığına təsiri haqda belə yazır: “Ömrümün körpəlik və uşaqlıq çağlarından böyük sənətkarların danışdığı dastanları yad¬daşıma köçürməyim, mənim o dastanların qəhrəmanlarına bən¬zə¬mək həvəsim sonralar mənə o imkanı verdi ki, “Saz”, “Yunus Əmrə”, “Ələsgər”, “Aşıq Hüseyn Saraçlı”, “Əbədiyyət”, “Pey¬ğəmbər” kimi lirik-epik əsərlər, dastanlar yaratdım. Əgər vax¬tilə çox böyük təsir gücünə, dil gözəlliyinə malik olan dastanları qəl¬bimə, ruhuma köçürməsəydim, məndə zərrə qədər şübhə yoxdur ki, yuxarıda adını çəkdiyim əsərlərin heç biri dünyaya gəlməzdi”.
Və Zəlimxan Yaqub deyir ki, “mənim şeirlərimin dili çaldığım sazın dilidir”. Bu səbəbdəndir ki, onun poeziya dili “heç vaxt pəltək olmur, dolaşmır, dolaşdırmır, əllaməçilik eləmir, nə varsa, necə varsa, xalq necə yaradıbsa, o şəkildə çatdırır”. Bu şeirlərin dili təmiz, duru, təbii, gözəl, aydın və səlis, rəvan və axıcıdır, elə buna görə də yaddaqalandır, seviləndir. Çünki:

Büdrəməz köhləni, yorulmaz atı,
Nağıldı, dastandı ömrü, həyatı.
Zəlimxan nə yazsa qoşma, bayatı,
Zəlimxan nə desə saz dilindədi.

Ədəbiyyat adlı böyük bir yolda ilk addımlarını atdığı gündən saza bağlanıb, “mən havacat Məcnunuyam”, – deyib, saz onun “əbədi Leylisi” olub. Aşağıdakı misraları yazanda şair 23 yaşlı bir gənc idi:

Az yandırsan, dərdim azmı?
Heç bilmirəm qışmı, yazmı?
Saz aşığı tanımazmı,
Zəlimxanam, ay “Sarıtel”.

Sonrakı illərdə yazdığı bir şeirdə isə, məni başqa yerdə axtarmağa gərək yoxdur, ünvanımı sazdan soruşun deyir:

Əl atmaq nə lazım kağız qələmə,
Heç kəsə demərəm yaz ünvanımı.
Kimə gərək olsa sözüm, söhbətim,
Ona göstərəcək saz ünvanımı.

Sarıldığım sazdı mənim, – deyib, sazın dili kimi dillənib, teli kimi danışıb, zili kimi yüksəlib, onu ana kimi əzizləyib, sona kimi sığallayıb. Həqiqəti, doğrusu da saz olub, məşəqqəti, ağrısı da. Bəzən Qərib olub – saz onun qürbətinə çevrilib, Məcnuna dönüb – saz həsrəti olub, Kərəm kimi yanıb – sazı hicrəti sayıb. Sazı Tanrının şah vergisi bilir, Qorqud quran bir yuvada Yunusdan qalan havanı dərk etməyənləri binəva hesab edir, “Zəlimxan sazdan doğulub”, – deyir:

Çiçəklər yazdan doğulub,
Gözəllər nazdan doğulub,
Zəlimxan sazdan doğulub,
Sarıldığım sazdı mənim.
(“Sarıldığım sazdı mənim”)

“Qorqudam, Abbasam, Ələsgərəm mən, könlüm çalma¬sın¬mı saz havasını”, – deyən Zəlimxan Yaqub sazın-sözün beşiyi olan Borçalıda dünyaya gəlib, XX əsr aşıq sənətinin nəhəng¬lərindən olan Əmrah Gülməmmədov, Hüseyn Saraçlı, Kamandar Əfən¬di¬yev və digər ustad aşıqların əhatəsində böyüyüb, aralarındakı yaş fərqinə baxmayraq onların hər biri ilə dostluq münasibətində olub. Şeirləri mətbuata yol açmamış bu böyük ustadların dilində eldən elə yayılıb. Z.Yaqub yazır ki: “Ozan-aşıq dünyasıyla bağlı mətləblərin çoxunu oxuduğum kitablardan daha çox Borçalı aşıq məktəbinin çox ünlü şəxsiyyətlərindən – Əmrah Gülməmmə¬dovdan, Kamandar Əfəndiyevdən və Hüseyn Saraçlıdan öyrən¬dim. Onlar böyük ustadlar kimi, eyni vaxtda məni Tanrının üç müqəddəsliyi ilə qovuşdurdular. Göylər aləmindən enib gələn, torpaqda ilahi ucalıq yaradıb yenidən uca göylərə qalxan səslə, sözlə və sazla tanış etdilər. Onların çaldığı havalar, oxuduğu söz¬lər, danışdığı dastanlar mənə elə bir xəzinə, sərvət bağışladı ki, onu dünyanın heç bir maddi xəzinəsi ilə almaq olmaz! Ömrümün ən coşqun vaxtında üç böyük ozanın taleyimə yazıl¬ması, beşiyimin başında durması mənim üçün Allahın ən böyük lütfü, hədiyyəsidir.
Onlar bütövlükdə şərqin müqəddəs üçlüyü kimi mənim varlığıma köçdü – məndə yaşamaq, məni yaşatmaq üçün”.
Bakı ədəbi mühitində əhatə dairəsi daha da genişlənən, Osman Sarıvəlli, Hüseyn Arif, Süleyman Rəhimov, Xəlil Rza, Tofiq Bayram və digər böyük şair və yazıçılarla sıx ünsiyyətdə olan Zəlimxan Yaqub eyni zamanda Dədə Şəmşir, Mikayıl Azaflı, Əkbər Cəfərov, İmran Həsənov, Ədalət Nəsibov, Xanlar Məhər¬rə¬mov, Aydın Çobanoğlu və digər ustad sənətkarlarla da tez-tez təmasda olub. Ustadlar da həmişə onu özlərinə doğma sanıb, yeri gələndə ürəklərini ona boşaldıblar. Aşıq Şəmşirə, Mikayıl Azaf¬lıya, Hüseyn Saraçlıya, Əmrah Gülməmmədova, Aşıq Kamandara, Xanlar Məhərrəmova və digər ustadlara onlarla şeir ithaf edib.
“Könlümdə yaşadıb könül varını, sazımı eşqinlə çalmışam, ustad”, – dediyi ustadlar ustadı Aşıq Ələsgərin yurdu ulu Göyçəni qarış-qarış gəzib, ona həsr etdiyi “Göyçədən gələn səslər” poeması vaxtilə həm də səhnələşdirilib. “Saz”, “Yunus Əmrə”, “Ozan evi – saz evi” poemalarını, “Hüseyn Saraçlı dastanı”nı yazıb, Hüseyn Bozalqanlıya poema həsr edib. Aşıq sənətinə və ustad aşıqlarımıza aid onlarla məqalənin müəllifidir, ustad aşıq¬lar¬dan bir çoxunun kitabı məhz onun xeyir-duası, məsləhəti və redaktorluğu ilə işıq üzü görüb.
Zəlimxan Yaqubun aşıq sənətinə dərindən bələdliyi ilə yanaşı, ustad aşıqlarla dostluq münasibəti, yaradıcılıq əlaqələri də yaradıcılığında öz əksini tapıb. XX əsrdə yaşayıb-yaratmış ustad sənətkarlara şeir həsr etməklə bərabər, onlar haqqında bir sıra publisistik məqalələr, xatirə yazıları yazıb.
Onun Dədə Şəmşirlə olan doğmalığı hər ikisinin yaradıcı¬lı¬ğında da ifadə olunur, bu gün şirin bir xatirə kimi yaddaşlarda yaşamaqdadır.
“Allah Kəlbəcəri Şəmşirə, Şəmşiri də Kəlbəcərə xəncərə gümüş kimi yaraşdırmışdı”, – deyən şair “Şəmşirli, Şəmsirsiz günlərim” adlı məqaləsində XX əsr Azərbaycan aşıq sənətinin inkişafında özünəməxsus yeri və rolu olan Dədə Şəmşir haqqında yazır: “Kəlbəcər və Şəmşir sözləri mənim üçün su ilə torpaq kimi, közlə ocaq kimi, sözlə dodaq kimi bir-birinə yaxın və doğma sözlərdir. Çünki Allah-Təala Kəlbəcəri xəlq edəndən bu günə kimi Kəlbəcər heç bir aşığın, şairin, ziyalının dilində Aşıq Şəmşirin dilində olan qədər poetik yüksəkliyə, mənəvi ucalığa qalxıb, poeziyanın mənəvi sərvətinə çevrilməyib”.

Bir bağın var, bayatılı, qoşmalı,
Xəzan görməz, talan olmaz, ay ustad.
Götürəndə Ələsgərin sazını,
Çaldığın tək çalan olmaz, ay ustad.

– deyə müraciət edib bu böyük ustada. Yeni şeir yazanlara üzünü tutaraq deyib ki, çox da öz döşünə döymə, “yeri, öz borcunu ödə Şəmşirə”.
Aşıq Ələsgərdən sonra sözün-söhbətin naxışının, xalının getməsindən narahatlığın ifadəsi kimi, böyük ustada “Dədələr azalır, ay Dədə Şəmşir”, – deyə xitab edəndə, ustad da ona belə cavab verib:

Fikir ver Şəmşirin çəkdiyi aha,
Söz ağır getməsin qadir Allaha.
Vurğunu çağırmaq çətindir daha,
Qövr edir sinəmdə yara, Zəlimxan.

XX əsr Azərbaycan aşıq sənətinin görkəmli nümayən¬də¬lərindən olan Mikayıl Azaflını “sənət dağlarının qoca qartalı”, “Füzulinin “Şikayətnamə”sindən sonra ən böyük şikayətna¬mələr müəllifi”, “həqiqət carcısı”, “həsrət-hicran nəğməkarı”, “dərd dağı, qəm dəryası”, “xalqın dərd daşıyan qocası” olan Haqq aşığı adlandıran Z.Yaqub “Azaflı çinarı” adlı məqalə¬sində yazır:
“Mikayıl Azaflı sənəti, onun şəxsiyyəti və şəxsi keyfiy¬yətləri öyrənilməyə və öyrədilməyə layiq olan bir məktəbdir. O məktəbin şagirdi, tələbəsi nə qədər çox olsa, bir o qədər xalqın, millətin, sənətin, ruhun, yaddaşın və gələcəyin xeyrinədir”.
Aşıq Əkbər Cəfərovun sənətinə məhəbbətini, səsinə vurğunluğunu, şəxsiyyətinə hörmətini belə ifadə edir:

Əkbər əmi, ucalsa da göylərə,
Səsin, yerə məhəbbətin səsidir.
Oxuyursan, bulaq düşür yadıma,
Bu zümzümə təbiətin səsidir.

Çiçək kimi qoxladıqca ətrini,
Zəlimxan da əziz tutur xətrini.
Ellər bilir qiymətini, qədrini,
Bu qəhqəhə o qiymətin səsidir.

Zəlimxan Yaqub böyük məmnunluqla dövrümüzün böyük ustadlarından olan əvəzedilməz sənətkar Ədalət Nəsibov sənətinə vurğunluğunu “Ədaləti dinlədim” adlı şeirində tərənnüm edir.
Aşıq Xanlar Məhərrəmova da şeirlər ithaf edən Z.Yaqub onun haqqında “Göynərtili xatirə” və “Onun yaşadığı ömür” adlı məqalələr də yazıb və haqlı olaraq deyir ki: “Aşıq Əmrah və Aşıq Ədalət kimi saz tanrılarından sonra o yüksəkliyə ucalmaq, özünəməxsus yol seçmək, seçilmək, əzizlənmək, xalq sevgisi, el məhəbbəti qazanmaq hər oğulun yox, ər oğulun işidir. Bu misilsiz işi Xanlar bacardı, özü də yaxşı bacardı”.
O, deyir ki, “Xanların üçcə havasına qulaq asmaq kifayət idi ki, dumduru durulub dağ çeşməsinə dönəsən”. Xanlar iddialı adam deyildi, dünya malında gözü yox idi, özünün və sözünün yerini bilirdi. Sazını da, sözünü də urvatdan salmaz, baha satardı.
“Havacatdan zəri, saz adlı səngəri, dağ kimi ləngəri olan” aşıq Xanlar Məhərrəmovun ölüm xəbəri şairi sarsıdır, qəlbini göynədir:

Həyat yalan, ölüm doğru,
Zəlimxanın yandı bağrı.
Canımdakı nisgil, ağrı,
Saçımdakı dən Xanlarım.
Şimşək vuran, sel aparan,
Əlimdən gedən Xanlarım.

Özünü “aşıqlı, şairli, ağbirçəkli, sərkərdəli, ozanlı, dədəli Bor¬çalı dünyasının” bir parçası sayan Xalq şairi sazın müqəddəs beşiklərindən olan Borçalı aşıqları haqqında belə deyir: “Borçalı aşıqalrı ifadəsi mənim üçün həyat sözü, tale sözü qədər əziz, şirin və müqəddəsdir”.
Və yazır: “Bəxtim onda gətirib ki, üç böyük sənətkarın – Aşıq Əmrahın, Aşıq Kamandarın və Aşıq Hüseyn Saraçlının tərlan kimi qıy vuran vaxtı mənim dəliqanlı gənclik illərimə təsadüf edib. Onların üçünün də balını arı çiçəkdən şirə çəkən kimi çəkmişəm”.
Sənətdə ilk addımlarını Borçalıda atıb, sonradan bütün Türk dünyasının ünlü sənətkarlarına çevrilən bu və digər ustadlar haqqında silsilə şeirlər, dastan və məqalələr yazıb.
“Borçalı aşıqlarının fəaliyyəti, ifaçılıq mədəniyyəti, sazla sözün vəhdətinin yaratdığı emosional duyğu bizim dilimizin saflığını yaratdı”, – deyən Zəlimxan Yaqub eyni zamanda yazır: “Borçalı aşıqlarının üstün və uğurlu bir cəhətini də deyim ki, onlar Borçalı aşıq məktəbini təmsil etsələr də, Azərbaycan aşıq məktəblərinin hamısına böyük hörmətlə yanaşıblar. İstər Göyçə-Kəlbəcər aşıq məktəbi olsun, istər Şirvan məktəbi, istər Təbriz məktəbi olsun, istər Qazax-Gəncəbasar məktəbi – hamısına hörmətlə yanaşıblar”.
XX əsr Azərbaycan aşıq sənətinin çox böyük simalarından biri Xındı Məmmədi “öz səsiylə, avazıyla Tanrı dərgahından gələn, Allahın avazı, möcüzəsi” adlandırır, Əmrah Gülməm¬mə¬dovdan danışanda deyir ki, Əmrah əsrlərdən gələn səs, “tel gücünü sel gücünə döndərən” sənətkardır, yerin yeddi qatından şirə çəkib mayalanan kökümüzdür. Əmrahın hər barmağının bir cür xalı varıydı, hər xalında bir Borçalı varıydı: “Özünün saz dünyası ilə havalara yenilik gətirən, Azəbaycan tarixində ilk dəfə olaraq sazı püxtələşdirən, kamilləşdirən, on bir telli saz şəklinə salan, onu Tanrı dərgahına qaldıran şəksiz və şəriksiz, müda¬xilə¬siz və müdafiəsiz, tərəddüdsüz Aşıq Əmrah Gülməm¬mədov olub”.
Əmrah kimi ölməzlərin önündə “gəlib diz çökənləri” də görən şair onu yurdun dədələşən övladı adlandırır, “Əmrah ömrü ömürlərə paylanan bir danılmaz həqiqətin ömrüdür”, onun ayrılığı dağdan ağır yükümüzdür, “onun səsi qulağımda qalmasa, mənim səsim yer üzünə yayılmaz”, – deyir, mən aşığam deyib, sənətdən xəbərsiz naşılara məsləhət görür ki:

Əlli il taxtaya, simə döyüncə,
Bircə gün sazını çal Əmrah kimi.

Şair deyir ki, Dədə Qorqud zirvəsiylə tən duran aşıq Əmrah zirvəsi elə bir zirvədir ki, çox boylara öz boyundan boy verəcək. Onun sənətini Haqqın vergisi adlandırır:

Min ömür uzadıb, ömür üzməyib,
Yersiz oynamayıb, yersiz süzməyib.
Usta bağlamayıb, zərgər düzməyib,
Sənə Haqdan gəlib saz, Əmrah dayı.
(“Əmrah dayı”)

Çox ustadlar görən Zəlimxan Yaqub deyir ki, Aşıq Əmrah pərdə-pərdə, xana-xana ruha hopdu, qana keçdi, yana-yana ocaq oldu, təbi daşqın Araz oldu, telli sazın meydanında şir gəldi, şir getdi, pir gəldi, pir getdi, bir gəldi, bir getdi:

Başımıza gəldi nələr,
Ay Zəlimxan, qaldıq mələr.
Açıldı çox möcüzələr,
Əmrah sirr gəldi, sirr getdi.
(“Aşıq Əmrah”)

Hüseyn Saraçlıdan bəhs edəndə Zəlimxan Yaqub deyir ki, “O, mənim Şəmsim oldu, mən onun Mövlanası”. Həyatının mə¬nası “ozan ömrü, saz ömrü” olan, sazdan yaranıb, sözdən doğu¬lan, sazının laylasında neçə aşıq, könüllərdə sənət adlı sönməz işıq böyüdən Hüseyn Saraçlı yurd-mahal aşığıydı, meydanda Koroğluydu, Rüstəm-Zalıydı.
Hüseyn Saraçlıya dastan da həsr edən Z.Yaqub məqalələrinin birində bu böyük ustad haqda belə yazır: “Aşıq Hüseyn Saraçlını Allah əsl ozan kimi yaratmışdı. Ona baxanda elə bilirdin Yunus Əmrə də budur, Dadaloğlu da budur, Aşıq Veysəl də budur, Xəstə Qasım da budur. Yerişi, duruşu, gəzişi, danışığı, əlini bığı¬na çəkməsi, nəmli dəsmalla aradabir alnının tərini silməsi – hamısı o qədər ölçülü-biçili, nizamlı, səliqəli, insanı heyrətə gəti¬rən bir gözəllik mücəssəməsi idi”.
Hüseyn Saraçlının ölümündən təsirlənən şair yazır:

Yüz dəfə çək, yersiz ahdan nə çıxar,
Qəlbi yasda saxlamaqdan nə çıxar.
Ay Zəlimxan, ağlamaqdan nə çıxar,
Az sızılda, az inildə, az ağla!
Saraçlının taleyindən əsər yaz,
Saraçlının dastanını yaz, ağla!

Şeirlərindən da göründüyü kimi, 1987-ci ilin baharında Borçalıda XX əsr Azərbaycan aşıq sənətinin iki ünlü simasının – Əmrah Gülməmmədov və Hüseyn Saraçlının dünyasını dəyişməsi onu təsirləndirir, “sözü ürəkdə, sazı köynəkdə” qalan “bir maha¬lın mahal boyda dərdi var”, – deyir. Haqlı olaraq de¬yir ki, analar bir də Xan Əmrahı doğmaz, Saraçlını zaman bir də yetirməz, bu ustadların həyatdan köçməsi bütövlükdə Azər¬baycanın itkisi olsa da, onların varlığından sazın ömrü qazandı:

Nə qazandı sazın ömrü qazandı,
Nə itirdi, Azərbaycan itirdi.

Bu iki böyük ustadın dünyasını dəyişməsindən hədsiz təsir¬lə¬nən, qəlbi göynəyən, Əmrah Gülməmmədovun ölüm günü yazdığı şeirdə “Aman ellər, xan Əmrahı itirdik, sənət mülkü Kamandarsız qalmasın”, – deyən Zəlimxan Yaqub Aşıq Kamandar Əfəndiyevlə də sıx dostluq münasibətində olub, onun sənətini hər zaman yüksək dəyərləndirib:

Ruhunla Qorqudtək qocalardasan,
Ahınla tüstülü bacalardasan,
Bəndə dərgahından ucalardasan,
Tanrı dərgahını haxla, Kamandar.

Aşıq Kamandar sənətini ovsun, tilsim, sehir, cazibədarlıq dünyası adlandıran Z.Yaqub yazır: “Aşıq Kamandar təzənəni tellərə yox, ürəklərə çəkirdi. Aşıq Kamandarın səsi boğazdan yox, ürəkdən gəlirdi. Aşıq Kamandar dərsini kitablardan yox, qırxlar pirindən, ələst aləmindən, ərənlər məclisindən almışdı. Boyu-buxunu da, yerişi-duruşu da, durumu-qırımı da, səs diapazonunun genişliyi də, nəfəs mənzilinin uzaqlığı da, avazı-laylası da, on bir telli, uzunqollu, gen sinəli tavar sazı da bəndənin yox, Allahın əsəridi.
…Kamandarın ömrü sazın, saz üstündə köklənən sözün ömrüdür. Qurbanidən Dədə Şəmşirə və bu günə qədər gələn ozan-aşıq dünyasında olan böyük sənətkarların hamısının birgə yaşadıqları ömürdür”.
Məqalələrinin birində şair yazır: “Saz mənim üçün Türk ruhunun şəksiz və şəriksiz, tək və müqəddəs alətidir. Saz mənim üçün ana laylası, beşikdən məzara qədər ömür yolunda yol yoldaşım, könül sirdaşım, həyatım, varlığımdır”.
Sazın “ruhundan qopan”, sazın “ruhuna hopan”, sazı “özündə tapan”, özünün təbirincə desək, dili söz tutub, ağlı kəsəndən Ələs¬gər çağırırb, Ələsgər deyən, “el məclisi görməsə, şair könlü saz olmaz”, “sənsiz mənim bir məclisim, bir şənliyim olarmı heç”, – de¬¬yən şairin qəlbi kövrələndə, tənha qalanda həmişə ümid yeri, pə¬nahı saz olub, dərd-ələm üstünə yeriyəndə “Cəngi”, “Misri” onun silahına çevrilib, özü “havacat Məcnunu”, saz isə əbədi Ley¬lisi olub, varlığını sazda görüb, sazın gücünə, sehrinə inanıb, ona güvənib:

Sən varsan, həyatda mən varam demək,
Səsimi hər yana yetir, ay sazım.

Saz adlı, sənət adlı bir yola könül verən Zəlimxan Yaqub deyir ki, bu yol məni duru və diri saxladı, “baxışımda haqq odunu, qəlbimdə nuru saxladı”. Bəli, bu yol onun gözünü yaşdan, yazını qışdan qoruyub, külündə qoru saxlayıb:

Haqdan, nahaqdan ölmüşdüm,
Qılıncdan, oxdan ölmüşdüm,
Vallah, mən çoxdan ölmüşdüm,
Saz məni diri saxladı.
(“Saxladı”)

Bəşəri qanunlardan fərqli olaraq, sazın müqəddəs qanunları dəyişməzdir. Saz duyanları uca göylərə qaldırır, duyğusuzlara divan eyləyir, insana öz ilkini, kökünü, tarixini tanıdır.
Ədəbiyyatşünas alim Azər Turan yazır: “Eiraf etməliyik ki, Azərbaycanda muğamın dərki müstəvisində ədəbiyyatın timsalında Bəxtiyar Vahabzadənin “Muğam” poeması hansı işi görübsə, Zəlimxan Yaqubun “Saz” poeması da saz havalarının dərki müstəvisində eyni işi görüb”.
“El havası” – “Qaraçı”yla ellərimizi gəzib dolanan, “Sarı¬tel” çalınanda Qul Abbası, Xəstə Qasımı xatırlayan, “Man¬sırı” nakam aşiqlərin sorağı, könülləri göynədən qəmli bir das¬tanın varağıdır deyən, “Divani”ni dənizə bənzədən şair “Təcnis” söz meydanında sınaqdı, – cinas yarışıdı, söz imta¬hanıdı deyir. “Yanıq Kərə¬mi”dən söz açanda deyir ki, Kərəmi yandıran təkcə keşiş deyil, həm də dağılan, bölünən torpa¬ğı¬mız¬dı, Vətənimizdi. “Ənəlhəq” deyən Nəsiminin dərisi soyulan¬da, Babəkin qolları kəsiləndə “ağrıdan göynədi tellərin səsi”:

Məni dilləndirmək Dədə Qorqudun,
Yandırmaq Kərəmin bəxtinə düşdü!

“Dübeyti” havasından söz açanda şair deyir ki, bu hava “bir az dərddi, bir az dəva”, bu, dağılan yurddu, uçan yuvadı, nisgil, ağrı, həsrət, qərib, qürbət havasıdı. Havaların sultanı “Ruhani” çalınanda isə saz ürəkləri kitab kimi varaqlayır. “Dilqəmi” elin dərdidi, elin qəmidi. Ocaqdan, alovdan, qılınc-dan yaranan, ildı¬rım¬dan od alan “Misri” mənim özümə sığmazlığım, döyüşüm, mübarizəmdir, bu dünyaya alovlu gəlib, ər kimi yaşamağım, kişi kimi ölməyimdir deyir:

“Misri” mənim nəyimdir?
Kamalda bitkinliyim,
Sınaqlarda dözümüm,
Döyüşdə yetkinliyim!
Mən onu çala-çala,
Qeyrətimi qorudum,
Mərdliyimi yaşatdım!
İnadımı qorudum,
Sərtliyimi yaşatdım!

Sənətdə varisliyə böyük əhəmiyyət verən şair deyir ki, dünə¬ni, keçmişi bilməyən aşıq sabaha üzüağ gedə bilməz. Dədə Şəm¬şir, Mikayıl Azaflı, Əkbər Cəfərov, İmran Həsənov, Əmrah Gül¬məm-mədov, Hüseyn Saraçlı, Kamandar Əfəndiyev, Ədalət Nəsi¬bov, Xanlar Məhərrəmov, Aydın Çobanoğlu və digərləri kimi bö¬yük ustadlarla daim sıx ünsiyyətdə olub onların ifalarını din¬lə¬mək¬dən doymayan Zəlimxan Yaqub aşıqlara qarşı olduqca tələb¬kar¬dır:

Zəlimxan sevəndi kamil ustadı,
Kamil ki, deyilsən, batırma adı.
Yoxdu sözlərinin ləzzəti, dadı,
Gözünə qatmağa duz qəhətdimi?
(“Qəhətdimi”)

“Hər pərdənin ahəngində bir ölümsüz halallıq” olan, telləri susmaq nədir, lallıq nədir bilməyən, “yerli-yersiz zərbələrə tuş gəlsə də”, heç zaman sınmayan saza biganə olanlara, onu bəyənməyənlərə “sən mənim sazımla oynama, bala,” – deyərək özünəməxsus qətiyyət və inamla cavab verir:

Çör-çöp deyil, küləklərə yem ola,
Yerin-göyün görkəmidi, görküdü,
Təbiətin sevgisidi, ərkidi.
Yaxşılığa dəvətidi dünyanın,
Yamanlığın birdəfəlik tərkidi.
Dodağında Türk adlanan millətin
Şirin səsdi, xoş avazdı, türküdü.
Bəndəsindən Allahına yol gedər,
Yaranmışın yaradanı dərkidi,
Mənim sazım sındırılan saz deyil.
(“Mənim sazım sındırılan saz deyil”)
 

Xarı bülbül – 30 ildir ki, Qarabağın kədər, ayrılıq, onlardan doğan niskilin simvoluna çevrilən bu “dağlar gözəli” haqqında ötən ilin 8 noyabr tarixinədək o qədər əfsanə, rəvayət, hekayət, nəhayət, hicran dolu “nağıl” eşitmişik ki…
Xalqımızın dilində ağı, bayatı kimi səslənən “bağrıqan” gül “Sarı bülbül” xalq mahnısına da çevrilib:
“Vətən bağı al-əlvandır,
Nə gəzirsən xarı, bülbül?
Nədən hər yerin əlvandır,
Köksün altı sarı bülbül?!”
Bu mahnı yüz illərdir ki, onu dinləyənlərlə bərabər, ifaçının da qəlbindən qara qanlar axıdıb: Qarabağımızdan, onun zümrüd tacı Şuşamışdan perik düşdüyü, gül açmadığı üçün.
Bu gün isə şahidik ki, Azərbaycan əsgəri bülbül, Qarabağ, Şuşa isə gül obrazındadır. Ona görə ki, Azərbaycan əsgəri öz qəhrəmanlığı ilə o əfsanəyə yenidən can verdi, yaşatdı, reallıq olduğunu təsdiqlədi: ötən il noyabrın 8-dən Qarabağ bu savaşda gülə çevrildi, Azərbaycan əsgəri isə bülbülə.
Heç bir “külək”, “qasırğa” belə Müzəffər Ali Baş Komandanın, Azərbaycan Ordusunun Qarabağa, Şuşaya gedən yolunu bağlaya bilmədi. Rəvayətdə olduğu kimi, bu dəfə də bülbülün qanı axdı: şəhid oldu! Lakin o gülü – Qarabağı, Şuşanı əyilməyə qoymadı! Xarı bülbülün əzəməti, məğrurluğu, haqsızlığa qarşı əyilməz duruşu onu əfsanədən Qələbə simvoluna çevirdi!
Xarı bülbül Şuşaya sədaqətlidir. Bəlkə də elə buna görə, qayıdışın, sədaqətin, qovuşmağın rəmzi kimi biz onu möhtəşəm Qələbəmizin simvolu kimi seçdik, bu ikonanın üzərində dayandıq…
Şuşanın işğaldan azad edilməsindən sonra bu qədim mədəniyyət şəhərini ziyarət edərkən Ali Baş Komandan, Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev ötənləri xatırlatmaqla yanaşı, görüləcək işlərdən, qalalar və abidələr məskəninin yenidən canlandırılacağınıı, əvvəlki növrağının özünə qaytarılacağını da orada bəyan etdi: “Bu il Şuşada “Xarıbülbül” festivalı və Vaqif poeziya günləri keçirilməlidir. Şuşada Vaqif poeziya günləri bərpa edilməlidir. Vaqif poeziya günləri ənənəvi olaraq keçirilirdi. Yadımdadır, mən də atamla birlikdə Vaqif poeziya günlərində olmuşam. Vaqifin məqbərəsinin açılışında olmuşam, o qarlı-şaxtalı havada. İndi Vaqifin məqbərəsini görəndə adamın ürəyi ağrıyır…”
Budur, o arzulanan günün şahidlərinə çevrilmişik: mayın 12-də Azərbaycanın mədəniyyət paytaxtı Şuşa “Xarıbülbül” musiqi festivalına ev sahibliyi edir. Qədim mədəniyyət beşiyi olan Şuşa 29 ildən sonra yenə doğmalarını, qonaqlarını qarşılayır. Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev və Birinci vitse-prezident Mehriban xanım Əliyeva, eləcə də qızları Leyla və Arzu Əliyevalar Şuşada iki gün davam edən “Xarıbülbül” festivalının açılışında iştirak edir, sevinclərini xalqımızla bölüşürlər.
Dövlətimizin başçısı festivalın açılışında çıxış edərək bildirdi ki, bu, ölkəmizin tarixində əlamətdar bir gündür. Azərbaycan Prezidenti qeyd etdi ki, uzun fasilədən sonra Cıdır düzündə – hər birimiz üçün müqəddəs olan Şuşada “Xarıbülbül” festivalı keçirilir. Bu münasibətlə festival iştirakçılarını və ümumiyyətlə, bütün Azərbaycan xalqını ürəkdən təbrik edən dövlət başçısı dedi ki, biz bu günü 30 il səbirsizliklə gözləmişik, 30 il Vətən həsrəti ilə yaşamışıq: “…30 il ədalətsizliklə barışmalı olurduq, amma barışmırdıq və hər dəfə deyirdik ki, bu vəziyyətlə biz heç vaxt barışmayacağıq, nəyin bahasına olursa-olsun, öz doğma torpaqlarımızı işğalçılardan azad edəcəyik və bunu etdik. Uzun fasilədən sonra bu il birinci dəfə keçirilən “Xarıbülbül” musiqi festivalı şəhidlərimizin əziz xatirəsinə həsr olunub. Biz bu günü bizim qəhrəman hərbçilərimizə borcluyuq, Azərbaycan xalqına borcluyuq. Xalq birləşdi, xalq həmrəylik göstərdi, bir yumruq kimi birləşdi və bu Qələbəni Azərbaycan xalqı qazandı. Bu, bizim hamımızın qələbəsidir…”
Bərpa olunan ənənəyə görə, bundan sonra “Xarıbülbül” festivalı Şuşada hər il keçiriləcək. Builki festivalda ölkəmizdə qardaş kimi, multikultural və tolerantlıq şəraitindəı yaşayan müxtəlif xalqların nümayəndələri çıxış etdilər.
Bu tövsiyə isə festivalın təşkilatçısı olan Heydər Əliyev Fonduna dövlət başçısı tərəfindən verilmişdi. Ona görə ki, Vətən müharibəsində Azərbaycanda yaşayan bütün xalqların böyük payı var. 44 günlük Vətən müharibəsi bir daha göstərdi ki, Azərbaycanda bütün xalqlar dostluq, qardaşlıq, həmrəylik şəraitində yaşayır. Ölkəmizdə milli birlik, həmrəylik sözdə deyil, əməldə öz təsdiqini tapıb.
Dövlətimizin başçısı Şuşadan onu da dünyaya müsaj verdi ki, çoxkonfessiyalı, çoxmillətli ölkələrdə, cəmiyyətlərdə inkişaf, birlik, milli həmrəylik, sülh olur. Ona görə həm ölkə daxilində, həm beynəlxalq müstəvidə keçirilmiş çoxsaylı tədbirlərdə multikulturalizm, müxtəlif xalqların birgəyaşayışı bizim tərəfimizdən təbliğ edilir.
Bəli, bu festivaladək nələrdən və haralardan necə keçdiyimiz yola dönüb bir daha baxaq: 44 günlük müharibə Azərbaycanın tam Qələbəsi ilə nəticələndi. Müzəffər Ordumuz işğalçıları qədim Azərbaycan torpaqlarından qovdu. Azad edilmiş bütün torpaqlarda Azərbaycan bayrağı ucaldı! Ona görə də deməyə haqqımızdır: 44 günlük müharibə bizim şanlı tariximizdir!
300-dən çox şəhər və kənd döyüş meydanında işğalçılardan azad edildi və Şuşanın – alınmaz qalanın azad edilməsi ayrıca bir qəhrəmanlıq dastanıdır.
Şuşanın azad edilməsi faktiki olaraq Ermənistan ordusunun və dövlətinin çökməsi demək idi. Çünki ondan bir gün sonra Ermənistan məcbur olub Azərbaycanın şərtlərinə əsasən formalaşmış kapitulyasiya aktına imza atıb. Bunun da nəticəsində biz bir güllə atmadan Laçın, Kəlbəcər və Ağdam rayonlarını geri qaytardıq.
Təsadüfi deyil ki, Şuşanın azad edilməsi günü – 8 noyabr tarixi Azərbaycanda rəsmi dövlət bayramı – Zəfər bayramı elan edildi.
Azərbaycan Prezidenti böyük fəxarət hissi ilə dünyaya bir daha bəyan etdi ki, Şuşa Azərbaycan xalqının milli sərvətidir: “Bu yaxınlarda Şuşanın Azərbaycanın mədəniyyət paytaxtı elan edilməsi bunu bir daha göstərir. Şuşa qədim Azərbaycan şəhəridir. Gələn il biz Şuşanın 270 illiyini qeyd edəcəyik. Pənahəli xan 1752-ci ildə Şuşanın təməlini qoyub və o vaxtdan işğal dövrünə qədər bu şəhərdə həmişə azərbaycanlılar yaşayıblar. Ermənilər nə qədər çalışsalar da, Şuşadan Azərbaycan ruhunu silə bilmədilər. Bəli, mənfur düşmən tərəfindən binalar dağıdıldı, məscidlərimiz dağıdıldı, tarixi abidələrimiz dağıdıldı. Ancaq Şuşa Azərbaycan ruhunu qoruya bildi. Şuşa 28 il yarım əsarətdə idi, ancaq əyilmədi, sınmadı, öz ləyaqətini qorudu, milli ruhunu qorudu, Azərbaycan ruhunu qorudu…”
Əlbəttə, festivalın Ramazan bayramı ərəfəsində təşkil edilməsi heç də təsadüfi deyildi. Azərbaycan Prezidenti bu fikri bildirərkən onu da xüsusi qeyd etdi ki, biz öz dini, milli, mənəvi köklərimizə bağlı olan xalqıq. Bütün bu illər ərzində bir amalla yaşamışıq – torpaqlarımızı, ədaləti bərpa edək, milli ləyaqətimizi qoruyaq. Mədəniyyət və mənəviyyat paytaxtımız olan Şuşada may ayının 12-də başlayan “Xarıbülbül” festivalı da bir daha onu göstərdi ki, bütün sahələrdə, o cümlədən düşmənə qarşı mübarizədə birlik, həmrəylik nümayiş etdirən xalq olaraq Şuşamızı da azad edib, tarixi şəhərimizə Zəfərlə qayıtdıq! Buna görə də nəğməli, musiqili tədbirin burada keçirilməsi qarşı tərəfə, elə vandalizm siyasəti yürüdənlərə havadarlıq edənlərə də mesaj verdik: Biz qayıtmışıq, Şuşa, sən azadsan!
Azərbaycan Prezidenti Ramazan bayramı ərəfəsində Şuşada yeni möhtəşəm məscidin, eləcə də tarixi 1 nömrəli ümumtəhsil məktəbinin təməlini qoydu. Ermənilər tərəfindən qurudulmuş “Xan qızı Natəvan” bulağından o gün su da gəldi: “…Bütün bunlar böyük rəmzi məna daşıyır. Bax, bizim qayıdışımız budur! Biz Şuşanı quracağıq, bərpa edəcəyik, mənfur düşmən isə Şuşanı dağıdırdı. İndi siz – burada olan vətəndaşlar, dostlar gəzəcəksiniz, görəcəksiniz ki, Şuşa hansı dağıntılara məruz qalıb. Amma yenə də deyirəm, biz Şuşamızı, Ağdamımızı, Cəbrayılımızı, Füzulimizi, Zəngilanımızı, Qubadlımızı, Laçınımızı, Kəlbəcərimizi qəlbimizdə yaşatmışdıq. Dağıdılmış məscidləri biz bərpa edəcəyik, amma o məscidlər işğal dövründə bizim qəlbimizdə ucaldılmışdı. İndi isə biz burada, Cıdır düzündə – hər bir azərbaycanlı üçün müqəddəs olan yerdə yığışmışıq və bu musiqi bayramını, bu birlik bayramını, bu qayıdış bayramını, bu ləyaqət bayramını qeyd edirik. Yaşasın Şuşa! Yaşasın Qarabağ! Yaşasın Azərbaycan!”
Məhəmməd NƏRİMANOĞLU,
“Azərbaycan”

Laçından Şamaxıya çatan səsin sahibi
Qələbə sorağın daim zirvələrdən gəlsin, qazi komandir!
Səsin hayı-harayı deyirlər ki, min illər gedir. Klassiklərimizin əsrlərin o tayından gələn səs-sədası da bu mənada unudulmazdır, yaddaqalandır. Musiqili səsə sərhəd olmaz. Bunu da dili nəğməli nəğməkarlarımız deyiblər. Çünki zaman-zaman sınaqdan çıxıb.
Lakin, unutmayaq ki, səs-soraqlılarımızın heç də hamısı dili nəğməli deyil. Elələri də olub ki, Koroğlu, Qaçaq Nəbi, Sultan bəy kimi, səsinin zərbindən və zəhmindən düşmənin bağrı yarılıb.
Bəli, məhz belə ərənlərimizin səsi 44 günlük Vətən müharibəsində düşmənə ağır zərbə oldu! Şuşa və Laçın dağlarında belə səsli-soraqlı igidlərimizin qartal baxışları da erməniləri çaş-baş qoydu. Ona görə silah-sursatını, boş qalan papağını atıb qaçmağa məcbur idi.
Şəhidlik, qazilik isə müqədəs borcdur. Düşmənlə üz-üzə gələn oğullarımız candan keçərək şəhidlik zirvəsinə ucalmaqla əbədilik qazanıblar. Yaralansa da, düşmənə aman verməyib onu layiq olduğu səviyyədə zərərsizləşdirən yaralı əsgərlərimiz isə qaziyə çevrilirlər, canlarında düşmənin vurduğu yaraları saxlamqla.
27 sentyabr 2020-ci il tarixindən sonra xalqımızın vətənpərvər oğulları da şəhidlik və qazilik zirvəsi uğrunda mübarizə apardılar. Onlar düşmən üzərinə yalnız sıradan bir vətən övladı kimi yox, dağların zirvəsində qanad çalan qartal kimi şığadılar!
Şəhidlik zirvəsinə aparan yolda qazilik də qaçılmaz olur. Yaralansa da, döyüşdən qalmayan belə oğullardan biri də 1995-ci ildə qədim Şamaxı yurdunda dünyaya göz açan, Şuşa və Laçınadək döyüş yolu keçən, bu gün də səs-sorağı dağlardan gələn Xəlilov Elmir Məmməd oğludur.
Qobustan rayonunun O.Badayoğlu adına Bədəlli kənd tam orta məktəbinin ibtidai sinif müəllimi Samirə Xəlilova deyir ki, qardaşı Elmir uşaqlıqdan hərb sənətini sevərək seçib. O, Şamaxıdakı M.Hadi adına 9 saylı orta məktəbdə oxuyub. Daha sonra Şamaxı şəhər texniki hümanitar və təbiət fənləri təmayüllü internat tipli liseyi bitirib: “ Liseyi başa vurduqdan sonra qardaşım 2012-ci ildə Azərbaycan Ali Hərbi Akademiyasına qəbul olub. 2016-cı ildə akademiyanı bitirməklə artillerist ixtisasına yiyələnib. 27 sentyabr 2020-ci il tarixində başlayan Vətən müharibəsində Elmirin də döyüş yolu uzun olub. O, Talışkənd, Suqovuşan, Ağdərə, Qubadlı istiqamətlərində gedən ağır döyüşlərdə iştirak edib…”
Elmir Xəlilovun hərb sənətini seçməsi heç də təsadüfi olmayıb. Atası Məmməd 1993-cü ildə Birinci Qarabağ Savaşlarında iştirak edib: “O zaman mən altıaylıq körpə olmuşam. Ermənilərin qəddarlığının şahidi olan atam tək qardaşımın da hərb sənətini seçməsini istəyib. Ona görə də onun arzusuna qarşı çıxmadı. O, ali hərbi məktəbi bitirib qulluğa başlayandan ön cəbhədə, düşmənlə üz-üzə olub. Ermənilərin çirkin niyyətlərinin baş tutmayacağını bizə dönə-dönə deyib. Hərb sənətini yaxşı mənimsədiyi üçün orada gördüklərini, bildiklərini bizə deməyib. Hətta, ötən il noyabrın 6-da yaralandığını da ailəmizdən bir müddət gizləyib. Bir qədər yüngülləşdikdən sonra xəbərimiz olmuşdu. Şükür, sağalaraq yenidən öz hərbi xidmətini Laçın dağlarında davam etdirir…”
Baş leytenant Elmir Xəlilov Vətənə, xalqa, dövlətə xidməti həm peşə, həm də özünün vətənpərvərlik borcu hesab edir. Ona görə də o, Azərbaycan Respublikası Prezidentinin müvafiq sərəncamlarlari ilə “Laçının azad olunmasına görə”, “Döyüşdə fərqlənməyə görə”, “Vətən müharibəsi iştirakçısı”, “Suqovuşanın azad olunmasına görə”, “Cəsur döyüşçü” medallarına layiq görülüb.
Anası Zümrüd, atası Məmməd, anasının adını daşıyan bir yaşlı qız balası Zümrüd, ömür-gün yoldaşı Günay xanım, bacıları – Samirə tələbə Ramilə bundan sonra da komandir, baş leytenant Elmir Xəlilovdan Vətənə layiqli xidmət göstərəcəyinə əminliklə hər gün xoş soraq gözləyirlər. Səsin daim zirvələrdən gəlsin, qazi komandir!
Məhəmməd NƏRİMANOĞLU,
“Azərbaycan”

Qovuşacaq bölünənlər, bölgələr,
Nurlanacaq qaranlıqlar, kölgələr,
Diriləcək Oğuz xanlar, Bilgələr,
Türkə səcdə, Türkə təzim olacaq,
Bugün-sabah dünya bizim olacaq.
Z.Yaqub

“Ruhlar məndə qərar tutub, mən elə Türkün ruhuyam” deyən Xalq şairi Zəlimxan Yaqubun yaradıcılığında türkçü¬lük, Türk dünyası mövzusu mühüm yer tutur. Əslində onun yaradıcılığını Türk dünyasından kənar təsəvvür etmək müm¬kün də deyil. Bunu professor Tofiq Hacıyevin dedikləri də bir daha təsdiq edir: “Zə¬lim¬xan, türklük sənin qanına elə ho¬pub ki, sən “türk” deməyəndə də onun dünyasından xəbər verirsən”. Tənqidçi Əsəd Cahangir deyir: “Zəlimxan Yaqub şeirə Yunus Əmrədən tutmuş Aşıq Ələs¬gərə qədər min illik türk-islam ədəbiyyatı üzərində gəlib. Bu¬na görə onun şeirləri son dərəcə milli olduğu qədər, həm də bə¬şəridir. Türk¬lük onun şeirlərinə millilik, İslami düşüncə isə bə¬şə¬rilik gə¬tirir”. Ədəbiyyatşünas alim, Zəlimxan Yaqub yaradı¬cı¬lığından bəhs edən “Əzəl-axır dünya Türkün dünyası” kitabının mü¬əl¬lifi Azər Turan isə belə deyir: “Zəlimxan Yaqubun şeir¬lərində türkün genetik yaddaşı dipdiridir”.
Böyük Türk dünyasını “bir canın içində min bir cahan” kimi dəyərləndirən, “bir yanda Yəsəvi, bir yanda Teymur – Ulu Səmərqəndəm, qədim Yəsiyəm” deyən Zəlimxan Yaqub yazır:

Türküstan canımdı,
Turan varlığım,
Turanla Quranın
qafiyəsiyəm!
(“Qafiyə”)

Müstəqilliyimizin ilk illərində, torpaqlarımızda qanlı döyüş-lərin getdiyi bir vaxtda şair Türkiyəyə gedənlərdən nə istəyir: Türkiyə adlı bir kitab, yaralarımızı tikməyə “işığım, nurum” dediyi İstanbuldan, Bursadan, Ərzurumdan, Sivas¬dan iynə, sap, bizi düşündürən dumanlı suallara aydın cavab, Türkün ürəyi boyda ürək gətir, – deyir:

Bu ürək səndə yoxsa, o meydana girmə sən,
Ömrünü hədər verib, vaxtını itirmə sən.
Türkün ürəyi boyda Türkiyə gətirməsən,
Nə özünə zəhmət ver, nə bizə əzab gətir!
(“Tapşırıq”)

İlk dəfə sərhəddi keçəndə keçirdiyi sevincqarışıq həyə¬canı “Sarp qapısı” şeirində ifadə edir, “Sarp qapısı, məni burda saxlama”, – deyir:

Sarp qapısı, apardığım ərmağan,
Bir ürəkdi, bir qələmdi, bir varaq.

Türkiyəyə sonrakı səfərlərində isə “Qələmə qurban olum, qis-məti qarsa yazdı”, – deyir, Mövlanası “nurlu cahan” olan Kon-yanı, Qağızmanın almasını da tərif edir (“Qağızmanın alması”), Ərdəhanı, Ərzurumun yollarını da (“Gecə keçdim Ərzurumun içindən”), Gözəllər gözəli, dünyanın gözlərinin nuru adlandırdığı İstanbulu vəsf etməkdən doymur, “İstan¬bula baxırsansa, Çamlı-cadan bax” (“Çamlıca”), İstanbulu gəzməyə, gözəlliyini görməyə iki göz bəs etməz, iki min göz gərəkdir, İstanbulu duymaq üçün insanın qəlbi gərək dünyanın ən möhtəşəm sarayları kimi zəngin olsun, – deyir.

Bir dəfə görən kimi,
gördüm demək yaraşmaz!
İstanbulu gəzməyə,
Bir ömür bəs eləməz,
ikinci ömür gərək,
(“Gözəllər gözəli”)

İstər Dadaloğlundan yazsın, istərsə də Qaracoğlandan, Yunus Əmrədən – hamısında eyni məhəbətin şahidi oluruq. Mövlananı Allahdan aşağıda ucaların ucası, ustadlar ustadı, xocalar xocası, Şəmsin könül həmdəmi, “Şərqin ulu qocası” adlandırır (“Mövlana türbəsində”).
“Sözü bütün dünyaya, səsi Tanrıya” çatan, adı hər bir nə¬silə əzizdən-əziz, atəşi sönməz olan, Türkün “İstiqlal mar¬şı”nı yazan, yaratdığı hər yazı “Haqqın bağrından qopan” şair Məhmət Akif Ərsoyu böyük məhəbbətlə yad edir (“Məh¬¬mət Akif Ərsoyun ev-muzeyində”). “Həsrəti gözünün içinə qədər yeriyən”, əriyə-əriyə bərkiyib, bərkiyə-bərkiyə əriyən, torpağına, kökünə bağlı, qəlbi vətən sarıdan yaralı Nazim Hikmətdən söz açır (“Oxuyuram Nazim Hikməti”).
Məşhur türk aşığı Səbri Şimşəkoğluna üz tutur:

Şimşəkoğlu, gəl, bir yazaq yazımızı,
Şimşəkoğlu, gəl, bir çəkək nazımızı.
Zəlimxanla qoşa çalaq sazımızı,
Dünya görsün qalxan kimdi, enən kimdi?
(“Kimdi”)

Özünü, qeyrətinə arxalanıb, təmiz, sağlam niyyətlə əbədiy¬yə¬tə doğru yol gedən Türkün nəfəsi, türkün nəvəsi sayan Zəlim¬xan Yaqub “Qurbanam, Türkə qurban”, – deyir. Başqa bir şeirində isə dünyanı Haqqın yolunda – Tür¬kün yolunda namaza çağırır:

Dilimdə xeyir-dua, şeirimi yaza-yaza,
Çağırıram dünyanı haqq yolunda namaza,
Çağırıram dünyanı Türk yolunda namaza!!!
(“Qocatəpə camesində”)

Bakı səmasında türk şahinlərini görməsindən qürur du¬yan şair bu şahinlərlə birgə torpağıma Ay ruhu, ulduz ruhu, “Azər-baycan” haykıran Atatürkün ruhu gəldi deyir:

Şahinlərə, ulduzlara
qucaq açdı,
Bakı şəhəri –
Türkün ruhu,
Turkün ruhu,
Türkün ruhu gəldi!
(“Türkün ruhu”)

Ürəyindəki ağrılarla bağlı Almaniyaya müalicəyə gedər¬kən yolüstü bir neçə günlüyə İstanbulda Atatürk köşkündə qalan şair, Atataürk köşkündə keçən günlərim “əlli il sürdü¬yüm bir ömrə dəydi”, – deyir:

Min kitab yazsan da, demə bəsidi,
Yaddaşın harayı, ruhun səsidi,
Allahın şairə hədiyyəsidi,
Atatürk köşkündə keçən günlərim.
(“Atatürk köşkündə keçən günlərim”)

Doğru yoldan azanların, türkün düzünü tərsə, haqqı nahaqqa yozanların, türkə quyu qazanların səfimizi pozmağa çalışdığı bir vaxtda Türkiyədə ermənilərdən üzristəmə kam¬pa-niyasına başla¬yan¬lara kəskin etirazını bildirir:

Yaxşı bilir doğu, batı,
Hardan gəlir Türkün zatı.
Əldən verməz ehtiyatı,
Türk yağıdan üzr istəməz.
(“Türk yağıdan üzr istəməz”)

Şeirləri ilə Türk dünyasının xəritəsini cızır, tarixi keçmi¬şimizi gözlərimiz önündə canlandırır. Bu məqamda özü də sanki tarixçi-alimə dönür gözlərimizdə.
Dəmir qapı Dərbənddən danışanda yana-yana deyir ki, bir yerdə ki, sevinc dərdə qənim deyil, iz mənim, naxış mənim olsa da, “Vətən ətri verən gülü, Vətən dadan suyu” yoxdu, içi içimə, çölü çölümə oxşamırsa, “mənim dilimdə danışır, mənim dilimə oxşamır”sa, “məclisində ozanı, məscidində əzanı”, qalaq-qalaq dərdini olduğutək yazanı yoxdusa, Vətən qürbətə dönübsə, “Mənim olan mənim deyil”:

Dərbənd dərdin yekəsiymiş,
Yadın yağlı tikəsiymiş.
Ağrıları parça-parça
Ciyərimi sökəsiymiş,
Bu mənim Vətənim deyil.

“Mənim dərdim siyasətin küpəgirən qarısında”dır, dərdimiz təkcə Dərbəndlə bitmir deyir:

Borçalı da bu gündədi,
Təbriz də, Kərkük də belə.

---

Kök mənim, budaq özgənin,
Baş mənim, papaq özgənin.
Çiçəyi çəmənim idi,
Libası kəfənim idi,
Torpağı vətənim idi.
Dünənə bax, ay eloğlu,
Sənin idi, mənim idi.
Bu mənim Vətənim idi,
Bu mənim Vətənim deyil!
(“Dərdim – dəmirqapı Dərbəndim”)

“Mən öləndə üzümü Borçalıya çevirin” deyən şair Bor¬çalı harda yerləşir deyənlərə cavab verir ki, Borçalı arzu¬muzun nüba-rında, könlümüzün qübarında, əlimizin qaba¬rında, alnımızın tərin¬dədir. Borçalı çiçəklərin zərində, yer üzündəki səkkiz cənnət¬dən birindədir və o hər “ağlı aza, kefi saza, dayaza” görünməz, çünki yeri şairin könlünün ən dərinindədir (“Borçalı harda yerlə-şir”). Və deyir ki:

Kərkükü, Dərbəndi xatırlamazdım,
Əgər Borçalıda doğulmasaydım.
(“Dərbənddən gəlirəm”)

Bir vaxtlar laylası çalınan, şeiri oxunan, cinası ilmə¬lənən, təcnisi toxunan, balı dodaqlardan süzülən, çeşməsi quru¬mayan, suyu bulanmayan, dünyaya Dədə Ələsgəri bəxş edən Göyçəni bir yay günündə gəzib taleyindən halı olan, “Köküm Borçalıda, özüm Göyçədə” deyən Zəlimxan Ya¬qubun “göyüm-göyüm göy¬nə¬yən”, sızıldayan yarasına çevrildi Göyçə XX əsrin sonlarında:

Göyçə dərdi döndü coşqun sellərə,
Bilən bilir, kim axıtdı, kim axdı.
Hey fikirləş, sonu yoxdu bu dərdin,
Zaman-zaman çözələnən yumaqdı!

“Divar və çay” şeirinəd bir vaxtlar alman xalqını iki yerə bölən Berlin divarları önündəki düşüncələrini ifadə edir və bu divarları millətimizi ikiyə bölən çayla müqayisə edir:

Bir dövləti ikiyə
bölən divar yıxıldı;
Bir milləti ikiyə
bölən çayı neyləyək?

Bu gün dünyada baş verən proseslərə də biganə qalmır şair. Neçə il əvvəl yazılsa da, bu gün dünyada baş ve¬rən siyasi burul¬ğanlar zamanında da aktuallığını saxlayan “Bir kövrək havadı sazımda Kərkük” poemasında son illərdə İraqda cərəyan edən proseslərə diqqəti çəkir, burdakı türk¬lərin taleyindən narahatlığını dilə gətirərək “Qarabağın dalınca gedən Kərkü¬küm” deyə haray çəkir. Şair yaxşı bilir ki, demokratiya pərdəsi altında qərbin dəstəyi ilə şərqdə cərəyan edən hadisələrin əsas hədəfi Türki¬yədir, türklərdir:

Qürbət qəm gətirən qəmxanə sözdü,
Vətən işıq sözdü, pərvanə sözdü.
İran da, İraq da əfsanə sözdü,
Türkün başındadı xatalar, lələ.

Doğmaların bir-birinə uzaqdan uzaq olduğunu, Vətənin qür¬bətə çevrildiyini, öz evinin içində talesiz qonağa çevri¬lənləri, Tür¬kün torpağına qənim kəsilib, qanına susayanları görəndə Türkün iqlimdən-iqlimə at oynatdığını, şanlı tarixini xatırladır, “Hardasan Türk oğlu, harda yatmısan”, – deyə haray çəkir, təkcə şanlı keçmişimizlə öyünməyin bu gün az olduğunu deyir:

Keçmişə güvənmək bir təsəllidi,
Yapışma tarixin daş yaxasından.
Türk oğlu, düşmənin bizə bəllidi,
Qurtar Kərkükümü dərdin yasından.

Qarabağın da Ərbil, Mosul taleli olduğunu xatırladan şair “Borçalıtək könül varı talan” olan, “namazını Türkə sarı qılan”, “taleyində bir ingilis barmağı” olan Kərkükə, kər¬kük¬lülərə deyir ki, “Borçalıyam, nə çəkirəm mən bilirəm”, Kərkükün, Bayatın, “tərsinə işləyəyn saat”ın nə demək olduğunu mən bilirəm, çünki mən də vətəni qürbətə dönən¬lərdənəm. Bu gün Türkün üzləşdiyi problemlərin səbəbini və onu yaradanların ünvanını da cəsarətlə göstərir:

Hər gün unudulur, qeybə çəkilir,
Kişi oyunları, mərd oyunları.
İndi başqa cürə oynanır, lələ,
Şahmat oyunları, nərd oyunları.
Usta hazırlanıb, asta qurulub,
Quzu oyunları, qurd oyunları.
Nə türkün, nə kürdün günahı yoxdu,
“Ağ ev”dən başlanır, “Ağ ev”dən gəlir
Bu Türk oyunları, kürd oyunları.
Türkün başındadı, Türkün başında,
Ərəb oyunları, fars oyunları.

Şair deyir ki, doğu ilə batını qucaqlayıb göyün yeddi qatını silkələyən, bu gün Haqq yolunda yürüyən Türkü nə ayaz, nə bo¬ran, nə də bürkü qorxuda bilməz. “Dur yəhərlə ərənlərin atını”, – deyə Türkü Haqq işi uğrunda mübarizəyə səsləyir, “hardan gəlib ha¬ra getdiyini bilən” yolda inamla addımlamağa çağırır. “Dur yəhərlə ərənlərin atını”, qurtu¬luşun yolları döyüşdən keçir, deyir, öz qanından qorxanı Türk saymır və Gilqamışdan, Alpamışdan, Ma¬nasdan geri qalmayan yeni qəhrəmanlıq dastanı yaratmağa ruhlandırır:

Atilladan Atatürkə gələn yol,
Qalxan olsun, başın üstə, qalxan, türk!
Çanaqqala Malazgirdin davamı,
Türk deyil ki, öz qanından qorxan türk!
Təmiz süddən mayalansın, doğulsun,
Mete kimi, Oğuz kimi bir xan, türk!
Yaddaşında sıralansın, anılsın,
Ərtoğrul bəy, Osman Qazi, Orxan türk!
Yenə Tanrı dağlarını qucaqla,
Dağlar olsun səngərin türk, arxan, türk!
Döyüşən türk, oyanan türk, qalxan türk!
(“Döyüşən Türk, oyanan Türk, qalxan Türk”)

“İlk andımız, son andımız Turandı” kimi bir inama söykənib bu müqəddəs yolda “şəhid verin, qurban verin, can verin, cansız¬lara şah damardan can verin” deyərək müba¬ri¬zəyə səsləsə də, eyni zamanda tələsməməyi, təntiməməyi də məsləhət görür. İnanır ki, tarix bir az haqq sözündə ləngisə də, “vaxt Təbrizin, dünya ərkin dünyası, yol Tanrının, haqqı dərkin dünyası”dır, Çin səddini aşanlar yenə qayıdacaq və “əvvəl-axır dünya Türkün dünyası” olacaq. Sadəcə, bu yolda üç gün, beş gün gec-tez ola bilər. İnanır və oxucusunu da inandırır ki, Oğuz xanlar, Bilgələr diriləcək, qaranlıqlar nurlanacaq, bölünənlər qovuşacaq, yeni mizan, yeni düzən – Türkə təzim, Türkə səcdə olacaq:

Qovuşacaq bölünənlər, bölgələr,
Nurlanacaq qaranlıqlar, kölgələr,
Diriləcək Oğuz xanlar, Bilgələr.
Türkə səcdə, Türkə təzim olacaq,
Bugün-sabah dünya bizim olacaq.
(“İlk andımız, son andımız Turandı”

Xalq şairi Fikrət Qoca on cilddən artıq möhtəşəm poetik yaradıcılığı (və son dərəcə həyatsevər şəxsiyyəti) ilə bağlı olduğu bu dünyaya “əlvida” deyib haqq dünyasına qovuşdu. Onun üçün şeir yazmaq düşünmək, insanlarla həmsöhbət olmaq, həsb-hal etmək, bugünlə yanaşı, həm də keçmişlə, gələcəklə ünsiyyətə girmək, birsözlə, yaşamaq demək idi. Elə ona görə də əlinə qələm alandan ömrünün son günlərinə qədər heç bir fasilə vermədən, tərəddüd etmədən yaza-yaza yaşadı. Və yaşaya-yaşaya yazdı!..

Fikrət Qoca üçün illər uzunu inanmış olduğu həqiqətlər vardı ki, onların böyüyü və ya kiçiyi, əhəmiyyətlisi və ya əhəmiyyətsizi yox idi. Və inandığı bu həqiqətlər uğrunda döyüşə həmişə o dərəcədə hazır idi ki, onu mütəfəkkir olaraq heç bir tərəddüdsüz “metafizik” adlandırmaq olardı.

Nə qədər qüdrətli şair olsa da, xəyalları hər nə qədər göylərdə gəzsə də, şairlik onun dünyagörüşündəki (və şəxsiyyətindəki) gerçəklik, reallıq, hadisələri necə varsa o cür dəyərləndirmək qabiliyyətini zərrəcə zədələməmişdi. Cəsarətlə demək olar ki, Azərbaycan cəmiyyətinin (və ədəbiyyatının!) müstəqillik uğrunda mübarizəsi tarixində bizim bir sıra görkəmli söz adamları ilə yanaşı, Fikrət Qocanın da heç zaman pozulmayacaq imzası vardır. Və o, hər zaman ümummilli lider Heydər Əliyevin sədaqətli intellektual əsgərlərindən biri olmuşdu.

Azərbaycanın öz ərazi bütövlüyü uğrunda apardığı mübarizədə də Fikrət Qoca son dərəcə vətənpərvər bir şair olaraq ideya-mənəvi döyüşlərin ön sıralarında idi.

Fikrət Qoca poeziyaya, ədəbiyyata, milli ədəbi-ictimai fikrə novator kimi gəldi, şairlik istedadı ilə birlikdə novatorluq (gənclik!) missiyasını da bütün ömrü boyu qoruyub saxladı.

Respublika ədəbi ictimaiyyətinə ağır itki üz verib. Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin birinci katibi, Xalq şairi Fikrət Qocanın ilham dolu ürəyi ömrünün 85-ci ilində dayandı.

Rəhbər vəzifədə işlədiyi müddətdə, ondan qabaqlar da o, bir şair kimi həssas insani təbiəti, yüksək ziyalı mədəniyyəti ilə yaşayıb-yaratdığı ədəbi mühitin, qələm dostlarının, eləcə də geniş sayda oxucularının və dinləyicilərinin dərin hörmətini, rəğbətini qazanmışdı.

Fikrət Qoca həmişə səmimi, mehriban dost idi!

Onun zəngin ədəbi yaradıcılığı – şeirləri, poemaları, pyesləri, romanları, aktual müsahibələri şairə böyük nüfuz qazandırmış, ədəbi hərəkatın ön sıralarına çıxarmışdır.

Bir təsəllimiz var ki, Xalq şairi oncildliyini öz sağlığında tərtib etmiş, tam nəşrini görmüşdür. Özündən sonra yadigar qoyub getdiyi ədəbi irsi, onu gələn hər yeni nəslin müasiri kimi yaşadacaq.

Fikrət Qocanın ədəbi yaradıcılığı dövlətimiz tərəfindən  həmişə yüksək qiymətləndirilmiş, o, bu yaxınlarda respublikanın “İstiqlal” ordeninə layiq görülmüşdü.

Fikrət Qoca oxucuları ilə görüşləri, fərdi yaradıcılıq ünsiyyətini qiymətləndirirdi.

Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin sədri, Xalq yazıçısı Anar başda olmaqla, Birliyin Ağsaqqallar Şurası üzvlərinin iştirakı ilə keçirilən Cocuq Mərcanlı səfəri hamımızın yadındadı. O görüşlərdən qayıdandan sonra Fikrət Qoca Cocuq Mərcanlıdan məktublar alır, müəllim və şagirdlərlə məktublaşırdı.

Böyük türk şairi Nazim Hikmət deyirdi ki, insan hər yaşda gəncdi. Fikrət Qoca da hər yaşda mənim gənclik dostum idi: təhsil illərində də, sonrakı iş yerində də.

Dünya amansızdı.

Əlvida, mehriban dost!

Mənbə: http://edebiyyatqazeti.az/

Layihənin istiqaməti: Azərbaycanın dövlətçilik tarixinin, milli adət-ənənələrinin, elm və mədəniyyətinin təbliği

Murad Kövrək (Murad Əli oğlu Sarıyev) 1952-ci il iyulun 7-də Borçalıda – Bolnisi rayonunun Dəllər (Muşevani) kəndində anadan olub. Burada orta məktəbi bitirib. Ustad aşıq Hüseyn Saraçlının sonuncu şəyirdidir. Bu gün dədə-baba aşıqlarını xatırlayanda ilk növbədə yada düşənlərdən biri də Kövrək Muraddır. XX əsr Azərbaycan aşıq sənətinin çox böyük simalarından olan Hüseyn Saraçlı kimi bir aşıqdan dərs alan sənətkar ustadından öyrəndiklərini bu gün də sinəsində yaşadır. O qədər şirin, kolorotli danışır ki, saatlarla qulaq assan da, söhbətindən doymaq olmur. Ustadı ilə el şənliklərində çıxış edən, ağır məclislər yola salan Murad Kövrək bu gün həm də tanınmış sazbəndlərdəndir. Hazırda Bakıda yaşayır və sazbənd kimi fəaliyyətini uğurla davam etdirir.
Bu sənətə gəlişini və Hüseyn Saraçlı kimi bir sənətkara qulluq eləməsini belə xatırlayır Kövrək Murad: “Ustad bizim kəndə toya gəlmişdi, ustaddan xahiş etdilər ki, icazə ver, bu uşaq da bir hava oxusun. Mən də saz çalmağı kəndçimiz aşıq Əhədin yanında öyrənmişdim. Ustad icazə verəndən sonra mən çox çəkinə-çəkinə sazımı götürdüm. Bunu görən Hüseyn Saraçlı – “ziyan yoxdu, sən hələ cavansan, aşıq deyilsən”, – dedi. Bir hava çaldım, xoşuna gəldi. Dedim, məni şəyird götürərsinizmi? “Niyə götürmürəm, səndən yaxşı durnaboğaz aşıq olar”, – dedi. Elə həmin ilin, yəni 1964-cü ilin payızında onun yanına şəyird getdim”.
Bu gün təkcə Borçalıda yox, həm də Azərbaycanda və onun hüdudlarından kənarlarda – sazın səsi gələn hər yerdə həm də məşhur bir sazbənd kimi tanınan Muradın atası Əli kişi dülgər olub, əsasən kənd yerində lazım olan araba, boyunduruq və s. kimi alətlər düzəldib. Uşaqlıqdan saza böyük marağı olduğundan 3-4-cü siniflərdə oxuyarkən atasının alətlərindən istifadə edərək cır ar-mud ağaclarının içini yonub özünə saz düzəldib. Bəzən alətlərini korladığına görə atasının ona əsəbiləşdiyi vaxtlar da olub. Amma Murad fikrindən dönməyib. Elə bu həvəs də onu aşıqlıqla yanaşı, həm də sazbəndliyə gətirib çıxarıb. Xoşbəxtlikdən ustadı Hüseyn Saraçlı həm də sazbənd idi. Doğrudur, bu işlə mütəmadi məşğul olmurdu, amma dosttanışının, yaxın adamlarının sazını gətirib evində düzəldirdi, sim salırdı, kökləyirdi və Murada həm də sazbəndliyin sirlərini öyrədib.
Aşıqlıqda olduğu kimi, sazbəndlikdə də ilk xeyir-duanı Hüseyn Saraçlıdan alıb: “Şəyird olan vaxt Hüseyn Saraçlının yanına getməkdə bir həftə gecikmişdim. Dedi niyə gec gəldin? Balaca bir cürə göstərdim, bunu düzəldirdim, Hüseyn əmi, – dedim. Cürəni bəyəndi. Səndən yaxşı sazbənd çıxar, bu sənəti də buraxma, dedi. Ondan sonra mənlə məşğul olmağa başladı, gördü ki, sazbəndliyi də bacarıram. Yavaş-yavaş sənətin sirlərini öyrətdi, ustalaşdırdı”.
Murad Kövrək deyir ki, ustad aşığa saz bağlamaq hər sazbən-din işi deyil: “Aşıqlar hər ustaya saz bağlatmırlar, ancaq kamil ustalara müraciət edirlər. Aşıqlar üçün ən əsası sazın səsidir, gözəlliyidir”.
O, həm də qədim sazları da bərpa edib: “Çox qədim sazları bərpa etmişəm. Məsələn, Hüseyn Saraçlının ustadının – Quşçu İbrahimin sazını gətirmişdilər yanıma. Yeni üz saldım, bərpa elədim. Aşıq Musa Qaraçöplünün sazını bərpa etmişəm, bəlkə də o sazın yüzdən çox yaşı vardı”.
Son illərdə sazbəndliyə marağın artdığını vurğulayan ustad deyir ki, bu gün Borçalıda məşhur sazbənd kimi tanınan Bafəli və onun qardaşı Qəribə, özünün qardaşı İmdata və digərlərinə də öyrədib sazbəndliyin sirlərini. Bundan sonra da maraq göstərənlərə bu sənətin sirlərini böyük həvəslə öyrətmək istədiyini deyir: “İndi hamı əsasən yaxınlarını öyrədir. Mən yanıma gələn gənclərə təklif edirəm, şagirdə ehtiyacım var, yaşımın bu vaxtımda sənətimi öyrətməliyəm ki, məndən sonra kimsə qalsın”.
Bu gün həm aşıq, həm də sazbənd kimi tanınan Murad Kövrəkdən bu iki sənətdən hansına daha çox üstünlük verirsiniz deyə soruşduqda deyir ki, mənim üçün hər ikisi eynidir, çox xoşdur ki, bir-birinə bağlı olan bu iki sənətlə qoşa məşğul oluram: “Hal-hazırda gücümü daha çox sazbəndliyə verirəm, çünki müraciət edənlər çoxdur. Məndən İrandan, Türkiyədən də saz istəyənlər çoxdu. Yeri gələndə aşıq kimi də fəaliyyət göstərirəm, televiziya verilişlərinə, məclislərə dəvət olunuram”.
Murad Kövrək bu gün sözün əsl mənasında ustad görmüş, ustada qulluq etmiş tək-tək aşıqlarımızdandır. Hüseyn Saraçlı kimi nəhəng bir ustada qulluq etmək hər aşığa qismət olmayan bir xoşbəxtlik olmaqla yanaşı, həm də bir məsuliyyətdir. Təsadüfi deyil ki, bu haqda danışanda Aşıq Murad deyir ki, şəyird gərək hər şeydən əvvəl öz ustadından ədəb-ərkanı öyrənsin. Ustadının öyüd-nəsihətini isə heç zaman unutmur: “Aşıqlıq çox incə sənətdir. Rəhmətlik Hüseyn Saraçlı deyərdi ki, sən bir nəfərsən, məclis əhli 200-300 nəfərdir, hamısının nəzəri bir nəfərdə, aşıqda olar. Ona görə ədəb-ərkanın kamil olmalıdır”.
Ustadından danışanda onsuz da kövrək olan Kövrək Murad bir qədər də kövrəlir: “Həmişə o yadıma düşəndə gözlərim dolur. Çox gözəl ustad, geniş dünyagörüşlü bir şəxsiyyət idi.
O, aşıq de-yil, hər hansı peşənin sahibi də olsa, yenə tanınmış bir şəxsiyyət olardı. Çox kamil insan idi, aşıqlıqla yanaşı bütün sənətlərdən başı çıxırdı. Hər şeyin yerini bilən adam idi. Beş il evində şəyirdlik etdim, Saraçlı camaatının hamısı bunu bilir, hamısı məni tanıyır. Ailə qurandan sonra onun xeyir-duası ilə sərbəst aşıqlığa başladım. Ömrünün sonuna kimi də onunla əlaqəmi kəsmədim, həmişə ondan nəsə öyrənməyə çalışdım. Onunla bərabər el şənliklərində və digər tədbirlərdə çıxışlarım həyatımın ən unudulmaz analrı kimi yazılıb yaddaşıma. Allah ustada rəhmət eləsin”.
Hazırda Bakıda yaşayıb fəaliyyət göstərən Murad Kövrək kamil sənətkar kimi Borçalı aşıq ənənələrinin yaşadılması üçün əlindən gələni edir, həm aşıq, həm də sazbənd kimi bildiklərini ona mürqaciət edənlərə böyük həvəslə öyrədir.
Musa NƏBİOĞLU
Azərbaycan Aşıqlar Birliyinin
katibi, Əməkdar mədəniyyət
işçisi

VALEH HACILAR — 70

Aprelin 15-i təkcə Borçalıda, Gürcüstanın elmi ictimaiyyəti arasında və Azərbaycanda yox, həm də bütün Türk dünyasında folklorşünas və ədəbiyyatşünas alim kimi yaxşı tanınan, Gürcüstan Ədəbiyyatşünaslıq Akademiyasının həqiqi üzvü, filologiya elmləri doktoru, professor Valeh Hacıların doğum günüdür. 1951-ci ildə anadan olub və artıq o mübarək gündən 70 il keçir. Təəssüflər olsun ki, bu 70 ilin yalnız 59 ilini yaşamaq nəsib oldu ona. Bu gün 70 illik yubileyini onsuz qeyd edirik. Amma bu yoxluq sadəcə cismani yoxluqdur — Valeh müəllim bu gün də bizimlədir, onun sevənlərin qəlbindədir. 

Borçalının ağır ellərindən olan Darvaz kəndində dünyaya gələn, Bakıda ali təhsilini başa vurduqdan sonra doğma Borçalıda yaşayıb fəaliyyət göstərməyi hər şeydən üstün tutan, burada elmi axtarışlarla məşğul olub, professorluğa qədər yüksələn, kafedra müdiri vəzifəsini daşıyan eloğlumuz ömrünün sonuna kimi də burda yaşadı. Hətta ötən əsrin 90-cı illərində məlum səbəblərdən Borçalıdakı ziyalıların çoxu Azərbaycana üz tutanda da doğma yurddan ayrılmağı ağlının ucundan belə keçirmədi. Baxmayaraq ki, Bakıya gəlib özünə layiq bir işlə təmin olunmaq imkanı vardı. Amma gəlmədi. Canından artıq sevdiyi Borçalının uğrunda, Borçalı gənclərinin təhsili uğrunda ömrünü şam kimi əritdi. 

Valeh Hacıların adı harada yaşamasından asılı olmayaraq bütün qədirbilən darvazlılar üçün ikiqat əzizdir. Çünki təvəzökar və ləyaqətli insan, bütün varlığı ilə elinə-obasına bağlı olan eloğlu, ictimai xadim, əsl ziyalı və ləyaqət simvolu olan VALEH HACILAR qocaman Darvazın başının ucalığı, üzünün ağlığı və dilinin uzunluğu olub həmişə. Özü həyatda olmasa da, bu gün də eyni statusda qalır: yazıb yaratdıqlarıyla, adına layiq Fəxri və Namiq kimi oğullarıyla!  

Bu yubleyi ərəfəsində dəyərli eloğlumu minnətdarlıqla xatırlayır, 2010-cu ildə dünyasını dəyişərkən yazdığım yazını paylaşmaqla onun əziz xatirəsinə əbədi ehtiramımı bir daha ifadə etmək istəyirəm. 

Ruhun şad olsun, böyük alim, əsl ziyalı, ləyaqətli kişi, dəyərli eloğlu, sadiq dost!

BU DÜNYA ƏBƏDİ DİRİLƏRİNDİ

Məqamı gələndə ölümü qarşılamaq ən böyük elmdir.

M.C.Rumi

 Ən çox sevdiyin, hörmət bəslədiyin, sənə həmişə əziz olan adam haqqında yazmaq həmişə çətindir. Həmin adam haqqında artıq keçmiş zamanda danışmaq isə ikiqat çətin və ağrılıdır. Üstəlik bu adamın tanınmış alim, şair, publisist, ömrünü elmin və elinin inkişafı naminə şam kimi əridən böyük ziyalı olması, şöhrətinin bir el çərçivəsini aşaraq Türk dünyasına yayılması söz demək məsuliyyətini daha artırır. 

Valeh Hacılar… Bu imza çoxlarına tanışdır, doğmadır. Kiminin dostu olub, kiminin həmkarı, müəllimi. Məhsuldar alim ömrü yaşayıb, şair kimi oxucuların könlünə yol tapıb, ictimai xadim kimi hər yerdə hörmətlə qarşılanıb. Onu hər yerdə seviblər, sayğı göstəriblər..

Mən də ona həmişə böyük rəğbət bəsləmiş, cəfakeş alim zəhmətinin bəhrəsi olan əsərlərini, minlərlə oxucunun qəlbinə yol tapan şeirlərini sevə-sevə oxumuş, şirin və məzmunlu söhbətlərini dinləməkdən doymamışam. O, mənim həm də ruh qohumum idi, aramızdakı yaş fərqinə baxmayaraq səmimi dost idik. Son illərdə isə Bakıya elə bir gəlişi olmazdı ki, mənimlə görüşməmiş getsin. Hətta bir dəfə onun doğmaca əmisi oğlu Sayaddan Valeh müəllimin nə vaxt Bakıya gələcəyini soruşanda zarafatla mənə belə demişdi: Onun Bakıya nə zaman gələcəyini sən bizdən yaxşı bilərsən. Çünki o, Bakıya gələndə bizimlə görüşməyə imkanı olmasa da, səninlə mütləq görüşür. 

Hər dəfə yolu doğma Darvaza düşəndə də mütləq mənim kənddə olub-olmadığımla maraqlanar, kənddə olduğumu biləndə dalımca uşaq göndərib çağırtdırardı… Hər söhbətinin əvvəli də Darvaz idi, sonu da. Borçalının ayrı-ayrı kəndləri, o cümlədən də Darvazla bağlı olduqca qiymətli arxiv materiallarını üzə çıxarıb nəşr etdirmişdi. 

Doğma elinin-obasının, onun aranının, dağının, çölünün-çəməninin, gülünün-çiçəyinin vurğunuydu, hər çəhliminə, hər gədiyinə, hər qayasına bələd idi. Darvaz onun üçün dünyanın əsl cənnət guşəsi idi. Hər dəfə kəndə gələndə ruhu təzələnir, cavanlaşır və şair qəlbi cuşa gəlir, “burdan qayıdanda yaşa doluram,  bura qayıdanda gəncləşir ürək”, – deyirdi. Ayna bulaqlarını vəsf etməkdən doymurdu:

Bu bulaq necə də sərindi, nənə,

Suyu şəkər kimi şirindi, nənə,

Üzümə dağların havası dəydi –

Bizim Ortabulaq göründü, nənə.

Həyatdan vaxtsız köçəcəyi ürəyinə dammışdımı, nəydi Ulu Tanrının səxavətindən payı bol olan Darvazın  əsrarəngiz gözəlliyini doyunca seyr etmək üçün qırx göz istəyirdi:

Qırxbulaq gözəldi, mən hardan alım

Baxıb oxşamağa qırx gözü, nənə.

Saf idi, Darvazın ayna bulaqlarının suyu kimi dumduru idi. Onu heç nə bulandıra bilməmişdi.   Və onun bu duru qalmağının səbəbi də çox sadə idi, özü bunu belə izah edirdi:

Mən ki, su içmişəm Quyubulaqdan,

Axaram durula-durula, nənə.

Bu gün Valeh müəllim haqqında düşünərkən yadıma alman filosofu Şopen­ha­uerin nə vaxtsa qeyd dəftərçəmə yazdığım bir fikri düşdü: “Böyük zəkalar bəşəriyyətə nə verməlidirlərsə, onlar onu artıq gənclikdən toplamağa başlayırlar”. Sanki Valeh müəllimin boyuna biçilib bu sözlər. Və bir də R.Taqorun belə bir  fikri xatırlayıram: “Böyük torpaq adicə otun sayəsində qonaqpərvər olur”. Bəli, torpaq adicə otu ilə də tanınırsa, xalq böyük oğulları ilə tanınır. Valeh müəllim kimi oğullar zaman-zaman elinin-obasının, mənsub olduğu millətin şöhrətini uzaq-uzaq ellərə yayacaq, xalq da onları əbədi yaşadacaq.

Valeh müəllim cəmisi 59 il yaşadı. Amma bu 59 ildə bir neçə ömrə sığmayacaq qədər işlər gördü. Həyatda daim alnıaçıq, üzüağ yaşadı, dünyada heç kimdən, heç nədən, hətta ölümdən belə çəkinmədi. Çünki heç kimin yanında gözükölgəli deyildi, özündən sonra adına kölgə salacaq, övladlarına dilgödəkliyi gətirəcək bir əməli olmadı. Vaxtilə Volter deyirdi: “Ölümdən kimlər qorxar və kimlər ondan boyun qaçırmaq istər? Günahkar ondan qorxur, bədbəxt onda nicat axtarır, igid ona meydan oxuyur, müdrik isə təəssüf  hissi keçirmədən onu qəbul edir”.

Bəli, Valeh müəllim vaxtsız ölümü də özünəməxsus müdrikliklə qarşıladı. Ölümündən 26 il öncə –  1984-cü ildə  yazdığı bir şeirindən misal gətirdiyim bu bənd də elə həmin müdrikliyin, uzaqgörənliyin nişanəsidir:

Dünyadan gedərik – izimiz qalar,

Söhbətimiz qalar, sözümüz qalar.

Nə qədər yansaq da, külə dönsək də,

Hardasa, kül altda közümüz qalar.

Valeh müəllim bu gün aramızda olmasa da, özü demiş, söhbətiylə, sözüylə bizimlədir, həmişə də bizimlə olacaq.  Çünki Xalq şairi Zəlimxan Yaqub demiş:

Baxmağa güzgüsü, aynası yoxdu,

Yüz il yaşasa da mənası yoxdu.

Diri ölülərin dünyası yoxdu,

Bu dünya əbədi dirilərindi.

Mənbə: http://darvaz.com/.

ŞƏHİD KAPİTAN, VƏTƏN MÜHARİBƏSİ QƏHRƏMANI CEYHUN HƏSƏNOV MİSİLSİZ RƏŞADƏTİ İLƏ NƏSİLLƏRƏ NÜMUNƏ OLDU

Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin kapitanı, Vətən müharibəsinin şəhidi Ceyhun Aydın oğlu Həsənov 1985-ci il oktyabrın 29-da Tovuz rayonunun Çeşməli kəndində dünyaya göz açmışdı. Bakıda böyümüş, Naxçıvanda və Beyləqanda işləmişdi. Vətən müharibəsinin ilk günündə – 27 sentyabr 2020-ci ildə Füzuli rayonu uğrunda gedən döyüşlərdə canını vətənə fəda etdi.

O, ilk təhsilini Xətai rayonunda Ədalət Abbasov adına 257 nömrəli tam orta məktəbdə (1992-2001) almışdı. Sonralar Cəmşid Naxçıvanski adına Hərbi Liseydə (2001-2003) və Heydər Əliyev adına Azərbaycan Ali Hərbi Məktəbində (2004-2008) hərb elminin sirlərinə yiyələnmişdi. Təhsilini davam etdirmək üçün Təlim Tədris MərkəzinəBakı  Ali  Birləşmiş Komandirlər məktəbində zabit ixtisası kursuna göndərilmişdi.

Orta məktəbdə oxuduğu müddətdə basketbol yarışlarında, fənn olimpiadalarında, müdavim vaxtlarında  güləş yarışlarında, sonralar Azərbaycan Respublikası Silahlı Qüvvələrinin cüdo birinciliyində qalibiyyətin qürurunu yaşamışdı. Ailəsinin yaxın qohumu, Müdafiə Nazirliyi mətbuat xidmətinin zabiti şəhid İlqar Verdiyevin uğurları Ceyhunda hərb sənətini seçməsinə həvəs yaratmışdı. Bununla belə, dayısı Məstan Novruzov və iki  yaxın qohumu birinci Qarabağ  döyüşlərində şəhidlik zirvəsini fəth etmişdi. Ailə gələnəklərini peşəsi ilə davam etdirən Ceyhun 2018-ci ilin 1 iyulunda ailə qurmuş, 2019-cu ilin 6 avqustunda əkiz oğlanları Cahid və Cavidan dünyaya gəlmişdi.

21 oktyabr 2019-cu ildən Beyləqandakı N saylı hərbi hissədə xidmət edirdi. Vətən müharibəsi başlayan gün Cəbrayıl, Xocavənd, Füzuli istiqamətində uğurlu əks-həmlə döyüşlərində tarix yazanlardan oldu kapitan Ceyhun Həsənov.

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin Sərəncamlarına əsasən Ceyhun Həsənov ölümündən sonra “Vətən Müharibəsi Qəhrəmanı” (09.12.2020) fəxri adına layiq görülüb, “Vətən uğrunda” (15.12.2020), “Füzulinin azad olunmasına görə” (25.12.2020), “Qubadlının azad olunmasına görə” (29.12.2020) medalları ilə təltif edilib.

Ceyhunun ilk və son savaş günü haqqında onun döyüş yoldaşlarından olan çavuş Şahin Mehdiyev deyir: “Füzuli istiqaməti uğrunda düşmənin ilk müdafiə səddini yaranlar sırasında bizim heyət də vardı. Biz bir yerdə üç aya yaxın idi ki, təlim keçirdik. Ceyhun Həsənov Beyləqan rayonunda N saylı hərbi hissədə bölük komandiri vəzifəsindəydi. O, həm də  PDM komandiri olub. 27 sentyabr 2020-ci ildə müharibə  başlananda Ceyhun öz şəxsi heyəti və 7 BMP, 4 tank, bir neçə başqa texnika ilə hərəkətə keçdi.

Komandirin PDM-i öndəydi. Şiddətli döyüş gedirdi. Hər tərəfdən bizi atəşə tutmuşdular. Bir neçə texnikamız sıradan çıxdı. Şəhidlərimiz var idi. Buna baxmayaraq Ceyhun Həsənovun bacarığı sayəsində bir neçə yüksəkliyi aldıq, üç erməni postunu məhv etdik. Komandir tez-tez bizə səslənirdi: İgidlər, dayanmaq olmaz! Yalnız irəli!” Döyüş daha da şiddətləndi. Ermənilərin birinci eşalonu darmadağın olmuşdu.  Ancaq mənfur düşmən hər tərəfdən, hər növ silahdan istifadə edirdi. Mən komandirin oturduğu PDM-in tuşlayıcısı idim. Sürücümüz isə Qərib Balacayev idi. Komandir tez-tez “Afərin, igidlərim!” hayqıraraq bizə böyük ruh yüksəkliyi verirdi. O döyüşdə bizə verilmiş tapşırığı yerinə yetirdik, istədiyimiz mövqeləri tutduq. Komandir gördü ki, mənfur düşmən sağdan bizim heyəti mühasirəyə almaq üçün hərəkətə keçib, Qəribin PDM-i sağa döndərməsini əmr etdi. Bilirdik ki, ora girmək çox təhlükəlidi. Amma komandir dedi ki, igidlər, başqa yolumuz yoxdur, düşmən bizim 60-a yaxın heyəti mühasirəyə ala bilər. Balacayev ləngimədən PDM-i onun əmr etdiyi tərəfə sürdü. Komandir Ceyhun Həsənov istədiyinə nail oldu, düşmən itki verib geri çəkildi. Amma çox təəssüf ki, sonra biz dönəndə tank əleyhinə minaya düşdük. Cəsur komandirimiz kapitan Ceyhun Həsənov və PDM-i idarə edən Qərib Balacayev qəhrəmancasına şəhid oldular, mən isə yaralandım. Komandir son nəfəsində məndən soruşdu: “Şahin, sonuncu mövqeni vurduqmu?”  Cavab verdim ki, bəli, komandir, vurduq. Gülümsəyərək əlimi sıxdı. Gözlərini yumaraq şəhidlik zirvəsinə yüksəldi. Ruhu şad olsun!”

Bir oğul anası olan və onu da vətən uğrunda şəhid vermiş Səmayə xanım qəhrəman övladı haqqında qürurla danışır və şəhid kapitanın ruhuna xitabən deyir: “Oğlum, azad etdiyin torpaqlarda daima ruhun dolaşacaq. Əkiz övladların səni şəkillərdə, tarixlərdə axtaracaq, qəhrəmanlığınla fəxr edəcəklər. Sən Vətənini balalarından da, anandan da yüksəkdə tutdun, Ceyhun. Həyatda sənə nə əziyyət çəkmişəmsə, halalın olsun, oğlum! Vətənimiz, xalqımız səni unutmayacaq!”

İstər Ümummilli lider Heydər Əliyevin zamanında, istərsə də Prezident İlham Əliyevin rəhbərliyi dövründə kütləvi informasiya vasitələrinə diqqət və qayğının nəticəsi göz önündədir. Orijinal ekran, efir ənənələri olan Azərbaycan Televiziyası da həmin sıradan kənarda qalmayıb.
Milli televiziya və radiomuz son dövrlərdə nəzərə çarpan yeni keyfiyyətlər qazanıb.
İnkişaf göz önündədir. Televizyamız ilklərə imza atır. Qeyd edək ki, bu gün doğma televiziyamız inkişaf mərhələsinin kuliminasiya nöqtəsindədir. Radiomuza da eyni fikri şamil edirik. Radiomuzun sadiq dinləyiciləri istər ictimai-siyasi, istərsə də ədəbi-bədii, musiqili-əyləncəli verilişləri ötürmür, 95 yaşlı bu cihazın qarşısında dinşəkk kəsilirlər.
Televiziyamız son 2 ildə yenilikləri ilə bizi sevindirir və ekran qarşısında yaxın olmağa “məcbur” edir. Ənənəyə sadiqlik və müasirlik vəhdət tapır televerilişlərdə. Beynəlxalq televiziyalara inteqrasiya müşahidə olunur. Deyərdik ki, uğurlarla kifayətlənmək olmaz, yenə də çalışmaq lazımdır. AzTV teleməkanımızın lideri olsa da, bu başqanlığı, uğur bayrağını əbədi əldə saxlamaq üçün daim çalışmaq, irəli getmək lazımdır.
Bu uğurlara imza atılmasında AzTV-nin rəhbəri Rövşən Məmmədovun rolu böyükdür. Hər gün saatlarla ekranda olan Rövşən Məmmədov rəhbər olana qədər AzTV-də “Günün nəbzi”, “Əsas Məsələ” və “Həftə” verilişlərini aparan dəyərli alim, peşəkar telejurnalistdir. Rövşən bəy eyni zamanda Azərbaycan TV və Radio Verilişləri QSC-nin “İctimai-siyasi proqramlar və xarici xəbərlər studiyası”nın direktoru vəzifəsində çalışıb. 15 yanvar 2019-cu ildən “Azərbaycan Televiziya və Radio Verilişləri” Qapalı Səhmdar Cəmiyyətinin sədri vəzifəsinə təyin olunub. İndiyədək AzTV-yə sədrlik edən yeganə şəxsdir ki, həm veriliş aparır, həm də həftə ərzində baş verən hadisələrin analitik təhlilini təqdim edir.
Ekran-efir məkanımızda bir məktəb, bir nümunə olan AzTV dövlət dili olan Azərbaycan dili ilə yanaşı, xarici dillərdə yeni formatda, yeni layihələr ortaya qoyur.
Hadisələrin obyektiv təqdimi, fərqli üslub, yeni yanaşma tərzi, orijinal baxış, gənclərə meydan verilməsi ana televiziyamınızın ənənəyə sadiq novator tərəfləridir. Öncə AzTV, “Mədəniyyət” və “İdman” kanallarının loqosu yeniləndi. Dövlət başçısının iştirakı ilə ölkədə keçirilən mötəbər beynəlxalq tədbirlər birbaşa yayımlandı.
Prezident İlham Əliyevin tapşırığı ilə “Azərbaycan Televiziya və Radio Verilişləri” QSC-də Bədii Şura yaradıldı. Aprelin 12-də “Azərbaycan Televiziya və Radio Verilişləri” (AzTV) Qapalı Səhmdar Cəmiyyətinin (QSC) nəzdində fəaliyyət göstərən Bədii Şuranın yeni tərkibdə ilk iclası keçirilib.
AzTV sədri Rövşən Məmmədov iki ildən bir seçilən Bədii Şuranın işinin 3 kanalın fəaliyyətinə nəzarət etmək olduğunu deyib: “Bu gün Azərbaycan televiziyasında aparılan islahatlar müasir tələblərə cavab versə də, biz üzərimizə götürdüyümüz öhdəliklərə nə dərəcədə əməl etdiyimizi kənar gözlərlə görmək istəyirik. Buna görə də ayda iki dəfə Bədii Şura üzvlərini yığmağı planlaşdırırıq. Nəzərə alsaq ki, pandemiya şəraitindəyik, hələlik ayda bir dəfə də təşkil etmək olar. Gələcəkdə iclasları videoformatda da təşkil edə bilərik. Yaxın iki il ərzində birgə fəaliyyətimiz zamanı tərifdən çox tənqidləri eşitmək istərdik”.
Çox yaxşı haldır ki, görkəmli sənət xadimləri yeni Bədii Şuraın tərkibinə daxil ediliblər: Xalq yazıçıları Anar, Kamal Abdulla, Xalq artistləri Ofeliya Sənani, Rasim Balayev və b. Bizə belə gəlir ki, yeni tərkibin irad və təklifləri, nəzarəti verilişlərin daha baxımlı və səviyyəli alınmasında böyük rol oynayacaq.
Azərbaycan, rus və ingilis dillərində gün ərzində 13 dəfə efir alan “Xəbərlər” xüsusi inkişaf mərhələsinə qədəm qoydu. Nəticəyönümlü “Mobil qrup” bəhrəsini verdi. “Şənbə reportaj”ı, AzTV-nin xaricdəki müxbirlərinin videomaterialları, “Xəbərlər”dən sonra dövlət əhəmiyyətli hadisələr haqqında xüsusi buraxılışların keyfiyyətindəki irəliləyişlər tamaşaçıların gözündən yayınmır. Eyni zamanda “İqtisadiyyat xəbərləri”, “Region xəbərləri”, “Mədəniyyət xəbərləri”nin yeni formatı da izləyicilərin zövqünə hesablanıb.
Hər bazar günü “Həftə” analitik informasiya proqramında aparıcının dolğun şərhləri, özünəməxsus yozumları həftənin real mənzərəsini yaradır.
Xüsusilə, Vətən Müharibəsi dövründə əsas diqqət AzTV-yə yönəlmişdi. Ali Baş Komandanımızın xalqa müraciətləri isə bütün ölkənin diqqətini bir mərkəzə cəmləyirdi.
Bu yaxınlarda, Novruz bayramı ərəfəsində populyar telejurnalist Səyyarə Səyyafın aparıcılığı ilə “Mədəniyyət” kanalının “Ovqat” verilişi yenidən tamaşaçılarına xoş ovqat bəxş etməyə başlayıb.
Azərbaycanın tanınmış incəsənət xadimləri, şair və yazıçılar, müxtəlif elm adamları verilişdə iştirak edir, öz yaradıcı düşüncələrini tamaşaçılarla bölüşürlər. Vaxtı ilə AZTV-də yaranan, pərvəriş tapan, tamaşaçılara xoş ovqat bəxş edən “Ovqat” verilişi yeni ekran həyatında tez bir zamanda populyarlıq qazandı. Bu veriliş həftənin üç günü tamaşaçıların görüşünə gəlir.
Ağrılı günlər də olub. 20 Yanvar faciəsində rus əsgərlərinin avtomatı başımızın üstündə inləyə-inləyə, ürəyimizdən qan axa-axa, lal fəryadla çalışmışıq. Bu gün isə doğma teleradiomuzdadır gözümüz. Cəbhədən canlı, operativ xəbərləri onlar yayımladılar. Xoş müjdələr ekranı, efiridir milli teleradiomuz. Qarabağ savaşında teleradiomuzun fəaliyyəti əvəzsizdir. Kollektivin rəhbəri, dəyərli alim, peşəkar telejurnalist Rövsən bəy özü də bayaq qeyd etdiyimiz kimi, hər gün saatlarla ekrandadır. Rövşən müəllim vətənsevər ziyalı qonaqları ilə hadisələrin geosiyasi, tarixi təhlillərini aparır, ermənilərin saxtakarlığını ifşa edir.
Ötən gün cənab Prezidentin AZTV-yə verdiyi müsahibəsini həvəslə, maraqla seyr etdik. Bir daha Ali Baş Komandanımızla fəxr etdik.
YAŞA, YARAT, doğma radiomuz, ana televiziyamız! İnkişafın bizi qürurlandırır.
QARABAĞ AZƏRBAYCANDIR!!!

VÜQAR ƏHMƏD
AMEA Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutu
Mətbuat tarixi və publisistika şöbəsinin müdiri, filologiya elmləri doktoru, professor

GÜLNAR SƏMA
Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin və Dünya Gənc Türk Yazarlar Birliyinin üzvü

Hazırda bir il üç aydır içində olduğumuz pandemiya bəlası dünyadakı insan artımına qarşı, daha doğrusu, insan sayını azaltmaq üçün süni şəkildə yaradılan bioloji silah olaraq izah edilir. Deyilənlərə görə, ətraf mühitin çirklənməsi, su ehtiyatları, həyati əhəmiyyətli digər resursların tükənməsi və sair bu kimi səbəblər guya pandemiyanı problemin çarəsi kimi ortaya çıxarıb. Bəs bu ideyanı ortaya atanlar və təbliğ edənlər kimlərdir? Bu fikir nə qədər həqiqətə uyğundur?

Bu məsələ ilə bağlı aparılan təbliğatlara nəzər salsaq, görərik ki, bu ideyanın tərəfdarları burjua ideoloqlarıdır ki, onlar hətta bu problemi illərdir ki, təhsil müəssisələrinə tətbiq etməklə öz məqsədlərini reallaşdırmağa çalışırlar. Təbii ki, bu, nəhəng, meqapolis şəhərlərdə yaşayanlar üçün mükəmməl bir məntiq kimi görünür. Çünki onlar izdihamlı kütlənin içində yaşayırlar. Amma bu sıxlığı yaradanın, əslində, getdikcə məntiqsizləşən kapitalizm olduğunu kimsə gündəmə gətirməyə səy göstərmir.
Kapitalist ölkələrində istehsal, ticarət və maliyyə resurslarının sahibləri bu iddiaları sözdə guya tibb mütəxəssislərinin fikri sayırlar, halbuki bu “mütəxəssislər” onların eşitmək istədiyindən başqa heç nə demirlər. COVID-19 epidemiyasını əhali artımı ilə əlaqələndirən açıqlamalar verənlər yenə də onlardır.

Burada XVIII-XIX əsrlərdə ingilis ruhanisi, tanınmış siyasi-iqtisadçı Tomas Robert Maltusu xatırlamamaq olmaz. Darvinin təkamül nəzəriyyəsinin davamı olaraq yürüdülən Maltus nəzəriyyəsində (1789) əhali artımı ilə qida ehtiyatlarının artımı arasındakı nisbət və tarazlığın pozulması qeyd edilir, əhali artımının nəzarətə götürülməsi tövsiyə olunurdu. Tomas Maltus ruhani olmasına baxmayaraq, ümumi mövzusu bu nəzəriyyəni əhatə edən kitabında belə bir cümlə də işlətmişdir: “Əgər insan təbiətlə münasibətləri nizamlamasa, təbiət özü bunu edəcəkdir”. Bir çox tədqiqatçılar Maltusun bu cümləsini belə şərh etmişdilər ki, o bu cümləsi ilə tənzimlənmənin ehtiyat tədbirləri olaraq kütləvi qırğınlarla aparılacağını vurğulayıb. Maltus bundan sonrakı izahlarında da bu çözümün insanlığın xeyrinə olduğunu iddia edir və yazdıqlarının doğruluğunu sübut etməyə çalışırdı.

Dırnaqarası ruhani hələ sağlığında bu fikirlərinə görə cəmiyyət tərəfindən lənətlənmişdi. Tarix indi də onu lənətlə xatırlayır.

(Buna baxmayaraq, hələ də müharibələrin, kütləvi qırğınların vacib olduğunu hesab edən ziyalılarımız var. Çünki illərdir ki, bu ideologiyanı həqiqət kimi bizə tədris və təbliğ ediblər. Halbuki, müqəddəs kitablarda “öldürmə” deyə əmr olunur.)

İndi, əsasən son 30 ildə kapital sahibləri Maltusu haqlı çıxarmaq üçün əllərindən gələni edirlər, xüsusilə də qida mənbələrinin sıradan çıxarılması ilə bağlı onlar çox ciddi addımlar atmağa müvəffəq olublar. Təbii qida ilə bağlı bütün istehsal sahələrinin ləğvi məhz buna əsaslanır. Bunu isə şeytan əməlindən başqa nəsə adlandırmaq sadəcə mümkün deyil.

Praqmatizmin öncülü kimi tanınan ingilis filosofu Ceremi Bentam (əsasən, Cəza nəzəriyyəsi və “Sələmin müdafiəsi” əsərləri ilə tanınır) əhali artması səbəbiylə insan növləri üçün qida qaynaqlarının istifadəsindəki məhdudiyyətlərin və çatışmazlıqların rəqabət zəminində müharibələrə səbəb olacağını iddia edərkən bu nəzəriyyəni yüksək qiymətləndirmiş və təklif edilən “nizamlamanı” doğru saymışdır.

Demək olar ki, həm Bentama, həm də Maltusa görə, müharibədə barış, aclıqda bolluq, epidemiyada sağlamlıq var! Yəni zülm olunanların fəlakətindən zülm edənlərin xoşbəxtliyi yaranır.
Qiyamət əlaməti kimi baxdığımız pandemiya və buna bənzər hadisələr Maltusun (nəzəriyyəsinin) dirilişinin nəticəsidir. Bu nəzəriyyəni dirildən şəxslər hazırda dünyanı idarəçiliyini əlində saxlayan liderlərdir.

Diqqətlə nəzər etsək, koronovirusun altından Maltus, Maltusun altından tramplar, baydenlər, makronlar, mattarellalar, şi çinpinglər, putinlər və daha neçələrinin çıxdığını görərik.

Əgər qəbul etsək ki, həqiqətən də bu problemləri yaşamağımıza səbəb dünyada əhali sayının artımı və qida təminatının azlığıdır, o zaman bunun həlli yolu müharibələr və bioloji qırğınlar olmamalıdır axı. Qida təminatını artırmaq üçün qida istehsalını artırmalı, nüfus artımının qarşısını almaq üçün doğum sayını azaltmaq, az sayda uşaq dünyaya gətirilməsi üçün dövlət tərəfindən müəyyən qaydaların tətbiq olunması gərəkməzmi?
Maltus nəzəriyyəsi kimlərəsə, xüsusən həddindən artıq varlı zümrələrə tunelin ucundakı işıq kimi görünə bilər, amma o ucdakı qapı ölüm qapısıdır. Olmazmı ki, İNSAN o qaranlıq tunelə heç girməsin?

Demək ki, bütün tarixlərdə İNSANın davası sözdə inancı ilə bağlı olub. Əgər bu insanın qiyamətini və insanlığın sonunu gətirirsə, niyə inancımız sözdə yox, özdə olmasın?!

Azərbaycan Yazıçılar və Jurnalistlər Birliklərinin üzvü, Azərbaycan Respublikası Prezidenti Təqaüd Fəndunun təqaüdçüsü, “Azad qələm” ədəbi-bədii, ictimai-publisistik qəzetinin və “Ali Ziya” ədəbi-bədii, elmi-publisistik jurnalının təsisçisi və baş redaktoru

Koronovirus Allahın bizlərə bir bəlası, yaxud sınağı idisə, karantin də bəzilərinin kim olduğunu bizə tanıtdı. Yaxşı insanlar xeyirxahlığı ilə yadda qaldı ac qarınlar doydurdu, pis insanların isə maskası yırtıldı. Kimi xalqı dilənçi adlandırdı, kimi də kəndi, rayonu bir-birinə qatıb zirzəmilərdən vurub, podyezlərdən çıxdı. Bu gün də Nazilə Səfərli şairəmiz deyib ki, imkanlı şəxslər əhd eləməyib ki, kasıblara kömək etsin. Adətən xalqın qayğısına şair, yazıçı qalar, onun haqq səsinə səs verər. Nazilə xanım isə əksinə imkanlı şəxslərin qayğısına qalmaqdan ləzzət alıb. Hə, bax belə yerdə bu koronovirusa minnətdar olmaya bilmirəm. Hamının maslkalanmış sifətinin eybəcərliyini bir-bir üzə çıxarır. Ay Nazilə Səfərli, sən o imkanlı şəxslərdən eninə də, boluna da yaxşıca istifadə etmisən. İmkan ver bu kasıb camaata da nəsə etsinlər. Bu qədər qısqanclıq olmaz axı. Sənin heç nəyə ehtiycın yoxdu, bilirik. Təsadüfən bu imkanlı şəxsləri icarəyə götürməmisən? Ehtiyac içində yaşayanları görmək üçün gərək insan olmağı bacarasan. Efirə çıxmaq, veriliş aparmaq hələ nə şair olmaq, nə də insan olmaq demək deyil. Bax, bunu da bilməyin vacibdir.

“Gənc Ədiblər Məktəbi”nin müdavimi, Azərbaycan Yazıçılar Birliyi Gənclər Şurasının və Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin üzvü, Azərbaycanın Mədəniyyət və Ədəbiyyat Portalının Baş məsləhətçisi, Prezident təqaüdçüsü, “İlin gənci” müfakatçısı

Təsəvvür edin, bir gün qapınız döyülür, açırsınız, qarşınızda xüsusi geyimli iki nəfər dayanıb. Hardan gəldiklərini sanki bilirsiniz, peşələrinin adı dilinizin ucundadır, amma deyə bilmirsiniz.

Dilinizin ucundakı o sözü beyninizin içində “axtarışa” verdiyiniz qısa zaman kəsiyində gələnlərdən biri dillənir:

– Texniki xətalar məcəlləsinə görə, kompüterinizi cəzalandırmağa gəlmişik. Dünən yazdığınız yazını yaddaşa verməyib…

Yalnız indi xatırlayırsınız ki, gələnlərin əynindəki paltar “texnologiya polisi”nin formalarıdır.

…Gülümsəmək də olar. Bir gün bunun təsəvvürümüzdən “hoppanıb” həyatımızın düz ortasına “düşəcəyini” düşünüb ürpənmək də sərbəstdir, elə gülümsəmək qədər. Hələ bir lətifə də danışım, daha ürəkdən gülün. Bir türk gedir Avropaya, paltaryuyanların, paltarqurudanların evlərin zirzəmilərində quraşdırıldığını görür, bir də türklərin bu cür əşyalara-televizorlara, paltaryuyanlara, elektrikli sobalara necə qayğıyla yanaşdığını, üstünə qotazlı-bədizli örtüklər tikib saldığını xatırlayır. Bu iki davranış arasındakı uçurumun kənarında dayanıb öz-özünə təsəlli verir: “Gələcəkdə texnologiya üsyanı zamanı bu əşyalar hansı xalqın onlara necə davrandığını unutmaz ki?! Yoox… Unutmazlar…”

Texnologiyanın istehsalatda tətbiq olunduğu ilk illərdə insanlar üsyana qalxmışdı; onlar daha fabrikdə işləyə bilməyəcəklərini, beləcə ac qalacaqlarını düşünmüşdülər, hətta, fabriklərə girib maşınlara hücum da etmişdilər. Müqəddəs kitabların öyrətdiyi “günah və ölüm Adəmdən miras qalıb” nəzəriyyəsinin ucundan tutub azca düşünsək, bu gün hər texnoloji yenilik qarşısında canımızı saran qorxunun da səbəbini taparıq. Ürəklə bu qorxaqlığımızı ilk maşınlara hücum edən babalarımızın boynuna yıxa bilərik. Hələ daha irəli gedib dünyanın bu vaxtında son model telefonla internetə girib “texnologiya şeytan əməlidir”-deyə feysbukda status yazanlar da var.

…Dino Bussatinin “Eynşteynlə görüş” hekayəsini xatırlayıram. Zənci Eynşteynə deyir: “Sənin kəşflərin onların (iblislərin) işinə yaradı”. Eynşteynsə sadəlövhcəsinə deyir ki, “kəşflərim ziyansızdı, adicə düsturlardı…” Bunu ilk oxuyanda göyçəliliyimə salıb əlimi əlimə çırpmışdım: “Pahooo… O boyda Eynşteyn ha! O da özünə bəraət axtarırmış…” Təbii ki, bunu mənə “söyləyənin” Bussati olduğunu da unutmamışdım. Yenə də uğursuzluğun ucu görünən kimi özümüzü “sudan quru çıxarmaq” cəhdimizin mövcudiyyətinin idrakındayam. Zamana nisbətdə, Adəmin ən uzaq qohumlarıyıq.

“Bakıdan gələn xəfiyyə” əsərində isə Elxan Elatlı tamam başqa fikirdədir. Borislə Qanbay keçmiş günləri xatırlayandan sonra Boris deyir:

– Mənə elə gəlir ki, texnika heç vaxt insan beynini əvəz edə bilməyəcək.

Bu cümləyə sığınıb, həqiqətən, texnologiyanın bizi əvəz edə bilməyəcəyinə əmin ola bilərikmi? Yoxsa, bizə, sadəcə, ümid etmək şansı tanıyır sürət erası? Məncə, bütün sirr bizim texnologiyaya olan münasibətimizdə gizlidir.

1880-ci illərin ABŞ-ında dəbdəbəli qonaqlıqlar, indiki dillə desək, trend olmuşdu. Jozefina Koçrane adlı qadın da bu “trendə qoşulmuşdu”; tez-tez qonaqlıqlar təşkil edir, var-dövlətini, yeni aldığı bahalı əşyaları nümayiş etdirirdi. Özü isə bütün varlı qadınlar kimi mətbəxə keçmirdi. Hər qonaqlıqdan sonra da qulluqçular əllərində, ən azı, iki qırıq qab gəlirdi:

– Bağışlayın, xanım, qab yuyanda oldu.

Öz sevimli və bahalı qablarını qorumağın yeganə yolunu Jozefina qısa zamanda tapdı: 1886-cı ildə qabyuyan maşını kəşf etdi. Bizəqədərki dövrdə bu maşın hansı “inkişaf yollarını” keçdi, bilmirəm, amma bizə çatanda artıq o, “evin arvadı” kimi urvata minmişdi. Və bunu bizim beynimizə yeridənlər gündə səkkiz dəfə ekrandan, radiodan bağırırdılar: “Sən qadınsan, qabyuyan deyilsən!” Dolayısı ilə, deyirdilər ki: “Bax, qabyuyan maşın da bir qadındır…” Şəhərarası avtobusa ondan qabaq minən qadının saçını arxadan əlinə dolayıb geri çəkməyə hazır olan qadınlarsa, bu “qadın”a itaət etməyə başladılar.

Bu, texnologiyaya olan münasibətimizin cəmi bir misalıydı… Bircə misalla da kifayətlənəcəyəm. “Mətləbi qısa deməyə çalışın. İndi vaxt və səbr qıtlığıdır” – deyir Rəşad Məcid “Qələmsiz yazılanlar”da… (525.az. 31.03.2021)

Bəli, insan “Tanrının yaratdığıdı” dediyi insana, təbiətə sayğı duymağı elə insanın yaratdıqlarına itaət etdikcə unutdu. Bunu günah hesab edənlərsə heç vaxt düşüncələrini açıqca ifadə edə bilmədilər, ədəbiyyatın içində gizlətdilər. Məsələn, Adam Hall “Casus postu” romanında yazırdı: “Modern insanın ən bağışlanmaz günahı itaətdir…”

Ziqmunt Baumanın “Axıb gedən dünyadan 44 məktub” kitabında “texnologiyaya itaət edən” əsas obraz qadındır və müəllif müasir dünyamızda baş verən “insansızlaşmanı” bu qadının timsalında daha gözəl anladır. Baumanın məhz qadın obraz seçməsi də təsadüfi deyil. Mina Urqanın dediyi kimi, “moda xəstəliyinə ən çox qadınlar tutulur”. Və bu gün hər bir texnoloji kəşf yeni modadır. Yoxsa, Elon Musk çıxıb hələ mövcud olmayan “kosmosdakı oteli”nin neçə nömrəsinin tutulduğunu belə ürəklə söyləyə bilməzdi. Əminəm ki, əgər, həqiqətən, nə vaxtsa o otel var olacaqsa, orda baş verən ən kiçik səhvi boynuna atacağımız günahkar ondan qabaq var olacaq. İnanmırsınız? Yoxsa, bu gün bütöv bir idarənin işini “baş-ayaq eləyib”, sonradan “texniki xətadır də, olub!”-deyənlərin nəslinin kəsiləcəyinə ümid edirsiniz? Bağışlayın, mən ümid edə bilmirəm. Hətta, arada oturub öz səhvimizi boynuna yıxdığımız texnikanın halına da yanıram.

Günü başa vururam yenə düşüncə döngələrində. Burda sussam yaxşıdır.

07.04.2021

“Gənc Ədiblər Məktəbi”nin müdavimi, Azərbaycan Yazıçılar Birliyi Gənclər Şurasının və Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin üzvü, Azərbaycanın Mədəniyyət və Ədəbiyyat Portalının Baş məsləhətçisi, Prezident təqaüdçüsü, “İlin gənci” müfakatçısı

(üçüncü yazı)

Biz-ədəbiyyatın kahinləriyik… Nə olsun XXI əsrdə yaşayırıq? Nə olsun kahinlər “lənətlənmiş” adlanır? Bunlar yetərmi bizə biz olmamağı öyrətməyə? Məncə, yox… Dünyanın bütün kitabları ruhdan başlayıb. Bütün gözəl şeirləri ruhlar yazıb. Və yazır da… İlk şairlər məbədlərdə ən yüksək kahin rütbəsinə yüksəlib, bunu danaqmı indi? Bu gün elmin belə haqqında ikimənalı düşündüyü İştar da şair olub. “Bilqamıs”ı danışan da. Bütün əski dünyanın tarixi, dünyagörüşü şeiriyyətdə öz boyuna biçilən donu geyib və qarşımızda belə cilvələnib. Və bunlar zarafat deyil… Zarafat olsa, dünya başqa cür olardı. Eminin dediyi kimi…

Sancıdan qıvrılan anaya

məktub gələ

bətnindəki körpədən:

məni gözlməyin…

bu, zarafatdı!

Odur ki, kahinliyimizi zarafat qəbul etməyin! Əsla! Sehrli ayinlər də edirik, qeyri-adi tilsimli sözlər də pıçıldayırıq. Və bütün bunlar şeir adlanır… Məsələn, Emin Piri öz şeirlərinin hamısında özündən danışmır. Başqa bir Emindən danışır. O Emindən ki, axşam olanda yaşıdlarına, həmsöhbətlərinə qoşulub Bakının küçələrini gəzmir. Pəncərədəki pərdənin rəngi tündləşəndə gecənin gəlişini dolan gözləri, ovuclarında cücərtdiyi, üzünü ovuclarına alıb qoxusunu ciyərinə çəkdiyi xatirələri ilə salamlayır. Ona sehrli kəlmələr pıçıldayaraq özünü anladır…

Şəhid məzarlarını

mərmərə bükdük…

daş qoyduq başlarına…

qalxa bilməsinlər

üzümüzə tüpürməyə…

O qədər elmi cümlələr yazmaq olar ki… O qədər analizlər, təhlillər… Tənqidvari təriflər də… Ancaq, bütün bunlar Eminin obrazı olan “kahin Eminin” ruhunu sakitləşdirə biləcəkmi? Onun sirrini anlamağa kömək edəcəkmi? Məncə, yox.. Çünki, bu gün Emin bir qonaq qarşılasa ona süfrədə ən gözəl nemətləri düzəcək. Amma, heç vaxt, həm də heç vaxt ürəyindəki süfrədən bir tikə də onun çayına salmayacaq. Kahin Emini onun ətrafındakılardan heç biri tanımır. Bizi ən yaxşı anamız tanıyar deyirik, amma analar da yanılır. Ruhumuz anaların deyil. Allahımızındı… Bizi ən gözəl duyan sevgilimizdi deyirik. Amma, sevgililər arxa kadrdakı düşməndi həmişə. Hər an onun vurduğu zərbəni gözləyirik. Ya ayrılarsa? Ya çıxıb gedərsə? Ya yerimə başqasını qoyarsa? Odur ki, daixilimizdəki kahini ona da göstərmirik.. Əksinə, sehrimizdən istifadə edirik ki, bir-iki kəlmə sehrli pıçıltıyla onun gedən yollarını bağlayaq… Yenə bu pıçıltının adını şeir qoyaq…

Eminin sevgisi də məhz budur. Hər zaman əlindəki tüstülənən çubuğu üfürüb tüstüsünə misralar bələyir ki, onun qorxusunu sevdiyi anlamasın. Bunu da ikinci Eminin adından yazır…

Görüşəndə

sevgilisinin əlində

gözü axtarırdı

ona veriləcək gülləri…

İndi

kitabları arasında qurutduğu

gül ləçəklərində axtarır

sevgilisinin cəbhədə itirdiyi əllərini…

Həmişə də anlatdığı hər nəysə bir az əksik qalır Eminin. Elə bil bir daş tapırsan, hansı ki, köhnə məbədin yolunu onunla açacaqsan… Açar yerinə yaxınlaşanda divardakı oyuğun 6 guşəli olduğunu görürsən… Əlindəki daşın isə 5… Barmaqlarının sayından qorxursan… Və itirəcəyindən qorxsan da barmaqlarının arasında seçim edirsən… 6-cı guşəyə hansı barmağını qoyasan ki, kəsilsə də yeri göynəməsin? Bu qədər çətindi əslində daixilindəki ruhla çarpışmaq. Onu cilovlamaq…

Emin də cilovlaya bilmir… Bütün bildiklərini anladır… Ancaq, qısqanclıqla… Yenə nəyisə demir… Elə bilir ki, desə, ürəyindəki günəş şüasının sızqalarından qorxan hisslər başqasına aid olar… Amma, bu şüaların sızdığı yerdən də onun burulğanlı duyğuları, narahatlığı gün üzünə çıxır… Biz yalnız bu gün üzündə olanları oxuyuruq…

Toplardan,

təyyarələrdən

doğan uşaqlar

yerdə bələklərdən çıxırdı…

uşaqların yerdə

batan səsləri

göydə mələklərdən

çıxırdı…

Budur, kahin Eminin dünyaya hayqırtısı… Barışmazlığı… Üsyankarlığı… Başını qara bir daşa söykəyib çarəsizcə iniltisi… Ancaq, bu gün pəncərələri parıldayan göydələnlərə baxır Emin Piri… Dənizin mavi sularında romantika axtarır… Avtobusların basabasında bir ovuc hava axtarır… Ta ki, yatdığı yerdə kahin ruhu onu silkələyib qələmə, varağa aparana qədər… Orda isə dəniz dərdi başlayır… Dəniz gündüz olduğu kimi romantikcəsinə göz vurmur sevgililərə… Hamının yatmasını gözləyib ki, kahinlərə dərdini desin… Axı, təbiət həmişə insanla danışmağa cəhd edir… Bunu da ancaq kahinlər bacarır…

Söymə bu dənizi, balıqçı qardaş,

xırda soxulcana gəlməz hər balıq.

Bir dəfə də öpüş qoy tilovuna

bəlkə sevgiyə aldanıb

bir balıq düşə “toruna”.

Görən hələ də şübhə edən varmı şairlərin kahinliyinə? Daha olmaz, vallah… Daha olmaz… Əgər şairlər kahin deyildisə niyə 37 yaşadı Azərbaycan? Şairlər kahin deyildisə, niyə ən qədim dünyanı şeirlərdən oxuyuruq? Niyə milliyimizi tanıyaq deyə bayatılara, nəğmələrə baş vururuq? Doğru deyirəm, vallah… Biz-ədəbiyyatın kahinləriyik… Bizi qoruyun! Min ildən sonra şeirlərimizdə özünüzü tapmaq üçün…

“Gənc Ədiblər Məktəbi”nin müdavimi, Azərbaycan Yazıçılar Birliyi Gənclər Şurasının və Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin üzvü, Azərbaycanın Mədəniyyət və Ədəbiyyat Portalının Baş məsləhətçisi, Prezident təqaüdçüsü, “İlin gənci” müfakatçısı

5 aprel 2016-cı il…
Yazdığım status bu imiş: “Yarəb, məni Şuşanı görmədən, Kəlbəcəri qaya-qaya, daş-daş tanımadan öldürmə!-deyə duam vardı… “Odərlər”i oxuyub Şuşa üçün darıxmışdım. Dilqəmlə Şahbazın gözlərində Kəlbəcərçün ağlamışdım. Indi ağlaya bilmirəm. Bütün göz yaşımı Qala yoluna saxlayıram. Axı o yol möhtəşəmdi! Batmanqılıncın ruhu haqqı, möhtəşəmdi!
Qurban olum, Azərbaycan!!!”
6 il keçib… bu gün Şuşaya da yolumuz çəkilir, Kəlbəcərə də… Var ol, mənim xalqım! 🙏

“Gənc Ədiblər Məktəbi”nin müdavimi, Azərbaycan Yazıçılar Birliyi Gənclər Şurasının və Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin üzvü, Azərbaycanın Mədəniyyət və Ədəbiyyat Portalının Baş məsləhətçisi, Prezident təqaüdçüsü, “İlin gənci” müfakatçısı

Bənövşəli arzular və ya gül ömrü…
Qəribədir ki, insanların ən gözəl günləri, arzularının bahar dövrü belə gül ömrü yaşayır… Gözəl nə varsa gül ömrü qədərdi bu dünyada… Həyatımızda…Biz dünyanın baharında özümüzü görmək istəyirik… Təkcə özümüzü yox amma… Sevdiklərimizi də görmək istəyirik dünyanın uydurduğumuz baharında… Bir gül ömrü… Bir gül ömrü nə qədərdi görəsən?
Bir gül ömrü oldu baxışların yar
Bir gül ömrü bir yaz ömrü
Həsrətimi ilmə-ilmə
toxumuşam sənsizliyin əzabına
Adamına
O yaz ömrü
O az ömrü…
Sənin ömrün payız ömrü
Xəzan ömrü
Uçub gedən bir quş ömrü
Qısa yağan yağış ömrü
Yağış ömrü
Bilirsənmi
yağış döydü biz tərəfin toz-torpağın
Küçələrin gedənlərin gələnlərin
Getdin getdin
Gəlmədin yar gəlmədin yar
gəlmədin…
Yarpaq oldun
Düşdün düşdün torpaq oldun
Dinmədim yar dinmədim yar
Susdum susdum
Susqunluqdan ölmədim yar
ölmədim yar
ölmədim…
Lal dilimdə yandı bahar
Səadətin gerçək ömrü
Çiçək ömrü
Ləçək ömrü
Görmədin yar
Bilmədin yar
Bilmədin yar
Bilmədin…
Bir gül ömrü oldu sənli zamanım
Bir gül ömrü
Bir yaz ömrü
O az ömrün
O az ömrün
O az ömrün…
Elçin Aslangil deyir bunu… Gül ömrünü belə deyir.. Belə bəzəyir… Belə naxışlayır… Belə ağladır gül qədri bilənləri…
Uzun zaman sonra gül ömrünə düşdü yolum… Məcazi mənada demirəm… Həqiqətən… Bu gün bənövşəyi don geydim… Əslində ən sevdiyim rənglər boz, ağ, qara, mavidir… Ancaq elə gün olur ki, qırmızını sevirəm, elə gün olur da yaşılı… Deyirlər, hər gün bir rəngi sevənlər şizofreniya xəstəliyinə tutulmaq ehtimalı ilə yaşayırlar…Deməli, mən də ola bilərəm şizofrenik… Olum da… Nə fərqi var ki, ya bu diaqnozu həkimlər qoysun, yaxud, ətrafımdakı insanlar desin? Desinlər də…
Bu gün bənövşəyi don geydim… Hər gün keçdiyim küçədə fərqli nəsə vardı… Küçənin tən ortasında, buta şəkilli oturacaqda bir qoca nənə oturmuşdu. Elə bil “üzündən nur yağırdı” kəlmələrinin izahını vermişdi Yaradan bu nənənin simasında…Ona yaxınlaşırdım… Üzümə baxıb gülümsədi… Yaxınlaşdıqca bənövşə ətri bürüdü məni… Nənə bənövşələrdən dəstə bağlayıb oturacağa düzmüşdü. Gələn-gedən kim vardısa hamısını incə bir təbəssümlə bənövşə almağa çağırırdı… Məni də qatdı çağırdıqlarının sırasına:
-Ay bənövşə, gəl sən də bənövşə apar… Dəstəsi 20 qəpikdi… 20-cə qəpik…
Ürəyim atlandı… Məni “bənövşə” deyə çağırdı bu nənə… Düşündüm ki, niyə görəsən qızları çiçəklərə bənzədirlər? Bütün çiçəklə, güllə bağlı əfsanələrimizdə deyilir ki, Lalə gözəl bir qız imiş, Bənövşə dünya gözəli imiş, Nərgiz kəndin gözü imiş və sair və ilaxır… Qızların gözəlliyindən danışanda yenə də güllərə istinad ediblər. Qızılgül yanaqlı, qönçə dodaqlı, badam ağızlı…
Və mənə bənövşə dedi gülsatan nənə… Ürəyimdən elə keçdi bir dəstə bənövşə əlimdə iyləyərək yol getmək… Yazın qoxusunu ciyərlərimə çəkmək… Bənövşələrin rəngini donumla yarışdırmaq… Qoxusunu küləyin daradığı saçlarıma qarışdırmaq… Bütün bunlar gözəl hisslərdi… Anlar çəksə də…
Əlimi çantanın qulpundan ayırıb bənövşəyə uzatmaq istərkən beynimdən ani olaraq cərəyan keçdi… “Çantada pul yoxdur”… Bənövşənin bir dəstəsi 20 qəpik idi… 20-cə qəpik… Və mənim çantamda bu da yox idi… 20-cə qəpik yox idi… Bayaq baxışlarımda nə görünürdü bilmirəm, ancaq indi dəqiq bildim ki, baxışlarımdan bənövşə həsrəti boylanır. 20 qəpiklik bənövşə dəstəsinin həsrəti… Utandım… Bilmirəm nədən… Nənənin üzünə belə baxmağa özümdə cəsarət tapmadım… Addımlarımı yeyinlədərək irəliyə doğru cumdum… Qarşıdakı mağazada tanış bir qız işləyirdi… Adı da maraqlı idi: Səadət… Üzümü ona tutdum:
-Səadət, gəl, ordan mənə bir dəstə bənövşə al… 20-cə qəpikdi… Axşam qəpiyini verəcəm…
-Salam…
Başını qaldırıb üzümə də baxmadı… Yadıma düşdü ki, həmişəki kimi salamsız başlamışam söhbəti… Yaxşı ki, üzümə vurmadı…
-Şəfa, mən sənə bənövşə almayacam… Gəl, bu mağazadan nə istəsən götür… Ancaq bənövşə almayacam… Heç pul da vermiyəcəm ki, alasan… O bənövşə sənə lazım deyil… Bilirsən onu kim kimə alır?
Qapıdan eşiyə boylandım… Nişanlı olduqları barmaqlarında parlayan üzüklərdən bilinən iki gənc nənəyə yaxınlaşdı… Qız bənövşə dəstəsini əlinə alıb acgözlüklə iylədi… Oğlan isə cibindən manatlıq çıxarıb nənənin gül boğçasının yanına qoydu… Gülümsəyərək uzaqlaşdılar… Səadətə tərəf döndüm…
-Hə… Sağol, canım… Axşam görüşərik… İşdən gec çıxsam gözləmə məni, get… Borcunu sabah da verərəm…
-Mən də almıram… Mənə də bənövşə lazım deyil…
-Sağol…Səadət… Almadın bənövşə mənə…
İşə gəldim…
Niyə gözəl olan nə varsa gül ömrü yaşayır? Mənim bənövşəli arzularım da gül ömrü yaşamışdı… Nənənin gül boğçasından qızın götürüb iyləyib apardığı gül ömrü qədər… Bir gün sonra atacağı gül ömrü qədər… Elçinin dediyi kimi… Gül ömrü qədər…
Şəfa Vəliyeva 10 aprel 2013

Hər gün ətrafımızdan yüzlərlə,bəlkə də minlərlə insan keçir.Hərə bir cür simada,hərə bir cür aurada…
Adamların başı dik gəzənlərinin də,başı aşağı gəzənlərinin də öz dünyası var… Kimin bu dünyada fikri,zikri yoxdur ki?!
Mən qeyri-ixtiyarı yaxından müşahidə etdiyim adamlarla ünsiyyət qururam.Bilmirəm bu təbiətən baş verir ya,təsadüfən..
O hər gün işlədiyim məkanın yanından keçirdi.Heç vaxt başını yuxarı qaldırmaz,həmişə fikirli gedərdi.Üzünün cizgilərindən sanki,bir əzab nişanəsi oxunar,məna çaları aşılayardı.Taleyin qismətindən bir gün qarşı-qarşıya gəldik.

• Alışqanın var?
  -Buyur.
  -Təşəkkür edirəm.
  Bilərəkdən:
  -Narahat olma,düzələcək dedim.
  Üzümə təbəssümlə baxıb elə bil ki,ürəyimin dərinliyindən boylanan mənanı sezdi.
• Çox çətindir qardaş.
  Beləcə ilk dəfə tanış olan,amma doğma adamlar kimi söhbətə başladıq.Mövzumuz özü-özünə məcraya düşürdü.Beləcə,dünyanın gəliş-gedişini anlayan iki şair tanış olur.Hər kəs öz baxış bucağından cərəyan edən keşməkeşlərə “don” geydirməklə düzən verməyə çalışır,gördüyümüz “ağrıları” azaltmağa çalışırdıq… Həyatdır,iki söz adamın bir birinə ən gözəl hədiyyəsi nə ola bilər?!
  Qəlbinin,ruhunun səsi-müəllifi olduğu kitabı…
  İndi o kitabı vərəqləyirəm…Fikirli adam çözüm verməklə belə acısını gizlədə bilmir:
  Haqsızlıq baş alıb gedir,dayanmır
  Bu millət qəflətdən vallah oyanmır.
  Qan içən qanına niyə boyanmır?!
  Deyəsən dəyişib valı dünyanın…
  Hiss edə bilirəm bu fikirli adamın dərdini… Özünü danlayır,günahkarı cəzalandırmaq istəyir.Bir yol bulmağa çalışır…
  Bəzən vətən deyəndə dili yanır,bəzən də,səsinə dünya oyanır fikirli adamın…
  Özünü ifadə etdikcə iç dünyasına yollar görünür.Təsəvvür edin,bir şairin ürəyinə gedən yolun kənarı necə olar?!
  Sevgi qoxulu
  Dərd yuxulu…
  Nəbilim…
  Bətnindən dünyaya gəldiyi anasından ilham alan,fəsillərdə böyüyən,şeirini rəsm kimi çəkən,bəsimdir deməklə özünü gözütox edən bir fikir adamı poeziya dənizində üzməklə özünə yol açır…
  Qüruru ilə illəri adlayan,haraya baxsa sevda kəşf edən adamın iztirabı da ülvidir.
  Darıxır,sətirlənir,hecalanır bu yol üstə:
  Mənim ürəyimdə durna yolu var,
  Sanmayın o yolu siləsiyəm mən.
  Yağsa da ömrümə soyuq şaxta,qar
  Durnalar gələndə gələsiyəm mən…
  deyən fikirli həmkarım Aristotelin məntiqindən yan keçmir. ” Qarayla ağ arasında” zehni müqayisə aparır.
  Öz duyğularını sevgidə qoruyan şairin yaşamı da poetik olur:
  Sən mənim qəlbimdə əbədi gözsən,
  İlhamsan,duyğusan,eşqsən,həyatsan.
  -deyə özünə yaşam ümidi verir,sevgi məbədi qurur.
  Qurduğu,bəzədiyi qəsrin içində darıxdığı anlar də olur.Hansı sevgi rahat yaşanır ki?!
  Ruhumun içində gecikdi nəfəs
  Bağrımı sökdülər,tufana döndü.
  Məni çox inlətdi o yanıqlı səs
  Mən sənli,bir sənsiz zamana döndüm…
  İnsanın yaşam dövrü qəribəliklər içindədir.Ən möhtəşəm anları isə onu yaşayanın ürəyində şeiləşir Hərdən lap günahkar kimi…
  Cənab hakim səndən bir xahişim var
  Günahkar qəlbimə bir höküm çıxar.
  Sevgiylə döyünüb,vurmayan qəlbin
  Məni yaşatmağa hansı haqqı var.
  Bu sevgi təkcə o sevgi deyil ha.Sevgi bəşəri duyğudur… Məncə fikirli adamın şairliyi ondan yan keçmir…
  Sədasını dağlara,buludlara,yağışa eşitdirən adam haraylayır,gözlə görünən bütün məfhumları…
  “Elə bir nəğmə de,elə nəğmə ki…”
  Bu nəğmənin sözlərində hansı duyğular qanadlanmır ki…
  Hə.. Deyim ki,bir şair oxucuya çevriləndə daha səmimi ola bilir…
  Ey Fikirli Adam!
  Mən sənin dünyandan mənə açılan pəncərədən baxdım sözdən qurduğun saraya.Nurundan,nəqşindən sətirlərə səpməyə,onları da işıqlandırmağa çalışdım.Tanrı özü səni işıqlı etsin.
  Sən öz ailənin ilkisən.Şeiriyyatın isə İlkin adlısısan.
  İlkin Əhmədoğlu- oxucularına şeir müjdən az olmasın.Sənin ədəbi ruhuna dualar edən
  Elvin Firudinoğlu
  Şair,publisist.

Türkiyə (türk. Türkiye) və ya rəsmi adı ilə Türkiyə Respublikası (türk. Türkiye Cumhuriyeti) — torpaqlarının əsas hissəsi Qərbi Asiya regionunun Kiçik Asiya yarımadasında, çox kiçik bir hissəsi isə Balkan yarımadasında yerləşən qitələrarası ölkə.^[7] Şimal-qərbdən Bolqarıstan, qərbdən Yunanıstan, şimal-şərqdən Gürcüstan, şərqdən Azərbaycan, İran, Ermənistan, cənubdan isə İraq və Suriya ilə həmsərhəddir. Ölkə üç tərəfdən dənizlə əhatə olunmuşdur. Qərbdən Egey dənizi, şimaldan Qara dəniz, cənubdan isə Aralıq dənizi ilə əhatələnmişdir. Bosfor boğazı, Mərmərə dənizi və Dardanel boğazı ölkənin Avropa və Asiya hissələrini bir-birindən ayırır.^[8] Paytaxt Ankara şəhəri olsa da, ölkənin əsas mədəni və iqtisadi mərkəzi, həmçinin ən böyük şəhəri İstanbuldur.^[9]

Əhalinin təqribən 70–80%-i özünü etnik türk hesab edir.^[10][11] Əhalinin 20%-ə yaxınını təşkil edən kürdlər ölkədə ən böyük etnik azlıq sayılır. Digər etnik azlıqlara adıqlar, albanlar, ərəblər, boşnaklar və lazlar daxildir.^[11][12][13] Rəsmi dil türk dilidir.^[14] Türk dili ilə yanaşı kurmanc, bosniya, ərəb, zaza, kabardin-çərkəz və digər dillər də danışılır.

Müasir Türkiyə ərazisi paleolit dövründən etibarən müxtəlif xalqlar tərəfindən məskunlaşma mərkəzinə çevrilmişdir. Aysorlar, yunanlar, frigiyalılar, uratular bu ərazilərin ilk sakinləri hesab olunur.^[15] Makedoniyalı İsgəndər bu əraziləri ələ keçirdikdən sonra yunanlaşma prosesi başlamışdır. Bu proses sonralar Roma İmperiyası və Bizans İmperiyası dövründə də davam etmişdir. XI əsrdə Səlcuq türklərinin əraziyə miqrasiyası başlamışdır. 1071-ci ildə səlcuqluların Malazgird döyüşündə Bizansa qalib gəlməsi Türkiyə quruluşunun başlama tarixi kimi simvolizə edilir.^[16] Rum Sultanlığı 1243-cü ildə monqol işğallarına qədər Anadolunu idarə etmiş, həmin tarixdən sonra isə müxtəlif Anadolu bəyliklərinə parçalanmışdır.^[17] XIII əsrin sonlarından etibarən Osmanlı sülaləsi Anadoluda yerləşən kiçik bəylikləri özündən asılı vəziyyətə salmağa başlamış və nəticədə, sərhədləri Cənub-Şərqi Avropa, Qərbi Asiya və Şimali Afrikanın çox hissəsini əhatə edən böyük imperiyaya çevrilmişdir.^[18] Osmanlı İmperiyası Sultan Süleyman Qanuninin hakimiyyəti illərində ən qüdrətli dövrünü yaşamışdır.^[19] İki əsrdən çox müddət ərzində öz qüdrətini qorumasına baxmayaraq, XIX və XX əsrlərdə Avropada strateji əhəmiyyətli ərazilərin itirilməsi, dövlətin hərbi qüdrətinin zəifləməsinə gətirib çıxardı. 1913-cü ildə baş vermiş dövlət çevrilişindən sonra ölkənin idarə olunması “Üç Paşalar“ın əlinə keçdi. Birinci Dünya müharibəsi ərzində Osmanlı İmperiyası İttifaq dövlətlərinə qoşulmağa qərar verdi. Müharibənin başa çatmasından sonra məğlub olan Osmanlı İmperiyası süquta uğradı. İşğalçı qüvvələrə qarşı başlayan və Mustafa Kamal Atatürkün rəhbərliyi ilə davam edən Türkiyə İstiqlaliyyət müharibəsi 1922-ci ildə monarxiyanın ləğv edilməsi və 1923-cü ildə Türkiyə Respublikasının əsasının qoyulması ilə nəticələndi.^[20] Atatürk ölkənin ilk prezidenti təyin olundu. Atatürk ölkə başçısı seçildikdən qısa müddət sonra tarixə Atatürk islahatları adı altında tarixə daxil olan bir çox mühüm islahatlar həyata keçirildi.

Türkiyə BMT, NATO, BVF və Dünya Bankının üzvü, həmçinin İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatı, ATƏT, QDİƏT, İƏT və G-20 kimi təşkilatların qurucu üzvüdür. Türkiyə 1949-cu ildən Avropa Şurası, 1963-cü ildən Avropa İqtisadi Birliyi, 1995-ci ildən Avropa İttifaqı Gömrük Birliyinin üzvüdür. 2005-ci ildən etibarən ölkənin Avropa İttifaqına daxil olması ilə əlaqədar danışıqlar başlasa da, 2017-ci ildə bu danışıqlar dayandırılıb. Hal-hazırda Türkiyə böyüyən iqtisadiyyatı və diplomatik təşəbbüsləri sayəsində regional güc olaraq qəbul edilir.^[21]

Mündəricat

• 1Etimologiya
• 2Tarix
  • 2.1Eramızdan əvvəl və Şərqi Frakiya
  • 2.2Qədim dövrlər və Bizans İmperiyası
  • 2.3Səlcuqlu və Osmanlı İmperiyası
  • 2.4Türkiyə Respublikası
• 3Siyasət
  • 3.1İnsan haqqları
  • 3.2Hüquq
  • 3.3Xarici əlaqələr
  • 3.4Ordu
• 4İnzibati bölgü
• 5Coğrafiya
  • 5.1Biomüxtəliflilik
  • 5.2İqlim
• 6Demoqrafiya
  • 6.1Səhiyyə
  • 6.2Təhsil
  • 6.3Din
• 7İqtisadiyyat
  • 7.1İqtisadiyyat tarixi
  • 7.2İnfrastruktur
  • 7.3Elm və texnologiya
  • 7.4Turizm
• 8Mədəniyyət
  • 8.1Təsviri incəsənət
  • 8.2Ədəbiyyat və tamaşa
  • 8.3Musiqi və rəqs
  • 8.4Memarlıq
  • 8.5Mətbəx
  • 8.6İdman
  • 8.7Mediya
• 9Mənbə
  • 9.1İstinadlar
  • 9.2Biblioqrafiya
• 10Xarici keçidlər

Etimologiya[redaktə | əsas redaktə]

 Əsas məqalə: Türkiyə adı

Türkiyə sözü iki hissəyə bölünür: Türk etnonimi və “sahibkar” mənasında istifadə olunan -iyə şəkilçisi. “Türk” və ya “Türük” sözlərinə tarixdə ilk dəfə VIII əsrdə Mərkəzi Asiyada dövlət qurmuş Göytürklər tərəfindən Orxon əlifbasının istifadəsi ilə qeydlər aparılan Orxon abidələrində rast gəlinib.^[22] Bu sözün müasir dövrdəki halının orjinalı ilk dəfə XII əsrdə italyanlar tərəfindən orta əsr latın dili istifadə edilərək Turchia və ya Turmenia olaraq qeydə alınmışdır. Bunlarla birlikdə, orta əsrin alman səyyahları bölgəni Turkei və ya Tirkenland şəklində, fransızlar isə Turquie şəklində adlandırmışdır.

Yunan dilində eyni mənanı ifadə edən Tourkia adı isə Bizans imperatoru VII Konstantinos tərəfindən De Administrando Imperio kitabında istifadə edilib.^[23] Ancaq imperator burada “türklər” adı altında macarları ifadə etmişdir.^[24] Eyni şəkildə, Bizans mənbələri Qara dəniz və Xəzər dənizinin şimalında mövcud olmuş türk dövləti olan Xəzər xaqanlığı üçün də Tourkia (türklərin ölkəsi) ifadəsini işlətmişdir.^[25] Osmanlı İmperiyası da müxtəlif dövrlərdə digər ölkələr tərəfindən Türkiyə və ya Türk İmperiyası şəklində adlandırılmışdır.

Tarix[redaktə | əsas redaktə]

Əsas məqalə: Türkiyə tarixi

Eramızdan əvvəl və Şərqi Frakiya[redaktə | əsas redaktə]

Əsas məqalələr: E.ə Kiçik Asiya və e.ə Karpat-Balkan bölgəsiHəmçinin bax: Qədim Anadolulular və FrakiyaGöbəklitəpədəki e.ə 12.000-ci ildə salınmış bəzi tikililər İngiltərədəkiStounhencdən 10 min il daha qədimdir.

Bu gün, Türkiyə sərhədləri daxilində yerləşən Anadolu yarımadası, dünyanın ən qədim yaşayış məskənlərindən biri olmuşdur.^[26] Müxtəlif Anadolu xalqları bu bölgədə mövcudluluqlarını neolit dövrünün başlanmasına və Böyük İsgəndərin fəthinə qədər qoruyub saxlamışdır.^[27] Bu xalqların əksəriyyəti Hind-Avropa dil ailəsinin bir qolu sayılan Anadolu dillərində danışırdılar. Bəzi elm adamları Hind-Avropa dillərinin qədim Anadolu dilləri olan xet və luvidən yarandığı fikrini də irəli sürmüşdür. Frakiyalılar, qırx min il əvvəl, e.ə 6000-ci illərdə neolit dövründə bu bölgədə ilk dəfə maldarlıq və əkinçilik ilə məşğul olan xalq olmuşdur.^[28]Xet İmperiyasının paytaxtı Hattuşadaki Aslan Qapısı. Şəhərin tarixi e.ə VI minillikdən başlayır.

Eramızdan əvvəl 10.000-ci ilə aid Göbəklitəpə, ölkənin ən qədim dini abidəsinin yerləşdiyi ərazidir.^[29] Tarixinin e.ə 7500 və ya e.ə 5700-cü ilə təsadüf etdiyi Mərkəzi Anadoluda yerləşən Çatalhöyük isə neolit və eneolit dövrünə aid ən böyük məskunlaşma mərkəzidir. Bu tarixi ərazi 2012-ci ilin iyul ayında, neolit dövrünə aid ən yaxşı qorunub saxlanılan məskunlaşma mərkəzi olaraq UNESCO-nun Dünya İrsi siyahısına daxil edilmişdir.^[30] Qədim Troya şəhəri, neolit dövründə salınmış və dəmir dövrünə qədər əsas məskunlaşma mərkəzi olaraq qalmışdır.^[31] Tarixə məlum olan ilk Anadolu sakinləri xatt və hürri tayfaları olmuşdur. Hind-Avropa xalqlarından olmayan bu iki tayfa təxminən e.ə. 2300-cü ildə Mərkəzi və Şərqi Anadoluda məskunlaşmışdır. Hind-Avropa xalqlarından biri olan xetlər isə e.ə 2000–1700-cü illərdə Mərkəzi Asiyaya köç edərək xatt və hürrilərin yerini almışdır.^[32] Xetlər bölgədə ilk böyük səltənəti e.ə XIII əsrdə qurmuşdur. Aysorlar e.ə 1950—e.ə 612-ci illərə qədər müasir Türkiyə ərazisinin cənub-şərqindəki əraziləri fəth etmiş və burada məskunlaşmışlar. Bununla yanaşı, Aysor yazıları Urartuluların e.ə IX əsrdə Aysorlar ilə münaqişəli münasibətlərinin olduğunu sübut etmişdir.^[33]

E.ə təxminən 1180-ci ildə Xet İmperiyasının süqutundan sonra Hind-Avropa xalqları tərəfindən qurulmuş Frigiya, e.ə VII əsrdə Kimmerlərin hücumlarına qədər Anadoluda hökmranlıq etmişdir.^[34] E.ə 714—e.ə 590 illəri arasında bu bölgədə Urartulular da məskunlaşmış, lakin daha sonradan parçalanaraq məhv olmuşlar. Frigiyadan sonra Lidiya, Kariya və Likiya dövlətləri bu bölgədə hökmranlığı ələ keçirmişdir.^[35]

Qədim dövrlər və Bizans İmperiyası[redaktə | əsas redaktə]

Əsas məqalələr: Bizans İmperiyası və KonstantinopolEfesdəkiKelsus KitabxanasıRomalılar tərəfindən 114–117-ci illərdə inşa edilmişdir. E.ə. VI əsrdə Lidiya kralı Krez tərəfindən inşa edilən Efes şəhərindəki Artemida məbədi, Qədim Dünyanın Yeddi Möcüzəsindən biridir.

Eyollar, ioniyalılar və qədim yunanlar 1200-cü illərdən başlayaraq Anadolu sahillərində məskunlaşmağa başlamışdır. Həmçinin bu dövrdə Milet, Efes, Smirna və Bizantion kimi bir çox vacib şəhərlər salınmışdır.^[36] Nəhayət bu şəhərlərdən ən böyüyü olan Meqara, e.ə 657-ci ildə yunan kolonistləri tərəfindən salınmışdır. Həmçinin, Türkiyə, torpaqlarının müasir sərhədlərini ilk dəfə e.ə VI əsrdə, Ortonid satraplığının hökmranlığı dövründə əldə etmişdir.^[37][38]

E.ə. VI—V əsrlərdə, Anadolu torpaqları fars Əhəmənilər dövlətinin hakimiyyəti altında qalmış və bu hökmranlıq e.ə 334-cü il Böyük İskəndərin fəthinə qədər davam etmişdir.^[39] İskəndərin dövründə mədəni qaynaşma və səfərbərlik hərəkatı başlamışdır. E.ə 323-cü ildə İsgəndərin ölümündən sonra Mərkəzi Asiya kiçik ellinist krallıqlara bölündü. Bütün bu krallıqlar e.ə I əsrin ortalarında Roma Respublikasının bir hissəsinə çevrildi.^[40] İskəndərin fəthi ilə başlayan Yunanıstan hərəkatı Roma dövründə daha da sürətləndi və əvvəlki əsrlərdə mövcud olan Anadolu dilləri və xalq mədəniyyətləri, sürətlə yunan dili və yunan mədəniyyəti ilə əvəz olundu.^[41][42] 324-cü ildə Roma İmperatoru I Konstantin imperiyanın paytaxtını Bizantiona köçürdü və şəhərin adını Nova Roma olaraq dəyişdirdi.^[43] 395-ci ildə I Feodosinin ölümündən sonra Roma İmperiyası ikiyə bölündü. Xalq arasında adı Konstantinopol kimi yayılan şəhər Şərqi Roma İmperiyasının paytaxtı oldu. Bizans İmperiyasının böyük bir hissəsi sonrakı illərdə Şərqi Roma İmperiyası olaraq tanındı və müasir Türkiyənin bir çox bölgələrində orta əsrlərin sonlarına qədər mövcudluğunu davam etdirə bildi.^[44][45]

Səlcuqlu və Osmanlı İmperiyası[redaktə | əsas redaktə]

Əsas məqalələr: Səlcuqlular və Osmanlı İmperiyasıHəmçinin bax: Türkləşdirmə, Anadolu bəylikləri, Böyük Səlcuq İmperiyası, və Rum sultanlığıV Mehmed Rəşad və II Vilhelm, 1917-ci ildə Konstantinopolda.

IX əsrdə Səlcuqlular sülaləsinin Qınıq boyundan olan Oğuz türkləri İslam dinini qəbul etdikdən sonra müsəlmanların geniş yayıldığı ərazilərdə — Xəzər dənizi və Aral gölünün şimalında məskunlaşmağa başladılar.^[46] X əsrdə Səlcuqlular, əcdadlarının vətənləri olan Orta Asiya bölgəsindən qərbə, fars torpaqlarına köç etməyə başladılar və Böyük Səlcuq İmperiyasını qurdular. XI əsrin ikinci yarısında Səlcuqlular Anadolunun şərq bölgələrinə yürüyüş etməyə başladılar. 1071-ci ildə Sultan Alp Arslanın dövründə Səlcuqlu türkləri və Bizans arasında baş tutmuş Malazgird döyüşünün Səlcuqlu zəfəri ilə nəticələnməsindən sonra Anadolu torpaqlarında türkləşdirmə hərəkatı başladı. Beləliklə, bölgədə geniş yayılmış xristianlıq və yunan dili, tədricən İslam dini və türk dilləri ilə əvəz olunmağa başladı.^[47][48]

1243-cü ildə Kösedağ döyüşündən sonra Səlcuqlu dövləti monqol qoşunlarına məğlub oldu və dövlət parçalandı. Səlcuqlu dövlətinin yerində kiçik türk knyazlıqları əmələ gəldi.^[49] I Osmanın rəhbərlik etdiyi knyazlıq sonralar böyümüş, Anadolu, Balkan yarımadası, Şimali Afrika və Levantı əhatə edən Osmanlı İmperiyası qurulmuşdur. 1453-cü ildə II Mehmedin dövründə Bizans İmperiyasının paytaxtı Konstantinopol ələ keçirilmiş və Bizans süquta uğrayaraq tarixə qarışmışdır.^[50][51]

Osmanlı memarlığı əsasında tikilmiş Səlimiyyə və Şahzadə məscidi

1514-cü ildə I Səlim Çaldıran döyüşündə Səfəvi hökmdarı Şah İsmayılı məğlub edərək imperiyanın sərhədlərini şərq istiqamətində daha da genişləndirmişdir.^[52] 1517-ci ildə Misir və Əlcəzair ələ keçirilmişdir. Qırmızı dənizə qədər gedib çatan ordu, xilafətin Osmanlı tərəfinə keçməsi ilə birlikdə Məmlük dövlətini də süquta uğradaraq dövlət sərhədlərinə qatmağı bacarmışdır. Daha sonra Hind okeanında üstünlüyü ələ keçirmək üçün müxtəlif döyüşlər baş tutdu. Portuqaliyanın Hindistan üzərində hökmranlığı Osmanlılar tərəfindən bir təhdid olaraq qəbul edildi. XV əsrin sonlarında coğrafi kəşflər nəticəsində Ümid burnu və Amerikanın kəşf edilməsi ilə Osmanlı sərhədlərindən keçən Şərqi Asiya və Qərbi Avropa arasındakı köhnə ticarət yolları əhəmiyyətini itirmiş və Osmanlı iqtisadiyyatına mənfi təsir dəymişdir.^[53] İmperiya, XVI və XVII əsrlərdə, Sultan Süleyman Qanuninin dövründə ən qüdrətli dövrünü yaşadı. Bu dövrdə dövlətin sərhədləri qərbdən Müqəddəs Roma İmperiyasına qədər genişləndi, Balkan yarımadası, Mərkəzi Avropanın cənub hissəsi və Reç Pospolita ələ keçirildi. Osmanlı Donanması dənizdə müxtəlif rəqabətlərə girmiş, uğurla ayrılmışdır. Xeyrəddin Barbarossanın başçılığı ilə 1538-ci ildə Preveze dəniz döyüşündə Səliblərin məğlub edilməsindən sonra Aralıq dənizində imperiyanın nəzarəti daha da artmışdır. XVI–XVIII əsrlər arasında şərqdə məzhəb fərqləri və ərazi mübahisələri səbəbindən Səfəvi dövləti ilə bəzi qarşıdurmalar zaman-zaman müharibəyə çevrilmişdir.^[54] XIX əsrdə Osmanlı İmperiyası Qərbi Avropada intibah, elmi inqilab, maarifçilik və sənaye inqilabı kimi bir çox yeniliklərə tab gətirə bilməyərək geridə qalmışdır.^[55] Müqəddəs İttifaq müharibələri bitdikdən sonra 1699-cu ildə imzalanan Karlovitsa müqaviləsindən sonra Osmanlı İmperiyası yavaş-yavaş geriyə addım atmağa başladı. XIX əsrdə Tənzimat fərmanı, ölkəni modernləşdirmək məqsədi güdürdü. Lakin modernizm məqsədli bu və digər bir çox islahatlar uğursuzluqla nəticələndi. Bundan əlavə, ölkənin ərazi bütövlüyünü qorumaq üçün inkişaf etdirilən və birlikdə yaşayan müxtəlif dini və etnik mənşəli insanların fikirlərini özündə cəmləşdirən Osmanlı hərəkatı müvəffəq olmadı və parçalanmanın qarşısını ala bilmədi. 1854-cü ildə Krım müharibəsi dövründə Osmanlı dövləti ilk dəfə xarici borc almalı olmuş, lakin alınan borcları daha sonradan ödəyə bilməmişdir.^[56][57] Sonrakı 20 ildə iqtisadiyyat yüksək səviyyədə geriləmiş və Osmanlı hökuməti çətin vəziyyətdə qalmışdır. 1875–78 Şərq böhranı və 1877–78 Osmanlı-Rus müharibəsi vəziyyəti daha da gərginləşdirmişdir.^[58] 1881-ci ildə xarici borclara daha aydın şəkildə nəzarət etmək üçün imperiyada Osmanlı Dövlət Borc idarəsi fəaliyyətə başladı. Beləliklə, Osmanlı dövlətinin borc və gəlirlərinə nəzarət bu idarənin əlinə keçdi. XX əsrin əvvəllərində Osmanlı İmperiyası Qərbi Avropa ölkələri ilə müqayisədə sənayeləşməmiş və inkişafdan geri qalmış bir ölkə olmuşdur.^[59][60][61]Osmanlı dövlətinin qurucusu və ilk hökmdarı I Osman

Osmanlı İmperiyası torpaqlarının sərhədləri, hərbi gücü və təbii sərvətləri tədricən azaldıqda Balkan yarımadasında yaşayan müsəlmanlar üzləşdikləri işgəncələrə görə Anadoluya köç etməyə başladılar.^[62] Eyni şəkildə rusların Qafqaz ərazisini işğal etməsi ilə buradakı müsəlmanlar Anadoluya köç etmək məcburiyyətində qaldı. İmperiyanın son dövründə millətçi üsyanların meydana çıxması ilə millətlər arasında müxtəlif etnik gərginliklər yaşandı və bu etnik gərginliklər “erməni problemi” kimi adlandırıldı.^[63] Sultan II Əbdülhəmidin avtoritar hakimiyyətinə qarşı çıxmaq üçün inkişaf edən Gənc türklər hərəkatı 1908-ci ildə ikinci məşrutiyyətin elan olunması ilə nəticələnmişdir. 5 oktyabr 1908-ci ildə Bolqarıstanda respublikanın elan olunması, 6 oktyabr 1908-ci ildə isə Avstriya-Macarıstanın Bosniyaya birtərəfli şəkildə qoşulması ölkədə xaosu daha da genişləndirdi. Daha sonra baş verən Tripoli və Balkan Döyüşləri çox sayda insan və torpaq itkisi ilə nəticələnmişdir. 23 yanvar 1913-cü ildə Balkan müharibəsi zamanı baş vermiş Bab-ı Ali basqını diktator Üç Paşanın hakimiyyəti ələ keçirməsinə səbəb oldu.^[64]

Osmanlı İmperiyası İttifaq dövlətləri ilə birlikdə I Dünya Müharibəsinə girmiş, lakin müharibədən məğlub ayrılmışdır. Müharibə zamanı ermənilərlə etnik gərginliyin artması ilə qüvvəyə minən qaçqın qanunu ilə ermənilər Şərqi Anadolu regionundan Suriyaya köçürülmüşdür. Müxtəlif mənbələrə görə, 300.000–1.000.000 arası erməni köçürülmə nəticəsində həlak olmuşdur. Daha sonralar, bu ölümlər müxtəlif mənbələr tərəfindən erməni soyqırımı kimi mətbuatda əks edilmişdir.^{[65][66][67][68][69]} Lakin Türkiyə tərəfi bu hadisələrin soyqırım olmadığını, ermənilərin ölkədəki sabitliyi pozduğu və gərginlik yaratdıqları üçün deportasiya olunduğu fikrini müdafiə etmişdir. Ermənilərlə yanaşı, imperiyada müharibə davam edərkən yunanların və aysorların qətlə yetirildiyi iddia edilmişdir.^[70][71][72] Müharibələrdən sonra imperiya parçalanmış və ərazisində müxtəlif dövlətlər qurulmuşdur. 30 oktyabr 1918-ci ildə Osmanlı İmperiyası, müttəfiq dövlətlər ilə Mudros müqaviləsini imzalanmışdır. 10 avqust 1920-ci ildə imzalanan Sevr müqaviləsi Osmanlı ərazisini Müttəfiq dövlətlər arasında bölüşdürmək üçün nəzərdə tutulmuş, lakin qüvvəyə minməmişdir.^[73]

Türkiyə Respublikası[redaktə | əsas redaktə]

Əsas məqalə: Türkiyə siyasi tarixiHəmçinin bax: Atatürk islahatlarıTürkiyə Respublikasının qurucusu və ilk prezidenti Mustafa Kamal Paşa Atatürk

Birinci Dünya Müharibəsinin sonunda imzalanan Mudros müqaviləsindən sonra İstanbul, İzmir və digər Osmanlı torpaqlarının xarici qüvvələr tərəfindən işğalı Türk Milli Hərəkatının ortaya çıxmasına səbəb oldu. 19 may 1919-cu ildə Çanaqqala döyüşünün görkəmli simalarından biri olan Mustafa Kamal Paşa, Samsuna gələrək, Sevr müqaviləsi ilə irəli sürülən şərtləri ləğv etmiş və ölkənin bütün torpaqlarının bütövlüyünü qorumağı hədəfləyən Türkiyə İstiqlaliyyət müharibəsini başlatmışdır.^[74] 18 sentyabr 1922-ci ildə ölkədəki bütün düşmən qüvvələr qovulmuş və 1920-ci il aprel ayından etibarən özünü ölkənin qanuni hökuməti elan edən Ankara Hökuməti tərəfindən Osmanlı mirası olan idarəetmə sistemini müasirləşdirilmiş və yeni respublika siyasi sisteminə keçid edilmişdir. 1 noyabr tarixində isə Türkiyə Böyük Millət Məclisi tərəfindən Osmanlı sultanlığı ləğv edilmiş və 623 illik rəsmi monarxiya dövləti olan Osmanlı tarixindən qalmış tozlu səhnələr silinmişdir.^[75] 24 iyul 1923-cü ildə imzalanan Lozanna müqaviləsi, Osmanlı İmperiyasının xələfi olan Türkiyə Respublikasının beynəlxalq mühitdə tanınmasını təmin etmiş və 29 oktyabr 1923-cü ildə paytaxt Ankara olmaqla respublika elan edilmişdir. Lozanna müqaviləsinə əsasən baş tutan Türkiyə-Yunanıstan vətəndaş mübadiləsi ilə Türkiyədə yaşayan 1.1 milyon yunan və Yunanıstanda yaşayan 380 min türk yer dəyişdirmişdir.^[74][76][77]Anıtqəbir qarşısında Türk bayraqları ilə Respublika etirazları

Türkiyə Respublikasının qurucusu və ilk prezidenti olan Mustafa Kamal, ölkənin yeni və dünyəvi bir respublikaya çevrilməsini hədəfləyən bir çox islahatlar aparmışdır. 1934-cü ildə çıxan soyad qanunu ilə “Atatürk” soyadını almışdır.^[74][78] II Dünya Müharibəsində Türkiyə uzun müddət neytrallığını qorumuş, lakin müharibənin son aylarında 23 fevral 1945-ci ildə müttəfiq dövlətlərin tərəfinə keçmişdir.^[79] 26 iyun 1945-ci ildə Birləşmiş Millətlər Təşkilatının qurucu üzvlərindən biri olmuşdur.^[80] II Dünya Müharibəsindən sonra, Türkiyənin, Yunanıstanda kommunist üsyanların yatırılması və Sovet İttifaqının türk boğazlarında hərbi baza istəməsi kimi qarşılaşdığı çətinliklər ABŞ-ın 1947-ci ildə Trumen doktrinasını elan etməsi ilə nəticələnmişdir.^[81]

Türkiyə və Yunanıstanın təhlükəsizliyini təmin etməyi hədəfləyən doktrina, hər iki ölkəni hərbi və iqtisadi dəstək ilə təmin etmişdir. 1948-ci ildə Avropa iqtisadiyyatının yenidən qurulması planına Marşal və OECD daxil edilmişdir. 1961-ci ildə Türkiyə, OECD-nin qurucu üzvü olmuşdur.^[82][83] Koreya müharibəsinə Birləşmiş Millətlər qüvvələri ilə birlikdə qatılan Türkiyə, 1952-ci ildə Sovet İttifaqına qarşı yaradılan NATO təşkilatına qatılmışdır.^[84] 15 iyul 1974-cü ildə Kiprdə çevriliş baş vermişdir. Ölkədə EOKA-B fəaliyyətləri, Enozis planları və yaşanan cəmiyyətlərarası qarşıdurma şiddətinin artması, 20 iyul 1974-cü ildə Türkiyənin Kiprə qoşun yeritməsi ilə nəticələnmişdir. Doqquz il sonra, 1961-ci ildə Şimali Kipr Türk Respublikası qurularaq ada ikiyə bölünmüşdür.^[85][86][87] 1946-cı ildə Türkiyə Respublikasında tək partiyalı dövr sona çatmışdır.^[88][89] Daha sonra, çoxpartiyalı demokratiya dövrü 1960, 1971, 1980 və 1997-ci illərdə dövlət çevrilişləri ilə müvəqqəti olaraq dayandırılmışdır.^[90] Həmçinin, 2016-cı ilin iyul ayında uğursuz çevriliş cəhdi baş tutmuşdur. 1980-ci illərdə Türkiyə iqtisadiyyatının liberallaşdırılması ölkədə iqtisadi artıma və siyasi sabitliyə səbəb olmuşdur. 1984-cü ildən bəri PKK, Türkiyə hökümətinə qarşı qiyam və hücum aksiyalarına başlamış, tərəflərin toqquşması nəticəsində rəsmi məlumatlara görə 40 mindən çox insan həyatını itirmişdir.^[91] Human Rights Watch məlumatlarına görə, indiyə qədər Türkiyə Silahlı Qüvvələri tərəfindən 3000-dən çox kürd yaşayış məntəqəsi yandırılmış və minlərlə kürd öldürülmüşdür.^[92] Həmçinin ölkədə kürdlər tərəfindən qurulan siyasi partiyaların çoxu ləğv edilmişdir.^[93] Tərəflər arasında sülh danışıqları 2012-ci ildə başlamış, lakin 2015-ci ildə başa çatmışdır və vəziyyət daha da gərginləşmişdir. Gəzi parkında baş tutan tənzimləmələr səbəbilə 2013-cü ildə başlayan etirazlar hökumət əleyhinə etirazlara çevrildi və bir çox vilayətə qısa müddətdə yayıldı.^[94][95] Lakin, etirazlar hökumət tərəfindən yatırıldı. Ölkədə 2015-ci ilin iyun ayında keçirilən parlament seçkilərindən sonra müxtəlif şəhərlərdə müşahidə olunan silahlı və bombalı hücumlar günü-gündən artaraq yüzlərlə mülki şəxsin ölümünə səbəb olmuşdur.^[96][97][98]

• Dolmabağça sarayı
• Efes
• Kappadokiya
• Bodrum qalası

Siyasət[redaktə | əsas redaktə]

 Əsas məqalə: Türkiyənin dövlət quruluşuHəmçinin bax: Türkiyədə seçkilərTürkiyə prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğan

1923–2018 illəri arasında Türkiyə, parlament təmsilli demokratiyanın tətbiq olunduğu ölkə olmuşdur. 2017 Türkiyə konstitusiya dəyişikliyi referandumunun nəticəsində prezident respublikası sistemi qəbul edilmişdir. Yeni sistem 2018-ci ildə prezident seçkisi ilə qüvvəyə minmiş və prezidentə fərman vermək, kabinet təyin etmək, büdcə hazırlamaq, seçki çağırışı ilə parlamenti ləğv etmək, məhkəmələrə və bürokratiyaya siyasi təyinatlar etmək səlahiyyətləri daxil olmaqla tam nəzarət verilmişdir.^[99] Nazirlər şurası ilə birlikdə baş nazirlik də ləğv edilmiş və səlahiyyətləri birbaşa seçki yolu ilə 5 il müddətinə seçilən prezidentə həvalə edilmişdir. Rəcəb Tayyib Ərdoğan, 2014-cü ildə xalqın səsverməsi ilə seçilən ilk prezidentdir. Türkiyə Konstitusiyası, ölkənin qanuni sistemini, hökümətin əsas prinsiplərini unitar bir mərkəzi dövlət olaraq Türkiyəni əks etdirir.^{[100][101][102]}

İcra səlahiyyəti prezident tərəfindən tətbiq olunduqda qanunvericilik səlahiyyəti Türkiyə Böyük Millət Məclisi olan məclis parlamentinə verilir.^[103] Məhkəmə orqanları icra və qanunverici orqanlardan azad olmuş, lakin 2007, 2010 və 2017-ci illərdə referendumlarda qüvvəyə minən konstitusiya dəyişiklikləri prezidentə və hakim siyasi partiyaya prokuror təyin etmək və ya vəzifədən azad etmək kimi daha böyük səlahiyyətlərin verilməsilə nəticələnmişdir.^[104] Konstitusiya məhkəməsi qanunların və konstitusiya qərarlarının uyğunluğu barədə qərar vermək məsuliyyəti daşıyır. İnzibati iddialar və digər yüksək vəzifəli şəxslər üçün Ali Apelyasiya məhkəməsi fəaliyyət göstərir.^{[105][106][107][108]}

Hər iki cins üçün ümumi seçki hüququ, 1933-cü ildən bəri Türkiyədə tətbiq olunur və 18 yaşına girmiş hər bir Türk vətəndaşı seçki hüququna malikdir. Türkiyədə 85 seçki bölgəsi var və bu seçki bölgələrindən namizəd olan 18 yaş üstü şəxslərdən 600-ü beş il aralıqlarla siyahı üsulu majoritar seçki sistemi yolu ilə millət vəkili seçilir.^{[109][110][111]} Konstitusiya məhkəməsi anti-dünyəvi və ya separatist hesab etdiyi siyasi partiyaların dövlət maliyyəsini və ya tamamilə fəaliyyətlərini ləğv etmək hüququna malikdir. Ölkədə 10% seçki həddi tətbiq olunur.^[112] 1923-cü ildə respublikanın elan olunmasından bəri ölkənin dünyəviliyi aktual bir mövzuya çevrilmişdir. Türkiyədə islamçılar və Atatürkün islahatlarını dəstəkləyən atatürkçülər, ictimai həyatında dinin uyğun rolu mövzusunda müzakirələr yaşayan iki əleyhdar tərəfdir. Atatürkçülər dünyəvi konstitusiya demokratiyasının və qərbləşdirilmiş dünyəvi həyat tərzinin tərəfdarıdır.^{[113][114][115][116]} İqtisadiyyat, təhsil və digər ictimai xidmətlərə dövlət sərmayesinin tərəfdarıdırlar.^{[117][118][119]} 1980-ci illərdən bəri ölkədə gəlir bərabərsizliyinin və sinif ayrıseçkiliyinin artması, nəzəri olaraq səlahiyyət, ictimai həmrəylik və sosial ədalət öhdəliyini dəstəkləyən, lakin praktikada mübahisələrə səbəb olan İslam populizminə səbəb olmuşdur.^{[120][121][122][123]}

İnsan haqqları[redaktə | əsas redaktə]

 Əsas məqalə: Türkiyədə insan haqqları

21-ci İstabul ləyaqət yürüyüşü çərçivəsində LGBT plakatları

Türkiyədə insan haqqları, beynəlxalq mühitdə qınanlımış və müxtəlif müzakirələrin əsas mövzusu olmuşdur. 1998–2008 illəri arasında Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsi tərəfindən xüsusilə azad yaşamaq hüququ olmaqla ümumi insan haqları pozuntuları və azadlıq pozuntuları səbəbiylə Türkiyə əleyhinə 1.600 qərar alınmışdır.^[124] Kürd, qadın, LGBT hüquqları və mətbuat azadlığı kimi digər məsələlər də böyük mübahisələrə səbəb olmuşdur.^{[125][126][127][128]} Son zamanlarda Türkiyədə qeydə alınan insan haqqları pozuntuları, Avropa Birliyi üzvlüyünə bir maneə olaraq qalmağa davam edir.^[129][130]Gəzi parkı etirazları zamanı zərər verilmiş FOX yayım avtomobili

Jurnalistləri Müdafiə Komitəsindən verilən məlumata görə, illərdir ölkəni idarə edən AKP hökuməti dünyada mətbuat azadlığı baxımından ən böyük təzyiqlərdən birini tətbiq edir.^[131] Ölkədəki bir çox jurnalist ergenekon, balyoz kimi müxtəlif iddialar və 2016-cı ildə baş vermiş çevriliş cəhdindən sonra aparılan təmizlik çərçivəsində “terrorizm” və “dövlət əleyhinə fəaliyyət” ittihamları ilə həbs olunmuşdur.^[132][133] Jurnalistlərə qarşı “türkçülüyü alçaltmaq” və “məhkəmə sisteminə təsir göstərmək” ittihamları ilə müxtəlif iddialar irəli sürülmüş və hökumətin mətbuatda özünütənzərəni gizlətdiyi iddia edilmişdir.^{[134][135][136][137]} 2013-ci ildə Jurnalistləri Qoruma Komitəsi, Türkiyədə 211 jurnalistin həbs olunduğunu hesabat edərək ölkənin bu rəqəmlə ən çox jurnalist həbs edən ölkə sıralamasında İran, Eritreya və Çini keçərək üst hissələrə yerləşdirdiyini bildirmişdir.^[125][126] Digər tərəfdən Freemuse, doqquz musiqiçinin əsərlərinə görə həbs olunduğunu və musiqiçilərin həbsi baxımından ölkənin Rusiya və Çindən sonra üçüncü sırada olduğunu müəyyən etmişdir.^{[138][139][140]} Köhnə ABŞ Dövlət Departamenti spikeri Filip Krouley, “Türkiyədə jurnalistlərə qarşı təhdid ehtiva edən meyllər haqqında böyük narahatlıqlarının olduğunu” bildirmişdir.^{[141][142][143]} Türkiyə, Freedom House tərəfindən “Qismən azad” sinfində qiymətləndirilmişdir.^[144][145] 2016-cı ilin iyununda Avropa Şurası Parlament Assambleyasının, “Türkiyədə Demokratik İdarələrin fəaliyyəti” layihəsi çərçivəsində ölkədə araşdırmalar aparılmış və bir çox demokratik təşkilatların fəaliyyəti barədə ciddi şübhələr olduğunu irəli sürmüşdür.^{[146][147][148]}

Hüquq[redaktə | əsas redaktə]

 Əsas məqalə: Türkiyə məhkəmə sistemiAnkarada ali məhkəmə binası

Türkiyə hüquq sisteminin böyük bir hissəsi Avropadan əsinlənmişdir. Öhdəliklər Məcəlləsi və Türkiyə Mülki Məcəlləsi, İsveçrə hüquq sisteminin türk mədəniyyətinə uyğunlaşdırılması ilə hazırlanmışdır. İnzibati Hüquq qaydaları Fransadakı eyniadlı sistemə, Cinayət Məcəlləsi isə İtaliya məhkəmə sisteminə əsaslanmışdır.^[149] Türkiyədə güclər ayrılığı prinsipi mənimsənilmişdir. Bu prinsipə uyğun olaraq məhkəmə sistemindən yalnız Türk millətinə fəaliyyət göstərən müstəqil məhkəmələr istifadə edə bilər.^[150][151] Məhkəmələrin müstəqilliyi və quruluşu, hakim və prokurorların səlahiyyət müddəti ərzində təhlükəsizliklərinin təmin edilməsi, hakim və prokurorların vəzifələri, hərbi məhkəmələr və quruluşu, yüksək məhkəmələrin səlahiyyət və vəzifələri Türkiyə Konstitusiyası tərəfindən müəyyən edilir.^{[152][153][154]}Türkiyədə məhkəmə salonu

Türkiyə Konstitusiyasının 142-ci maddəsinə görə məhkəmələrin quruluşu, vəzifə və səlahiyyətləri sadəcə dövlət tərəfindən idarə oluna bilər.^[155][156] Bu və əlaqədar digər konstitusiya maddələri istiqamətində Türkiyədəki məhkəmə sistemi, mühakimə məhkəmələri, idarə məhkəmələri və hərbi məhkəmələr olmaqla üç əsas başlıq altında toplanır. Hər başlıqda yüksək səviyyəli məhkəmələr və yüksək hökmlər mövcuddur. Ölkədəki inzibati mübahisələrin həlli üçün Mübahisələr Məhkəməsi yaradılmışdır.^[152][157] Türkiyədə hüquq-mühafizə qüvvələri Ümumi Təhlükəsizlik Müdirliyi və Ümumi Jandarma Komandirliyi kimi müxtəlif vahidlərə ayrılmışdır. Bütün bu qüvvələr Türkiyə Respublikası Prezidentinə və ya Daxili İşlər Nazirliyinə bağlı olaraq hərəkət edirlər. Ədliyyə Nazirliyi tərəfindən 1 noyabr 2008-ci ildə açıqlanan hesabata görə, Türkiyə həbsxanalarında məhkumların sayı 100.000 nəfəri keçmiş və bu rəqəm 2000-ci ildəkinə nisbətən iki dəfə çox olmuşdur.^{[158][159][160][161]}

Xarici əlaqələr[redaktə | əsas redaktə]

 Əsas məqalə: Türkiyə xarici siyasəti1963-cü ildən bəri AİB-in ortaq üzvü olan və 1995-ci ildə AB Gömrük Birliyinə qatılan Türkiyə, 2005-ci ildə Avropa İttifaqına tam üzvlük müzakirələrinə başladı.

Türkiyə, Birləşmiş Millətlər Təşkilatının (1945), OECD (1961), İslam Əməkdaşlıq Təşkilatı (1969), ATƏT (1973), İƏT (1985), QDİƏT (1992), D-8 (1997) və G-20 (1999) kimi beynəlxalq təşkilatların qurucu üzvlərindən biridir.^{[162][163][164][165][166]} 1951–1952, 1954–1955, 1961 və 2009–2010-cu illər arasında Birləşmiş Millətlər Təşkilatı Təhlükəsizlik Şurasının müvəqqəti üzvü kimi xidmət etmişdir.^{[167][168][169][170][171][172]} Ənənəvi qərb istiqamətlənməsinə uyğun olaraq, Avropa ilə münasibətlər həmişə Türkiyə xarici siyasətinin mərkəzi olmuşdur. 1949-cu ildə Avropa Şurasının üzvü olan ölkə 1963-cü ildə Avropa İqtisadi Birliyi ilə tərəfdaşlıq əlaqələri qurmuşdur. Uzun illər davam edən siyasi danışıqlardan sonra Türkiyə 1987-ci ildə EEC-ə tam üzv olmaq üçün müraciət etmiş, 1992-ci ildə Qərbi Avropa Birliyinin ortaq üzvü olmuş, 1995-ci ildə Avropa Birliyi Gömrük İttifaqına qoşulmuş, 2005-ci ildə isə Avropa Birliyi ilə tam üzvlük danışıqlarına başlamışdır.^{[173][174][175]} Türkiyənin Kipr problemində Avropa Birliyi üzvlərinin əksinə Şimali Kipr Türk Respublikasını dəstəkləməsi, Avropa Birliyi ilə əlaqələrini çətinləşdirir və ölkənin birliyə daxil olması üçün üzvlük məlumat prosesində əhəmiyyətli bir maneə olmağa davam edir. Bu gün, Avropa Birliyi üzvlüyü Türkiyə tərəfindən strateji bir hədəf və dövlət siyasəti olaraq qəbul edilir.^[176]

Türkiyənin xarici əlaqələrinin bir digər təyin edici ünsürü Amerika Birləşmiş Ştatlarıdır.^[177][178] Sovet İttifaqının meydana gətirdiyi ortaq təhdid səbəbiylə Türkiyə, 1952-ci ildə NATO-ya üzv olmuş və Soyuq müharibə ərzində Vaşinqton hökuməti ilə yaxın ikitərəfli əlaqələr qurmuşdur.^[179] Türkiyə, Avropa Birliyi ilə siyasi danışıqlara başlaması kimi əhəmiyyətli mövzular da daxil olmaq üzrə Amerika Birləşmiş Ştatlarının siyasi, iqtisadi və diplomatik dəstəyindən faydalanmışdır. Soyuq müharibədən sonra Türkiyənin geostrateji əhəmiyyəti, Orta Şərq, Qafqaz və Balkan regionlarına yayılmağa başlamışdır.Azərbaycanpoçt markasındaHeydər Əliyev və Süleyman Dəmirəl, 2013

1991-ci ildə Sovet İttifaqının dağılmasından sonra Türkdilli dövlətlər müstəqillik əldə etdilər.^[180] Türkiyə, Ön və Orta Asiyada yerləşən bu respublikalar ilə ikitərəfli əlaqələrini, aralarında olan dərin mədəni və dil əlaqələri səbəbiylə irəlilətmək səyi içərisinə girmişdir.^[181][182] Xüsusilə Azərbaycan—Türkiyə əlaqələri, hər iki dövlət üçün də olduqca əhəmiyyətlidir. Bakıdan Ceyhana qədər uzanan Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft boru kəməri, Xəzər dənizindəki nefti qlobal bazara köçürməyi təmin edir və Türkiyənin xarici siyasətinin əhəmiyyətli bir hissəsini təşkil edir. Azərbaycan və Ermənistan arasında davam edən Qarabağ müharibəsində Azərbaycanı dəstəkləyən Türkiyə, müharibənin başlanğıc illərindən bu yana Ermənistan ilə mövcud olan sərhəd qapılarını bağlı tutmuşdur.^[183] Hal-hazırda, Ədalət və İnkişaf partiyasının hakimiyyəti dövrü, Türkiyəni Neo-Osmançılıq dövrü olaraq adlandırmış və ölkənin siyasi gücü, strateji mövqeyinə bağlı olaraq Yaxın Şərqdə daha da artmışdır. Bu siyasətlər Türkiyə ətrafındakı ərəb ölkələri ilə problemlər yaşamasına gətirib çıxarmışdır. Suriyada vətəndaş müharibəsindən sonra Suriya ilə, Məhəmməd Mürsinin devrilməsindən sonra isə Misir ilə Türkiyə əlaqələri pozulmuşdur.^{[184][185][186]}

Türkiyə, 1950-ci ildən bu yana Birləşmiş Millətlər və NATO bünyəsi daxilində beynəlxalq sahədə müxtəlif güclərin qorunmasına köməkçi olmuşdur.^[187][188] Somali və keçmiş Yuqoslaviyada sülh mühitinin qorunub saxlanmasına dəstək vermiş, Birinci Körfəz müharibəsində koalisiya qüvvələrini dəstəkləmişdir.^[189] Bundan əlavə, mövcudluğu mübahisəli olsa da, Şimali Kipr Türk Respublikasının ərazisində 36 min ehtiyat əsgərə sahibdir.^{[190][191][192]} ABŞ-ın Əfqanıstandakı sabitlik gücü 2001-ci ildən bəri BMT rəsmisi və NATO rəhbərliyi altında Beynəlxalq Təhlükəsizliyə Yardım Qüvvələrinin bir hissəsidir.^[193][194] 2003-cü ildən bəri Türkiyə, Avropa korpusuna əsgər personalı təmin edir və Avropa İttifaqının müharibə qruplarında iştirak edir.^{[195][196][197]}

Ordu[redaktə | əsas redaktə]

Əsas məqalə: Türkiyə Silahlı Qüvvələri

Türkiyə Silahlı Qüvvələri, NATO üzvü ölkələr arasında ABŞ Silahlı Qüvvələrindən sonra gələn ən böyük ikinci hərbi gücdür və 2011 NATO siyahıyaalmasına görə təxmini 495.000 aktiv hərbçiyə sahibdir.^[198] Almaniya, Belçika, Niderland və İtaliya ilə birlikdə NATO-nun nüvə paylaşma siyasətinin bir hissəsi olan beş ölkədən biridir. İncirlik Hərbi Hava Bazasında 90 ədəd B61 nüvə bombasına sahibdir və bunların da 40-ı Türkiyə Hərbi Hava Qüvvələri tərəfindən, nüvə qarşıdurması vəziyyətində NATO-dan təsdiq alınması şərti ilə istifadə edilə bilər.^{[198][199][200]} Türkiyə Silahlı Qüvvələri üç hissədən ibarətdir: Quru Qoşunları, Hərbi Dəniz Qüvvələri və Hərbi Hava Qüvvələri.^[198][201] Daxili təhlükəsizlik və hərbi funksiyaları təmin edən Jandarma və Sahil Mühafizəsi, sülh dövründə Daxili İşlər Nazirliyinə, müharibə dövründə isə Quru və Dəniz hərbi qüvvələrinə bağlıdır.^[202] Türkiyə Silahlı Qüvvələrinə əmr və rəhbərlik edən ən yüksək səviyyəli quruluş olan Baş Qərargah rəisi prezident tərəfindən təyin edilir və baş nazir qarşısında cavabdehdir.^[203] Nazirlər Şurası, milli təhlükəsizlik və ölkənin müdafiəsi üçün lazımi silahlı qüvvələrin hazırlanması üçün parlament qarşısında cavabdehdir. Lakin müharibə elan etmə, xarici ölkələrə əsgər göndərilməsi və ya xarici ölkə əsgərlərinin Türkiyəyə gətirilməsinə icazə vermə səlahiyyətləri yalnız məclisə aiddir.^{[198][204][205]} Sağlamlıq problemi olmayan hər bir Türkiyə vətəndaşı üçün təhsili və iş yerindən asılı olaraq üç həftədən bir ilədək müddətli hərbi xidmət keçməsi məcburidir. Türkiyədə vicdani rədd tətbiqi yoxdur və əsgərlik yerinə digər alternativ təqdim edilmir. Türk Silahlı Qüvvələrinin Albaniyada, İraqda, Qətərdə, və Somalidə xarici hərbi bazaları var.^{[206][207][208][209]}

Forbes jurnalının verdiyi məlumata görə, 2016 Qlobal Sülh İndeksi, Türkiyə, əsasən, “qonşuları ilə münasibətləri getdikcə gərginləşdiyinə görə” dünyanın 163 ölkə arasında 145-ci yeri tutmuşdur.^[210]

• Milli Müdafiə Universiteti məzuniyyət paradı
• Qələbə günündə hərbi parad

İnzibati bölgü[redaktə | əsas redaktə]

 Əsas məqalə: Türkiyənin inzibati bölgüsüHəmçinin bax: Türkiyə regionları, Türkiyə ilçələri, və NUTS Türkiyədə

Türkiyə, inzibati baxımdan unitar bir quruluşa malikdir və bu vəziyyət Türk ictimai rəhbərliyinə şəkil verən ən əhəmiyyətli faktorlardandır.^[211][212] Dövlətin əsas işləməsindəki üç güc olan qanunvericilik, icra və məhkəmə nəzərə alınaraq, yerli rəhbərliklərin hər hansı bir gücü yoxdur. İl və digər vahidlərin rəhbərliyi mərkəzi hökumətdən sonra gəlir.^{[213][214][215]} Yerli hakimiyyət orqanları yalnız hakimiyyətdə olduğu vilayətlərdə xidmət etmək üçün yaradılmışdır.^[216][217] Vilayətlərin başında qubernatorlar, ilçələrin başında isə bələdiyyə başçıları idarəçi olaraq vəzifəlidir. Bələdiyyə başçıları və quberniyayalar isə, mərkəzi hökumət tərəfindən təyin olunan digər yüksək vəzifəli şəxslərdən asılıdır.^{[218][219][220]}

Türkiyənin paytaxtı Ankaradır. Ölkənin ən böyük inzibati vahidləri ildir və 81 ildən ibarətdir.^[221][222] Bu illər ilçələrə bölünmüş, cəmi 923 ilçədən ibarətdir.^[223] Həmçinin ölkə coğrafi, demoqrafik və iqtisadi şərtlər göz önünə alınaraq 7 coğrafi region və 21 alt regiona ayrılmışdır, lakin bu bölgələr hər hansı bir inzibati quruluşu təmsil etmir.^[224]

Ankara

Antalya

Muğla

Ədirnə

İstanbul

İzmir

Konya

Sinop

Sivas

Trabzon

Bursa

Ərzincan

Qars

Adana

Kayseri

Van

Diyarbakır

Qaziantep

Mersin

Hatay

Kastamonu

Ərzurum

Samsun

Bolu

Çanaqqala

Mardin

Əskişəhər

Kocaeli

Ağrı

Malatya

Balıkəsir

Aydın

Hakkari

Ordu

Təkirdağ

Rizə

Kütahya

Burdur

İsparta

Uşak

Yozqat

Karaman

Zonquldak

Kırklareli

Yalova

Dənizli

Manisa

Afyonqarahisar

Düzcə

Bartın

Karabük

Kilis

Tuncəli

İğdır

Artvin

Çanqırı

Çorum

Şırnak

Şanlıurfa

Tokat

Amasya

Qəhrəmanmərəş

Adıyaman

NiğdəTürkiyənin inzibati bölgüsü

Coğrafiya[redaktə | əsas redaktə]

 Əsas məqalə: Türkiyə coğrafiyasıTürkiyənin topoqrafik xəritəsi

Türkiyə, torpağı iki qitədə yerləşən Avrasiya ölkəsidir.^[225][226] Ərazisinin 97%-i Asiyada yerləşir və bu hissə Anadolu adlanır. Qalan 3% hissə isə Avropa qitəsində yerləşir və Şərqi Frakiya adlanır. Mərmərə dənizi, Dardanel və Bosfor Anadolu və Şərqi Frakiyanı bir-birindən ayırır.^[227][228] Türkiyə xəritəsi kobud düzbucaqlı formasını xatırladır, 1.600 kilometr uzunluğunda və 800 km genişliyindədir. 36°, 42° şimal paralelləri və 26°, 45° şərq meridianları arasında yerləşir.^[229] Göllər ilə birlikdə 783.562 km² ərazini əhatə edir. 755,688 km² Asiya ərazisi, qalan 23.764 km² isə Avropa ərazisini təşkil edir.^[230] Bu rəqəmlərlə sahəsinə görə dünyanın 37-ci ən böyük ölkəsidir.İstanbul və Bosfor

Üç tərəfdən də dənizlə: qərbdən Egey dənizi, şimalda Qara dəniz və cənubda Aralıq dənizi, şimal-qərbdən isə Mərmərə dənizi ilə əhatə olunmuşdur.^[231] Türkiyənin Avropadakı hissəsi olan Şərqi Frakiya Yunanıstan və Bolqarıstan ilə, Asiya hissəsi adlanan Anadolu isə Suriya, İraq, İran, Azərbaycan, Ermənistan və Gürcüstan ilə həmsərhəddir. Anadolu dar sahil düzənliyi ilə əhatə olunmuş yüksək mərkəzli platformadır. Şimalda Koroğlu və Şimali Anadolu dağları, cənubda Tavr dağları ilə əhatə olunmuşdur. Türkiyənin şərqinə getdikcə yüksəklik artır və bura Fərat, Dəclə, Araz kimi müxtəlif çayların qaynağıdır. 5,137 metr yüksəkliyindəki Türkiyənin ən yüksək dağı olan Ağrı dağı və ən böyük gölü olan Van gölü də Şərqi Anadoluda yer alır.^[232]

Türkiyə, Aralıq dənizi, Şərqi Anadolu, Egey, Cənub-şərqi Anadolu, Mərkəzi Anadolu, Qara dəniz və Mərmərə olmaq üzərə 7 coğrafi regiona bölünmüşdür. Dar bir arx kimi görünən Qara dəniz regionu, Şimali Anadolu boyunca nizamsız olaraq uzanır və ölkənin ümumi ərazisinin altıda birini təşkil edir.^[233] Şərqə doğru irəlilənilən zaman düzənlik sahələrin artmasına paralel olaraq hündürlüyün artdığı da görülür.^[234] Türkiyə yer formalarının müxtəlifliyi, minlərlə ildir bölgənin ərazisini şəkilləndirən yerin hərəkətliliyinin bir nəticəsidir. Üzərində sönmüş vulkanlar var və zəlzələlər hələ də tez-tez baş verir.^[235] Dardanel və Bosfor, ölkədəki qırılma xətlərinin əsas enerji mənbəyidir. Ölkənin şimalında və şərqində zəlzələlərə səbəb olan böyük qırılma xətləri var. 1999-cu ildə Şimali Anadolu qırılma xəttində meydana gələn böyük Mərmərə zəlzələsi minlərlə insanın ölümünə səbəb olmuşdur.^[236][237]

Biomüxtəliflilik[redaktə | əsas redaktə]

 Əsas məqalələr: Türkiyə florası və Türkiyə faunasıHəmçinin bax: Türkiyədə ətraf-mühit problemləriUludağdanBursanın görünüşü

Türkiyənin qeyri-adi ekosistemi və yaşayış müxtəlifliyi, ölkədə əhəmiyyətli bir növ müxtəlifliyinin meydana gəlməsinə səbəb olmuşdur. Anadolu torpaqları, əkinçilik üçün istifadə edilməyə başladığı illərdən etibarən bir çox bitkinin vətəni olmuşdur və hal-hazırda bu bitkilər Türkiyədə yaşayan insanlar tərəfindən istifadə edilməkdədir.^[238][239] Türkiyə fauna müxtəlifliyi, flora müxtəlifliyindən belə daha çoxdur. Ümumilikdə bütün Avropa ölkələrində heyvan növlərinin sayının 60.000 olmasına baxmayaraq, bu rəqəm Türkiyədə 80.000-dən çoxdur.^[240][241]

Şimali Anadolu qozası və yarpaq tökən qarışıq meşələri, Türkiyənin şimalındakı Şimali Anadolu dağlarının böyük bir hissəsini örtür və bir ekoloji bölgə meydana gətirir.^[242] Bu dağların şərq ucunda Qafqaz qarışıq meşələri var. Bölgə həm də Avrasiya vəhşi təbiətinin vətənidir. Burada şahin, berqut, məzar qartalı, kiçik qartal, Qafqaz tetrası və stenolaz kimi quşu növləri də yaşayır. Şimali Anadolu dağları ilə Qara dəniz arasındakı dar sahil xəttində yer üzərində az miqdarda görülən mülayim-ekvatorial iqlim tipinə və euskin-kolşik yarpaq tökən meşələrə rast gəlinir.^[243] Türkiyədə 40 milli park, 189 təbii park, 31 qoruq, 80 vəhşi heyvanların qorunma sahəsi və 109 təbii abidə mövcuddur. Olimpos Bəydağları Milli Parkı, Ağrı Dağı Milli Parkı, İynəada Subasar Meşələri Milli Parkı, Uludağ Milli Parkı Türkiyədəki ən çox ziyarət edilən milli parklardır.^{[244][245][246]} Türkiyənin paytaxtı Ankara, eyniadlı Ankara pişiyi, Ankara dovşanı və Ankara keçisi kimi hayvanlarıyla məşhurdur.^[247] Ölkənin digər milli simvollarından biri də Van pişiyidir və adını Şərqi Anadoludakı Van ilindən alır. Həmçinin, Türkiyəyə xas Anadolu çoban iti, kanqal, ağsaray malaqlısı və ağbaş kimi it növləri də vardır.^{[248][249][250]}

İqlim[redaktə | əsas redaktə]

 Əsas məqalə: Türkiyə iqlimiKöppen iqlim sinifləndirilməsinə əsasən Türkiyənin xəritəsi

Türkiyədə üç fərqli iqlim tipinə rast gəlinməkdədir. Ümumiyyətlə Egey dənizi və Aralıq dənizi sahillərində görülən Aralıq dənizi iqlimində yay isti və quru, qışı isti və yağışlıdır. Təbii bitki örtüyü makvisdir. Qara dəniz sahillərində görülən dəniz iqlim tipi hər fəsildə yağıntının müşahidə olunmasına təkan verir.^[251] Təbii bitki örtüyü isə meşələrdir. Qara dəniz sahilləri, Türkiyənin il ərzində ən yüksək yağış alan tək bölgəsidir və Şərqi Qara dəniz bölməsi illik 2000–2500 millimetr yağıntı alır.^[252] Egey dənizi ilə Qara dənizi birləşdirən Mərmərə dənizinin sahillərində keçid iqlim tiplərinə rast gəlinir. Dənizin cənubunda Aralıq dənizi, şimalda Qara dəniz və şimal-qərbdə isə kontinental iqlim müşahidə olunur. Qar yağışı demək olar ki, hər il Mərmərə və Qara dəniz regionlarıdna müşahidə olunsa da, qar yerdə sadəcə bir neçə gün qalır. Qara dəniz və Aralıq dənizindəki sahillərə paralel olaraq dağlar dənizlərdən gələn mülayim hava kütlələrinin daxili hissələrə çatmasına mane olur.^[253]

Mərkəzi Anadolu, Şərqi Anadolu və Cənub-Şərqi Anadolu regionlarında, kontinental iqlimə rast gəlinir.^[254] İllik və gündəlik temperatur fərqləri bu iqlimdə yüksəkdir. Yay ayları isti və quru, qış ayları isə soyuq və qarlı keçir. Şərq hissələrdə qış ayları olduqca sərtdir. Şərqi Anadoluda havanın temperaturu −30 °C və −40 °C qədər enə bilər və ildə ən az 120 gün qarlı keçir. Qərbdə qış temperaturu orta hesabla 1 °C olaraq müşahidə olunur. Yay ayları ölkə boyu isti və quru olsa da, ümumiyyətlə iyul və avqust ən quraq aylardır. May ayı isə ən çox yağıntının alındığı aydır və gün ərzində temperatur 30°C-dən yuxarı qalxa bilər.

• Ağrı dağı
• Van gölü
• Pont dağları
• Həsəndağ

Demoqrafiya[redaktə | əsas redaktə]

 Əsas məqalə: Türkiyə əhalisiHəmçinin bax: Anadolu türkləri və Türkiyədəki etnik qruplar

Əhali siyahıyaalınması
İl	Əh.	±%
1927	13.649.945	—
1935	16.158.018	+18.4%
1940	17.820.950	+10.3%
1950	20.947.188	+17.5%
1960	27.754.820	+32.5%
1970	35.605.176	+28.3%
1980	44.736.957	+25.6%
1990	56.473.035	+26.2%
2000	67.803.927	+20.1%
2010	73.722.988	+8.7%
2015	78.741.053	+6.8%
2017	80.810.525	+2.6%
2019	83.154.997	+2.9%
Mənbə: Türkiyə Statistika Qurumu[255]

Ünvana əsaslanan əhali qeydiyyat sistemi nəticəsində əldə edilən məlumatlara görə 31 dekabr 2019 etibarilə Türkiyə əhalisi 83 milyon 154 min 997 nəfərdir. Bu rəqəm ilk rəsmi siyahıyaalma edildiyi zaman, 1927-ci ildə 13,6 milyon olmuşdur. 2017-ci ildə bu göstərici 2016-cı ilə nisbətən 995 min çox, ölkənin əhalisinin artım tempi isə 12,4‰ olmuşdur.^[256] Əhalinin 92,5%-i il və ilçə mərkəzlərində yaşayır. Türkiyədə hər km² başına ortalama 105 adam düşür. Əhalinin 67,9%-i 15–64 yaş qruplarında, 23,6%-i 0–14 yaş qrupundadır. Əhalinin təqribən 8,5%-i 65 yaş və daha yuxarı yaş qrupunda yer alır.^[257] Əhalinin ortalama yaşı 31.4-dür. Türkiyənin ən inkişaf etmiş və ən sıx şəhəri İstanbuldur. Bununla yanaşı, İstanbul Avropanın üçüncü, dünyanın isə ən böyük 34-cü şəhəri statusuna da malikdir.^{[258][259][260]} Türkiyə Konstitusiyasının 66-cı maddəsi, “Türkiyə Respublikasına vətəndaşlıq əlaqəsi ilə bağlı olan” hər kəsi, bir “türk” olaraq adlandırır. Bu səbəblə, Türkiyədə hüquqi mənada türk sözü, bir etnik mənşəyi ifadə etməkdən çox ölkənin vətəndaşı olan hər kəsi ifadə edir. Ölkənin böyük əksəriyyətinin etnik mənşəyi türkdür.^[261] CIA-ya əsasən ölkə əhalisindəki Türklərin nisbəti 70–75%, Kondaya əsasən 76% və konsensusa əsasən 77%-dir.^[262] Əhalinin etnik yayılmasına aid bir çox məlumatların olmasına baxmayaraq, Türkiyə tərəfindən açıqlanan rəsmi əhali sayıları etnik mənşəyə aid rəqəmlər vermədiyi üçün rəsmi məlumatlar mövcud deyil. Aparılan siyahıyaalmalara görə Türkiyədə albanlar, azərbaycanlılar, ərəblər, bosniyalılar, çərkəzlər, qaraçılar, gürcülər, həmşinlilər, lazlar, pomaklar, suriyalılar və zazalar daxil olmaqla bir çox etnik qrup yaşasa da, ölkədə rəsmi olaraq tanınan azlıqlar yalnız ermənilər, yunanlar və yəhudilərdir. Lozanna müqaviləsi ilə 3 azlıq rəsmən tanınmışdır.^[263]Türkiyədə kürdlərin çoxluq təşkil etdiyi ərazilər

Türklərdən sonra ölkədə yaşayan ən böyük etnik qrup kürdlərdir. Kürdlərin əhalidə nisbəti CIA hesabatına görə 18%, Kondaya görə 15% və konsensusa görə 14% təşkil edir. Kürdlər ölkənin Türkiyə Kürdüstanı olaraq da bilinən şərq və cənub-şərq hissələrində cəmlənmişdir.^{[264][265][266]} Kürd əhalisi Tuncəli, Bingöl, Muş, Ağrı, İğdır, Elazığ, Diyarbakır, Batman, Şırnak, Bitlis, Van, Mardin, Siirt və Hakkari illərində üstünlük təşkil edirlər.^[267] Bundan əlavə, Şanlıurfada əhalinin 47%-ni, Qarsda isə əhalinin 20%-ni təşkil edir. İllərdir daxili miqrasiya ilə kürdlər ölkənin mərkəzində və qərbində yerləşən bütün böyük şəhərlərdə məskunlaşmışdır. Xüsusilə İstanbulda 3 milyona yaxın kürd yaşayır və bu, şəhəri dünyanın ən yüksək kürd əhalisi olan şəhərə çevirir. CIA məlumatlarına görə, türklər və kürdlərdən başqa digər azlıqların nisbəti 7–12%-dir.^[268] Üç tanınmış azlıqdan başqa hər hansı bir azlıq üçün müəyyən hüquqlar mövcud deyil. “Azlıq” termini, Türkiyədə həssas bir mövzudur və həssas olmağa davam etməkdədir.^[269] Azlıqları qanuni olaraq tanımasa da, dövlət rəsmi TRT kanalına azlıqların danışdığı müxtəlif dillərdə radio və televiziya proqramları hazırlamağa icazə verir. TRT Avaz, Türkiyədə Azərbaycan dilində faəliyyət göstərən dövlət kanallarından biridir.^[262][270]

Türkiyə əhalisinin 2,5%-i immiqrantlardan ibarətdir.^[271][272] 2015-ci ilin dekabr ayına olan məlumata görə, ölkə 2,5 milyon suriyalı qaçqına ev sahibliyi edir və Türkiyə dünyada ən böyük qaçqın əhalisinə məxsus ölkə statusuna malikdir.^[273][274] Suriya Vətəndaş müharibəsindən qaçan bu qaçqınlar, Afət və Təcili Yardım Nazirliyi tərəfindən hazırlanan çadırlarda qonaq edilmiş, bir müddət sonra bir çoxu Türkiyə şəhərlərinə köç edərək normal həyatlarına davam etmişlər.^[275][276] Türkiyənin rəsmi dili, eyni zamanda əhalinin 85%-in ana dili olan türkcədir. Əhalinin təxminən 12%-i kürd dilində ana dili kimi danışır. Ərəb və zaza dillərini ana dili kimi danışanların nisbəti 1%-dən çoxdur. Bununla yanaşı, Türkiyədə abaza, abxaz, çərkəz, qaraçı, laz, zaza dilləri təhlükə altındadır.^{[277][278][279][280]}

bmrƏn böyük şəhərlər (Türkiyə) TÜİK-in 1 dekabr 2018-ci il məlumatlarına görə:[281]
	Yer	Ad	Region	Əha.	Yer	Ad	Region	Əha.
İstanbul Ankara	1	İstanbul	Mərmərə	14.657.434	11	Kocaeli	Mərmərə	1.780.055	İzmir Bursa
2	Ankara	Mərkəzi Anadolu	5.270.575	12	Diyarbəkir	Cənub-şərqi Anadolu	1.654.196
3	İzmir	Egey	4.168.415	13	Hatay	Aralıq dənizi	1.533.507
4	Bursa	Mərmərə	2.842.547	14	Manisa	Egey	1.380.366
5	Antalya	Aralıq dənizi	2.288.456	15	Kayseri	Mərkəzi Anadolu	1.341.056
6	Adana	Aralıq dənizi	2.183.167	16	Samsun	Qara dəniz	1.279.884
7	Konya	Mərkəzi Anadolu	2.130.544	17	Balıkəsir	Mərmərə	1.186.688
8	Qaziantəp	Cənub-şərqi Anadolu	1.931.836	18	Qəhrəmanmaraş	Aralıq dənizi	1.096.610
9	Şanlıurfa	Cənub-şərqi Anadolu	1.892.320	19	Van	Şərqi Anadolu	1.096.397
10	Mersin	Aralıq dənizi	1.745.221	20	Aydın	Egey	1.053.506

Səhiyyə[redaktə | əsas redaktə]

Həmçinin bax: Türkiyə xəstəxanalarının siyahısıİstanbulda dövlət xəstəxanası

Türkiyədə səhiyyə xidmətlərinə Sağlamlıq Nazirliyi tərəfindən hazırlanan mərkəzi bir dövlət sistemi ilə nəzarət edilir.^[282][283] 2003-cü ildə hökumət, səhiyyə xidmətlərinə ayrılan büdcə nisbətini artıran və əhalinin böyük bir hissəsini sağlam hala gətirməyi məqsəd qoyan geniş əhatəli bir səhiyyə islahatı proqramını təqdim etdi. Türkiyə Statistika Təşkilatı, 2012-ci ildə sadəcə səhiyyə xidmətləri sahəsinə 76.3 milyard TL xərcləndiyini açıqladı. Xidmət haqlarının 79,6%-i İctimai Təhlükəsizlik Təşkilatı tərəfindən, qalan 15,4% isə xəstələr tərəfindən ödənilmişdir.^[284][285] 2013 rəqəmlərinə görə Türkiyədə 30.116 səhiyyə qurumu mövcuddur və həkim başına ortalama 573 xəstə düşür.^[286] Hər 1000 nəfər əhaliyə isə 2,64 yataq düşür.^[287]

Türkiyədə gözlənilən həyat müddəti kişilərdə 71.1 il, qadınlarda 75.2 il olmaqla birlikdə, ümumi əhali ortalamasının gözlənilən həyat müddəti 73.2 ildir. Ölkədə ölümlərə ən çox səbəb olan xəstəliklərdən ilk üçü dövran sistemi xəstəlikləri (39.8%), xərçəng (21.3%) və tənəffüs xəstəlikləridir (9.8%).^{[287][288][289][290][291][292]}

Təhsil[redaktə | əsas redaktə]

Əsas məqalə: Türkiyədə təhsilHəmçinin bax: Türkiyə universitetlərinin siyahısı

Türkiyənin ən qədim universitetlərindən olan İstanbul Universiteti və Qalatasaray Universiteti

Türkiyədə məktəb təhsil pillələri Təhsil Nazirliyinin tabeliyindədir.^[293] Dörd illik ibtidai məktəb, dörd illik orta məktəb və dörd illik lisey daxil olmaqla on iki illik təhsil məcburidir.^[294] OECD hesabatlarına görə, ölkədə orta məktəbi bitirməmiş 25–34 yaş qrupundakı insanlar gəlirlərinin orta hesabla 80%-ni orta məktəbi bitirən eyni yaş qrupu həmkarlarından alırlar. Ölkənin əsas təhsil səviyyəsi digər OECD ölkələrindən aşağı səviyyədə keçirilir.^[295] Türkiyə, Beynəlxalq Tələbə Qiymətləndirmə proqramı hesabatına görə 34-cü sırada yer alır. Yüksək keyfiyyətli liseylərə daxil olmaq, ölkə daxilində keçirilən tələbə yerləşdirmə imtahanlarının balından asılıdır, buna görə də ölkədə repititor yanına gedən şagirdlərin ortalama yaşı 10-a düşmüşdür.^[296] Yetkin əhalinin 94,1%-i oxuma-yazma qabiliyyətlərinə malikdir. Türkiyədə kişi əhalinin savadlılıq səviyyəsi 97,9%, qadın əhalinin isə savadlılıq səviyyəsi 90,3% təşkil edir.^[297][298]

2017-ci il hesabatına əsasən Türkiyədə özəl və dövlət olmaq üzərə 183 ali təhsil müəssisəsi fəaliyyət göstərir.^[299] Tələbələr bakalavr üçün — YGS, magistratura üçün — LYS imtahanları nəticəsində qazandıqları ballarla universitetlərdə təhsil almaq hüququ əldə edirlər.^[300] 2007-ci ildə universitetə qəbul imtahanında 1.700.000 nəfər iştirak etsə də, 2008-ci ildə bu rəqəm 600.000-ə düşmüşdür.^{[301][302][303]} Anadolu Universitetinin açıq təhsil fakültəsi istisna olmaqla, bütün universitet və onlara bağlı fakültələrə giriş, orta məktəb məzunlarının YGS-LYS nəticələrindən asılı olaraq formalaşır.^[304] Times Higher Education World University Rankings hesabatına əsasən 2014-cü ildə dünyanın ən yaxşı universitetləri siyahısında ilk 200 yerdə Türkiyənin 4 universiteti iştirak etdi. Siyahıda Yaxın Şərq Texniki Universiteti 85-ci, Boğaziçi Universiteti 139-cu, İstanbul Texniki Universiteti 165-ci, Sabancı Universiteti 182-ci sırada yer aldı.^[305][306]

Din[redaktə | əsas redaktə]

Əsas məqalə: Türkiyədə dinHəmçinin bax: Türkiyədə islam, Türkiyədə xristianlıq, Türkiyədə yəhudilik, və Türkiyədə dünyəvilik

Türkiyə rəsmi dini olmayan dünyəvi dövlətdir.^[307][308] Din və vicdan azadlığı ölkə konstitusiyası ilə təmin edilir.^[309] Ancaq ölkədə müxtəlif İslam partiyalarının qurulması ilə dinin idarədəki rolu ilə bağlı müzakirələr başladı.^{[310][311][312]} Ölkədəki dövlət qurumlarında və məktəblərdə uzun illərdir İslam siyasətinin simvolu sayıldığı üçün hicab taxmaq qadağan olmuşdur.^{[313][314][315]} Lakin bu qadağa 2011-ci ildə universitetlərdə, 2013-cü ildə dövlət qurumlarında və 2014-cü ildə ümumtəhsil məktəblərində ləğv edildi.^[316][317] İslam dini Türkiyədə dominant dindir və müxtəlif məlumatlara görə əhalinin 99,8%-i müsəlmandır.^[318] Ancaq bu rəqəm hər mənbəyə görə dəyişir və adətən 96,4% olaraq göstərilir. Ortaq təriqət sünni məzhəblərindən olan hənəfilikdir. Ölkədəki ən yüksək dini orqan Dəyanət İşləri üzrə Nazirlikdir və hənəfi məzhəbinin qaydalarına görə dini islahatlar keçirir.^{[319][320][321][322]} Həmçinin nazirlik, ölkədə fəaliyyət göstərən 80 mindən çox məscid və imam üçün məsuliyyət daşıyır.^[323] Bundan əlavə, ölkədə şiəlik də yayğındır və alimlər şiələrin sayının 15–20 milyon arasında olduğunu söyləyirlər.^[324][325] 2008-ci ildə köhnə Diyanət İşləri üzrə Dövlət Naziri və Diyanət İşləri Başçısı Mustafa Səid Yazıcıoğlunun Türkiyədə 7 milyon şiə olduğu təxmin edildiyi fikrini irəli sürmüşdür.^[326] “Aksiyon” jurnalının məlumatlarına görə, ölkə əhalisinin 3 milyonu (4.2%) şiə on ikicilərdən ibarətdir.^[327][328] Təsəvvüflə əlaqəli olanlar da var və əhalinin 2%-i heç bir təriqətlə əlaqəsi olmayan müsəlmanlardır.^[329] 1914-cü ildə Türkiyənin qeyri-müsəlman əhali nisbəti 19% olmuşdur, 1927-ci ildə bu say 2,5%-ə enmişdir. Bu gün ölkədə yunan katoliklər də daxil olmaqla müxtəlif məzhəblərdən olan 120.000 xristian var və bu rəqəm Türkiyə əhalisinin 0,2%-dən daha azdır. Ölkədə açılmış kilsələrin sayı 236-dır.^{[330][331][332]} İstanbul 4 əsrdən bəri Şərqi pravoslav kilsəsinin mərkəzi olmuşdur.^[333][334]

Türkiyədə səfərad mənşəli 26.000 yəhudi yaşayır.^[335] E.ə V əsrdən bəri Anadoluda yəhudi icmaları məskunlaşmağa başladıqdan sonra XV əsrin sonlarında İspaniyadan qovulmaqla Osmanlı İmperiyasında ispan və portuqal yəhudilərin məskunlaşmasına icazə verildi.^[336] Beləliklə, Anadoluda yəhudi əhalisi artdı. XX əsrdə yəhudilərin ölkədən sürətlə miqrasiyaya baxmayaraq, bu gün də çox az yəhudi əhalisi Türkiyədə yaşayır.^{[337][338][339]}

• Sultan Əhməd məscidi
• Bolqar Müqəddəs Stefan kilsəsi
• Aya Sofya
• Ədirnə Böyük Sinaqoqu

İqtisadiyyat[redaktə | əsas redaktə]

Əsas məqalə: Türkiyə iqtisadiyyatıTürkəyinin təsisçi üzvü olduğu G20Antalya sammiti

Türkiyə, ÜDM (AQP) sıralamasında 13-cü, ÜDM (nominal) sıralamasında isə 17-ci sırada yer alır.^[340][341] OECD və G-20 kimi əsas iqtisadi təşkilatların təsisçilərindən biridir.^[342] 1995-ci ildə fəaliyyətə başlayan Avropa İttifaqı-Türkiyə Gömrük İttifaqı, ölkənin idxal və ixracının yüksək dərəcədə artmasına təsir göstərmişdir.^[343] Avropa İttifaqı-Türkiyə Gömrük İttifaqı, ölkənin xarici ticarət siyasətinin ən əhəmiyyətli təşkilatlarından biridir. 2014-ci ildə Türkiyə ixracatı, əvvəlki ilə nisbətən 4% artım ilə 157,6 milyard dollara çatmışdır.^[344][345] Ən çox məhsul ixrac olunan ölkələr Almaniya, İraq, İngiltərə, İtaliya və Fransa olmuşdur. Bununla birlikdə, eyni ildə 242,2 milyard dollarlıq idxal səbəbilə 84.5 milyard dollarlıq xarici ticarət kəsiri yaranmışdır. Bu göstərici bir il əvvəl 99,8 milyard dollar olmuşdur. 2014-cü ildə ən çox idxalat müvafiq olaraq Çin, Almaniya, Rusiya və ABŞ-dan olmuşdur.^{[346][347][348]} Türkiyə nəhəng avtomobil sənayesinə sahibdir.^[349]Ölkədəki şirkətlərinin bir çoxunun qərargahının yerləşdiyi Levent, İstanbul

2013-cü ilin məlumatlarına görə, ən çox avtomobil istehsal edən ölkələr arasında ölkə 17-ci yerdədir.^[350] Türkiyə 2014-cü ildə gəmi inşaatından 1,2 milyard dollar gəlir əldə etmişdir. Bu sahədə ölkənin ən böyük bazarları Malta, Norveç, İngiltərə və Marşall adalarındadır. 2012-ci ilin məlumatlarına görə, 87 aktiv türk gəmiqayırma zavodu fəaliyyət göstərir.^[351] Tuzla, Yalova və İzmit gəmiqayırma sənayesinin əsas mərkəzləridir.^[352] Beko və Vestel kimi məşhur türk markaları, Avropanın ən böyük məişət cihazları və elektronik məhsulları istehsal edən şirkətlərindən olmuş və bu sektorların inkişafı, yeni texnologiyaların təkmilləşdirilməsi üçün əhəmiyyətli investisiyalar qoymuşdur.^{[353][354][355]}

Türkiyə iqtisadiyyatının digər vacib sahələri arasında bankçılıq, tikinti, məişət texnikası, elektronika, tekstil, neft emalı, neft-kimya məhsulları, qida, dağ-mədən, dəmir-polad və maşınqayırma yer alır.^[356][357] 2013-cü il məlumatlarına görə Türkiyə ÜDM-sinin 8,9%-i kənd təsərrüfatı, 27,3%-i sənaye və 63,8%-i xidmət sahələri olmuşdur.^[358][359] Bu göstəricilərə baxmayaraq, hələ də əhalinin dörddə biri kənd təsərrüfatında çalışır. 2012-ci il hesabatına görə, işləyən əhalinin yalnız 30%-i qadınlardan ibarətdir ki, bu da OECD üzvü ölkələr arasında ən aşağı göstərcidir. Türkiyədəki ən varlı təbəqənin gəliri, ən yoxsul təbəqənin gəlirindən 7.7 qat daha çoxdur. Əhalinin 15%-i yoxsulluq həddində yaşayır.^{[360][361][362]}

İqtisadiyyat tarixi[redaktə | əsas redaktə]

Əsas məqalə: Türkiyənin iqtisadi tarixiTürkiyə Respublikasının ilk illərində Banklar küçəsi. 1892-ci ildə tamamlanan Osmanlı Mərkəzi Bankının qərargahı solda yerləşmişdir.

Birinci Dünya Müharibəsi və Türkiyə İstiqlaliyyət müharibəsindən sonra yaranan respublikanın ilk altmışıncı illəri — 1923–1983-cü illər arasında dövlət iqtisadiyyatı pis vəziyyətdə olmuşdur.^[363][364] Özəl sektor, xarici ticarət, xarici valyuta axını və birbaşa xarici investisiyanın miqdarı kimi mövzularda müxtəlif məhdudiyyətlər qoyuldu və büdcə planları elan edildi. Ancaq 1983-cü ilə qədər baş nazir Turqut Özal özəl sektoru ön plana çəkən bir sıra islahatlara başladı.^[365]

Anadol A1 və Anadol STC-16, Türkiyənin ilk avtomobillərindən olmuşdur.

Dövlət borcunun çox olması ilə yanaşı, keçirilən islahatlar sürətli iqtisadi inkişafa yol açdı, lakin 1994 və 1999-cu illərdə maliyyə böhranları səbəbiylə iqtisadiyyatda düşüşlər yaşandı.^[366] 1981–2003-cü illər arasında ölkənin ÜDM-nin illik orta artımı 4% səviyyəsində müəyyən edilmişdir.^[367] Maliyyə çatışmazlığı və geniş yayılmış korrupsiya ilə yanaşı, əlavə maliyyə islahatlarının olmaması, yüksək inflyasiya və zəif bank sektoru makroiqtisadi dəyişkənliyin artmasına səbəb oldu. 2001-ci il böhranından sonra dövrün maliyyə naziri Kamal Dərviş tərəfindən tərtib edilmiş islahatların nəticəsi olaraq inflyasiya hədsiz dərəcədə azalmış, investorlar tərəfindən xarici sərmayələr artmış, işsizlik nisbəti kəskin azalmışdır.^[368][369]

Xarici ticarət üzərində dövlət nəzarətini azaldan Türkiyə tədricən iqtisadi tənzimləmə yolu ilə müxtəlif bazarlar açaraq, xalqa məxsus müxtəlif qurumları özəlləşdirməyə başladı. Dövlət borcunun ÜDM-ə nisbəti 2001-ci ildə tənəzzül səviyyəsindən aşağı düşsə də, 2010-cu ilin üçüncü yarısında 46%-ə yüksəldi.^[370] 2002–2007-ci illər arasında illik ÜDM artım tempi orta hesabla 6,8% olaraq təyin olunmuşdur. Bu rəqəm Türkiyəni ən sürətli böyüyən iqtisadiyyatlardan birinə çevrildi.^[371] Ancaq 2008-ci ildə böyümə 1% yavaşladı və 2009-cu ildə qlobal iqtisadi böhran 5% nisbətində iqtisadiyyatın tənəzzülünə təsir etdi. 2010-cu ildə ölkə iqtisadiyyatının təxminən 8% böyüdüyü hesabat edildi.^[372][373]

2000-ci illərin əvvəllərində ölkədə yüksək inflyasiya nəzarət altına alındı və bu yeni bir valyutanın meydana çıxmasına səbəb oldu. Yeni türk lirəsi (YTL) 1 yanvar 2005-ci ildə qüvvəyə mindi.^{[374][375][376][377]} 1 yanvar 2009-cu ildə yeni əskinas və sikkələrin tətbiqi ilə Yeni Türk Lirəsi, Türk Lirəsi ilə əvəz edildi. 2012-ci ildə ölkədə inflyasiya səviyyəsi 6,16%, işsizlik səviyyəsi isə 9,2% olaraq təyin olundu.^{[378][379][380][381]}

İnfrastruktur[redaktə | əsas redaktə]

Əsas məqalələr: Türkiyədə nəqliyyat, Türkiyədə telekommunikasiya, və Türkiyədə enerjiSkytrax tərəfindən beş il ardıcıl olaraq (2011–2015) Avropanın ən yaxşı hava yolu şirkəti seçilən, Türkiyənin bayraq daşıyıcısı olan Türk Hava Yollarına məxsus Boeing 767–300ER.

2013-cü ildə Türkiyədə 22 beynəlxalq hava limanı daxil olmaqla ümumilikdə 98 hava limanı mövcud olmuşdur.^{[382][383][384]} Beynəlxalq Hava Limanı Təşkilatının verdiyi məlumatlara əsasən, İstanbul Atatürk Hava limanı, 2014-cü ilin yanvar-iyul ayları arasında 31.833.324 sərnişinə xidmət göstərərək dünyanın ən işlək 11-ci hava limanı olmuşdur.^{[385][386][387]}

İstanbulun Avropa və Asiya hissələrini birləşdirən 15 İyul Şəhidlər, Fateh Sultan Mehmet və Yavuz Sultan Səlim körpüsü

İstanbulun üçüncü beynəlxalq — İstanbul Hava Limanı, 150 milyon sərnişinə xidmət etmək imkanına malik dünyanın ən böyük hava limanlarından biridir.^[388] 1933-cü ildən bəri Türkiyənin bayraq daşıyıcısı olan Türk Hava Yolları, Skytrax tərəfindən 2011, 2012, 2013, 2014 və 2015-ci illərdə ardıcıl olaraq beş dəfə Avropanın ən yaxşı hava yolu şirkəti seçilmişdir.^{[382][383][389]} Dünyanın 126 ölkəsində 435 istiqamət (51 yerli və 384 beynəlxalq) ilə Türk Hava Yolları 2016-cı ilə qədər xidmət etdiyi ölkələrin sayına görə dünyanın ən böyük hava yolları şirkəti seçilmişdir.^[390][391]

2014-cü ildə ölkədə 65.623 kilometr uzunluğunda avtomobil yolu şəbəkəsi mövcud olmuşdur.^[392] 2.133 kilometr elektrikləşdirilmiş və 457 kilometr yüksək sürətli dəmiryol xəttləri də daxil olmaqla dəmir yolu şəbəkəsinin ümumi uzunluğu 10.991 kilometr təşkil etmişdir.^[393][394] Türkiyə Dövlət Dəmir Yolları 2003-cü ildən başlayaraq yüksək sürətli dəmiryol xətləri çəkməyə başlamışdır.^[395] Ankara-Konya xətti 2011-ci ildə, Ankara-İstanbul xətti isə 2014-cü ildə istifadəyə verilmişdir. 2013-cü ildə Bosfor altında İstanbulun Avropa və Asiya hissələrini birləşdirən Marmaray tunel dəmir yolu xətti istifadəyə verilmişdir. 2016-cı ildə istifadəyə açılmış Avrasiya tuneli isə nəqliyyat vasitələri üçün yeraltı yol xətti təqdim edir. 1973-cü ildə Bosfor körpüsü, 1988-ci ildə Fateh Sultan Mehmet körpüsü və 2016-cı ildə istifadəyə açılmış Yavuz Sultan Səlim körpüsü Bosfor üzərindən İstanbulun Avropa və Asiya sahillərini birləşdirən üç asma körpüdür. 2016-cı ildə istifadəyə açılmış Osman Qazi körpüsü İzmit körfəzinin şimal və cənub sahillərini birləşdirir. Hazırda qurulan Çanaqqala körpüsü, Dardanelin Avropa və Asiya sahillərini birləşdirəcəkdir.^[396] Bir çox təbii qaz boru kəməri ölkə ərazisindən keçir. Dünyanın ikinci ən uzun neft boru kəməri olan Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft kəməri 10 may 2005-ci ildə istifadəyə açılmışdır.^[397] Mavi axın, böyük trans-Qara dəniz qaz kəmərləri ilə Rusiyadan Türkiyəyə təbii qaz daşınır. İllik gücü 63 milyard kubmetr olan Türk axını boru kəməri, Nabukko qaz kəməri ilə Avropanın Rusiya enerjisindən asılılığını azaldarkən, Türkiyəyə Rusiya qazının Avropaya satılmasına imkan yaradır.^[398]Türkiyə Dövlət Dəmir Yollarına məxsus TCDD HT80000 sürət qatarı

42,3 milyon aktiv istifadəçisi olan Türkiyə interneti, Freedom House indeksində “Azad deyil” olaraq qiymətləndirilmişdir.^[399] Türkiyə hökuməti Facebook, Twitter, YouTube və Vikipediya kimi böyük veb saytları daim mühasirəyə alır. Twitterin şəffaflıq hesabatına görə, Türkiyə sosial media senzurasında qlobal liderdir.^{[400][401][402][403][404]} 2018-ci il hesabatına görə, Türkiyə ildə 1700 teravatt saat (TW/s) ilkin enerji istifadə edir.^[405] Türkiyədəki kömür, istixana, fabrik tullantılarının dünya səviyyəsinin 1%-ni təşkil etməsi, ölkə enerji siyasətinə qalıq yanacaq idxalının azaldılmasını daxil etməyi məcbur hala gətirmişdir.^[406] Türkiyədə bərpa olunan enerji mənbələri günü gündən artır. Hal-hazırda Aralıq dənizi sahilində Akkuyu Nüvə Elektrik Stansiyası tikilir. Türkiyə dünyada geotermal enerjinin birbaşa istifadəsinə görə beşinci yerdədir.^[407]

Türkiyədə su təchizatı və kanalizasiya sistemi çətinliklərlə xarakterizə olunur. Son onillik ərzində demək olar ki əhalinin hamısı içməli suya sahibdir. Türkiyənin 16 böyük şəhərində avtonom kommunal xidmətlər yaradıldı, xərclərin bərpası artırıldı və bu da xidmət təminatının davamlılığına zəmin yaratdı.^{[408][409][410]} 2004-cü ildə kanalizasiya vasitəsilə toplanan çirkab sularının 61%-i təmizləndi. Digər problemlərin həllərinə çirkab suların təmizlənməsini daha da artırmaq, suyun lazımsız istifadəsinin qarşısını almaq və kənd yerlərində adekvat sanitariya imkanlarını genişləndirmək aiddir. Sektorda Avropa standartlarına uyğun olmaq üçün tələb olunan sərmayənin, xüsusən çirkab suların təmizlənməsi, ildə 2 milyard avro səviyyəsində olduğu, mövcud investisiya səviyyəsindən iki qat çox olduğu təxmin edilir.^[411]

Elm və texnologiya[redaktə | əsas redaktə]

Əsas məqalə: Türkiyədə elm və texnologiyaGöktürk-1, Göktürk-2 və Göktürk-3, Türkiyə Milli Müdafiə Nazirliyinin Yerdəki müşahidə peykləridir.

TÜBİTAK, Türkiyədə elm və texnologiyanı inkişaf etdirən aparıcı agentlikdir. TÜBA, Türkiyədə elmi fəaliyyətini tanıtmaq üçün fəaliyyət göstərən özəl elm cəmiyyətidir.^[412] TAEK isə Türkiyənin rəsmi nüvə enerji qurumudur. Qurumun məqsədi nüvə enerjisi sahəsində akademik tədqiqatlar aparmaq, dinc nüvə alətlərinin inkişafına təkan vermək və onları tətbiq etməkdir.^[413][414]

Hərbi texnologiyalar sahəsində araşdırma və inkişaf üçün fəaliyyət göstərən Türkiyənin hökumət şirkətləri arasında Türk Aerokosmik Sənayesi, Aselsan, Havelsan, Roketsan, MKE və digərləri yer alır.^[415] Türk Peyk Təşkilatı, İnteqrasiya və Test Mərkəzi, Milli Müdafiə Nazirliyinə məxsus və Türk Aerokosmik Sənayesi tərəfindən idarə olunan bir çox kosmik gəmi istehsalı üzərində araşdırmalar aparılır.^{[416][417][418]} Türk Kosmik Sistemi, Türkiyənin peyk yollama qabiliyyətini inkişaf etdirən bir layihədir. Bu layihə kosmik limanların inşası, peyk vasitələrinin inkişafı, eləcə də uzaq yer stansiyalarının qurulması üçün məsuliyyət daşıyır. Türksat, Türkiyədəki yeganə rabitə peyk operatorudur və Türksat seriyalı peykləri idarə edir.^{[419][420][421]} Göktürk-1, Göktürk-2 və Göktürk-3, Türkiyə Milli Müdafiə Nazirliyi tərəfindən idarə olunan kəşfiyyat üçün istifadə olunan Yer araşdırma peykləridir. BILSAT-1 və RASAT, TÜBİTAK Kosmik Texnologiyaları Araşdırma İnstitutu tərəfindən idarə olunan elmi Yer peykləridir.^{[422][423][424][425][426][427]} 2015-ci ildə Şimali Karolina Universitetinin türkiyəli professoru Əziz Sancar, hüceyrələrin DNT-ni zədələməsinin qarşısının alınması üçün aparılan araşdırmalara görə Tomas Lindahl və Pol Modriç ilə birlikdə Kimya üzrə Nobel mükafatına layiq görülmüşdür. Digər türk alimləri arasında Behçet xəstəliyini kəşf edən həkim Xülusi Bəhçət və Arf dəyişməzini təyin edən riyaziyyatçı Cahit Arf da yer alır.^[428]

Turizm[redaktə | əsas redaktə]

Əsas məqalə: Türkiyədə turizm

Türkiyədə turizm sektoru, XXI əsrdə demək olar ki hər il daha da inkişaf edir və iqtisadiyyatın vacib hissələrindən biridir. Türkiyə Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi, hazırda “Evim Türkiyə” adı altında Türk turizmini təbliğ edir.^[429] Türkiyə, son illərdə ən çox xarici qonağı Almaniya və Rusiyadan qəbul etmişdir. Azərbaycan isə bu siyahıda 901,723 turist ilə 10-cu sırada yer almışdır. 2018-ci ildə Türkiyə beynəlxalq turist ziyarətlərinin sayına görə 45,8 milyon xarici turist ilə dünyada 6-cı yeri tutdu.^[430]

Türkiyə, “İstanbulun tarixi əraziləri“, “Kapadokiya qayalıqları“, “Çatalhöyük“, “Hattuşa: Hetin paytaxtı“, “Troya” kimi 17 UNESCO ümumdünya irsinə sahibdir. Türkiyədə Dünyanın yeddi möcüzəsindən ikisi, dünyanın ən qədim dini məskunlaşma mərkəzi Göbəklitəpə və bir çox digər irslərə rast gəlmək mümkündür.^{[431][432][433][434]}

Turizmin ən yüksək inkişaf etmiş bölməsi sahil turizmidir. Sahil turizminə dəniz, çimərlik, günəş, biomüxtəliflik və dəniz məhsulları daxildir.^[435] Çimərliklərdə və otellərdə su idman növləri, gəmi gəzintiləri, tibbi xidmətlər və restoranlar təşkil edilir.^[436][437] Avropa turistlərinin 63%-i dəniz sahillərinə daha çox üstünlük verir. Türkiyənin cənub və qərb əraziləri — Aralıq dənizi və Egey sahilləri turistlər tərəfindən xidmət və keyfiyyətinə görə ən çox seçilən turistik məkanlardan biridir. İkinci sırada isə Türkiyənin şimal əraziləri — Qara dəniz və Mərmərə dənizinin sahilləri yer alır.^{[438][439][440]} Qara dəniz sahillərinin iqlimi sahilyanı turizmin inkişafı üçün uyğun deyil. Qara dəniz sahilyanı ərazilər üçün turizmin qarşısını, yay yağışları səbəbilə nisbi rütubətin 70%-dən çox olması, alır.^{[441][442][443]} Aralıq dənizi iqliminin üstünlük təşkil etdiyi Egey və Aralıq dənizi sahillərində, rütubət 70%-dən aşağıdır. Egey və Aralıq dənizi sahillərində hava istiliyi səbəbindən dəniz suları ideal istilikdə olur. Körfəzlərin ölkənin böyük bir hissəsini əhatə etməsi sahil turizminin inkişafına öz töhfəsini verir. Körfəz sahillərində böyük otellər və kurort məskənləri inşa edilmişdir.^[444][445]

Sahil turizminin mühüm meyarlarından biri də mavi bayraq göstəricisidir. 2014-cü ildə Türkiyə dünyada ən çox mavi bayraq çimərliyinə sahib 3-cü ölkə olmuşdur. 2015-ci ildə siyahıda 2-ci sıraya yüksəlmişdir. İspaniya 578 çimərlik ilə 1-ci, Türkiyə 436 çimərlik ilə 2-ci, Yunanıstan isə 395 mavi bayraqlı çimərlik ilə 3-cü sırada yer almışdır.

• Alanya, Antalya
• Uzungöl, Trabzon
• Orxanqazi, Bursa
• Ölüdəniz

Mədəniyyət[redaktə | əsas redaktə]

Əsas məqalə: Türk mədəniyyətiVaşinqtonda türk mədəniyyəti festivalı

Türkiyə, Oğuz, Anadolu, Osmanlı və Qərb mədəniyyətləri ilə qarşılıqlı əlaqədə mövcud olan zəngin mədəniyyətə sahibdir.^[446] Səlcuqlu və Osmanlı dövründə yaranmış adət və davranış nümunələri də qorunub saxlanılmaqdadır. Nənə və babaların adları adətən nəvələrə verilir.^{[447][448][449]} Bir çox bölgədə hər adın bir mənası var.^[450] Gündəlik həyatda milli təqvim istifadə olunur. Ancaq mədəni həyat İslamın sivilizasiyası ilə bir-birinə qarışdığından, hicri təqvim adları daim qorunub saxlanılır. Rəcəb, Şaban, Ramazan ən çox qoyulan dini adlardır.^{[451][452][453][454]} Türklər çadır qəsəbələrindən şəhərlərə, taxta evlərdən mənzillərə, kəndlərdən şəhərlərə köçmüşdür.^[455] Qərb geyimləri geniş yayılsa da, köhnə geyim mədəniyyəti hələ də davam edir.^{[456][457][458][459]} Qida mədəniyyəti ətdən ibarətdir və bitki, süd, çörək, bal, balıq, yumurta və qatıq əsas qidalardır. Toxuculuq, dülgərlik, dərzilik ən çox görülən sənətlərdir. Çarşılardan marketə, bazarlardan supermarketə qədər gündəlik alış-veriş mədəniyyəti daim inkişaf edir. Ən müasir nəqliyyat vasitələri quru, hava, dəniz və dəmir yolları vasitələridir. Şəhərlərarası inkişaf etmiş avtomobil yolları və dəmir yolları mövcuddur.^[460][461]

Təsviri incəsənət[redaktə | əsas redaktə]

Həmçinin bax: Osmanlı miniatürü, İznik saxsısı, və Türk xalçası

Pera muzeyində saxlanılan Osman Hamdi Bəyin “İki musiqiçi qız” və “Tısbağa tərbiyəçisi” rəsm əsəri

Türk rəssamlığı, qərb mədəniyyətindən ilham alaraq XIX əsrin ortalarından başlayaraq fəal inkişaf etmişdir. İlk rəssamlıq dərsləri 1793-cü ildə İstanbul Texniki Universitetində keçirilirdi.^[462] XIX əsrin sonlarında, Osman Hamdi Bəy türk rəssamlığına ilk portreti gətirən şəxslərdən olmuşdur. Müasir tendensiyalar arasında impressionizm cərəyanından ən çox təsirlənən rəssamlardan biri də Xəlil Paşa olmuşdur.^[463] 1926-cı ildə Avropaya göndərilən gənc türk rəssamlar, Avropada hələ də çox təsirli olan fovizm, kubizm və ekspressionizm kimi müasir cərəyanlardan ilhamlanaraq geri döndülər.^{[464][465][466]} Abidin Dino, Camal Tollu, Fikrət Mualla, Fahrelnisə Zeyid, Bedri Rahmi Eyüboğlu və Burhan Doğançayın rəhbərlik etdiyi “D qrupu” türk rəssamlığında yeni cərəyanların yaranmasına təkan vermişdir.^{[467][468][469]} Türk rəssamlığında digər vacib cərəyanlar 1930-cu illərin sonlarında “Yenilər qrupu”, 1940-cı illərdə “Onlar qrupu”, 1950-ci illərdə “Yeni Dal qrupu” və 1960-cı illərin “Qara qələm qrupları” olmuşdur.^{[470][471][472][473]}

Xalçaçılıq İslam dini yayılmamışdan əvvəl də ənənəvi bir sənət olmuşdur.^{[474][475][476]} Uzun illər boyunca davam edən toxunulmuş xalçaçılıq sənətkarlığı müxtəlif mədəni ənənələri özündə cəmləşdirmişdir. Türk xalçalarında Bizans üslublarının izləri aşkar edilmişdir. Orta Asiyadan köç edən türk xalqları, Qafqaz və kürd tayfaları Anadoluya köçərkən öz xalçaçılıq mədəniyyətlərinin Anadolu mədəniyyətləri ilə qarışmasına səbəb olmuşdur.^[477] Daha sonradan, İslam dinin yayılması və İslam sənətinin inkişafı türk xalça dizaynına da təsir etmişdir. Türk dilində ebru adlandırılan türk kağız sənətinin ən qədim nümunəsinin şair Arifinin “Halnamə” əsərinə aid olduğu bildirilir.^{[478][479][480][481]}

Ədəbiyyat və tamaşa[redaktə | əsas redaktə]

Əsas məqalələr: Türk ədəbiyyatı və Türk teatrıNamiq Kamalın əsərləri Atatürk və digər dövlət xadimlərinin fəaliyyətlərinə dərin təsir göstərmişdir.

Türk ədəbiyyatı türk mədəniyyəti ilə qarşılıqlı əlaqədə formalaşmışdır. İslam və Avropa mədəniyyətlərinin qarşılıqlı əlaqəsi, türk ədəbiyyatına böyük miqdarda təsir etmişdir.^[482] Türk ədəbiyyatının Osmanlı dövrünə aid bir çox əsərləri fars və ərəb ədəbiyyatından təsirlənmişdir. Tənzimat islahatları, əvvəllər məlum olmayan qərb janrlarını, ilk növbədə roman və sərbəst şeirlərin yayılmasına səbəb oldu.^[483]

Tənzimat dövründəki yazıçıların çoxu eyni janrlarda əsərlər yazmışdır. Şair Namiq Kamal 1876-cı ildə yazılmış “İntibah” romanını, İbrahim Şinasi isə 1860-cı ildə ilk müasir türk pyesi olan “Şairin evliliyi” əsərini yazmışdır.^[484][485] Müasir türk ədəbiyyatının köklərinin əsası 1896–1923-cü illər arasında qoyulmuşdur. Türk ədəbiyyatı tarixində 3 mühüm cərəyan: Ədəbiyyat-i Cadidə, Fəcr-i Ati, və Milliy Ədəbiyyat olmuşdur. XX əsr türk poeziyasında ilk radikal addım sərbəst şeir tərzini təqdim edən Nazim Hikmət tərəfindən atılmışdır. Türk poeziyasında başqa bir inqilab 1941-ci ildə Orxan Vəli, Oktay Rüfət və Melih Cevdətin başçılıq etdiyi Garip hərəkatı ilə baş tutmuşdur.^[486]

Türk teatrının mənşəyi qədim bütpərəst rituallara və şifahi əfsanələrə əsaslanır.^[487][488] Min illər əvvəl Anadolu sakinlərinin mərasimləri zaman nümayiş edilən rəqslər, musiqi və mahnılar ilk şouların yaranmasına təkan verən elementlərdir.^[489] Zamanla qədim rituallar, miflər, əfsanələr və hekayələr teatr şoularına çevrildi. XI əsrdən başlayaraq Səlcuqlu türklərinin ənənələri yerli Anadolu xalqlarının ənənələri ilə qarışdı və müxtəlif mədəniyyətlərin qarşılıqlı əlaqəsi yeni pyeslərin yaranmasına yol açdı.

Türk teatrının görkəmli oyunçuları, rejissorları və dramaturqları arasında Muhsin Ərtuğrul, Haldun Taner, Əziz Nesin, Gülriz Sururi, Yıldız Kenter, Müşfik Kenter, Haldun Dormen, Sadri Alışık, Çolpan İlhan, Münir Özkul, Adilə Naşit, Ərol Günaydın, Qəzənfər Özcan, Nicat Uyğur, Gənco Ərkal, Mətin Sərəzli, Nevra Sərəzli, Levent Kırca, Zeki Alasya, Mətin Ağpınar, Müjdat Gәzәn, Fərhan Şənsoy və digərləri aiddir.^{[490][491][492]}

Musiqi və rəqs[redaktə | əsas redaktə]

Əsas məqalələr: Türk rəqsləri və Türkiyə musiqisiHəmçinin bax: Osmanlı musiqisi və Türkiyə xalq musiqisiSərtab Ərənər və Dəmir Dəmirkan

Türk musiqisi əsasən türk ünsürlərindən ibarətdir.^[493] Orta Asiya xalq musiqisi, Ərəb musiqisi, Yunan musiqisi, Osmanlı musiqisi, Fars musiqisi və Balkan musiqisinin qismən təsiri olmuşdur. Müasir türk musiqilərində isə adətən Avropa və Amerika pop musiqisinin elementlərinə rast gəlinir.^[494][495] Türkiyədəki ənənəvi musiqinin kökləri XI əsrdə Səlcuqlu türklərinin Anadolu və İrana köç etməsinə qədər uzanır. Müasir pop türk musiqisinin böyük hissəsi 1930-cu illərin əvvəllərində, türk bəstəkarları qərbləşməyə səy göstərərkən yaranmışdır.^[496]

Türkiyənin müxtəlif bölgələrindən gələn mühacirlərin Türkiyə torpaqlarında məskunlaşması ilə musiqi janrları və musiqi alətlərinin müxtəlifliyi genişləndi.^{[497][498][499]} Mühacirlərin musiqi mədəniyyətlərinə əsaslanaraq Türkiyədə yunan, erməni, alban, polyak, azərbaycanlı və yəhudi icmalarının etnik üslublarında yayımlanan pop musiqiləri yayılmağa başladı. Türkiyənin bir çox şəhər və qəsəbələrində bir sıra regional musiqi üslubunda musiqi yazan yerli musiqi səhnələri yaranmağa başladı.^[500] Buna baxmayaraq, qərb pop musiqisi 1970–1980-ci illərin sonlarında öz populyarlığını arabesk musiqiyə buraxdı. Lakin, qərb pop musiqisi 1990-cı illərin əvvəllərində yenidən məşhurlaşmağa başladı.^{[501][502][503][504]} Sezən Aksunun dəstəyi ölkədə pop musiqisinin populyarlığının artması, Tarkan və Sərtab Ərənər kimi bir sıra beynəlxalq miqyasda tanınan türk ulduzlarının meydana çıxmasına səbəb oldu.^[505] 1990-cı illərin sonu, pop və arabesk janrlarından fərqli olaraq, türk alternativ rok musiqisi, elektron musiqi, hip-hop, rap və rəqs musiqiləri də yaranmış və qısa zamanda ölkədə məşhurluq qazanmışdır.^[506][507]

Türkiyə ərazisində şənliklərdə, məclislərdə, toylarda türk xalq rəqsləri geniş yayılmışdır. Türkiyədə müxtəlif formalarda ifa olunan bir çox müxtəlif xalq rəqsləri var və onlar hər bölgənin mədəni quruluşunu əks etdirir. Ərzurumda “Bar“, şərq və cənub-şərqdə “Halay“, Frakiyada “Hora“, Qara dənizdə “Horon“, Konya və ətraf ərazilərdə “Qaşıq oyunları“, Qars və Ardahanda “Ləzginka” məlum nümunələrdir.^{[508][509][510][511]}

Memarlıq[redaktə | əsas redaktə]

Əsas məqalə: Türk memarlığıHəmçinin bax: Bizans memarlığı, Səlcuq memarlığı, və Osmanlı memarlığı

1950-ci illərin memarlığı nümunəsi Ziraat Bank binası və Vəqflər oteli

1923-cü ildən bəri Türkiyə ərazisində memarlıq daim inkişaf etmişdir.^[512][513] Mövcud memarlıq, müəyyən dövrlərdə respublika tarixində yaşanan ziddiyətlərdən formalaşmışdır. Bu ziddiyyətlərdən ən əhəmiyyətlisi, xüsusən respublikanın ilk dövrlərində ortaya çıxan şərq-qərb dilemmasıdır.^[514] Bundan əlavə, milli-beynəlxalq, ənənəvi-modern, dini-dünyəvi və fərqli siyasi görüşlər kimi dilemmalar da memarlıq təcrübələrinin gedişatına təsir göstərmişdir.^{[515][516][517][518]}

XVIII əsrdən bəri türk memarlığına Avropa üslubları təsir etmişdir. Bu təsirləri əsasən İstanbulun Dolmabağça, Çırağan, Fəriyyə, Bəylərbəyi, Küçüksu, İhlamur və Ulduz saraylarında görmək mümkündür.^[519] Türkiyənin qurulduğu ilk illərdə memarlığın inkişafına dəstək verən burjuaziya olmamışdır. Bu səbəblə Osmanlı İmperiyası dövründə elitist məzmunu olan və yalnız saraya bağlı olan memarlar, memarlıqla məşğul ola bilərdi. Bu vəziyyət 1950-ci illərdən bəri dəyişməyə başlasa da, özəl sektorun, memarlığın inkişafı və üstünlük təşkil etməsi xeyli sonra baş vermişdir.^{[520][521][522]}

Modern türk memarlığı nümunələri olan İstanbulZorlu Center və İzmirFolkart Towers

Türk memarlığı, Osmanlı memarlığının ilk dövrü ilə olduqca oxşardır. 1920-ci illərdə ilk milli memarlıq hərəkatı ilə xüsusi inkişaf müşahidə olunmuşdur. 1930–1940-cı illərdə əsasən Almaniya, Avstriya və İsveçrədən bir çox memar dəvət edilmiş və yeni məscidlər, ictimai binalar tikilmişdir.^[523] 1940-cı ildə başlayan II Dünya Müharibəsindən sonra xarici aləmdən təcrid olunmuş Türkiyədə memarlıq tənəzzülə uğramış və bu vəziyyət 1950-ci ilə, ikinci milli memarlıq hərəkatına qədər, təsirli olmuşdur. Bu dövr, Türkiyədə tək partiyalı hakimiyyət ilə paralel olaraq bitmişdir.^[524]

1960-cı il dövlət çevrilişindən sonra Türkiyə inşaat sənayesinə və memarlıq sektoruna təsir edən müxtəlif növ siyasi və iqtisadi böhranlarla qarşılaşdı. Bu çətinliklərə baxmayaraq, memarlar hələ də xüsusi binaların memarlığı ilə məşğul olmuşdur. Rasionalizmi geridə qoyan türk memarları, binalarını daha müasir formada dizayn etməyə çalışdılar. Bu dövrün əhəmiyyətli işlərinə İstanbulda Vəqflər oteli, Ankarada Yaxın Şərq Texniki Universiteti kampusları, Türk Tarix Qurumu binası, Atatürk Mədəniyyət Mərkəzi daxildir.^{[525][526][527][528][529][530]}

1980-ci ilin yanvar ayında baş nazir Süleyman Dəmirəl, Türkiyə iqtisadiyyatını ixracatlı böyüməyə istiqamətləndirmək üçün Turqut Özalın hazırladığı geniş məqsədyönlü islahat proqramını həyata keçirməyə başladı.^[531][532] Bu islahatlar tikinti sənayesinə və memarlığa müsbət təsir göstərdi.^[533] Prefabrikasiya və şəffaf fasad kimi yeni üsullar 1980-ci illərdə Türk memarlarına və podratçılarına təqdim edildi. Bundan əlavə, polad, alüminium, plastik və şüşə istehsalı artdı, bu da memarların kobud tikili formalarından azad olmasına imkan yaratdı.^{[534][535][536][537]} 1980-ci illərdə memarlıq və tikinti sahəsində hökumət aparıcı rol oynayırdı.^[538][539] Lakin iqtisadiyyatın liberallaşdırılması özəl sektorun aparıcı təsirə çevrilməsinə imkan yaratdı. Bu dövrün görkəmli memarlarına Bəhruz Çinici, Merih Qaraslan, Sevinc Hadi, Şandor Hadi, Ersən Gürsəl, Məhməd Çubuq, Doğan Təkəli, Sami Sisa, Əmrə Arolat, Murat Tabanlıoğlu, Melkan Tabanlıoğlu, Hüsrev Tayla, Doğan Hasol, Atilla Yücəl, Səma Soygeniş daxildir.^{[540][541][542][543][544]}

Mətbəx[redaktə | əsas redaktə]

Əsas məqalə: Türk mətbəxiDünyada ən geniş yayılmış türk mətbəxi nümayəndələrindən biri də dönərdir.

Türk mətbəxi əsasən Osmanlı mətbəxinin mirasıdır. Türk mətbəxi, Çin və Fransız mətbəxləri ilə birlikdə dünyanın ən zəngin mətbəxlərindən biridir.^{[545][546][547][548]} Türk mətbəxi Mesopotamiya və Balkan mətbəxləri ilə əlaqəli olmuş, İstanbul Osmanlı Sarayı mətbəxi Türk mətbəxinin əhəmiyyətli bir hissəsini təşkil etmişdir. Osmanlı Sarayı mətbəxində müxtəlif növ şorba, salat, ət yeməkləri və desert menyusu mövcud olmuşdur. Saray mətbəxi Bizans İmperiyasından Osmanlı İmperiyasınadək müxtəlif əsrlərin zövqü və təcrübəsi ilə yaradılan elit bir mətbəxdir. O dövrdə xalq mətbəxi sadə olmuşdur.^{[549][550][551][552]} Bu gün Osmanlı Sarayı və xalq mətbxinin qarışığı olan bir Türk mətbəxi meydana gəldi. Həmçinin, Türk mətbəxi regionlara görə də fərqlənir. Qaradəniz mətbəxi, Cənub-qərb mətbəxi, Orta Asiya mətbəxi kimi bir çox region mətbəxləri özlərinə aid çoxsaylı və fərqli yeməklərə sahibdirlər.^{[553][554][555][556]}

Şorbalar xüsusilə qış aylarında türk mətbəxinin əvəzedilməz parçası hesab olunur. Mərcimək şorbası, Ezogəlin şorbası və Tarhana şorbası ən çox istifadə edilən şorbalardır.^[557][558] Ancaq Türk mətbəxindəki şorbalar bununla bitmir.^[553][559] Ətlər, tərəvəzlər ve paxlakimilər şorbaların əsas inqredientləridir. Ət suyu, un, yoqurt və şəhriyə bu ərzaqları şorba halına gətirmək üçün istifadə edilir. İşgəmbə şorbasının alkoqol qəbulu zamanı yaranan baş ağrılarına yaxşı gəldiyi düşünülür. Bundan istifadə edən restoranlar adətən axşam saatlarında işgəmbə şorbasını servisinə başlayırlar.^[560][561]

İdman[redaktə | əsas redaktə]

Əsas məqalə: Türkiyədə idmanHəmçinin bax: Türkiyədə futbol200 metrlik qaçış rekordçusu Azərbaycan əsilliRamil Quliyev

Türkiyədə ən populyar idman növlərindən biri də futboldur.^[562][563] Futbol liqalarda oynanılır və ən böyüyü Super Liqadır. Liqanın çempionu olmuş komandalardan üçü (Beşiktaş, Fənərbaxça, Qalatasaray) İstanbul komandası, ikisi (Trabzonspor, Bursaspor) Anadolu komandasıdır. Futbol klubları Türkiyə Futbol Federasiyasının tabeliyi altında qruplaşdırılmışdır.^[564][565]Türkiyə milli basketbol komandası, 2010 Dünya Basketbol Çempionatında gümüş medal qazanmışdır.

Avropada kubok qazanan ilk və tək Türkiyə futbol komandası olan Qalatasaray, 2000-ci ildə UEFA kuboku və UEFA Superkubokunun qalibi olmuşdur. Türkiyə milli futbol komandası, UEFA Avro 2000 çempionatında 6-cı, 2002 FİFA Dünya Kuboku, 2003 FİFA Konfederasiyalar Kuboku və UEFA Avro 2008 çempionatında 3-cü olmuşdur.^[566][567]

Basketbol, Türkiyədə futboldan sonra ən populyar idman növlərindən biridir.^[568] Basketbolun ən böyük liqası Basketbol Super Liqasıdır. Anadolu Efes, Qalatasaray, Fənərbaxça, Beşiktaş kimi komandalar Avroliqa və digər xüsusi turnirlərdə böyük uğurlar qazanmışdır.^[569] Bundan əlavə, Anadolu Efes 1996-cı ildə Koraç kubokunu qazanmış və Avropa kubokunu qazanan ilk türk basketbol komandası olmuşdur. 2012-ci ildə FİBA Avroliqası kubokunu qazanan Beşiktaş BK, Avropa kubokunu qazanan ikinci Türkiyə komandası olmuşdur. Türkiyə milli basketbol komandası da bir çox beynəlxalq turnilərdə təqdirəlayiq yer tutmuşdur.^[570]

2010 FİBA Dünya Çempionatı 28 avqust və 12 sentyabr tarixlərində Türkiyədə keçirilmişdir. Çempionat FİBA, Türkiyə Basketbol Federasiyası və İdman Təşkilat Komitəsi tərəfindən ortaq şəkildə təşkil edilmişdir.^{[571][572][573]}

Ənənəvi bir türk idman növü olan güləşin ən əhəmiyyətli qolu olan Kırkpınar yağlı güləşidir.^[574][575] Türklərin e.ə. IV əsrdən bəri güləş idman növünə xüsusi maraqları olduğu məlumdur.^[576][577] Bahar aylarında təbiətin canlanması, evlilik mərasimləri və qələbə şənliklərində güləş yarışları keçirildi. 1996-cı ildə Ənənəvi İdman Federasiyası qurulmuş və yağ güləşi üçün əhəmiyyətli bir addım atılmışdır.^{[578][579][580][581]}

Mediya[redaktə | əsas redaktə]

Əsas məqalə: Türkiyə mediyasıHəmçinin bax: Türk kinosuCumhuriyet yazıçılarının həbsinə etiraz. Mətbuat azadlığı Türkiyədə mübahisəli bir mövzudur.

Yüzlərlə televiziya kanalı, minlərlə yerli radio stansiyası, onlarla qəzet, milli kino və genişzolaqlı İnternet istifadəçilərinin sürətli artımı, Türkiyədə inkişaf etmiş mediya sənayesini təşkil edir.^[582] Televiziya izləyicilərinin əksəriyyəti TRT dövlət kanalları, Kanal D, Show TV, ATV və Star TV kimi əyləncə kanalları arasında paylanılır. Peyk antenası və kabel televiziyası vasitəsilə yayım Türkiyənin bütün ərazisini əhatə edir.^[583] Radio və Televiziya Ali Şurası (RTÜK) telekanalların yayım məzmunlarına nəzarət edən hökumət orqanıdır. Dövriyyəsi ən populyar olan Posta, Hürriyət, Sözcü, Sabah və Habertürk qəzetləridir.^{[584][585][586][587]}İzmir şəhərində mətbuat azadlığına etiraz

Türk dram filmləri getdikcə Türkiyənin hüdudlarından kənarda da populyarlaşır və həm mənfəət, həm də ictimaiyyətlə əlaqələr baxımından ölkənin ən vacib ixracatlarından biridir.^[588] Son 10 ildə Yaxın Şərq televiziya bazarını ələ keçirdikdən sonra, 2016-cı ildə Cənubi və Mərkəzi Amerika ölkələrində də məşhurluq qazanmışdır. Türkiyə bu gün dünyanın ən böyük ikinci teleserial ixracatçısıdır.^{[589][590][591][592][593]}

Yeşilçam, türk film sənayesinin qədim və əhəmiyyətli filmlərindəndir.^{[594][595][596][597]} Osmanlı İmperiyasında sərgilənən ilk film 1896-cı ildə İstanbulda nümayiş olunan “La-Sota vağzalına qatarın gəlməsi” olmuşdur. İlk türk istehsalı film isə “Ayastеfanоsdakı rus abidəsinin yıхılmаsı” olmuşdur.^[598][599] Məşhur türk rejissorları arasında “Qızıl Palma Budağı“, “Qızıl Ayı” mükafatlarına layiq görülən Nuri Bilgə Ceylan, Yılmaz Güney və Fərzan Özpətək və digərləri yer alır.^[600]

Qanuni müddəalara baxmayaraq, Türkiyədə mediya azadlığı 2010-cu ildən bəri davamlı olaraq pisləşmiş, 15 iyul 2016-cı ildə uğursuz çevriliş cəhdindən sonra bu səviyyə maksimuma çatmışdır.^[601] 2016-cı ilin dekabr ayına olan məlumatlara görə, Türkiyədə ən azı 81 jurnalist həbs həbs edilmiş, 100-dən çox xəbər mərkəzi bağlanmışdır. Freedom House Türkiyə mediyasını “Qeyri-azad” kimi qiymətləndirmişdir. İnternet senzurasına, 29 aprel 2017-ci il və 15 yanvar 2020-ci il arasında davam edən Vikipediya bloklanması da daxildir.^{[602][603][604]}

Pakistan (urdu. پاکِستان; ing. Pakistan) və ya rəsmi adı ilə Pakistan İslam Respublikası (urdu. اِسلامی جمہوریہ پاکِستان; ing. Islamic Republic of Pakistan) — Cənubi Asiyada dövlət. Pakistan əhalisinin sayına görə 6-cı, sahəsinə görə 33-cü yerdədir. Dəniz sahili ərazisinin uzunluğu 1,046 km-dir. Ölkə cənubdan Ərəbistan dənizi və Oman körfəzi, şərqdən Hindistan, qərbdən Əfqanıstan, cənub-qərbdən İran, şimal-şərqdən isə Çin Xalq Respublikası ilə əhatə olunmuşdur. Tacikistanla arasında Əfqanıstana məxsus Vahan dəhlizi yerləşən Pakistan, həmçinin Omanla dəniz sərhəddinə sahibdir. Paytaxtı İslamabad, ümumi sahəsi 881,913 kvadrat kilometr, əhalisinin sayı 212 milyondan çoxdur.

Hazırda Pakistanın nəzarəti altında olan ərazilər bir neçə qədim mədəniyyətə ev sahibliyi etmişdir. Bunu Neolit və Tunc dövrünə məxsus abidələr, yaşayış məntəqələri və s. sübut edir. Bu ərazidə vaxtilə Əhəmənilər İmperiyası, Makedoniyalı İsgəndər, Mauriya İmperiyası, Əməvilər sülaləsi, Qupta İmperiyası^[2], Dehli sultanlığı, Monqol İmperiyası, Böyük Moğol İmperiyası, Dürranilər İmperiyası və Britaniya İmperiyası kimi nəhəng imperiyalar və hökmdarlar ağalıq etmişdir.

Məhəmməd Əli Cinnah tərəfindən başladılmış Pakistan hərəkatı və yarımqitənin müstəqillik uğrunda mübarizədə qalib gəlməsi nəticəsində Pakistan dövləti 1947-ci ildə müstəqillik əldə etmişdir.^[3] Ölkə etnik və dil baxımından müxtəlifdir. Eyni müxtəliflik özünü ölkənin coğrafiyası və təbiətində də büruzə verir. Pakistan 1956-cı ildə konstitusiyanı qəbul etmiş, beləliklə İslam respublikasına çevrilmişdir. 1971-ci ildə başlamış etnik vətəndaş müharibəsi Şərqi Pakistanın ölkənin əsas hissəsindən ayrılması və Banqladeş adı ilə müstəqillik qazanması ilə nəticələnmişdir.^[4] 1973-cü ildə Pakistanda yeni konstitusiya qəbul olundu. Nəticədə, dörd vilayət və dörd federal ərazidən ibarət olan mərkəzi İslamabad şəhərində yerləşən federal hökumətin əsası qoyuldu. Yeni konstitusiyadakı bütün qanunların İslam qaydalarına uyğun olması əsas şərt hesab olunurdu.^[5]

Pakistan Azərbaycanın ərazilərini işğal etdiyi üçün Ermənistanın dövlət müstəqilliyini tanımayan yeganə BMT üzvüdür.^[6]

Mündəricat

• 1Etimologiyası
• 2Tarixi
  • 2.1Müasir tarix
• 3Coğrafiya, ətraf mühit və iqlim
• 4Xarici əlaqələri
• 5Kəşmir problemi
• 6Əhalisi
  • 6.1Etnik tərkibi
• 7Din
  • 7.1İslam
  • 7.2Hinduizm
• 8İstinadlar
• 9Həmçinin bax

Etimologiyası[redaktə | əsas redaktə]

Pakistan — ölkəyə bu ad 1933-cü ildə siyasi-aktivist Çaudhri Rəhmət Əli tərəfindən verilmişdir. Mənası isə “paklar diyarı” deməkdir. Bu ölkənin adının tam açılışı da vardır. Belə izah edirlər ki, ölkənin adındakı ilk hərf olan “P” – Pəncab, “a” – afqan, “k” – Kəşmir, “i” — İndus çayı və islam dini, “s” – Sindi, “tan” isə — Bəlucistan deməkdir.

Tarixi[redaktə | əsas redaktə]

Müasir tarix[redaktə | əsas redaktə]

1947-ci ildə istiqlaliyyət qazanan Hindistan dini icma prinsipi əsasında iki dövlətə — Hindistan və Pakistan dövlətlərinə bölündü. 1947-ci ilin avqustun 14-də müstəqil Pakistan dövlətinin yaradıldığı elan edildi. Onun əhalisi əsasən müsəlmanlardan ibarət idi. 1948–1950-ci illərdə ölkədə vergi və torpaq islahatları keçirildi. 1956-cı ilin martın 23-də Pakistan federativ respublika elan olundu. Onun tərkibinə iki vilayət — Qərbi və Şərqi Pakistan daxil idi. Ölkədəki qeyri-sabitlik 1958-ci il oktyabrın 8-də hərbi çevrilişə gətirib çıxardı. Hərbi hökumət konstitusiyanın və siyasi partiyaların fəaliyyətini qadağan etdi. 1962-cı il martın 1-də Pakistan prezident respublikası oldu. Prezident vəzifəsinə hərbi hakimiyyətin başçısı Əyyub xan seçildi. 1965-ci ildə Hindistanla Kəşmir ərazisi uğrunda hərbi münaqişə baş verdi.

1966-cı ildə Daşkənddə Hindistan və Pakistan başçılarının görüşü oldu. Birgə razılıq bəyannaməsi qəbul edildi və münaqişə dinc yolla nizama salındı. Siyasi müxalifətin güclənməsi və Şərqi Benqaliyanın ayrılması uğrunda kütləvi hərəkatın başlanması 1969-cu ildə Pakistanda siyasi böhrana səbəb oldu. Həmin il martın 25-də Pakistanda yeni hərbi çevriliş baş verdi. Hakimiyyətə general Yəhya xan gəldi. 1970-ci ildə Pakistanın tarixində ilk dəfə olaraq parlament seçkiləri keçirildi. Seçkilər zamanı əksəriyyət səsi ölkənin şərqində Xalq Liqası Partiyası, qərbində isə Pakistan Xalq Partiyası qazandılar. Xalq Liqası partiyası Şərqi Benqaliyaya muxtariyyət verilməsi tələbi ilə çıxış etdi. Pakistan hökuməti bu tələbi rədd etdi. Ölkənin şərq hissəsində separatizm hərəkatı başlandı.

1971-ci il martın 25-dən 26-na keçən gecə Şərqi Benqaliyaya qoşun yeridildi. Qanlı vətəndaş müharibəsi başlandı. Müharibənin ilk günündə, martın 26-da Banqladeş Xalq Respublikası elan olundu. 1971-ci ilin dekabrında hərbi münaqişəyə Hindistan da qoşuldu. Hindistan-Pakistan müharibəsi başlandı. Pakistan ordusu məğlub edildi. Bu məğlubiyyət nəticəsində Pakistanda hərbi rejim iflasa uğradı və general Yəhya xanın hökuməti istefa verdi. Hakimiyyətə başda Pakistan Xalq Partiyasının lideri Zülfüqar Bhutto olmaqla mülki hökumət gəldi. Yeni hökumət bir sıra mütərəqqi iqtisadi və sosial tədbirlər həyata keçirdi. Aparıcı sənaye sahələri, banklar milliləşdirildi. Aqrar islahatlar həyata keçirildi. Mülkədar torpaq sahibliyi məhdudlaşdırıldı. Kəndli təsərrüfatlarına dövlət yardımı artırıldı. 1972-ci ildə Hindistanla Pakistan arasında mübahisəli məsələləri həll etmək üçün saziş imzalandı.

1974-cü ildə Pakistan Banqladeşi müstəqil dövlət kimi tanıdı. 1976-cı ildə Hindistanla diplomatik münasibətlər yarandı. Xalq Partiyası (PXP) başda Z.A.Bhutto olmaqla yenidən seçkilərdə qələbə çaldı. Lakin müxalifət bloku — Pakistan Milli Alyansı seçkilərin nəticələrini tanımadı və yeni seçkilər keçirilməsi tələbini irəli sürdü. Ölkəni siyasi böhran bürüdü. Bundan istifadə edən general Ziya-ül-Həqq iyulun 5-da hərbi çevriliş edərək hakimiyyətə gəldi. O, parlamenti buraxdı. Konstitusiyanı ləğv etdi. Siyasi partiyaların fəaliyyati dayandırıldı. Baş nazir Z.O.Bhutto hakimiyyatdən sui-istifada etməkdə günahkar bilinərək 1979-cu il aprelin 4-da edam olundu. Ölkədə ənənəvi həyat tərzinin dəyişməsi, yeniliklə köhnəliyin toqquşması keçmişi həsrətlə anmağı, dini dirçəltməyi yada saldı. Rəhbərlik dünyəvi dövlət qurmaq prinsiplərindan uzaqlaşdı.

1979-cu ildə prezident Ziya-ül-Haqq Pakistanı İslam Respublikası elan etdi. Yeni hökumət cəmiyyətin sosial-siyasi hayatını islamlaşdırmağa başladı. Bu dövrdə xarici siyasətin əsas istiqamati qonşu Əfqanıstanda baş verən hadisələrə yaxından müdaxilə etməyə, oradakı müqavimət hərəkatına hər cür yardım göstərməyə yönəldildi. Pakistan ərazisində 3 milyondan çox əfqan qaçqınına sığınacaq verildi. Daxildə isə siyasi sabitlik yox idi. Müxtəlif istiqamətli siyasi partiyalar bir-biri ilə mübarizə aparır, əhali arasında milli-dini zəmində toqquşmalar törədirdilər. Belə münaqişələr həmişə ordunun köməyi ilə yatırılırdı.

1988-ci ilin avqustunda Ziya-ül-Haqq təyyarə qazasında halak oldu. Keçirilən parlament seçkilərində PXP kiçik üstünlüklərlə qələbə qazandı. Partiyanın sədri, edam olunmuş Z.Ə.Bhuttonun qızı Bənazir Bhutto baş nazir vəzifəsini tutdu. Yeni hökumət islahatlar keçirməyə, ölkə həyatını demokratikləşdirməyə, əhalinin vəziyyətini yaxşılaşdırmağa dair tədbirlər planı irəli sürdü. Lakin müxalifətdə olan İslam Demokratik Alyansı partiyası onun apardıği siyasətə qarşı çıxdı və istefasını tələb etdi. Ölkəni yeni iğtişaşlar bürüdü.

1990-cı ildə prezident Qulam İshaq xan Bənazir Bhuttonu vəzifədən kənarlaşdırdı və parlamenti buraxdı. Yeni parlament seçkiləri keçirildi. İslam Demokratik Alyansı partiyası seçicilərin əksəriyyətinin səsini qazandı və yeni hökuməti formalaşdırdı. 1999-cu ildə Pakistanda yeni hərbi çevriliş baş verdi. General Pərviz Müşərrəf hakimiyyəti ələ keçirdi. Parlamenti buraxdı. Ölkədə vəziyyət sabitləşdikdən sonra hakimiyyəti mülki hökumətə verəcəyi barədə bəyanatla xalqa müraciət etdi. 2001-ci ildə keçirilmiş prezident seçkilərində P.Müşərrəf ölkə prezidenti seçildi.

Coğrafiya, ətraf mühit və iqlim[redaktə | əsas redaktə]

 Əsas məqalə: Pakistan coğrafiyası

Pakistanın coğrafiyası və iqliminin son dərəcə müxtəlif olması ölkədə çox müxtəlif canlıların yaşamağına şərait yaradır.^[7] Pakistanın sahəsi 881,913 km²-dir ki, bu da təqribən Fransa və Böyük Britaniyanın birlikdə ərazisinə bərabərdir. Ölkə cənubdan Ərəb dənizi və Oman körfəzi ilə 1046 km dəniz sahili mövqeyə sahibdir.^[8] Quru sərhədlərinin ümumi uzunluğu isə 6774 km-dir. Omanla dəniz sərhədlərinə sahib olan bu ölkəni Tacikistandan dar Vahan dəhlizi ayırır.^[9][10] Pakistan Cənubi Asiya, Yaxın Şərq və Mərkəzi Asiya regionlarının arasında olduqca mühüm geosiyasi mövqedə yerləşir.

Pakistan üç mühüm coğrafi əraziyə bölünür: şimal yaylaları, Hind çayı boyunca düzənliklər və Bəlucistan platosu.^[11] Ölkənin şimalında yerləşən dağlıq ərazilər Qaraqorum, Hinduquş və Pamir dağlıq ərazilərindən ibarətdir. Dünyada hündürlüyü səkkiz min metrdən yüksək olan 14 dağ zirvəsindən beşi burada yerləşir.^[12] Ölkənin qərb hissəsini Bəlucistan platosu, şərq hissəsini isə Tar səhrası təşkil edir. 1609 km uzunluğu olan Hind çayı ölkənin şimalında Kəşmir bölgəsindən başlayır və cənubda Ərəb dənizinə tökülür. Pəncab və Sind əyalətlərində bu çayın boyunca allüvial düzənliklər uzanır.^[13]

İqlim müxtəlif olduğuna görə temperatur da fərqlidir. Musson mövsümündə həddən artıq yağan yağışlar nəticəsində tez-tez daşqınlar baş verdiyi halda, quru mövsümdə çox az səviyyədə və ya heç yağıntı olmur. Pakistanda dörd fərqli mövsüm mövcuddur: dekabrdan fevrala qədər davam edən sərin, quru qış; martdan maya qədər davam edən isti, quru payız; iyundan sentyabra qədər davam edən yağışlı yay; oktyabrdan noyabra qədər davam edən dövr. Yağıntı səviyyəsi ölkə üzrə müxtəlifdir.^[14]

Xarici əlaqələri[redaktə | əsas redaktə]

Müsəlman ölkələri arasında əhalisinin sayına görə 2-ci (İndoneziyadan sonra) olduğuna və nüvə gücünə malik yeganə müsəlman ölkəsi olduğuna görə, Pakistan böyük nüfuza malik ölkədir.^[15][16] Pakistanın geostrateji niyyətini Cinnah 1947-ci ildə izah edərkən belə demişdi: “Bizim xarici siyasətimizin əsas məqsədi dünyada olan bütün xalqlar arasında dostluq əlaqələri qurmaqdır”. Bu sözlər hal-hazırda da Pakistanın Xarici İşlər Nazirliyinin saytında da əsas şüar olaraq əks etdirilib.^[17]

Pakistan İndoneziya, Əlcəzair, Eritreya, Tunis, Mərakeş kimi ölkələrin müstəqillik qazanmasında müstəsna rola malikdir və hazırda da Pakistan bu ölkələrlə yaxın əməkdaşlığa malikdir.

İranla əlaqələrdə bəzi hallarda mübahisələr yaşanmışdır. Pakistanın öz təhlükəsizliyini təmin etmək məqsədi ilə Əfqanıstanda bir sıra şəhərləri bombalaması İran tərəfindən tənqid olunmuşdur.

Pakistanın İsraillə diplomatik əlaqələri yoxdur, buna baxmayaraq bəzi İsrail vətəndaşları turist vizaları ilə bu ölkəyə səfər edə bilirlər.^[18] İkili əlaqələrdə hər iki ölkə bir-biri ilə Türkiyə vasitəsilə əlaqə saxlayırlar.^[19] Pakistan həmçinin, Azərbaycan ərazilərini işğal etdiyi üçün Ermənistanla diplomatik əlaqələr qurmayan və onu tanımayan yeganə dövlətdir.^[20]

Pakistanın xarici əlaqələrində Çinlə əlaqələr xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Pakistan Çinlə diplomatik əlaqələr quran ilk ölkə hesab olunur və bu əlaqələr 1962-ci ildə Çinlə Hindistan arasında baş verən müharibədən sonra daha da dərinləşmişdir. 1960–1980-ci illərdə Pakistan Çinin dünyada aparıcı dövlətlərindən biri olmağına və ABŞ prezidenti Niksonun Çinə səfər etməsinə də kömək etdi. Hal-hazırda, Çin Pakistanın əsas ticari və iqtisadi ortağı hesab olunur. 2015-ci ildə iki ölkə arasında müxtəlif sahələrdə əməkdaşlıqla bağlı 51 saziş imzalanmışdır. Hər iki ölkə 2000-ci illərdə azad ticarət haqqında saziş imzalamışdır. Pakistan, həmçinin, Çin üçün müsəlman ölkələri ilə əlaqələrdə əsas “qapı” hesab olunur.

Pakistanın əsas geosiyasi rəqibi Hindistandır. Bu ölkələr indiyə qədər bir-biri ilə 4 dəfə müharibə edib və bu müharibələrin 3-ü Kəşmir ərazisi üzərində mübahisələr nəticəsində baş verib. Rusiya ilə əlaqələr 1999-cu ildən etibarən inkişaf etməyə başlayıb. ABŞ-la əlaqələr isə “Soyuq müharibə” dövründə yaxşı olsa da, 1990-cı illərdən etibarən Pakistanın öz nüvə enerjisini artırması səbəbilə, ABŞ bu ölkəyə qarşı sanksiyalara başlamışdır.

Kəşmir problemi[redaktə | əsas redaktə]

 Əsas məqalə: Kəşmir problemiPakistanın nəzarəti altında olan Azad Kəşmir.

Kəşmir- Cənubi Asiya regionunun ucqar şimal-qərb hissəsində yerləşən bölgədir. Bu ərazi Hindistan və Pakistan arasında mübahisəli ərazi hesab olunur. Bu 2 dövlət bir-biri ilə bu bölgə uğrunda indiyə qədər 3 dəfə 1947, 1965, 1971-ci illərdə müharibə ediblər. 1971-ci ildə olan müharibə nəticəsində, Şərqi Pakistan Banqladeş adı ilə müstəqillik əldə etdi. Bu ölkələr arasında digər döyüşlər də Siaçen buzlaqları (1984) və Kargil (1999) ərazilərində baş verib. Kəşmir bölgəsinin təqribən 45,1%-i hazırda Hindistanın nəzarəti altındadır. Pakistan tərəfi isə Kəşmir bölgəsinin 38,2%-nə nəzarət edir. Kəşmiri iki dövlət arasında bölən cəbhə xətti 1949-cu ildə yaradılıb.

Əhalisi[redaktə | əsas redaktə]

İl	Nüfus
1950	39,448,232
1951	40,382,206
1952	41,346,560
1953	42,342,412
1954	43,372,063
1955	44,434,445
1956	45,535,711
1957	46,679,944
1958	47,868,932
1959	49,104,112
1960	50,386,898
1961	51,718,581
1962	53,100,671
1963	54,524,471
1964	55,988,385
1965	57,494,940
1966	59,046,203
1967	60,641,899
1968	62,282,496
1969	63,969,987
1970	65,705,964
1971	67,491,369
1972	69,325,921
1973	71,121,085
1974	72,911,780
1975	74,711,541
1976	76,456,121
1977	78,152,686
1978	80,051,300
1979	82,374,302
1980	85,219,117
1981	88,417,079
1982	91,465,209
1983	94,154,723
1984	96,501,806
1985	99,076,266
1986	102,065,710
1987	105,208,431
1988	108,407,786
1989	111,528,381
1990	114,606,690
1991	117,684,292
1992	120,098,197
1993	122,523,650
1994	125,531,448
1995	128,733,657
1996	132,194,115
1997	135,616,310
1998	139,062,987
1999	142,520,124
2000	146,404,914
2001	150,399,566
2002	153,470,779
2003	156,196,488
2004	159,266,367
2005	162,490,385
2006	165,873,928
2007	169,340,538
2008	172,800,051
2009	174,579,000

Pakistan İslam Respublikası dövlət statitika orqanının (Population Census Organization) məlumatına əsasən 796.096^[21] km² ərazisi olan ölkənin əhalisinin sayı 23 noyabr 2012-ci il üçün 181.435.603^[22] nəfərə çatdığı ehtimal olunur. Son siyahıyaalma 1998-ci ildə aparılmış, onun nəticələrinə əsasən Pakistanın əhalisi 132.352.279 nəfər olmuşdur.^[23] 2020-ci ilə qədər əhali sayının 210.13 milyon nəfərə çatacağı gözlənilir.Əhalisin sayına görə dünyada 6-cı pillədə yerləşir.2016-cı ildə əhali artmı 1,45% qeydə alınmışdır.

Etnik tərkibi[redaktə | əsas redaktə]

Pakistandakı etnik qruplar

“Ethnologue report for Pakistan”a görə ümumilikdə ölkə ərazisində 72 dildə danışan etnik qrup var:^[24] pəncablılar, puştunlar, Sindhilər, seraikilər, bəluclar, brahuilər, həzaralar, qucaratlılar, nuristanlılar, parslar, ərəblər, çinlilər, özbəklər, türkmənlər, uyğurlar və sairə.

Din[redaktə | əsas redaktə]

 Əsas məqalə: Pakistanda din

Pakistanın konfessional tərkibi aşağıdakı kimidir:

• müsəlmanlar — 173 000 000 (96 %);
• hinduistlər — 3 200 000 (1,85 %);
• xristianlar — 2 800 000 (1,6 %);
• əhmədiyyə — 291 000 (0,22 %);^[25]
• siqhilər — 20 000 (0,01 %);

İslam[redaktə | əsas redaktə]

Əhalinin 96%-i müsəlmanlardan ibarətdir. Müsəlmanların sayına görə İndoneziyadan sonra dünyada 2-ci yerdədir.^[26] Müsəlmanların əksəriyyəti sünnilərdir (95%)^[27], şiələr isə müsəlman əhalinin 5%-ni təşkil edir.^[28]

Hinduizm[redaktə | əsas redaktə]

2008-ci il hesablamalarına əsasən hinduizm Pakistanda İslamdan sonra 2-ci böyük dindir.^[29][30] 2050-ci ildə Pakistanın hindlərin sayına görə dünyada dördüncü ölkə olacağı gözlənilir. Hindlər Pakistanın bütün bölgələrində məskunlaşıblar, lakin, onların əsas məskunlaşdığı bölgə Sindh hesab olunur.^[31]

Bəzi hindlər özlərini Pakistanda 2-ci dərəcəli vətəndaş hesab edir və buna görə də Hindistana miqrasiya edirlər.^[32]

İstinadlar[redaktə | əsas redaktə]

1. ↑ Central Intelligence Agency – CİA – The World Factbook :Country comparison: Population
2. ↑ Wynbrandt, James. A Brief History of Pakistan. Infobase Publishing, 2009. ISBN 081606184X, 9780816061846.
3. ↑ “Exploding Communalism The Politics of Muslim Identity in South Asia” (PDF). Ayesha Jalal. Oxford University Press, 1998-9.
4. ↑ “Special report: The Breakup of Pakistan 1969-1971”.
5. ↑ Iqbal, Khurshid (2009). The Right to Development in International Law: The Case of Pakistan. Routledge. səh. 189. ISBN 978-1-134-01999-1. The constitution proclaims … that all existing laws shall be brought in accordance with the injunctions of Islam as laid down in the Quran and Sunnah, and no law shall be enacted which is repugnant to such injunctions.
6. ↑ Nilufer Bakhtiyar: “For Azerbaijan Pakistan does not recognize Armenia as a country”
7. ↑ “Land and People”. Ministry of Information, Broadcasting, and National Heritage. 22 fevral 2015 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 aprel 2018.
8. ↑ “PNS Gwadar”. Global Security. 21 noyabr 2011. İstifadə tarixi: 18 aprel 2018.
9. ↑ “Muscat Agreement on the Delimitation of the Maritime Boundary between the Sultanate of Oman and the Islamic Republic of Pakistan, 12 June 2000(1)” (PDF). United Nations. səh. 1. İstifadə tarixi: 18 aprel 2018.
10. ↑ Edward Wong (27 oktyabr 2010). “In Icy Tip of Afghanistan, War Seems Remote”. New York Times. İstifadə tarixi: 18 aprel 2018.
11. ↑ “About Pakistan: Geography”. American Institute For Pakistan Studies. 21 iyul 2011 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 aprel 2018.
12. ↑ “PTDC page on mountaineering”. Pakistan Tourism Development Corporation. 10 noyabr 2006 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 aprel 2018.
13. ↑ “Pakistan”. InfoPlease. Pearson Education. İstifadə tarixi: 18 aprel 2018.
14. ↑ “Pakistan Climate”. Encyclopedia of the Nations. 28 mart 2008. İstifadə tarixi: 18 aprel 2018.
15. ↑ Colgrove, Rosemary (2010). Eye on the sparrow : the remarkable journey of Father Joseph Nisari, Pakistani priest. Minneapolis: Mill City Press. ISBN 1-936400-87-1.
16. ↑ Lyon, Peter (2008). Conflict between India and Pakistan : an encyclopedia. Santa Barbara, Calif.: ABC-CLIO. ISBN 1-57607-712-8. İstifadə tarixi: 18 aprel 2018.
17. ↑ “Ministry of Foreign Affairs Homepage”. MoFA.gov.pk. Government of Pakistan. 2013. İstifadə tarixi: 18 aprel 2018.
18. ↑ Khoury, Jack (28 fevral 2015). “Israeli lecturer takes part in Pakistan conference”. Haaretz. Haaretz. İstifadə tarixi: 18 aprel 2018.
19. ↑ “Pakistan-Israel in landmark talks”. BBC News. 1 sentyabr 2005. İstifadə tarixi: 18 aprel2018.
20. ↑ Staff work (5 fevral 2015). “Pakistan the only country not recognizing Armenia – envoy”. Armenian Times. 2015-03-03 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 aprel 2018.
21. ↑ Population Census Organization of Pakistan : Area 796,096 Sq.Kms
22. ↑ Government of Pakistan: Population Census Organization: Population Clock
23. ↑ “GeoHive: Global Statistics : Pakistan”. 2013-04-06 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2009-06-22.
24. ↑ Ethnologue : Languages of the World – 16 edition (2009): Languages of Pakistan
25. ↑ Перепись населения Пакистана 1998 года
26. ↑ Singh, Dr. Y P (2016). Islam in India and Pakistan – A Religious History. Vij Books India Pvt Ltd. ISBN 978-93-85505-63-8. Pakistan has the second largest Muslim population in the world after Indonesia.
27. ↑ “Country Profile: Pakistan” (PDF). Library of Congress Country Studies on Pakistan. Library of Congress. February 2005. İstifadə tarixi: 13 fevral 2018. Religion: The overwhelming majority of the population (96.3 percent) is Muslim, of whom approximately 95 percent are Sunni and 5 percent Shia.
28. ↑ “Field Listing : Religions”. The World Factbook. Central Intelligence Agency. 2010. İstifadə tarixi: 13 fevral 2018.
29. ↑ “Population Distribution by Religion, 1998 Census” (PDF). Pakistan Bureau of Statistics. İstifadə tarixi: 13 fevral 2018.
30. ↑ “10 Countries With the Largest Hindu Populations, 2010 and 2050”. Pew Research Center. 2 April 2015. İstifadə tarixi: 13 fevral 2018.
31. ↑ “Pakistan”. Ethnologue.
32. ↑ Sohail, Riaz (2 March 2007). “Hindus feel the heat in Pakistan”. BBC. İstifadə tarixi:13 fevral 2018. But many Hindu families who stayed in Pakistan after partition have already lost faith and migrated to India.

Həmçinin bax

Əfqanıstan (puştu افغانستان, dari افغانستان) və ya rəsmi adı ilə Əfqanıstan İslam Respublikası (puştu د افغانستان اسلامي جمهوریت, dari جمهوری اسلامی افغانستان) — Cənubi Asiyada dövlət. Əfqanıstan Mərkəzi Asiyada yerləşməsinə baxmayaraq sıx etnik və mədəni əlaqələri nəzərə alınaraq bəzi qaynaqlar tərəfindən Yaxın Şərq ölkəsi hesab edilir. Şərq və cənubda Pakistan, qərbdə İran, şimalda Türkmənistan, Özbəkistan və Tacikistan, şimal-şərqdə isə Çin Xalq Respublikası ilə həmsərhəddir. Paytaxtı və ən böyük şəhəri Kabil şəhəri, ümumi sahəsi 652,230 kvadrat kilometrdir. Əfqanıstan dənizə çıxışı olmayan ölkədir. Ərazisinin əksər hissəsi qışı çox soyuq keçən Hinduquş dağları ilə əhatə olunmuşdur. Ölkənin şimalı məhsuldar düzənliklərdən, cənub-qərbi isə yayı çox isti olan səhra landşaftından ibarətdir.

Mündəricat

• 1Tarixi
• 2Əhalisi
• 3Etnik tərkibi
• 4Din
• 5İqtisadi göstəricilər
• 6Nəqliyyat və kommunikasiya
• 7İstinadlar
• 8Həmçinin bax

Tarixi[redaktə | əsas redaktə]

 Əsas məqalə: Əfqanıstan tarixi

Müasir Əfqanıstan ərazisindəki ilk insan məskənləri Orta paleolit dövrünə təsadüf edir. Böyük ipək yolu boyunca ölkənin strateji mövqeyi Orta Şərq və Asiyanın digər bölgələri arasında mədəni əlaqələrin yaranmasında mühüm rol oynamışdır. Bu ərazi tarix boyunca müxtəlif xalqlara ev sahibliyi etmiş və bir çox hərbi yürüşlərə məruz qalmışdır. Bütün bu işğal cəhdlərinə baxmayaraq, ölkə işğalçılara qarşı daima mübarizə aparmış və buna görə də “alınmaz”^[3][4] və “imperiyaların məzarlığı” kimi ləqəblər qazanmışdır.^[5] Əfqanıstan ərazisi tarix boyunca Kuşan İmperiyası, Ağ hunlar, Samanilər, Səfərilər sülaləsi, Qəznəvilər dövləti, Qurilər, Xələclər sülaləsi, Böyük Moğol İmperiyası, Hotakilər, Durranilər və digər böyük imperiyaların tərkib hissəsi olmuşdur.^[6]

Müasir Əfqanıstan dövlətinin siyasi tarixi 18-ci əsrdə mövcud olmuş Hotaki və Durrani sülalələri ilə başlayır. 19-cu əsrin sonlarında Əfqanıstan həmin dövrdə hökmranlıq etmiş Britaniya Hindistanı və Rusiya İmperiyası arasındakı “Böyük oyun“da bufer ölkə rolunu oynamışdır. 1893-cü ildə Britaniya Hindistanı ilə sərhəddə yaradılan Durand xətti əfqan hökuməti tərəfindən tanınmadı və 1947-ci ildə Pakistanın müstəqillik əldə etməsindən sonra bu ölkə ilə əlaqələrin gərginləşməsinin əsas səbəblərindən biri hesab olunur. 1919-cu ildə baş vermiş Üçüncü ingilis-əfqan müharibəsinin ardınca ölkə xarici təsirdən azad oldu və Əmənullah xanın rəhbərliyi altında monarxiya quruldu. Onun ardınca isə hakimiyyətə Məhəmməd Zahir şah gəldi və o da 40 ilə yaxın ölkəyə rəhbərlik etdi. 1970-ci illərin sonunda Əfqanıstanda bir neçə dəfə dövlət çevrilişi baş verdi. Əvvəlcə ölkədə sosialist dövlət quruldu, ardınca isə Əfqanıstan Sovet İttifaqının protektoratına çevrildi. Bu hadisələr 1980-ci illərdə üsyançılara qarşı Sovet-Əfqan müharibəsinin baş verməsi ilə nəticələndi. 1996-cı ildən etibarən Əfqanıstan ərazisinin çox hissəsi Taliban qruplaşması tərəfindən ələ keçirildi ki, nəticədə ölkənin çox hissəsi beş ilə yaxın müddət ərzində Əfqanıstan İslam Əmirliyi adlı totalitar rejim tərəfindən idarə olundu. 2001-ci ildə NATO-nun rəhbərliyi altında koalisiya qoşunlarının Əfqanıstana daxil olması ilə Taliban qruplaşmasının üzvləri hakimiyyətdən düşdü və yeni demokratik hökumət quruldu.

Əfqanıstan hal-hazırda prezident tərəfindən idarə olunan unitar İslam respublikasıdır. Əhalisinin sayı 35 milyon nəfərə çatır ki, bunun da əksər hissəsini etnik puştunlar, taciklər, həzaralar və özbəklər təşkil edir. Əfqanıstan BMT, İslam Əməkdaşlıq Təşkilatı, Qrup 77, İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatı və Qoşulmama Hərəkatının üzvüdür. Əfqanıstan iqtisadiyyatı dünya ölkələri arasında 108-ci yerdədir. Beynəlxalq Valyuta Fondunun 2016-cı ildə verdiyi məlumata görə Əfqanıstan adambaşına düşən ÜDM həcminə görə 186 ölkə arasında 167-ci yerdədir.

Əhalisi[redaktə | əsas redaktə]

 Əsas məqalə: Əfqanıstan əhalisi

Paytaxt Kabul ölkənin ən böyük şəhəridir, digər əhəmiyyətli şəhərlər qərbdə Herat, cənubda Qəndəhar və şimalda Məzari-Şərifdir. Yerli və milli səviyyədə inteqrasiyanın zəif olduğu Əfqanıstanda coğrafi maneələrdən əlavə ictimai həyatda da bir sıra əhəmiyyətli problemlər qalmaqdadır. Əhalinin savadlılıq dərəcəsi təxminən 36% — dir, adam başına düşən ümumdaxili gəlir baxımından da dünyanın ən yoxsul ölkələri arasındadır. Əfqanıstan İslam Respublikasının Mərkəzi Statistika Təşkilatının məlumatlarına əsasən 2011-ci ilin əvvəlinə ölkə əhalisinin sayının 24.485.6 min nəfər olduğu ehtimal edilir .^[7]

Əfqanıstanda yeganə siyahıya alma 1979-cu ildə 5 iyun-5 iyul tarixində aparılmış və bu zaman ölkə əhalisi 15,551,358 nəfər (oturaq əhali — 13,086,630 nəfər , köçəri əhali — 2,464,728 nəfər) olmuşdur .^[8]

Etnik tərkibi[redaktə | əsas redaktə]

Əfqanıstan çoxmillətli ölkədir. Bununla bərabər heç bir etnik qrup əksəriyyəti və ya çoxluğu (yarıdan çox) təşkil etmir, ölkədə yalnız qarşılıqlı nisbətdə üstünlüyə sahib beş böyük etnik qrup vardır (puştunlar, taciklər, özbəklər, həzaralar və türkmənlər) və onların hər birinin sayı 1 milyondan artıqdır.Məzari-Şərifdə göy məscid

Din[redaktə | əsas redaktə]

Əfqanıstan ərazisində islam VII əsrin sonu, VIII əsrin əvvəllərində yayılmağa başlamışdır. Hal-hazırda ölkə əhalisinin əksəriyyəti müsəlmanlardır. Əfqanıstanda müsəlman əhalinin 80–90%-ni təşkil edən sünniliyin hənəfi məzhəbi daha çox yayılmışdır. Sünnilər əsasən əfqanların böyük bir hissəsi, taciklər, özbəklər, türkmənlər, bəluclar, çaray-makların böyük hissəsi (cəmşidilər, xazarai-kalayiau, firuzkuxlar, taymanlar), nuristanlar(sonuncular hələ 19-cu əsrdə yerli qəbilələrin inanclarına tapınırdılar və onlar qonşu müsəlmanlar tərəfindən kafir adlanırdılar, islam onların arasında təzyiqlə yayılıb).

Əfqanıstada bir sıra sünni cərəyanlarıi fəaliyyət göstərir — qədiriyyə, nəqşbədiyə, qələndəriyyə. Əhalinin çox az hissəsi (0,5 %) əhmədiyyə təriqətinə münsubdur. Ölkədə əhəmiyyətli sayda şiələr var. Bunlar xəzər-bərbərlər, eləcə də teymurlar, qızılbaşlar və əfqan-dzadzlar, Sistada nisbətən qarışmış əfqan-fars qrupu və farslardır. Şiələrə həm də Kabul, Herat, Qəznə ərazisində də rast gəlmək olar. Bədəxşan xalqı və tacikləri bir hissəsi ismailiyə təriqətinə ibadət edirlər (ismaililər ölkə əhalisinin təqribən 3 %-ni təşkil edirlər). Bundan başqa, Əfqanıstanda induistlər (20min nəfər), eləcə də siqxlər, zərdüştilər və iudaistlər (0,2 min nəfər) yaşayır.

İqtisadi göstəricilər[redaktə | əsas redaktə]

• İqtisadiyyata ümumi baxış: Əfqanıstan dənizə sahili olmayan ölkədir, iqtisadiyyatı əkinçiliyə və heyvandarlığa (qoyun və keçi yetişdirməyə) əsaslanır.
• İş qüvvəsi: 15 milyon (2004-cü il məlumatları)
• Sektorlara görə iş qüvvəsi: əkinçilik 80%, sənaye 10%, xidmət 10% (2004 məlumatları)
• Sənaye: Kiçik miqyasda paltar, sabun, mebel, ayaqqabı, gübrə, sement, əl işi xalçalar, təbii qaz, yağ, kömür, mis sexləri.
• Elektrik istehsalı: 905 milyon kWh (2003/təxmini)
• Elektrik istehlakı: 1,042 milyard kWh (2003/təxmini)
• Elektrik ixracatı: 0 kWh (2001/təxmini)
• Elektrik idxalatı: 200 milyon kWh (2003)
• Əkinçilik və heyvandarlıq məhsulları: xaşxaş, buğda, meyvələr, fındıq, yun, dəri
• İxracat məbləği: 471 milyon dollar (2005-ci il məlumatları)
• İxracat məhsulları: xaşxaş, meyvə və fındıq, əl işi xalçalar, yun, pambıq, dəri, qiymətli daş və ləl-cəvahiratlar.
• İxracat ortaqları: Pakistan, İran, Almaniya, Hindistan, Böyük Britaniya, Belçika, Lüksemburq, Çex Respublikası
• İdxalat məbləği: $3,87 milyard (2005-ci il məlumatları)
• İdxalat məhsulları: Xarici investisiya, yeyinti və neft məhsulları, istehlak malları
• İdxalat ortaqları: Pakistan, İran, Yaponiya, Sinqapur, Hindistan, Cənubi Koreya, Almaniya
• Xarici borc məbləği: 8 milyard dollar (2004-cü il məlumatları)
• Pul vahidi: Əfqanıstan əfqanisi (ƏHVƏ)
• Pul vahidi kodu: ƏHVƏ
• Maliyyə ili: 21 Mart – 20 Mart

Nəqliyyat və kommunikasiya[redaktə | əsas redaktə]

• Dəmir yolları: 24,6 km
• Avtomobil yolları: 21 000 km, asfalt: 2 793 km, digər: 18 207 km (1998-ci il/təxmini)
• Kanallar: 1 200 km
• Boru xəttləri: 180 km
• Limanları: Keyrabad, Şir Xan
• Aeroportlar: 45 (2000/təxmini)
• Vertolyot sahələri: 3 (2000/təxmini)

İstinadlar[redaktə | əsas redaktə]

1. ↑ “Afghanistan”. International Monetary Fund. İstifadə tarixi: 18 dekabr 2017.
2. ↑ “2015 Human Development Report” (PDF). United Nations Development Programme. 14 dekabr 2015. səh. 18. İstifadə tarixi: 18 dekabr 2017.
3. ↑ Dalrymple, William (9 mart 2014). “Is Afghanistan really impossible to conquer?” – www.bbc.co.uk vasitəsilə.
4. ↑ “Afghanistan: Most invaded, yet unconquerable – Times of India”.
5. ↑ Diplomat, Akhilesh Pillalamarri, The. “Why Is Afghanistan the ‘Graveyard of Empires’?”.
6. ↑ Griffin, Luke (14 yanvar 2002). “The Pre-Islamic Period”. Afghanistan Country Study. Illinois Institute of Technology. 3 noyabr 2001 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 22 avqust 2018.
7. ↑ Islamic Republic of Afghanistan Central Statistics Organization — Afghanistan Statistical Yearbook 2010–11 :Settled Population by Province −2010–11
8. ↑ Afghanistan’s Web Site: Afghanistan (The last official census in Afghanistan was in 1979, when the population registered at 15,551,358.)

Həmçinin bax[redaktə | əsas redaktə]

GöstərƏfqanıstan mövzularda

GöstərAsiya ölkələri

Göstərİslam Əməkdaşlıq Təşkilatı (OCI)

GöstərMərkəzi Asiya ölkələri

GöstərƏfqanıstanın inzibati bölgüsü

GöstərABŞ-ın əsas qeyri-NATO müttəfiqləri

Latviya (latış. Latvija‎), köhnə mənbələrdə Letoniya (liv. Leţmō) ya da rəsmi adıyla Latviya Respublikası (latış. Latvijas Republika‎, liv. Leţmō Vabāmō) – Şimali Avropada dövlət. 1 yanvar 2015-ci il tarixli rəsmi məlumata əsasən əhalisi 1 988 400 nəfərdir. Ərazisi 64 589 kv. km.-dir. Əhalisinin sayına görə dünyada 147-ci, ərazisinə görə 122-ci yeri tutur. Paytaxtı Riqa şəhəri, dövlət dili latış dilidir. Latviya şimalda Estoniya, şərqdə Rusiya, cənub-şərqdə Belorusiya, cənubda Litva ilə həmsərhəddir. Pul vahidi — avro. Latviyanın dövlət müstəqilliyi 18 noyabr 1918 ci ildə elan edilmişdir. 1940–1991-ci illərdə SSRİ-nin tərkibində olmuşdur. Azərbaycan Latviyanın müstəqilliyini 30 avqust 1991-ci ildə tanımışdır. Latviya Azərbaycanın müstəqilliyini 8 yanvar 1992-ci ildə tanımışdır. Ölkələr arasında diplomatik münasibətlər 11 yanvar 1994-cü ildə qurulmuşdur. Azərbaycan Respublikasının Latviyada səfirliyi 2005-ci ildə açılmışdır.

Etimologiya[redaktə | əsas redaktə]

1. Latvija sözü qədim latqallardan gəlir. Onlar digər Hind-Avropa tayfaları və bundan əlavə baltik finlər olan livlər ilə müasir latışların etnik kodu qurdular.^[1]
2. “Letiya” (Lettia, Letthia, Leththia) sözünə ilk dəfə “Letiya” şəklində Henrix salnamələrində (1209) rast gəlinmişdir. Əvvəldən almanlar qədim latqalların yaşadığı torpaqları belə adlandırırdılar. Latvija sözü latış dilinə litva dilindən gəlib. Litva dilində bu söz latışların adından (lit. latviai) yaranmışdı.^[2]

Əhali[redaktə | əsas redaktə]

 Əsas məqalə: Latviya əhalisi

Dil[redaktə | əsas redaktə]

Latviyanın rəsmi dili ölkədə ən çox danışılan latış dilidir. Ölkədə ikinci ən çox danışılan dil rus dilidir. Bundan əlavə, ölkənin bəzi regionlarda livon (əsasən Kurzemedə) və latqal (əsasən Latqaliyada) dillərindən istifadə edilir.

Din[redaktə | əsas redaktə]

Latviyada din (2011)[3]
Lüteranlıq		34.2%
Katolisizm		24.1%
Rus Pravoslavlıq		17.8%
Eski inananlar		1.6%
Digər xristianlar		1.2%
Digər və ya dinsizlər		21.1%

Latviyada ən böyük din Xristianlıqdır,^[4] amma əhalinin sadəcə 7%-i müntəzəm şəkildə dini yığıncaqlarda iştirak edir^[5].

Ərazi[redaktə | əsas redaktə]

Ərazisi 100 diyar və 9 Respublika şəhərlərdən ibarətdir.

Xarici keçidlər[redaktə | əsas redaktə]

• http://www.vietas.lv/
• http://www.latviatourism.lv/<gallery><gallery>
• Latvijas Statistika : Recommendations for the 2000 Censuses of Population and Housing in the ECE region jointly prepared by the UN ECE and Eurostat^{[ölü keçid]}

İstinadlar[redaktə | əsas redaktə]

1. ↑ “Latvia in Brief” (PDF). Latvian Institute. 2012. 8 November 2012 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 12 May 2011.
2. ↑ Латвия — генезис понятия Arxivləşdirilib 2008-12-25 at the Wayback Machine (latış.)
3. ↑ “Tieslietu ministrijā iesniegtie reliģisko organizāciju pārskati par darbību 2011. gadā” (Latvian). 26 November 2012 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 25 July 2012.
4. ↑ “Latvia”. CIA. İstifadə tarixi: 15 December 2008.
5. ↑ Eunice K. Y. Or (23 September 2004). “Trust in Religious Institutions does not convey to Church Attendance”. Christian Today. İstifadə tarixi: 28 July 2007.

Həmçinin bax[redaktə | əsas redaktə]

GöstərLatviya mövzularda

GöstərAvropa ölkələri

Göstər Avropa Birliyi üzvü və üzvlüyə namizəd dövlətlər

GöstərŞimali Atlantika Müqaviləsi Təşkilatı (NATO)

GöstərBaltik dənizi ölkələri

Əhali[redaktə | əsas redaktə]

 Əsas məqalə: Ukrayna əhalisiUkrayna əhalisinin milli tərkibi-2001 sa.Əhali sıxlığı

2010-cu il oktyabrın 1-ə Ukraynanın əhalisi 45 822 214 nəfər idi.

Ondan şəhər əhalisi — 31 444 122 nəfər və ya 68,6%, kənd əhalisi — 14 378 092 nəfər və ya 31,4% təşkil edir.

1 fevral 2013-cü il tarixinə olan rəsmi məlumata əsasən Ukrayna əhalisi 45539.1 min nəfərdir.^[1]

Mədəniyyəti[redaktə | əsas redaktə]

Ukraynada idman sürətlə inkişaf edir, ən inkişaf etmiş növlərindən biri də futboldur. Milli komanda 2006-cı il dünya çempionatında dörddə bir finala qədər irəliləməyi bacarıb. Klub futbolu da heç də zəif deyil, Donetsk şəhərinin Şaxtyor Donetsk klubu 2009-cu il UEFA Kubokunun qalibidir. Ukrayna futbolunun dünyaya bəxş etdiyi ən böyük ulduz Andrey Şevçenkodur. Avropanın tanınmış klublarında oynamış Şevçenko bir çox titulların sahibidir. Hazırda Ukrayna milli komandasının baş məşqçisidir.

2004-cü il Avroviziya mahnı müsabiqəsində Ukraynanı “Wild Dances” mahnısı ilə Ruslana təmsil etmiş və 280 xalla qalib olmuşdu.

Ədəbiyyatı[redaktə | əsas redaktə]

XVIII əsrin sonlarında İvan Kotlyarevskinin “Eneida” poeması Ukrayna ədəbi dilinin və ədəbiyyatının başlanğıcı hesab olunur. XIX əsrin ortalarında parlayan Taras Şevçenko yaradıcılığı ilə Ukrayna ədəbiyyatında böyük bir mərhələ oldu və poeziya ilə bərabər nəsr və dramaturgiyanın da inkişafına təkan verdi. XX əsrin əvvəllərində Ukrayna ədəbiyyatı Avropa modernizminin təsirinə məruz qalır. Bu dövrün parlaq nümayəndəsi Lesya Ukrainka yaradıcılığa dünya ədəbiyyatının obrazlarını gətirdi.

Bütövlükdə keçmiş SSRİ-də olduğu kimi, Ukraynada da Oktyabr inqilabından sonra ədəbi proses xüsusi dramatizmi və mürəkkəbliyi ilə yadda qaldı. Sosializm realizmi janrı yazıçıları sərt çərçivəyə salmasına baxmayaraq, Ukrayna yazıçıları bu gün də aktuallığını itirməyən əsərlər yaratdılar. Pavlo Tıçina, Maksim Rılski, Vladimir Sosyura, Aleksandr Dovjenko və Oles Qonçarın əsərləri belələrindəndir.

“Altmışıncılar” kimi tanınan Vasili Stus, Lina Kostenko, Vasili Simonenko, Qriqori Tyutyunnik, Dmitri Pavlıçko, İvan Draç və başqaları yeni yaradıcılıq formaları axtarır, orijinal əsərlər yaradırdılar.

Müasir Ukrayna ədəbiyyatı deyəndə isə ilk növbədə yeni düşüncə nümayəndələri olan Yuri Andruxoviç, Aleksandr İrvanes, Oksana Zabujko, Nikolay Ryabçuk, Sergey Jadan, Vasili Şklyar və başqaları yada düşür.

Maarifçiliyi[redaktə | əsas redaktə]

Bütövlükdə müasir Ukraynanın təhsili Sovet dövründəki təhsildən xeyli fərqlənir. Sovet sistemində bağça, orta məktəb, texnikum və ali məktəb olduğu halda Ukraynada dəyişiklik edilərək, məktəbəqədər təhsil, orta məktəb və ali məktəb olan yeni sistem yaradıldı. Bununla da Ukrayna təhsili Avropa təhsilinə bir qədər də yaxınlaşdı. Təhsilin inkişaf etməsinin əsas səbəblərindən biri özəl məktəblərin yaradılmasıdır. Belə məktəblərin yaradılması ölkənin gələcəyinin güclü bünövrəsi oldu.

Ərazi[redaktə | əsas redaktə]

Ukrayna Qara və Azov dənizlərin sahilində yerləşir. O, şimal-şərqdə Rusiya, şimalda Belarus, qərbdə Polşa, Slovakiya və Macarıstan, cənub-qərbdə Rumıniya, Moldaviya və tanınmamış Dnestryanı ilə sərhədləri var. Ərazisində Krım Muxtar Respublikası, 24 vilayət və 2 xüsusi statuslu şəhər yerləşir.

Volın
vilayətiRivne
   vilayəti

Jitomir
vilayətiKiyev
vilayəti

Xmelnitski
vilayəti

Ternopil
   vilayəti

    İvano
-Frankivsk
     vilayəti

Zakarpatya
      vilayəti

Çernivtsı
vilayəti

Vinnitsa
vilayətiÇerkası
vilayəti

Kirovoqrad
vilayəti

Nikolayev
vilayəti

Poltava
vilayəti

Çerniqov
vilayəti

Sumı
vilayəti

Xarkov
vilayəti
Dnepropetrovsk
vilayəti

Odessa
   vilayəti

Herson
vilayəti

Zaporojya
vilayətiDonetsk
vilayəti

Krım MR

Luqansk
vilayəti

Lvov
vilayəti

Azaq
dəniziQara dənizDneprRusiyadaBelarusSlov.Mac.PolşaRumıniyaMold.DMR•Kiyev•Sevastopol

Şəhərləri[redaktə | əsas redaktə]

Ukrayna şəhərlərinin siyahısı

Tarixi[redaktə | əsas redaktə]

 Əsas məqalə: Ukrayna tarixi

Ukrayna adı əski slavyan dilində “sərhəd ölkəsi” mənasını verir. Paytaxt şəhəri olan Kiyev 9-cu yüzilliyə qədər Xəzər xaqanlığının bir parçası idi. 16-cı əsrin ortalarında Zaparojiya bölgəsində yaşayan bəzi qruplar birlik yaratmışdılar. Özlərinə Kazak adını verən bu döyüşçü insanlar 1648-ci ildə Boqdan Xmelnitskinin rəhbərliyi ilə Polşaya qarşı böyük üsyana qalxdılar və nəticədə Ukrayna dövləti olan Kazak Atamanlığını qurdular. I Dünya Müharibəsindən sonra 1919-cu ildə Ukrayna Sovet Sosialist Respubilikası quruldu. 8 dekabr 1991-ci ildə Belorusiya, Rusiya və Ukrayna SSRİ-nin müstəqil dövlətlərə parçalanması barədə qərar verdilər və bununla da Ukrayna müstəqil dövlət oldu.

Müasir Ukrayna[redaktə | əsas redaktə]

Ukrayna – Mərkəzi-Şərqi Avropada yerləşən aqrar-sənaye ölkəsidir. Sərhədlərinin uzunluğu 7590 kilometr, ərazisi 603,7 min kvadrat kilometr, əhalisi isə 2001-ci il hesablamalarına görə təxminən 50 milyon nəfərdir. Paytaxtı Kiyev şəhəri, dövlət dili ukraynca, milli valyutası qrivnadır. 2014-cü ildə Ukraynaya aid olan Krım Muxtar Respublikası Rusiya Federasiyası tərəfindən anneksiyaya uğrayaraq Rusiyanın tərkib Krım Respublikası çevrilmişdir. Ölkənin cənub-şərqində Rsuiya tərəfində dəstəklənən separatçı və qondarma Donetsk Xalq Respublikası və Luqansk Xalq Respublikası Ukrayna Respublikasına qarşı terror–vətəndaş müharibəsi aparırlar.

İqtisadiyyatı[redaktə | əsas redaktə]

 Əsas məqalə: Ukrayna iqtisadiyyatı

Təsərrüfatı mürəkkəb sahə və ərazi quruluşuna malikdir. Yanacaq-energetika kompleksi kömür, yerli neft-qaz və ən çox kənardan aldığı neft-qaz yanacağına əsaslanır. Donbas iri daş kömür rayonudur. Çoxlu istilik elektirik stansiyaları və bir neçə AES-ləri vardır. Çernobıl AES-də baş verən qəza ölkə iqtisadiyyatına çox böyük zərər vurmuşdur. Metallurgiya kompleksi yerli dəmir filizləri və kömür əsasında inkişaf edir. İri mərkəzləri Donbas (kömür hasilatı), Azov sahili (nəqliyyata yaxınlıq) və Dnepryanı (filiz mərkəzi). Maşınqayırma metal tutumlu və əmək tutumlu sahələrlə təmsil olunub. Ağır maşınqayırma Donbasda, Xarkovda, dəqiq maşınqayırma Ukraynanın qərb və cənub mərkəzlərində, şəkər çuğunduru yığan maşınlar Ternopolda, traktorlar Xarkovda, avtomobillər Lvovda, Zaporojyedə, Lutskda yerləşir. Gəmiqayırma Xerson və Nikolayevdədir. Kimya sənayesi inkişaf etmişdir. Güclü yeyinti sənayesinə malikdir, yerli k/t məhsullarını emal edən-unüyütmə, şəkər, bitki yağı, ət-süd və meyvə konservləri və s. istehsal olunur. Bu müəssisələr k/t rayonlarında yerləşirlər. Tikinti materialları sənayesi yüksək səviyyədə inkişaf etdirilir, zəngin xammala əsaslanır.

Kənd təsərrüfatı həm bitkiçilik və həm də heyvandarlıq sahələri yaxşı inkişaf etdirilmişdir. Əkin yerlərinin yarısından çoxunu dənli bitkilər tutur. Buğda əkinləri geniş yayılıb. 2006-cı ildə ölkədə 32 mln ton taxıl istehsal olunmuşdur. Şəkər çuğunduru becərilməsinə və şəkər tozu istehsalına görə dünyada qabaqcıl yerlərdə durur-22 mln. t. şəkər çuğunduru, 2,6 mln.t. şəkər tozu istehsal edir (2006-cı il). Əsas əkinləri meşə-çöl və qismən də çöl zonalarında yerləşir. Heyvandarlıq əsasən südlük-ətlik istiqamətdə və donuzçuluq, quşçuluq, qoyunçuluq və b. inkişaf etdirilir. Zakarpatye və cənub rayonları meyvəçlik və üzümçülük yerləşir. Nəqliyyatın bütün sahələri inkişaf etmişdir. Odessa, Xerson, Mariopul kimi limanları vardır.

Hökuməti[redaktə | əsas redaktə]

Ukrayna unitar parlament-prezident respublikasıdır.

Əsas hakimiyyət orqanları: Prezident: Vladimir Zelenski Parlamentin spikeri: Andrey Parubiy Hökumət: Ukrayna nazirlər kabineti, Ali qanunverici orqan: Ukrayna Ali Radası 2008-ci ildə Ali Radaya daxil olan partiyalar:Yuliya Timoşenko bloku, Bizim Ukrayna, Reqionlar partiyası, Ukrayna kommunist partiyası, Litvin bloku.

Dövlət tərəfindən təsdiq olunmuş rəsmi bayramlar[redaktə | əsas redaktə]

• 1 yanvar — Yeni il.
• 7 yanvar — İsa peyğəmbərin doğum günü.
• 22 yanvar — Ukrayna günü.
• 8 mart — Beynəlxalq qadınlar günü.
• 1,2 may — Həmrəylik günü.
• 8 may — Barışıq günü.
• 9 may — İkinci Dünya Müharibəsində qələbə günü.
• 28 iyun — Ukraynanın Konstitusiya günü.
• 24 avqust — Müstəqillik günü.
• 14 oktyabr — Ukraynanın müdafiəsi günü.

Xarici keçidlər[redaktə | əsas redaktə]

• Государственный комитет статистики Украины : Численность и состав населения Украины по итогам Всеукраинской переписи населения 2001 года Arxivləşdirilib 2009-04-27 at the Wayback Machine
• State Statistics Committee of Ukraine : The distribution of the population by nationality and mother tongue (2001 census) Arxivləşdirilib 2009-06-18 at the Wayback Machine
• Государственный комитет статистики Украины : Регионы Украины
• Photos of Ukraine.  (ing.)  (rus.)

Bosniya və Herseqovina (bosn. və xorv. Bosna i Hercegovina, BiH, serb. Босна и Херцеговина, БиХ) — Balkan yarımadasına yerləşən konfederativ dövlət.

Ölkə bir bütünü meydana gətirən üç etnik qrupa ev sahibliyi etməkdədir: Boşnaklar, Serblər və Xorvatlar. İngiliscədə və daha bir çox dildə etnik şəxsiyyət nəzərdə tutulmadan bütün Bosniya-Hersoqovina xalqına Bosniyalı deyilir. Ancaq türkcədə tarixdən gələn yaxınlıqdan ötəri Bosniyalı deyildiyi anda Boşnaklar yəni Bosniyalı Müsəlmanlar termini nəzərdə tutular. Ayrıca ölkədə Bosniyalı və ya Hersoqovinalı olmaq da ayrı etnik şəxsiyyəti vurğulamaq üçün istifadə edilər. Bosniyalıyam demək müsəlmanam deməkdir. Hersoqovinalı demək xorvatam deməkdir. Ölkə rəhbərlik baxımından iki eyni dövlətçiliyə bölünmüş vəziyyətdədir. Bunlar, Bosniya-Hersoqovina Federasiyası və Serb Respublikasıdır.

Ölkəni, şimal, qərb və cənubdan Xorvatiya, şərqdən Serbiya, yenə cənubdan Monteneqro çevirməkdə, Adriatik dənizinə isə Nəm şəhərinin yerləşdiyi yerdə yalnız 20 km-lik (limanı olmayan) bir sahili vardır. Ölkənin coğrafiyası mərkəz və cənubda dağlıq, şimal-qərbdə təpəlik, şimal-şərqdə düzlük bir xarakter sərgiləyir. Dövlətin paytaxtı və ən böyük şəhəri Sarayevo, bir çox yüksək dağla əhatə olunmuşdur. Bu coğrafi xüsusiyyətinə görə şəhər qış turizminə əlverişlidir və 1984 Qış Olimpia Oyunlarına ev sahibliyi etmişdir.

Ölkənin əksəriyyətini örtən Bosniya bölgəsində ılıman yer iqlim görülər, bu bölgədə yayları isti, qışları qar, yağmurlu və soyuqdur. Ölkənin cənub sahillərindəki daha kiçik Hersoqovina bölgəsində isə tipik Aralıq dənizi iqlimi . Bosniya-Hersoqovina təbii sərvətlər baxımından da zəngin bir ölkədir.

Adın etimologiyası[redaktə | əsas redaktə]

Bosna çayının və macar dilində “herseq” (“Voyevoda” deməkdir) sözündən yaranmışdır.

Tarix[redaktə | əsas redaktə]

Bosniya və Herseqovina tarixi
Bu məqalələr ölkə seriyasındandır
Slavyanlardan öncəki dövr
İllirik • Dalmatsiya
Orta əsrlər
Bosniya banatı • Bosniya Krallığı
Osmanlı İmperiyası
Bosniya əyaləti • Bosniya vilayəti
Avstriya-Macarıstan
Bosniya və Herseqovina kondominiumu
Yuqoslaviya
Vrbas banovinası • Drina banovinası • Zeta banovinası • Xorvatiya banovinası
Müstəqil Xorvatiya Dövləti
Bosniya və Herseqovina Sosialist Respublikası
Müstəqillik dövrü
Bosniya və Herseqovina Respublikası, Xorvatiya Herseq-Bosna Respublikası, Serb Respublikası, Qərbi Bosniya Respublikası
Bosniya və Herseqovina
bmr

Aralıq dənizi sahilindəki digər şəhərlər kimi Bosniyada tarix səhnəsindəki yerini Roma İmperatorluğu içərisində götürmüşdür. Roma İmperatorluğunun çöküşündən sonra Bosniyanın rəhbərliyi 1200-cü illərdə müstəqilliyini əldə edənə qədər müxtəlif rollara əl dəyişdirmişdir. Müstəqilliyini 260 ildən çox bir müddət qoruyan Bosniya Krallığı bu müddət boyunca macarlar və serblərə qarşı torpaqlarını müdafiə etmək məcburiyyətində qalmışdır.

1463-cü ildə Osmanlı idarəsi altına keçən Boşnaklar eyni zamanda Müsəlmanlığı da mənimsəmişdir. Müsəlmanlığı qəbul edən boşnakların dini öhdəçiliklərini yerinə yetirməsinə icazə verən Osmanlı idarəsi Bosniya torpaqlarında tikdiyi strukturlar və məscidlərlə eyni zamanda Boşnakların ənənələri ilə mədəniyyətinə də təsir etmişdir. 1878-ci ilə qədər davam edəcək olan Osmanlı idarəsi altındakı dövrdə xeyli çox Boşnak Osmanlı idarəsində, dövlət rəhbərliyində əhəmiyyətli vəzifələrə gətirilmişdir. Zəifləyən Osmanlı İmperiyasını parçalamağa qərar verən müttəfiqlərin mali çətinliklər içərisindəki İstanbula nəşr təzyiqi nəticəsində Bosniyadakı Osmanlı idarəsi döyüşülmədən, stol başında sona çataraq Avstriya-Macarıstan İmperatorluğunun idarəsinə keçmişdir.

1918-ci ilə qədər sürəcək olan avstriya-Macarıstan İmperatorluğu idarəsi altındakı dövrdə ölkə yenidən quruluşlandırılaraq çökməkdə olan Osmanlı İmperatorluğu idarəsi altındakı dövrün sonlarında yaşadığı çətinliklərdən uzaqlaşaraq rifaha qovuşacaq. Bu inkişafların böyük Serbiya qurulmasını məqsəd qoyan Rusiyanın mali dəstəyi ilə reallaşdığı şübhəsizdir. Bosniyadakı Müsəlman nufüsun Osmanlı idarəsi altındakı digər torpaqlara köçü və onların tərk etdiyi yerlərə Serblərin yerləşməsiylə Bosniyadakı etnik quruluşun dəyişməsi bu dövrdə yaşanmışdır.

1918–1941-ci illər arasındakı dövr Yuqoslaviyanın iç qarışıqlıqları və döyüşlə keçmişdir. 1941–1945-ci illəri arasındakı İkinci Dünya Döyüşü əsnasında Nazılar Yuqoslaviyanı işğal edərək Slovenyanı Almaniyaya, Xorvatiyanı, İtaliyaya və Makedoniyanı Bolqarıstana bağlayaraq xüsusilə Yəhudi və qaraçılara qarşı bir etnik təmizlik hərəkətinə girişərək toplama düşərgələrində minlərlə insanı öldürdülər.

1945–1990-cı illər arasındakı soyuq döyüş dövrünün 35 illi Titonun liderligi altında keçdi. Bu dövrdə Bosniya – Hersoqovinanın sərhədləri 1918 əvvəli döndü və Boşnaklar mədəni şəxsiyyətlərinə yenidən qovuşdular. Qərbin dəstəyi ilə Yuqoslaviyada döyüşün izləri tez silindi. Qərbli ölkələr Yuqoslaviyanı yalnız iqtisadi deyil eyni zamanda əsgəri və siyasi sahədə də dəstəklədi. 1970-ci illərdə Sovet müdaxiləsi riski ilə qarşılaşıldığında Amerika Birləşmiş Dövlətləri Yuqoslaviyanı müdafiə etmək üçün nüvə gücə müraciət edə biləcəyini açıqladı. Soyuq döyüşün sona çatması və sona çatan kommunist rejimlə birlikdə parçalanan Sovetlər Birliyindən Yuqoslaviyada təsirləndi.

1986–1992-ci illər arasında yaşanan qanlı vətəndaş müharibələrinin sonrasında Yuqoslaviya parçalandı. Həddindən artıq milliyyətçi Slobodan Miloshevich və onun dəstəklədiyi xadimlər tərəfindən böyük Serbiyas(n)ı qurma xəyalları ilə sistematik bir soyqırım reallaşdırıldı. Bu dövrdə 10.000in üzərində Boşnak həyatını itirdi. Serblərin başda Saraybosna olmaq üzrə əhatə etmə altında tutduğu şəhərləri bombalamasına, sniper atəşi ilə günahsız vətəndaşları öldürməsinə, başda ziyalılar olmaq üzrə seçilmiş kəslərin toplama düşərgələrində öldürülməsi ilə reallaşdırılan etnik təmizlik hərəkətinə qərbli ölkələr uzun müddət lazım olan reaksiyanı göstərməyərək soyqırıma tamaşaçı qaldı.

1992-ci lin fevralında müstəqilliyini elan edən Bosniya – Hersoqovina 7 aprel 1992-ci ildə də ABŞ və digər qərbli ölkələr tərəfindən tanındı və 22 may 1992-ci ildə Birləşmiş Millətlər Təşkilatına qəbul edildi.

Bosniyadakı döyüş 1992-ci ilin yazında başladı. Bosniyanın şimalını hədəf alan hücumların məqsədi bu bölgələrdən Boşnak və Xorvatları uzaqlaşdıraraq Serb dövlətini qurmaq idi. Serblərin bu hücumları bölgədəki digər etnik qruplar üçün tam bir fəlakətə çevrildi.

Döyüşün ilk aylarında şərqdəki xeyli çox Boşnak şəhəri serblərin hücumları nəticəs(n)i asanca düşdü. Ancaq şəhəri çevirən təpələrində köməyiylə Srebrenizka hücumlara qarşı özünü müvəffəqiyyətlə müdafiə etdi.

1993-cü ildə Birləşmiş Millətlər Təşkilatı altı məskunlaşma vahidini “etibarlı bölgə” elan etdi, Srebrenitsada bunlardan biri idi. Məqsəd sərhədləri qoruna bilər hala gətirərək barış üçün görüşülə bilər bir zəmin yaratmaq idi. Köməklərin etibarlı bölgələrə çatdırılması gündəmə gəlincə bu tətbiq işğalçı-təcavüzkar güclərlə Birləşmiş Millətlər Təşkilatı əsgərlərinin əməkdaşlıq etməsini tələb edərək məqsədi ilə tam bir təzad meydana gətirər hala gəldi

1995-cilin may yaında serblər Saraybosnadakı əhatə etməyi şiddətləndirdi və NATO serblərə qarşı hava hücumu təşkil edildi. Buna missilleme olaraq Serblər 6 etibarlı bölgəni bombalayaraq 300 Birləşmiş Millətlər əsgərini girov götürdü. İyul 1995-ci ildə general Mladic əmrindəki Serb gücləri Srebrenizkadakı Hollandiyalı Birləşmiş Millətlər güclərini təsirsiz hala gətirərək şəhəri hədəf aldı. Təxminən 25,000 boşnak serb hədəsi üzərinə şəhəri tərk edərək bir başqa etibarlı bölgə olan Potocariyə çatdı. 5000 mühacirin düşərgəyə girməsinin ardından Hollandiyalı barış gücü əsgərləri düşərgənin dolduğunu bildirərək düşərgənin girişini bağladı. Bu hadisə, düşərgənin yaxınlarındakı təxminən 20,000 Boşnağın Serblərin ölüm hədəsinə qarşı savunmasız qalmasına yolaçtı. Serblər bölgədəki Boşnakları çıxarmağa başladığında Hollandiyalı birliklər müdaxilə tapılmadı, hətta əməliyyatların düz bir şəkildə reallaşdırılması üçün təşkilatda köməkçi belə oldu. Qadın və uşaqlar ayrıldıqdan sonra əsgərlik çağına gəlmiş olan kişilər avtobuslara mindirildikdən sonra düşərgənin yaxınında gülləyə düzülərək öldürüldü. İkinci Dünya Döyüşündən sonrakı bu ən böyük soyqırımda 10 – 15 min Boşnakın qətl edildiyi iddia edilməkdədir. Qızılxaç səlahiyyətliləri bu hadisələr əsnasında 7.500 adamın itdiyini bildirmişdir.

Coğrafiya[redaktə | əsas redaktə]

İqlim[redaktə | əsas redaktə]

Bosna-Hersoqovinada yerli iqlim hakimdir. Hava istilikləri, ən isti aylar olan İyul və Avqustda 30 dərəcəyə qədər çıxarkən, ən soyuq günlər isə, Dekabr və Yanvar aylarında yaşanmaqda və istilik −20 dərəcəyə qədər düşməkdədir. Ümumiyyətlə 4 mövsüm bol yağış alan/sahə ölkədə ən yağışlı ay İyun (110–115 mm), ən quraq ay isə Dekabrdır (40–70 mm). Ölkənin cənub-qərb seqmentində və Neretva Vadisində Aralıq dənizi iqlimi görülər. Bu bölgələrdə meyvə-tərəvəz bağçaları, üzüm bağları vardır. Heyvandarlıq isə, ölkənin bütünündə edilməkdədir.

Başlıca çayları Una, Sənə, Drina, Sova, Bosniya və Mostar Körpüsünün altından axan Neretvadır.

Başlıca təbii qaynaqları kömür, dəmir, boksit, manqan, meşələr, mis, xrom, sink, güllə, duz, barit, asbest, kaolin və gipsdir.

Ölkədəki əlavəs(n)ilə bilər torpaqların nisbəti %14, otlaq və meraların nisbəti %20, meşə və ağaclıq sahələrin nisbəti %39, digər torpaqların nisbəti də %27’dir. Sulana bilən ərazi 20 km² dir.

Şəhərlər[redaktə | əsas redaktə]

 Əsas məqalə: Bosniya və Hersoqovina şəhərlərinin siyahısı

İnzibati ərazilər[redaktə | əsas redaktə]

çəhrayı — Serb Respublikası, mavi — Bosniya və Herseqovina Federasiyası, yaşıl — Brçko dairəsi

Dövlət ayrı fəaliyyət göstərən Bosniya və Herseqovina Federasiyası,Serb Respublikası və Brçko dairəsindən ibarətdir.

 Bosniya və Herseqovina Federasiyası[redaktə | əsas redaktə]

Bosniya və Herseqovina Federasiyası 10 kantondan ibarətdir

1. Unsk-San
2. Posav
3. Tuzla
4. Zenitsa-Doboy
5. Bosna-Podrin
6. Orta Bosniya
7. Herseqovina-Neretvan
8. Qərbi Herseqovina
9. Sarayevo
10. Qərbi Bosniya

 Serb Respublikası[redaktə | əsas redaktə]

Serb Respublikası 7 bölgə və 63 bələdiyyədən ibarətdir.

1. Banya-Luka
2. Doboy
3. Bielina
4. Zvornik
5. Sarayevo-Romaniya
6. Foça
7. Trebinye

Brçko dairəsi[redaktə | əsas redaktə]

Hökumət[redaktə | əsas redaktə]

Ali qanunverici orqan – Milli palata; Xalq palatası.

Siyasət[redaktə | əsas redaktə]

Siyasi partiyalar:

1. . Demokratik Hərəkat Partiyası, lideri S.Tixiç;
2. . Bosniya və Herseqovina Uğrunda Partiya, lideri S.Xəliloviç;
3. . Demokratik Xalq İttifaqı (bosniyalılar), lideri F.Abdıç;
4. . Demokratik Xorvat Birliyi, lideri B.Kolak;
5. . Serb Demokrat Partiyası, lideri D.Kaviç;
6. . Bosniya və Herseqovina Sosial – Demokratik Partiyası, lideri Z.Laqumciya.

Brçko Dairəsi[redaktə | əsas redaktə]

Brçko dairəsi eyni zamanda həm Bosniya və Herseqovina federasiyasının həm də Serb Respublikasının tərkib hissəsidir.

Xarici əlaqələr[redaktə | əsas redaktə]

Silahlı qüvvələr[redaktə | əsas redaktə]

• Bosniya-Herseqovina Silahlı Qüvvələri

İqtisadiyyat[redaktə | əsas redaktə]

• İxracat: Paltar, kimyəvi maddələr, mebel.
• İdxal: Maşın və avadanlıqlar alıcı təlabatı malları, ərzaq malları.

Daşınma və kommunikasiyalar[redaktə | əsas redaktə]

Demoqrafiya[redaktə | əsas redaktə]

2007-ci ilin iyun ayının 30 – na olan rəsmi təxminlərə əsasən ölkədə 3.842.942 nəfər əhali yaşayır.^[1]

Millətlər[redaktə | əsas redaktə]

• Boşnaklar 48% (2.184.960)
• Serblər 37,1% (1.684.240)
• Xorvatlar 14,3% (637.000)

Dil[redaktə | əsas redaktə]

Boşnak dili, Serb dili, Xorvat dili

Din[redaktə | əsas redaktə]

• İslam 51% (2.321.520)
• Xristianlıq 47% (2.139.440)

Müsəlmanlar – 40% Pravoslavlar – 31% Katoliklər və Protestantlar – 19%

Həmçinin bax[redaktə | əsas redaktə]

• Bosniya və Herseqovina Silahlı Qüvvələri

İstinadlar[redaktə | əsas redaktə]

1. ↑ “Bosniya və Hersoqovina Dövlət Statistika Agentliyi”. 2010-12-10 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2009-04-24.

Xarici keçidlər[redaktə | əsas redaktə]

• Agency for Statistics of Bosnia and Herzegovina : Demography Arxivləşdirilib 2009-10-04 at the Wayback Machine
• News^{[ölü keçid]}

İraq — Yaxın Şərqdə dövlət. İraq dünyanın ən qədim mədəniyyətlərinin beşiyi olmuş Aşağı Mesopotamiya bölgəsində qurulmuş dövlətdir. Hal-hazırda İraq Yaxın Şərqdə strateji mövqeyi, sahib olduğu neft ehtiyatları və əkinçiliyə əlverişli torpaqları ilə bölgənin geopolitik əhəmiyyətə malik ölkələrindən biridir. İraq Səudiyyə Ərəbistanından sonra dünyanın ən böyük ikinci neft ehtiyatına malikdir.Ən böyük şəhəri paytaxt Bağdad olsa da , digər məşhur şəhərləri Mosul,Kərbala və Əl-Nəcəfdir.Wikimedia | © OpenStreetMapİraq

İraq uzun illər Böyük Britaniya tərəfindən idarə edilmiş, Böyük Britaniyanın Yaxın Şərqdən tamamilə çəkilməsindən sonra bölgə üzərində əsas güc rolunu ABŞ oynamağa başlamışdır.

Mündəricat

• 1Etimologiya
• 2Əhali
  • 2.1Milli tərkib
  • 2.2Din
• 3Coğrafiya
• 4İqtisadiyyatı
• 5İqlim
• 6Daxili sular
• 7Tarix
  • 7.1Müasir İraq
  • 7.21958 inqilabı
  • 7.3Baas rejimi (1968–2003)
    • 7.3.1Baas Hərəkatı
    • 7.3.2Körfəz müharibəsi
  • 7.4İraqın işğalı
• 8İraqın inzibati ərazi bölgüsü
• 9İraqın şəhərləri
• 10İstinadlar
• 11Xarici keçidlər
• 12Həmçinin bax

Etimologiya[redaktə | əsas redaktə]

İraq sözünün ölkə ərazisində qədim dövrlərdə yerləşmiş Uruk şəhərinin adından götürüldüyü güman edilir. Bu barədə digər ehtimal isə İraq sözünün uzaq mənasını verdiyi və bu adın ölkə Osmanlı İmperiyası tərəfindən idarə olunduğu dövrlərdə mərkəzə olan uzaqlığına görə verilməsidir. Başqa bir ehtimal isə ərəbcə irak sözünün “düzən” mənasıdır.

Əhali[redaktə | əsas redaktə]

 Əsas məqalə: İraq əhalisi

2009-cu ilin oktyabr ayında İraqda əhalinin siyahıya alınması planlaşdırılır .^[1] İraqın digər Ərəb ölkələri ilə müqayisə edildiyində geniş bir şəhərli orta sinifə və nisbi bir səriştəli işgücünə sahib olması diqqətləri çəkər. İraq, Ərəb ölkələri arasında, Misirdən sonra ən çox məlumata sahib olan ölkə mövqesindədir.İraq olduqca gənc əhaliyə sahib olub əhalinin 55 %-i 15–64 yaş qrupuna, 42 %-i 0–14 yaş qrupuna, 3 %-i isə 65 yaş və yaxarı qrupa daxildir. Orta ömrün təxminən 66,5 il olduğu İraqda körpə ölüm nisbətlərinin yüksəkliyi (6,2%) əhəmiyyətli bir problemdir. İraq əhalisinin 58 %-i oxuyub-yaza bilmir. Bu nisbət kişilərdə 70,7%, qadınlarda 45%-dir. 2000-ci il üçün əhalinin artım sürəti 2,86% olaraq təxmin edilmişdir.

Milli tərkib[redaktə | əsas redaktə]

Bəzi mütəxəssis qiymətləndirmələrinə əsasən İraq əhalisinin 65%-ini ərəblər , 17%-ini^[2] kürdlər, 13%-ini türkmanlar, 3%-ini assuriyalılar, 1%-ni farslar, 1%-ini isə digər xalqların nümayəndələri təşkil edir .

Din[redaktə | əsas redaktə]

İraqın cəmi əhalisinin təxminən 60 %-ni şiə, 35 %-ni isə sünni müsəlmanlar , 3 %-ni xristianlar, 2 %-ni digər dinlərə etiqad edənlər təşkil edir.^[3] Sünnülüyün hənəfi və az sayda şafii məzhəbinə ölkənin müxtəlif rayonlarında yaşayan bədəvi ərəblər, şəhər əhalisinin bir hissəsi (ilk növbədə Bağdad və Bəsrə şəhərinin əhalisi), Yuxarı Mesopotamiyanın ərəbləri, eləcə də kürdlər, türklər, çərkəzlər, türkmələrin böyük hissəsi ibadət edir. İraqın mərkəzi və cənub hissəsində yaşayan əkinçi ərəblər, farslar, lurlar və türkmənlərin üçdə ikisi şiələrdir. Eyni zamanda az sayda əli-ilahi (kürdlər, türkmənlərin bir hissəsi), ismaililər, bəhailər də vardır. Xristianlar ölkənin iri şəhərlərində, eləcə də Mosulun kənd yerlərində məskunlaşıblar. Onlar əsasən assuriyalır, ermənilər və ərəblərin bir hissəsidir. Xristianların böyük qrupunu əsasən müxtəlif uniat kilsələrinin ardıcılları olan katoliklər təşkil edir. Onların əksəriyyəti xaldo-katoliklərdir. Bununla yanaşı siro-katoliklər (35 min nəfər) və erməni–qriqoryanlardır. Latın ənənəvi katoliklər azlıq (3,5 min nəfər) təşkil edir ki, bunlar da əsasən İraqda yaşayan əcnəbilərdir. Digər xristian təmsilçiləri nestorianlar (65 min nəfər), erməni-qriqoryanlar (23 min nəfər), yakobitlər (12 min nəfər), pravoslavlar, protestantlardır. İudaistlər müəyyən bir dövrdə əhəmiyyətli sayda olsalar da, ötən əsrin 50-ci illərində İsrailə köçmüşlər və bu gün onların İraqdakı sayı yalnız 450 nəfərdir. Ölkədə bir sıra qədim din və sektaların da ardıcılları vardır: yezidilər (70 min nəfər, Mosul, Kərkük və Sincar rayonunda yaşayan kürdlərin bir hissəsi), mandeylər (14 min nəfər, Ən-Nəsiriyyə rayonunda məskunlaşmışlar).

Coğrafiya[redaktə | əsas redaktə]

İraq Coğrafiyası

İran körfəzi ölkələri arasında İraq Səudiyyə Ərəbistanı və İrandan sonra 434,128 km² ilə ən böyük ərazisi olan ölkədir. Şimalda Türkiyə, qərbdə Suriya və İordaniya, şərqdə İran, cənubda Səudiyyə Ərəbistanı və Küveyt ilə həmsərhəddir. İraqın İran körfəzi ilə əlaqəsi dənizə olan qısa sahili vasitəsilədir: ölkə 924 km²-lik quru sularına malikdir. Beləliklə tipik bir quru dövləti olan İraqın, şimaldakı dağlıq ərazi xaricində hər tərəfdən təbii müdafiəsiz sərhədlərə malik olmasından əlavə dənizə çıxışı da qeyri-kafidir. İraqın qonşuları İran (1.458 km), Səudiyyə ərəbistanı (814 km), Suriya (605 km), Türkiyə (331 km), Küveyt (242 km) və İordaniya (181 km) ilə olan cəmi sərhəd uzunluğu 3631 km-dir.

İraq, Cənub-Qərbi Asiyada Dəclə və Fərat çaylarının orta və aşağı axınında yerləşmişdir. Əlverişli iqtisadi və siyasi-coğrafi mövqeyi olan ərazisindən beynəlxalq əhəmiyyətli quru və hava yolları keçir. İraq şimaldan cənuba təqribən 1000, qərbdən şərqə 700 km məsafədə uzanır. Quru sərhədlərinin uzunluğu 3300 km-dir. Ucqar cənub-şərqdə 50 km məsafədə İran körfəzinə çıxışı var.

Relyefinə görə İraq, əsasən düzən ölkədir. Ərazisinin çox hissəsini Cənub-Qərbi Asiyada ən böyük ovalıq sayılan Mesopotamiya ovalığı tutur. Ovalığın səthində çökəkliklər çox vaxt daşqın və yeraltı sularla dolur və müvəqqəti göllər əmələ gətirir. Cənuba doğru getdikcə ovalıq genişlənir və delta ilə qurtarır. Dəclə, Fərat çaylarının orta axarında yerləşən ərazinin səthi dərə-təpəlikdir. Qərbdə bu ərazi Suriya ərazisinə daxil olur. İran körfəzinə tədricən enən Mesopotamiya ovalığı Bağdaddan bir qədər şimalda Babilistan ovalığı ilə əvəz olunur. Ölkənin şimal və şimal-şərq hissəsi çətin keçilən dağlıq, qərb hissəsi isə səhra tipli relyefə malikdir. Fiziki-coğrafi xüsusiyyətlərinə görə İraqda dörd təbii rayon – Aşağı Mesopotamiya; Yuxarı Mesopotamiya; Şimali İraq dağlıq bölgəsi və Əl-Bədiyə adlanan səhra ayrılır. İraqın ən hündür yeri (3598 m) İranla həmsərhəd bölgələrdədir.

İqtisadiyyatı[redaktə | əsas redaktə]

XXI əsrin başlanğıcında İraq mədən sənayesi inkişaf etmiş, orta səviyyəli sənaye-aqrar ölkə idi. 2001-ci ildə ölkənin Daxili Məcmui Məhsulunun dəyəri 60–65 mlrd. ABŞ dollarına yaxın idi. O vaxt ölkənin milli valyutası olan bir dinar təqribən 3 ABŞ dollarına bərabər tutulurdu. 2001-ci ildən sonra ölkə iqtisadiyyatı güclü dəyişikliklərə məruz qaldı. Müharibələr, kamekadzelərin törətdikləri partlayışlar və terror aktları, ölkəyə qarşı yönəldilmiş iqtisadi sanksiyalar, başqa qadağalar, maliyyə vəsaitlərinin həbs edilməsi və xoşagəlməz başqa səbəblər iqtisadiyyata viranedici zərbə vurdu.

Hazırda İraq hökuməti iqtisadiyyatı bərpa etmək sahəsində aşağıdakı vəzifələri həyata keçirməyi planlaşdırır:

• əvvəllər fəaliyyətdə olmuş bütün müəssisələri ilk növbədə energetika və mədən sənaye müəssisələrini yenidən işə salmaq;
• ölkədə yaşayan xalqlar və dini icmaların həmrəyliyinə nail olmaq;
• insanlar üçün şəhər və kəndlərdə yeni iş yerləri yaratmaq;
• əhalini ərzaq, içməli su, dərman preparatları ilə təmin etmək;
• səhiyyə və maarif sistemlərinin işini bərpa etmək;
• ölkənin təhlükəsizlik qüvvəllərini yaratmaq;
• qonşuları ilə münasibəti mehriban məcrayə yönəltmək.

XIX əsrin sonlarına qədər zəngin neft ehtiyatı hesabına neft sənayesi ilə əlaqədar köməkçi təsərrüfat sahələri: yanacaq, elektroenergetika, neft-kimya, tikinti materialları istehsalı sənaye sahələri yaradılmışdır. Neftdən gələn böyük gəlirlər hesabına hərbi infrastruktur və ən yeni silahların və hərbi sursatların alınması işi geniş vüsət almışdı.

İqlim[redaktə | əsas redaktə]

İraqda qışlar soyuq və quraq, yaylar isə isti və buludsuz keçir. Ərazisinin çox hissəsinin səhra olması bu tip iqlim şəraitinin ortaya çıxmasına səbəb olur. İran və Türkiyə sərhədi boyunca uzanan şimaldakı dağlıq bölgələrə, qışda tez-tez qar yağır. Bəzən mərkəzi və cənubi İraqda sel baş verir. Ölkədə digər təbii fəlakətlərlə yanaşı toz və qum fırtınalarına da tez-tez rast gəlinir. İraqın əksərən geniş düzlüklərdən ibarət olan ərazi quruluşu var. İran sərhədində geniş bataqlıqlar da mövcuddur.

Ölkənin iqlimi şimalda və mərkəzdə subtropik kontinental Aralıq dənizi tipli, cənubda tropikdir. Həm dağlıq rayonlarda, həm də Mesopotamiya ovalığında yay qızmar, quru, qış isə yumşaq və rütubətli keçir. İyul ayının orta temperaturu Mosulda (ölkənin şimalında) 38, Bağdadda (mərkəzdə) 34, Bəsrədə (cənubda) 33 dərəcədir. Yayda cənubda havanın hərarətinin 50 dərəcəyədək qalxmasını tez-tez müşahidə etmək olar. Yanvar ayının orta temperaturu Mosulda müsbət 5–7, Bağdadda 9–10 dərəcə olur. Şimaldakı dağlıq rayonlarda temperaturun 15 dərəcəyədək azalması hallarına da rast gəlmək olar. İraqda tez-tez quru şimal və şimal-qərb küləkləri əsir. Həmin külək ildə 50 gün davam etdiyinə görə “xəms”in (xəms ərəbcə 50 deməkdir) adlanan külək əsdiyi vaxt hər yer bozarır. Hava sarı rəngə çalır. Küləklə gələn qum adamı göz açmağa qoymur. Bu küləyi şimal ölkələrində qar yağan zaman baş verən çovğunla müqayisə etmək olar. Ölkə üzrə illik yağıntıların orta miqdarı 300 mm-ə yaxındır. Şimala, xüsusilə, dağlıq rayonlara yağıntı (500 mm), cənuba isə az (100 mm) düşür. Ən az yağıntı (60 mm) Mesopotamiyanın cənub şərqinə düşür. Yuxarı Mesopotamiyada dekabr ayında başlayan və tədricən ölkənin şərqini əhatə edən leysan yağışlar əksər hallarda güclü daşqınlarla nəticələnir.

Daxili sular[redaktə | əsas redaktə]

İslam ölkələrinin əksəriyyətindən fərqli olaraq İraq daxili sularla zəngindir. Yaxın Şərqin ən böyük çayları olan Dəclə (uz. 1718) və Fəratın (2300 km) orta və aşağı axınları İraq ərazisindədir. Şimal-qərbdən cənub-şərq istiqamətində axan Dəclə və Fərat Əl-Qürnə şəhəri yaxınlığında birləşərək Şətt-ül-Ərəb (mənası Ərəb çayı) adı altında İran körfəzinə tökülür. Fərat axını boyu heç bir qol qəbul etmir. Dəcləyə isə mənbəyi Kürdüstan və Zaqros dağlarında yerləşən Böyük Zab, Kiçik Zab, Diala çayları tökülür və İraq ərazisində onun ən böyük qolları sayılır. Dəclə və Fərat qolları ilə birlikdə Mesopotamiya ovalığına 70 kub metr həcmində su gətirir.

Tez-tez baş verən daşqınlar Dəclə və Fəratın aşağı axınında bataqlaşmış sahələr əmələ gətirmişdir. Hidrotexniki qurğuların tikintisi çaylarda su sərfini xeyli nizama salmışdır. Misir üçün Nil, Pakistan üçün Hind çayının iqtisadi əhəmiyyəti nə qədər böyükdürsə, İraq üçün də Dəclə və Fərat bir o qədər əhəmiyyətlidir. Bu çaylar Mesopotamiya ovalığının məhsuldar torpaqlarını suvarmaqla yanaşı əhalinin içməli su ilə təmin olunmasında da böyük rol oynayır. Çayların nəqliyyat arteriyası kimi də əhəmiyyəti böyükdür. Şətt-ül-Ərəb çayında mövcud dərinlik (9 metr) dəniz gəmilərinin Bəsrə şəhərinə qədər qalxmasına imkan yaradır.

Tarix[redaktə | əsas redaktə]

 Əsas məqalə: İraq tarixi

Ən qədim şərq mədəniyyətlərinin doğulduğu Mesopotamiya, 633–642-ci illər arasında Ərəb xilafəti torpaqlarına daxil edildi. Bölgə Əməvilər və Abbasilər xilafəti dövrlərində ən parlaq dövrəsini yaşamışdır. O zamanlar Bağdad dünyanın ən əhəmiyyətli mədəniyyət və ticarət mərkəzi idi. İraq 637-ci ildə müsəlmanlar tərəfindən fəth edilməsindən sonra Xəlifə Əli dövründə İslamın mərkəzi halına gətirilmiş və xilafətin paytaxtı Kufəyə köçürülmüşdür. Əli ilə Əməvilər arasındakı Siffin döyüşü də İraq sərhədləri daxilində baş vermişdir. Bu döyüşün ardında bölgə günümüzə qədər sürən fərqli təriqət və etnik qrupların mübarizələrinə səhnə olmuşdur. Əməvilər dövründən sonra Abbasilər bölgəyə hakim olmuş, daha sonra 1055-ci ildən etibarən bölgə Səlcuqlular‘ın hakimiyyətinə girmişdir. İraq ərazisi1258-ci ildən etibarən isə Monqol istilası‘na uğramış və iki əsr monqol idarəsində qalmışdır. Tarixi qaynaqlar Dəclə çayının günlərlə mürəkkəb rəngində axdığı və minlərlə dərilik kitabı İran körfəzinə daşıdığını yazırlar. Daha sonra bölgə Ağqoyunluların (1444–1467), 1499–1508-ci illər arasında isə Səfəvilərin hakimiyyətinə girmişdir. İndiki İraq ərazisi 1534-cü ildən 1917-ci ilə qədər, qısa müddətlik ististalar xaric olmaqla Osmanlı imperiyasının tərkibində qalmışdır.

Birinci dünya müharibəsi zamanı Osmanlı imperiyasının Yaxın Şərqdən çəkilməsinə səbəb olan bəzi yerli üsyanlar olmuşdur. Bu üsyanlarda ingilislərin təşviqi ilə Məkkə əmiri Şərif Hüseyindən də istifadə edilmişdir. Şərif Hüseyin və oğullarına Osmanlının yıxılmasından sonra qurulacaq olan Böyük Ərəb Dövlətinin krallığı vəd edilmişdi. Lakin bunun əvəzində 1916-cı ildə Böyük Britaniya və Fransa arasında əldə edilən Sayks-Pikot müqaviləsinə əsasən bölgə hegemon Avropa dövlətləri tərəfindən zəbt edildi. Bu razılaşmağa görə yeni- “süni” dövlətlər quruldu. Sayks-Pikot xətti deyilən bu sərhədlər, o dövrün şərtlərində dünyanın iki böyük imperialist gücü olan Böyük Britaniya və Fransanın Yaxın Şərqə baxışlarını əks etdirir. Fransız və ingilis zabitlər bölgənin etnik və dini şəraitini nəzərə almadan, yalnız öz mənafeləri istiqamətində, təkcə xəritə üzərində mövcud olan yeni ölkələr meydana gətirməklə bəzi etnik qrupları da parçaladılar. Bu razılaşma nəticəsində qurulan dövlətlərdən İraq, İordaniya və Fələstin Böyük Britaniya bölgəsini, Suriya və Livan isə Fransa bölgəsini təşkil etmişdir.

Yekun olaraq İraq, sahib olduğu coğrafi xüsusiyyətləri etibarilə müdaxiləyə açıq olması səbəbilə müxtəlif güclərin hakimiyyətinə girmiş, zəbtlərə uğramışdır. 1918-ci ildə İraq, Osmanlı dövlətindən tamamilə ayrılmış və 1920-ci ildə təşkil edilən San Remo konfransı ilə İngilis mandatına verilmişdir.

Müasir İraq[redaktə | əsas redaktə]

2004-cü ildə təklif edilən bayraqSəddam Rejimindən sonra istifadə edilməyə başlanan İraq Bayrağı

Müasir İraq 1920-ci ildə Osmanlı İmperiyasının Birinci dünya müharibəsində məğlub olması ilə ingilislərin ələ keçirdiyi Osmanlı vilayətləri olan Mosul, Bağdad və Bəsrəni yeni bir siyasi vahid olaraq birləşdirməsinin nəticəsində Dəclə-Fərat hövzəsinində qurulmuşdur.

İngilislər əvvəllər ölkəni birbaşa idarə etmək fikrində olsalar da xalqın sərt müxalifətilə qarşı-qarşıya qalmışlar. Ortaya çıxan üsyanlarda xüsusilə Şiə əhali əsas rol almışdır. Şiələrin əksəriyyətdə olduğu Nəcəf, bu dövrdə üsyanın mərkəzinə çevrilmişdir. Nəticədə ingilislər tərəfindən Məhəmməd Peyğəmbər‘in nəslindən olan Kral Feysəl İraqın başına keçirilmişdir. Bu üsulla ingilislər həm İraqa tamamilə hakim olmaq, həm də Osmanlının ardından ortaya çıxan xəlifə boşluğunu bu şəkildə dolduraraq digər İslam ölkələrinə də təsir etməyi planlaşdırmışdır.

Kral Feysəl başa keçməsiylə birlikdə yaşanan ən əhəmiyyətli inkişaf Ərəb xalqçılığının teorisyeni Sati əl Hüsrinin İraqa gətirilməsidir. Onun qurduğu Ərəb birliyinə istiqamətli təhsil sistemi xüsusilə Şiə qrupların reaksiyasını yığmışdır. Kral Feysəl güclü və müstəqil bir İraq qura bilmənin yolunun güclü bir ordudan keçdiyini bilirdi. Bu səbəblə bu tip bir ordunun meydana gəlməsi üçün bütün gücü ilə çalışsa da İraqlı Kürdlər və Şiələrin mənfi rəftarıyla qarşılaşmış və əsgərə götürmələrdə daim problemlər yaranmışdır. Hər iki birlik də Sünni Ərəblərə əsgər olaraq xidmət etməyi rədd etmişlər.

Sonrakı illərdə Sünnilərlə Şiələr arasındakı inteqrasiya müddəti yaşanmış qarşılıqlı evliliklər və ticarət əlaqələri olmuşdur. 1928 gəlindiyində 88 nəfərlik İraq parlamentində 26 Şiə üzv vardı. 1930-cu ildə İraq hökuməti müstəqil bir dövlət olma yolunda İngiltərə ilə 25 illik bir razılaşma imzaladı və İraq 1932-ci ildə Millətlər Cəmiyetinə müstəqil bir dövlət olaraq qatıldı. 1933 Kral Farukun ölümünün ardından ölkədə dini və etnik qarşıdurmalar artdı.

1935da İtalyanların Həbəşistanı işğal etməsi Orta Şərq ölkələri arasında xüsusilə təhlükəsizlik narahatlığının meydana gəlməsinə səbəb olmuşdur. İtalyanlar Şimali Afrikada qurduqları bu hakimiyyəti Orta Şərqə də yaymaq istədi. Nəticədə Yəmənlə bağladığı müqavilə ilə Qırmızı dəniz‘ə nəzarəti ələ keçirdi. Bu səbəblə Orta Şərq ölkələri arasında Səədabad paktı imzalandı.

İkinci dünya müharibəsi illərində hakim güclər arasında yaşanan mübarizə İraq üzərində də olmuşdur. Almanlar etdikləri inqilab ilə özlərinə yaxın bir hökuməti başa gətirsələr də, edilən əks-inqilab ilə İngilislər təkrar hakimiyyəti qurmuşlar. İkinci dünya müharibəsi illərində Türkiyə sərhədlərinə qədər gələn Almanların məqsədlərindən biri də Türkiyəni keçərək İraqdakı yandaşlarına yardım edib, buradakı İngilis hakimiyyətini qırmaq idi. Lakin daha sonra Alman ordularının Rusiyaya qayıtması, Türkiyənin işğalı və İraqa çatma planlarından imtina etməsinə səbəb oldu. İngilislər İraqı da Almaniyaya qarşı döyüşə girməyə təşviq etsə də İraq rəhbərliyi Türkiyəni nümunə götürərək eyni siyasətləri izləmiş və döyüşə girməmişdir.

1936-cı ildə Kürd mənşəli bir Polkovnik olan Bəkir Sidqi liderliyində bir inqilab reallaşdı. 1941-ci ildə isə May hərəkatı olaraq bilinən ikinci bir zərbə oldu. 1945-ci ildə Ərəb ölkələri bir araya gələrək, bir Ərəb Birliyi təşkilatı qurdular. Ərəb Birliyi hərəkatı Ərəb ölkələri arasında milliyyətçilik duyğularının da artmasına səbəb oldu. Bunun nəticəsi olaraq da İraq, Suriya, İordaniya və Livan bir tək ölkə olaraq birləşmə düşüncəsi ortaya atıldı. Ərəblərin birləşmə düşüncəsini xüsusilə İngiltərə dəstəkləyirdi. Bu birləşmə ilə İngilislər, Suriya və Livandakı Fransız hakimiyyətini qaldıraraq bu bölgələri də öz hakimiyyəti altına almağı məqsəd qoyurdular. Digər güclü bir Ərəb ölkəsi olan Misirdə bu birləşməyə qarşı çıxırdı. Onun narahatlığı isə Ərəb dünyasının ən böyük ölkəsi olma xüsusiyyətini itirəcək olması idi. Orta şərqdə İngilislərin təsirinin zəifləməsi, İsrail dövlətinin qurulması, Misirin müxalifəti kimi səbəblərlə bu birlik fikiri həyata keçirilə bilmədi. 1960-cı illərdə Misir və Suriyanın birləşmələri xaricində Ərəb ölkələri arasında hər hansı bir birləşmə olmadı.

İsrailin qurulması ilə Ərəb Türkiyə əlaqələri yeni bir dövrə girdi. ABŞın təsiri ilə Türkiyənin İsrail dövlətini tanıması Ərəb ölkələrində reaksiya ilə qarşılandı. Türkiyə bu reaksiyaları azaltmaq və yeni müttəfiqlər tapa bilmək üçün İraqla yaxınlaşmağa çalışdı və ABŞ və İngiltərənin aktiv iştiraklarıyla Bağdad Paktını imzalandı.

İkinci Dünya döyüşü sonrası Dünya üzərindəki güc tarazlıqlarında böyük dəyişmələr yaşandı. İngiltərə hakimiyyətini itirərkən ortaya çıxan boşluğu ABŞ və Sovetlər doldurmağa başladı. İraq isə bu dövrdə Sovetlər Birliyi yanında iştirak etdi.

1958 inqilabı[redaktə | əsas redaktə]

 Əsas məqalə: 14 iyul inqilabı

1958-ci ildə ildə reallaşan qanlı zərbə ilə Krallıq aşıb, Respublika elan edildi. General Əbdülkərim Qasım respublika başçısı oldu. İraq bu zərbənin ardından Bağdad Paktından çəkildiyini açıqladı. İraqda bu dövr xüsusilə kommunizm və etnik milliyyətçiliyin sürətlə yayıldığı illərdir.

İraqda yaşanan bu dəyişiklik Orta Şərqdəki bütün tarazlıqları alt-üst etdi. İraqdakı bu zərbədən təsirlənən Suriyada bənzər bir əsgəri zərbə yaşandı. Orta şərqin tamamilə Sovet Rusiyanın hakimiyyətinə girməməsi üçün ABŞ və İngiltərə hərəkətə keçdi. ABŞ Livana əsgəri müdaxilə edərkən, İngiltərə İordaniyadakı qarışıqlığı bəhanə edərək buranı işğal etdi.

Orta şərqin əhəmiyyətli bir hissəsinin Sovet təsiri altına girməsi ABŞ və müttəfiqlərini narahatlıqlandırdı. Xüsusilə son dövrdə açıqlanan sənədlər Türkiyənin İraq və Suriyada yaşanan zərbələrin ardından ABŞın nəşr/təzyiqiylə bu ölkələrə yönəlib bir işğal planı hazırladığı və daha sonra bəzi səbəblərdən ötəri bundan imtina etdiyini ortaya qoymaqda.

8 noyabr 1963-da BƏƏS Partiyası mənsubları və ordudakı milliyyətçiləri zərbə cəhdində ol/tapıldılar. Lakin General Əbül Salam Arif yeni lider oldu və ölkə daxilində kommunist ovu başladıldı. 17 Noyabr 1968da Baas Partiyası bir zərbə ilə iqtidarı ələ keçirdi. General Əhməd Həsən Əl-Bəkr Respublika başçısı oldu.

Baas rejimi (1968–2003)[redaktə | əsas redaktə]

Baas Hərəkatı[redaktə | əsas redaktə]

Baas Ərəb dilində yenidən diriliş mənasını verməkdədir. 1940-cı ildə Suriyada qurulan bu hərəkatın ilk nəzəriyyəçiləri Əkrəm Sinaqoqu ilə Mişel Əflaqdır (Eflak, Suriyalı bir Xristian və bu ideologiyanın əfsanəvi lideridir). Baas ideologiyası, məqsəd olaraq Orta Şərqdə tək bir Ərəb dövləti qurulmasını mənimsəmişdir. Partiyanın şüarı Birlik, azadlıq və sosializm idi. Partiya ideologiyası Partiya birliyinə və xarici nəşr/təzyiqlərə qarşı dayanmağa söykənirdi. Baas hərəkatı Suriyada ortaya çıxmışsa da, İraqda da tərəfdar tapmışdır. BƏƏS Partiyası Suriya və İraqda etdikləri inqilablarla iqtidarı ələ keçirmişdir. Səddam Hüseyn və Hafiz Əsəd Baas axınının son nümayəndələridir.

17 iyul 1968-cı ildə reallaşan çevrilişin ardından İnqilabçı Əmr/əmrə Şuras(n)ı yaradıldı. Hökumət proqramı mövzusunda başlayan anlaşılmazlıqlar üzərinə Baas yanlısı Səddam Hüseyinin başında ol/tapıldığı bir qrup zabit iyul sonlarında o biri zərbəçi hizipleri saf xarici buraxdı. Dövlət başçılığı və baş nazirliyə gətirilən əl-Bəkir, eyni zamanda DKK və Baas Partiyası Regional komandirliyi başçısı olaraq qəti bir yoxlama təmin etdi. Hökumətə ağırlığını qoyan Baas Partiyası, təşkilatlı quruluşuyla dərhal dərhal bütün təşkilatları ələ keçərməyi bacardı. Döşəməs(n)ini genişlətmək istəyən Partiya, 1970-da Kürdlərlə qarşıdurmaya son verərək İraq Kommunist Partiyası (IKP), Kürdüstan Demokratik Partiyası (KDP) və o biri bəzi milliyyətçi və sol meylli siyasi güclərlə əməkdaşlığına yönəldi. Ancaq, 1974da Kürdlərlə, ardından kommunistlərlə əlaqələrin pozulması səbəbiylə yenidən tək partiyalı möhkəm bir rejimə dönüldü.

1976-da baş nazirliyi və bəzi əhəmiyyətli səlahiyyətləri Həsən Əl Bekrdən götürən Səddam Hüseyn, iyul 1979-da, dövlət başçısı oldu.

İran-İraq müharibəsi: 1979 ilində İranda yaşanan İslam İnqilabı oldu. 1975-da Kürd problemini həll etmək üçün İrana bəzi güzəştlər verən İraq 1979-da bu ölkədə yaşanan rejim dəyişikliyindən faydalanaraq İrana müharibə açdı. Hər iki ölkəyə də insani və iqtisadi olaraq böyük itkilər verdirən İran-İraq müharibəsi 1988-ci ildə imzalanan atəşkəs andlaşmasıyla sona çatdı.

Körfəz müharibəsi[redaktə | əsas redaktə]

İkinci dünya müharibəsindən sonra başlayan Soyuq müharibə bütün dünyanı iki düşərgəyə ayırmışdı. 1980-cı illər Sovetlərin həll edilmə müddətinə girməsinə və Soyuq Döyüşün nəticələnməsinə səhnə oldu. İki qütblü bir dünyadan tək qütblü bir dünyaya doğru fəaliyyət xəritəsi təkrar çəkilməyə başlanması, Orta Şərqə da əks olundu.

İraq 1990-cı ilin avqust ayından neft istehsal kvotalarını aşmaq və müzakirəli bölgələrdən neft çıxarmaqla günahlandırdığı qonşusu Küveytı işğal edərək 19. əli olaraq torpaqlarına qatdığını elan etdi. Səddam Hüseynin uzlaşmaz gücü qarşısında BMTə üzv müxtəlif ölkələr ABŞ liderliyində Səudiyyə Ərəbistana əsgərlərini yığmağa başladı. BM Təhlükəsizlik Şurası İraqa 15 yanvar 1991-nə kimi əsgərlərini Küveytdən çəkməsi üçün bir xəbərdarlıqda etdi. 17 yanvar 1991-ci ildə başlayan və Körfəz Döyüşü olaraq bilinən Çöl Fırtınası Hərəkatı sonunda 27 fevral 1991-ci ildə Küveyt qurtarıldı. 28 fevraldakı atəşkəsin ardından şimaldakı Kürdlər və cənubdakı Şiələr arasında başlayan qiyamlar İraq qüvvətlərin tərəfindən mərhəmətsizcə basdırıldı. Milyonun üzərində İraqlı Kürd Türkiyə və İrana sığındı. Bunun üzərinə müttəfiq qüvvətlər 36. paralelin şimalı və 32. paralelin cənubundakı bölgələri İraq uçuşlarına qadağan etdilər.

ABŞ rəhbərliyindəki müttəfiq qüvvələr 1993, 1996, 1998 və 2001 illərində İraqa qarşı hava hücumları təşkil etdi. Körfəz müharibəsindən sonra tətbiq edilən BM embarqosu 1996-cı ildə başlayan Qida Qarşılığı Neft proqramıyla yumşadıldı.

İraqın işğalı[redaktə | əsas redaktə]

ABŞ və Birləşmiş Krallıq liderliyindəki koalisiya qüvvətləri İraqı kütləvi qırğın silahlarından təmizləmək ,Səddam Hüseynın terrora verdiyi dəstəyi kəsmək və İraq Xalqını azadlaşdırmaq bəhanəsiylə İraqdakı BƏƏS Rejiminə qarşı hücuma keçdi. 20 Mart 2003-də başlayan hava hücumu və onu izləyən quru harekatı sonunda 9 Aprel 2003-də paytaxt Bağdada girən koalisiya gücləri Səddam Hüseyn iqtidarını aşırtdı. 15 Apreldə İraq tamamilə koalisiya güclərinin yoxlamasına keçdi. Bundan sonra bir müddət müəyyən bir müqavimət reallaşmadı.Dekabr 2003-də Səddam Hüseyn tutuldu. Sonrakı dövrlərdə işğalçı ABŞ güclərinə qarşı bir müqavimət başladı və indiki vaxtda da bəzən çox şiddətli olaraq(xüsusilə Fəllucədə) davam etməkdədir. Bunun yanında Şiələr ilə Sünnilər arasında dərin bir ayrışma ortaya çıxmış və sanki vətəndaş müharibəsini xatırladan, indiki vaxtda da davam edən şiddətli qarşıdurmalar yaşanmaqdadır. Terror təşkilatları tərəfindən də təşkil edilən hücumlarda çox sayda insan ölmüşdür. 2008 başlarında İşğalın başladığı Mart 2003dən bəri 4020 ətrafında ABŞ əsgəri ölərkən 1 milyondan çox İraqlının şiddət, qarşıdurma və müqavimət hadisələri nəticəsni öldüyü ifadə olunmuşdur. Ayrıca ABŞ-ın iraqlı məhbuslara etdiyi işgəncələr skandala gətirib çıxarmışdır. Bunun yanında kefi tətbiqlər nəticəsni öldürülən iraqlı vətəndaşlara rast gəlinmişdir.

İraqın inzibati ərazi bölgüsü[redaktə | əsas redaktə]

İraq inzibati cəhətdən 18 mühafazaya, 102 qəzaya (ərəbcə قضاء) bölünür .

Bağdad (بغداد)Səlahəddin (صلاح الدين)Diyalə (ديالى)Vasit (واسط)Meysan (ميسان)Bəsrə (البصرة)Ziqar (ذي قار)Müsənnə (مثنى)Qədisiyə (قادسية)

Babil (بابل)Kərbəla (كربلاء)Nəcəf (النجف)Anbar (أنبار)Ninəvə (نينوى)Dohuk (دهوك)Ərbil (أربيل)Kərkük (کرکوک)Süleymaniyə (سليمانية)

İraqın şəhərləri[redaktə | əsas redaktə]

 Əsas məqalə: İraq şəhərləri

İstinadlar[redaktə | əsas redaktə]

1. ↑ Unrepresented Nations and Peoples Organization : Iraqi Kurdistan: Census Plan
2. ↑ Radio Free Europa : Kurdish-Arab Power Struggle Leads To Calls For Iraq Census Delay
3. ↑ Russell, Malcom B. The Middle East and South Asia 1997 (The World Today Series). Harpers Ferry, West Virginia: Stryker-Post Publications (1997), pg. 104.

Xarici keçidlər[redaktə | əsas redaktə]

• United Nations on Human Rights Sub-commission on the Promotion & Protection of Minorities , Working Group on minorities 11th Session (22nd May-3rd June 2005) , Geneva, Switzerland^{[ölü keçid]}
• Central Organization for Statistics and Information Technology Arxivləşdirilib 2013-03-20 at the Wayback Machine
• Iraqi Presidency Website
• Iraqi Government Website
• Iraqi Parliament Website
• Ministry of Foreign Affairs
• Ministry of Defense Arxivləşdirilib 2017-09-18 at the Wayback Machine
• Ministry of Oil
• Ministry of Trade Arxivləşdirilib 2020-05-11 at the Wayback Machine
• Ministry of Industry
• Ministry of Higher Education Arxivləşdirilib 2017-09-12 at the Wayback Machine
• Iraqi Health Ministry|Ministry of health
• Chief of State and Cabinet Members
• Kurdistan Regional Government
• New Iraqi government structure (PDF) Arxivləşdirilib 2006-08-15 at the Wayback Machine (As of July 17, 2006)

Həmçinin bax[redaktə | əsas redaktə]

Göstərİraq mövzularda

Göstərİslam Əməkdaşlıq Təşkilatı (OCI)

GöstərAsiya ölkələri

GöstərƏrəb Dövlətləri Liqası

Göstər (OPEC)

Kateqoriyalar: 

• İraq
• Fars körfəzi ölkələri
• Mesopotamiya
• Federativ dövlətlər
• Azərbaycan dilində danışılan ölkə və bölgələr
• Yaxın Şərq dövlətləri
• Orta Şərq dövlətləri
• İslam dövlətləri

[+]

Bu gün aşıq sənəti və aşıqlardan, xüsusilə də qadın aşıqlardan söz düşəndə Gülarə Azaflının adı birincilər sırasında çəkilir. Bu ad sənətsevərlərə çox şey deyir. Özü də təkcə XX əsr Azərbaycan aşıq sənətinin görkəmli ustadlarından olan Mikayıl Azaflını xatırlatması ilə yox, həm də Gülarə xanımın özünün illərdən bəridir bir sənətkar kimi sənət aləmində sözünü deməsi ilə.
Gülarə Azaflı ustad aşıq Mikayıl Azaflının qızıdır, yəni sənətkar ocağında dünyaya gəlib, gözünü açandan saz görüb, saz səsi eşidib, laylası sazla yoğrulub. Ustad oğlu şəyird olmaz deyimi də elə-belə sözgəlişi yaranmayıb. Körpəlikdən sazla təmasda olan Gülarə xanım sənətin sirlərini ustad atasından öyrənib. Mikayıl Azaflı adı, Mikayıl Azaflının sənəti həmişə onun yoluna işıq salıb. Gülarə xanım bu böyük ustadın – atasının adıyla hər yerdə qürur duysa da, heç zaman bu adın kölgəsində gizlənməyib. Çalışıb ki, həm bu adın şöhrətini, şərəfini qorusun, həm də sənətdə öz yoluyla getsin. Əməkdar elm xadimi, professor Məhərrəm Qasımlının dediyi kimi, “illər boyudur ki, bu ocağın saz-söz qeyrətini Azaflı Mikayıl ruhuna, Azaflı Mikayıl adına layiq ülvi bir ucalıqda saxlayır”.
Gülarə Azaflı – Gülarə Mikayıl qızı Zeynalova 1959-cu il martın 21-də Tovuz rayonunun Azaflı kəndində görkəmli aşıq Mikayıl Azaflının ailəsində anadan olub. 1976-cı ildə orta məktəbi, 1983-cü ildə Tovuz Kənd təsərrüfatı texnikumunu bitirib.
Uşaqlıqdan aşıq sənətinə bağlı olan Gülarə xanım hələ gənc yaşlarından müsabiqələrdə iştirak edib və laureat olub. 1983-cü ildə Gəncədəki pedaqoji institutda (indiki Gəncə Dövlət Universiteti) “Çeşmə” folklor ansamblı yaradaraq istedadlı gəncləri öz ətrafında toplayıb, 1994-cü ilədək bu ansamblın bədii rəhbəri kimi fəaliyyət göstərib, on bir il bu kollektivə rəhbərlik edib.
1985-ci ildə Gəncə səhərində keçirilən gənc ozanların 3-cü Ümumittifaq festifalının laureatı olan Gülarə xanım həm də vaxtilə qadın aşıqları öz ətrafında birləşdirən “Aşıq Pəri məclisi”nin ilk üzvlərindəndir. Narınc Xatun dünyasını dəyişəndən sonra isə bu məclisə başçılıq edib. Məhz onun sayəsində ilk yarandığı dövrlərdə sadəcə televizya verilişi kimi fəaliyyətə başlayıb ölkədə məşhurlaşan bu məclis sonradan müstəqil bir təşkilat kimi dövlət qeydiyyatına alınıb. 2000-2013-cü illərdə “Aşıq Pəri məclisi”nə rəhbərlik etdikdən sonra özü könüllü şəkildə təşkilatın sədrliyindən istefa versə də, təsisçi olaraq qalmaqdadır.
Son onilliklərdə respublikamızda keçirilən elə bir mədəni-kütləvi tədbir yoxdur ki, Gülarə xanım orada iştirak etməmiş olsun. 2010 və 2014-cü illərdə Bakıda keçirilən I və II Beynəlxalq Aşıq Festifallarının iştirakçısıdır. Tez-tez müxtəlif televiziya kanallarının musiqili proqramlarında çıxış edərək ozan-aşıq sənətinin qədimliyindən, özünəməxsusluğundan danışır, bu sənətlə bağlı bildiklərini daha geniş auditoriyada gənclərə çatdırır. İndiyədək işıq üzü görmüş “Ata sənətim”, “Hanı o səndəki el, Dərələyəz”, “İncimərəm” adlı kasetləri, “Aşıq Gülarə Azaflı” adlı videoalbomu də sənətsevərlərə, bu sənətə gəlmək istəyən yeniyetmə və gənclərə qiymətli töhfədir.
Gülarə Azaflının son illərdəki ən böyük xidmətlərindən biri də gənc aşıq qızlardan ibarət “Çeşmə” folklor qrupunu yaradıb ona u]urla rəhbərlik etməsidir. Bu gün ölkəmizdə kifayət qədər tanınan bu qrupdan pərvazlanan neçə-neçə gənc xanım sənətdə öz yolunu tapmaqdadır.
Gülarə Azaflı ictimai fəallığı ilə də seçilən sənətkarlarımızdandır. Azərbaycan aşıqlarının IV, V və VI Qurultaylarının iştirakçısı olub, son iki qurultayda Azərbaycan Aşıqlar Birliyi İdarə heyətinin üzvü seçilib.
Qadın aşıqlar arasında özünəməxsus yeri ilə seçilən Gülarə Azaflı bir sənətkar kimi Azərbaycanda çox yaxşı tanınıb sevildiyi qədər də qonşu Gürcüstanda, Türkiyədə və İranda tanınır, sevilir. Onun bu ölkələrə hər səfəri uğurlu çıxışlarıyla yaddaşlara yazılıb.
UNESCO-nun qeyri-maddi mədəni irs üzrə siyahısına daxil edilməklə dünyanın mədəniyyət inciləri sırasında öz halal haqqını alan aşıq sənəti bu gün beynəlxalq aləmdə daha çox tanınır, bu sənətə maraq gündən-günə artır. Aşıq sənətinin beynəlxalq aləmdə məqsədyönlü təbliğində qadın aşıqlarımızın da zəhməti danılmazdır və bu haqda söz düşəndə Gülarə Azaflının xidmətlərini mütləq qeyd etmək lazımdır. O, MDB ölkələri ilə yanaşı, bir sıra Avropa və şərq ölkələrində keçirilən beynəlxalq musiqi festivallarında Azərbaycan mədəniyyətini, aşıq sənətini layiqincə təmsil edib, fəxri diplomlara layiq görülüb, Vətənə bu festivalların qalibi kimi qayıdıb.
2005 və 2011-ci illərdə Amerikanın San-Fransisko şəhərində keçirilən Dünya folklor festivalındakı uğurlu çıxışını isə həyatının və yaradıcılığının ən unudulmaz anları kimi xatırlayır. Fransada buraxılan “Aşıq Musiqisi Antalogiyası” adlı kompakt diskdə onun da ifası yer alıb.
Gülarə Azaflı eyni zamanda bədii yaradıcılıqla da məşğul olur. “Görüşərik yenə biz” adlı kitabı ilə oxucuların görüşünə gəlib. Həyatda olduğu kimi, poetik yaradıcılığında da səmimidir, təvazökardır. Necə deyərlər, özü yazır, özünü yazır. “Gülarənin mövzu dairəsi aşıq şeiri miqyasındadır: təbiətin gözəlliklərindən, el-yurd məhəbbətindən, milli-mənəvi dəyərlərdən, bir də özünün könül çırpıntılarından, lirik duyğularından yazır. Borçalının, Göyçənin, Qarsın, Təbrizin, Gəncənin, Kəlbəcərin, ana yurdu Tovuzun axar-baxarlı gözəlliklərini, xətirli el camaatını, sazlı-sözlü məclislərini dönüb-dönüb vəsf eləməkdən doymadığının əsas səbəbi, şübhəsiz ki, qəlbindəki el-yurd məhəbbətinin tükənməzliyidir” (M.Qasımlı).
Gülarə Azaflı sənətdə olduğu kimi, poetik yaradıcılığında da ciddidir, özünə qarşı tələbkardır. Məclislərdə sözünün məsuliyyətini və yerini, eləcə də qiymətini biləndir. Çox danışmağı sevmir. Həyatın sərt sınaqları ilə üzləşəndə, “talenin bəd naxışından” bezəndə, “nadanlar yolunu kəsəndə” dərdini sazla bölüşür, ürəyini saza boşaldır:

Bezmişəm taleyin sərt yoxuşundan,
Gəl verək səninlə baş-başa, sazım.

Dünya mövzusunda demək olar ki, bütün şairlər, aşıqlar şeir yazıb, söz qoşublar. Gülarə Azaflının da bu mövzuda şeirləri var və bu şeirlərdə biz onun mövzuya özünəməxsus orijinal yanaşması ilə rastlaşırıq. “Daş olub, daş ömrü” yaşamağı, “günəşli günlərdə üşüməyi”, bir ömür “qəm yükü” daşımağı ömürdən-gündən saymır, əgər “yaxşını yamana satacaqdısa”, “elə hey başımı qatacaqdısa”, belə dünya mənim nəyimə gərəkdir deyir.
İnsanlara gərəkli olmaq, dərdlinin dərdinə şərik olub, sevinənlərin sevincini bölmək, Vətənin əsl vətəndaşı olmaqdır onun həyatda istəyi:

Kiminsə gözyaşın silməyəcəmsə,
Dərdini yarıya bölməyəcəmsə,
Vətənin uğrunda ölməyəcəmsə,
Nəyimə gərəkdir bu dünya mənim?!

“Bəxtin yatmasından” yox, “dost eyləyən xəyanətdən” qorxan Gülarə xanım həm də ucuz şan-şöhrətdən uzaq durmağa çalışır, qiymətini Tanrıdan istəyir:

Qiymətimi özü versin yaradan,
Saxta olan şan-şöhrətdən qorxuram.

Şükürlər olsun ki, həm sənətkar, həm də bir gözəl insan kimi qiymətini də elə arzuladığı kimi, ona yaradan qismət edib. Qiymətini el veribdir əzəldən – bu, onun indiyədək qazandığı xalq sevgisi və tamaşaçı rəğbəti, sənətsevərlərin verdiyi qiymətdir. Və bir də xalqımızın ona olan sevgisinin bir daha təsdiqi kimi, sənət qarşısında xidmətlərinin dövlətimiz tərəfindən də yüksək qiymətləndirilməsi – ölkə Prezident İlham Əliyevin sərəncamı ilə 2014-cü ildə “Əməkdar mədəniyyət işçisi” fəxri adına layiq görülməsidir.

İnsan ömrünün hər dövrünün öz şirinliyi, öz gözəlliyi və özəlliyi var. Yetər ki, ömrün hər kəsimini elə yaşayasan ki, hər anın şirin bir xatirəyə çevrilə bilsin, aradan illər keçəndən sonra dönüb arxaya baxanda peşman olmayasan.

Bununla belə, mənə elə gəlir ki, gəncliklə qocalığın arasında bir növ keçid mərhələsi olan 60 yaş ömrün ən yaxşı dövrüdür. Bunu ona görə demirəm ki, özüm də artıq ömrün bu mərhələsini arxada qoymuş, 60-ın şirinliyini yaşamışam. Ona görə deyirəm ki, 60 yaş ömrün elə bir məqamıdır ki, insan arxada qoyduğu onilliklər barədə cəmiyyətə, yaxın ətrafına və ən azından özü özünə hesabat verir, qarşıda görəcəyi işləri götür-qoy edir. Yəni bu yaş hələ əli işdən soyutmaq vaxtı deyil, əksinə, hər şeyə daha kamil, daha müdrik yanaşma vaxtıdır.

Bugünlərdə Millət vəkili, akademik, Azərbaycan filoloji elminin sütunlarından biri, Azərbaycanda Atatürk Mərkəzinin direktoru, əməlində və sözündə bütöv olan şəxsiyyət, böyük alim, ən başlıcası isə həmişə göründüyü kimi olub, olduğu kimi görünən səmimi insan Nizami Cəfərovun 60 yaşı tamam olur. Nizami müəllimlə həmyaşıd olsaq da, o, həmişə mənim gözümdə ağsaqqal ucalığında, müdriklər mərtəbəsində olub və bu gün mənə elə gəlir ki, 60 rəqəmi sadəcə təqvim hesabıdır və onun yaşı daha çoxdur – xalqımızın əxlaqının, mənəviyyatının və mədəniyyətinin yaşı qədərdir. Eyni zamanda, o, həm də gəncdir – tükənməz enerjisi, coşqun əhval-ruhiyyəsi və gəncliyə xas yaradıcılıq əzmi ilə.

Nizami Cəfərovdan söz düşəndə, ölkəmizdə və onun hüdudlarından kənarda böyük hörmət və nüfuz sahibi olmasının səbəbləri haqda düşünəndə  alman filosofu Şopenhauerin bu sözlərini xatırlayıram: “Böyük zəkalar bəşəriyyətə nə verməlidirlərsə, onlar onu artıq gənclikdən toplamağa başlayırlar”.

Bəli, Nizami Cəfərov istər elm aləmində, istərsə də cəmiyyətdə ilk gündən kimsəni yamsılamayıb, tapdanmış yolla getməyib, həmişə və hər yerdə özü olub, öz sözünü deməyi bacarıb, özü də cəsarətlə deyib: vətəndaş kimi də, ziyalı kimi də, alim kimi də, Millət vəkili kimi də.

Nizami Cəfərov sözün əsl mənasında şəxsiyyət və alimdir, ictimai xadimdir. Şəxsiyyət kimi bütövdür, alim kimi zəngin və dərin biliyə malikdir, ictimai xadim kimi cəmiyyətdə özünəməxsus çəkisi və yeri var.

Onunla söhbətdən, daha doğrusu, onu dinləməkdən adam doymur. O qədər şirin və məntiqli, tutarlı dəlillərlə danışır ki, saatlarla dinləmək istəyirsən. Sanki Həzrəti Əli də “gözəl və aydın danışanlar sehr kimi əsrarəngizdir” deyəndə məhz Nizami müəllim kimi şəxsiyyət-alimləri nəzərdə tutubmuş.

Hərtərəfli dərin biliyə və zəngin həyat təcrübəsinə malikdir Nizami müəllim. Bir neçə il bundan əvvəl “Ozan dünyası” jurnalı üçün müsahibə götürəndə mən onun həm də aşıq sənətini bütün incəliklərinə qədər dərindən bilməsinin şahidi oldum.

Azərbaycan poeziyasının qüdrətli söz ustadlarından olan Zəlimxan Yaqub haqqında danışanda deyir: “Zəlimxan Yaqub Azərbaycanın, ümumən türk dünyasının dünyaya bəxş etdiyi o böyük şairlərdəndir ki, onun yaradıcılığının cövhərində, mayasında ilahi istedadın enerjisi, Tanrıdan gələn güc, qüdrət var, əgər belə olmasaydı o, Zəlimxan Yaqub olmazdı!..” Akademikin bu sözlərini mən tam məsuliyyətlə onun özünə də şamil edərək deyirəm ki, elə Nizami Cəfərov da mayasında ilahi istedadın enerjisi və Tanrının verdiyi güc və qüdrət sahibi olan böyük aydınımızdır.

Ömrünün altıncı onilliyinin tamamında Nizami müəllimi təbrik edir, uzun və sağlıqlı ömür arzulayır və fikrimi C.Ruminin sözləri ilə tamamlamaq istəyirəm: “Nə qədər ki, sağlam və qüvvətlisən işlə. İşindən qalma!”

Musa NƏBİOĞLU
Əməkdar mədəniyyət işçisi

Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü, Azərbaycan Respublikası Prezidenti Təqaüd Fondunun təqaüdçüsü, “Kredo” qəzetinin Baş redaktoru 
( Ustad şair İsmayıl İmanzadəyə məktub)
Əziz dostum İsmayıl İmanzadə… oxudum ki, kitablarını axtarırsan… çox yaxşı…öz arxivində bir neçə nüsxənin olmaı vacibdir…
Doğrusu sənin kitabların , əlbəttə , məndə vardı… axırıncı ikisini redaksiyada özün müəllif qeydinlə bvermişdin… Birincini isə Sənin adaşın olan qardaşım hələ çox əvvəllər tapıb gətirmişdi… Onun müəllimi olmuşdum… tapşırıq vermişdim ki, hər kəs özünün böyük adaşı haqda yazsın… Təsəvvür et ki, o , 40 il bundan əvvəl sənin böyüklüyünü uşaq məntiqi ilə necə sübut edirdi…
Sonra mən mətbuata keçdim… Səninlə görüşlərim müntəzəm xarakter aldı… apardığın dərnəyə dəvət edirdin ki, müəlliflərin yaradıcılığını təhlil edim… Ümid ədəbi dərnəyində oxunan şeirlərin səviyyəsi məni qane etməyəndə öz şeirlərini oxumağını heç unutmuram… Bununla sanki demək istəyirdin ki, bilirsən kim nə yazır və necə yazır…
Bir sözlə, Sən bir şair kimi zaman zaman insanların qəlbində bitirdin… indi böyük ruh aləminin köklu Çinarısan… çox əzəmətli Çinarı…
Xətrinə dəyməsin, bəzən mənə elə gəlib ki, sən dahi axtarıb yanında durmaq , şəkil çəkdirmək xəstəliyinə düçar olmağa doğru gedirsən… ancaq buna sənin səmimiyyətin imkan vermədi… Sən bizim İsmayıl olaraq qaldın…
Dahi xalqdır… səni tanıyan , sevən, səndən yaxınlığa , ünsiyyətə görə qonaqlıq ummayan insanlardır…
Bu gün Sənin şair taleyin yurd həsrəti ilə ömür pillələri qalxır…Sənin, yəni ədəbi ictimai rəydə kifayət qədər yeri olan bir şair İsmayıl İmanzadə kimi cəmiyyətin ruhən diri qalması naminə mübarizən, yazıb yaratmağın bir ordunun görə bildiyindən az dəyərli deyil…Qalır ki, rəsmi təsdiq … bunun özünün də maraqlı tərəfləri var… İnsanlar haqqı olub rəsmən təqdir olunmayanların xatirəsini daha əziz tuturlar…
Bir də ki, hələ cavansan… yaşa görək…
…az qala unutdum sənin kitab axtarmağını… kitablar çoxdan səni sevən, tanıyan insanların ruhuna hopub, yaddaşına köçüb… çox vacib olsa faksimile edərik… orijinalın özündən fərqlənməyən…
P.S. yəqin bilirdin ki, bizim ailənin , yəni mənim kitabxanam rayonda ən böyük , ən zəngin kitabxana idi .. rayon üzrə şəxsi kitabxanaların hesabatında da bu göstərici vardı… rəhmətlik Bahadır Mehdiyev, bizim Tariyel Abbaslı, rayonun digər nüfuzlu komissiya üzvləri xüsusi rəy yazmışdı …həmin rəyi mən rayon qəzetində çap etdirmək istəyirdim…təəssüf o vaxt… nə isə… həmin rəydə qiymətli kitablar, dəyərli ədəbi elmi nümunələr sadalanırdı… ayrıca qeyd olunurdu, Sərdar Əsədin, Sabir Əhmədovun, Sabir Süleymanovun və sənin , yəni İsmayıl İmanzadənin adları….o vaxt bu əsas şərtlərdən biri idi…Çəbrayıldan olan elm və sənət adamları şəxsi kitabxanalarda necə təmsil olunur…
Bir sözlə , həmin kitabxana üç hissəyə bölündü. . Bir hissəsi Xələflidəki ümümi evimizdə, bir hissəsi Cəbrayıl şəhərindəki evimdə, bir hissəsi də Mərcanlıda dostum Ələsgərgilin evində qaldı… bizi m əmlakımız da elə yəqin sənin vaqonunla qonşu olaraq qənimət kimi aparılıb…
Tarixən qəsbkarlar qəsb elədikləri əraziləri talan etməkləri ilə fəxr ediblər…ancaq unudurlar yaddaşı talan etmək olmaz…
Əzizim İsmayıl İmanzadə … sən artıq xalqın tarixi mənəvi yaddaşında yaşarı haqq almısan… üzü gələcəyə yaxşı yol…hələ görüşlərimiz ,yəqin ki, yenə olar… sevgi və səmimiyyətimizi qorusaq , qoruya bilsək , əbədiyhətdə də …
Səninlə dostluq mənim üçün fərəhdir… Asif Ata fərəhi yaşamağın özülü kimi şərh edirdi…
…Qəlbin fərəhsiz olmasın…
Oxuculardan və əziz dostum, səndən bəndənizi bağışlamaq dilərdim… mətni birbaşa, redaktəsiz yaddaşa verdim…
Əli Rza Xələfli…
05 . 09. 2020.
LökBatan…8.35.

Aprel döyüşlərinin qazaxlı qəhrəmanları🇦🇿
Kapitan Mühüd Orucov Qazax rayonunun Fərəhli kəndində anadan olub. 13 iyul 1984 – ∞ Vətən🇦🇿
Baş leytenant Elvin Namazov Qazax rayonunun Yuxarı Salahlı kəndində anadan olub. 7 sentyabr 1990 – ∞ Vətən🇦🇿
Əsgər Orxan Əliyev Qazax rayonunun Aslanbəyli kəndində anadan olub. 11 avqust 1995 – ∞ Vətən🇦🇿
🇦🇿Torpaq, əgər uğrunda ölən varsa, Vətəndir!🇦🇿
Bizlər sizlərə borcluyuq, igidlər🇦🇿
Ruhunuz şad olsun, Şəhidlər🙏🇦🇿

Onun haqqında düşünəndə həmişə ilk olaraq ağlıma gələn Həzrət Əlinin (s) bu mübarək kəlamları olur:

“Gözəl və aydın danışanlar sehr kimi əsrarəngizdir”. Ağalar Bayramov Allahın ona verdiyi ecazkar səsiylə insanları öz sehrinə sala bilir. Və mən bilərəkdən onun adının önündə titullarını yazmadım. Çünki onu hamı sadəcə Ağalar Bayramov kimi tanıyıb sevib – titulsuz-filansız. O da sadəliyi hər şeydən üstün tutub. Bu yerdə L.N.Tolstoyun bir fikrini xatırlamamaq olmur: “O yerdə ki, sadəlik, yaxşılıq və həqiqət yoxdur, orda böyüklük də yoxdur”.

Mən Ağalar müəllimi əvvəlcə səsiylə tanımışam. Səsinin sehrinə, ovsununa düşən yüz minlərin, milyonların biri də mənəm. O səsi dinləyəndə adamın dünyanın dərdi-səriylə baş-başa qaldığı anlar da olur, sevincdən aşıb-daşan, cavanlıq eşqiylə çağladığı vaxtlar da. 

Mən onun səsini sadəcə eşitmirəm, həm də o səsin rəng çalarlarını görürəm, ətrini, dadını duyuram. Bu səs dərdin, kədərin, şəhidlərimizin qanının rənginə boyanıb Vətənimizin, millətimizin üzləşdiyi müsibətləri, faciələri, qaçqın və məcburi köçkünlərin ah-naləsini də çatdırır, şəhid analarının fəryadına da çevrilir. Tarix kitabına çevrilərək keçmişimizi vərəq-vərəq bizə bir də çatdırır, bu gün düşmən tapdağında olan torpaqlarımız da daxil olmaqla bütöv Azərbaycanımızın xəritəsini cızır, sərhədlərimizin toxunulmazlığı naminə mübarizəyə səsləyir. Sevgi şeirləri deyəndə məhəbbətin, gözəlliyin rəngində qəlbimizə yol tapır, bu səsin sehrinə düşüb cavanlığımıza qayıdırıq. Vətənpərlikdən danışanda ordunu döyüşə səfərbər edən sərkərdəyə dönür. Bayramlarda, elin-obanın şad günlərində, şənliklərdə sevincin, arzu-istəyin rənginə, ətrinə, dadına çevrilib evimizə-ocağımıza ayaq açır bu səs. 

Bu səs Tanrının bizə payıdır. Digər sərvətlərimizlə yanaşı, Allah bu səsi də bizə verib ki, dərdlərimizi ovutsun, biganəlik buzunu əritsin. Amma təkcə faciələrimizə ağlamaq üçün verməyib bu səsi. Həm də ona görə verib ki, bizə qələbə sevincini də çatdırsın. Və onun səsinin hələ görmədiyimiz bir rəngi, dadmadığımız bir dadı da var – Qələbənin rəngi… Qələbənin dadı… O rəngi görmək, o dadı duymaq, daha doğrusu, Ağaların səsini o rəngdə görmək, Ağaların səsindən o tamı dadmaq hamımızın arzusudur. İnanıram ki, bunu bizlərə bəxş etmək qisməti də nəsib olar Ağalar müəllimə… İnşallah, o gün uzaqda deyil.

Bu gün onun 60 yaşı tamam olur. Bu 60 ildə sevincli günləri də çox olub, dərdlə baş-başa qaldığı anlar da. Sevincdən, uğurdan yersiz qürrələnməyib, kədər onu sındırmayıb. Dostoyevski bu kəlamları sanki onun üçün deyib: “Böyük dərrakə və böyük qəlb sahibi olanlar əzab və iztirab çəkməyə borcludurlar”.

60 yaş ömrün həm də bir anlığa nəfəs dərib arxada qoyduğun illərə nəzər salmaq, özün-özünə hesabat vermək zamanıdır. Bu yubiley isə Ağalar müəllimin təkcə özünə yox, həm də Vətənə, millətə hesabat məqamıdır. Şükürlər olsun ki, bu hesabatda üzqarası olacaq, dilgödəkliyi gətirəcək səhifələr yoxdur. Şərəfli hesabat məqamın mübarək olsun, qardaş!

60 il Ağalar Bayramovun fiziki ömrünün, cismani varlığının zaman ölçüsüdür. Onun sənətinin, ecazkar  səsinin yaşı isə çox-çox qədimlərdən başlayır. Və hərdən mənə elə gəlir ki, o elə 30-40 il bundan əvvəl də 60 yaşındaydı – müdrikliyi və əzəmətiylə, səsindəki şirinlik və ağayanalıqla, dərdi dərdin dilində, sevinci, fərəhi şadlığın, arzu-istəyin dilində danışdırmasıyla, öyüd-nəsihətləriylə.  Bu gün isə o mənim üçün də həm də 30 yaşındakı gəncdir – şuxluğu, gənclik təravəti və enerjisi, qurub-yaratmaq həvəsiylə.

Sənətkar ömrünə ölməzlik möhürünü çoxdan vurmuş Ağalar müəllimi 60 illik yubileyi münasibəti ilə təbrik edir, ona cansağlığı və Tanrının qismətinə yazdığı ömür payını ağrı-acısız yaşamasını arzu edirəm.

Bu günlər onu təbrik edənlər saysız-hesabsızdır. Mən də öz təbrikimi sosial şəbəkələrin birində ona ünvanlanmış təbriklərdən bir cümlə ilə bitirmək istəyirəm: “Ağa, bu qədər yanırsan, görəsən biz  sənə yana biləcəyikmi?”

Musa Nəbioğlu

Azərbaycan Aşıqlar Birliyinin katibi, “Ozan dünyası” jurnalının baş redaktoru

Mənbə: https://525.az/

SARILDIĞIM SAZDI MƏNİM”

Milətimi saz anladar, saz anlar,

Saza baxsın tariximi yazanlar.

Z.Yaqub

Zəlimxan Yaqubun yaradıcılığında çox mühüm yer tutan bir qol da aşıq yaradıcılığına, bütövlükdə ozan-aşıq sənətinə və bu sənətin daşıyıcılarına bağlılıqdır. Bu barədə şairin özü belə deyir: “Təkcə mənim dillərdə gəzən lirik şeirlərim deyil, irihəcmli əsərlərimin hamısı saz üstündə bəstələnib, havacat üstə deyilib, sonradan vərəqlərə köçürülüb”.

Hələ 1978-ci ildə Xalq şairi Osman Sarıvəlli yazırdı: “Zəlimxanın şeirləri, əsasən, xalqımızın həyat, məişət ənənələrindən, onun yaradıcılığından, şeir dilindən qidalanır. Müəllifin xalq yaradıcılığına böyük məhəbbəti, dil, ifadə, ruh yaxınlığı, forma yaxınlığı folklorun, aşıq şeirinin əsla kor-koranə təqlid və təkrarı deyildir. İstedadlı gənc şairin əsərləri mövzuları, fikir və mülahizələri, arzu və diləkləri etibarilə tamamilə orijinaldır”. Xalq şairi Hüseyn Arif isə belə deyib: “Zəlimxanın mayası sazla yoğrulub. Sazın bağrından qopan od-alovu, simlərdən süzülən zümzüməni onun şeirlərində eşitmək olar. Sazla Zəlimxan baş-başa verib pıçıldaşanda, mənə elə gəlir ki, iki şeir-sənət vurğunu bir-biri ilə dərdləşir, bir-birinin hoyuna çatır, dadına yetir”.

Akademik Kamal Talıbzadə isə yazırdı: “Zəlimxan sazla şeirin ruhunu, mayasını birləşdirən şairdir. Bu iki sənət dünyasının vəhdəti Zəlimxan şəxsiyyətində Azərbaycanı təmsil edir”.

AMEA-nın müxbir üzvü Səlahəddin Xəlilov yazır: “Zəlimxan Yaqub Dədə Şəmşirdən Dədə Qorquda doğru gedir. Gedir və geri qayıdanda artıq öz saldığı yolla – tarixlə müasirliyin vəhdəti ilə işıqlanan yeni bir yolla qayıdır”.

Zəlimxan Yaqub özü isə yazır: “Mənim şeirlərimin hamısında musiqinin sehirli qanadları var. Nəğmələrim nə qədər uzağa uçur uçsun, heç vaxt yorulmaq bilmir. Müxtəlif ölkələrdə, müxtəlif qitələrdə şeirlərimi əzbər oxuyan yüzlərlə poeziya vurğunu görmüşəm. Sərhədləri aşan şeirlərim öz qırılmaz qanadları ilə gedib dünyanın o başından öz həvəskarlarını, öz oxucusunu tapır. Bu uzaq uçuşların bir hünəri şeirin gücüdürsə, bir hünəri də o şeirin canındakı saz musiqisinin gücüdür”.

Bəli, Zəlimxan Yaqub şeirinin gücü, qüdrəti bir tərəfdən onun fitri istedadı ilə bağlıdırsa, digər tərəfdən saza bağlılığındadır. Təsadüfi deyil ki, Z.Yaqub “Saza Allah demədim, ancaq onu Allahı sevən kimi sevdim”, mən sazdan doğulmuşam, “sarıldığım sazdı mənim”, – deyir:

Əl açıb göylərə çox yalvarmışam,

Qoy bu gün saz olsun Allahım mənim.

İstəyim Tanrının xətrinə dəysə,

Gərək bağışlana günahım mənim.

13 cildlik “Əsərləri” külliyyatının birinci cildinə yazdığı ge¬niş müqəddimədə şair özünün aşıq sənətinə bağlılığı və bunun yaradıcılığına təsiri haqda belə yazır: “Ömrümün körpəlik və uşaqlıq çağlarından böyük sənətkarların danışdığı dastanları yad-daşıma köçürməyim, mənim o dastanların qəhrəmanlarına bənzəmək həvəsim sonralar mənə o imkanı verdi ki, “Saz”, “Yunus Əmrə”, “Ələsgər”, “Aşıq Hüseyn Saraçlı”, “Əbədiyyət”, “Pey-ğəmbər” kimi lirik-epik əsərlər, dastanlar yaratdım. Əgər vaxtilə çox böyük təsir gücünə, dil gözəlliyinə malik olan dastanları qəl-bimə, ruhuma köçürməsəydim, məndə zərrə qədər şübhə yoxdur ki, yuxarıda adını çəkdiyim əsərlərin heç biri dünyaya gəlməzdi”.

Və Zəlimxan Yaqub deyir ki, “mənim şeirlərimin dili çaldığım sazın dilidir”. Bu səbəbdəndir ki, onun poeziya dili “heç vaxt pəltək olmur, dolaşmır, dolaşdırmır, əllaməçilik eləmir, nə varsa, necə varsa, xalq necə yaradıbsa, o şəkildə çatdırır”. Bu şeirlərin dili təmiz, duru, təbii, gözəl, aydın və səlis, rəvan və axıcıdır, elə buna görə də yaddaqalandır, seviləndir. Çünki:

Büdrəməz köhləni, yorulmaz atı,

Nağıldı, dastandı ömrü, həyatı.

Zəlimxan nə yazsa qoşma, bayatı,

Zəlimxan nə desə saz dilindədi.

Ədəbiyyat adlı böyük bir yolda ilk addımlarını atdığı gündən saza bağlanıb, “mən havacat Məcnunuyam”, – deyib, saz onun “əbədi Leylisi” olub. Aşağıdakı misraları yazanda şair 23 yaşlı bir gənc idi:

Az yandırsan, dərdim azmı?

Heç bilmirəm qışmı, yazmı?

Saz aşığı tanımazmı,

Zəlimxanam, ay “Sarıtel”.

Sonrakı illərdə yazdığı bir şeirdə isə, məni başqa yerdə axtarmağa gərək yoxdur, ünvanımı sazdan soruşun deyir:

Əl atmaq nə lazım kağız qələmə,

Heç kəsə demərəm yaz ünvanımı.

Kimə gərək olsa sözüm, söhbətim,

Ona göstərəcək saz ünvanımı.

Sarıldığım sazdı mənim, – deyib, sazın dili kimi dillənib, teli kimi danışıb, zili kimi yüksəlib, onu ana kimi əzizləyib, sona kimi sığallayıb. Həqiqəti, doğrusu da saz olub, məşəqqəti, ağrısı da. Bəzən Qərib olub – saz onun qürbətinə çevrilib, Məcnuna dönüb – saz həsrəti olub, Kərəm kimi yanıb – sazı hicrəti sayıb. Sazı Tanrının şah vergisi bilir, Qorqud quran bir yuvada Yunusdan qalan havanı dərk etməyənləri binəva hesab edir, “Zəlimxan saz-dan doğulub”, – deyir:

Çiçəklər yazdan doğulub,

Gözəllər nazdan doğulub,

Zəlimxan sazdan doğulub,

Sarıldığım sazdı mənim.

(“Sarıldığım sazdı mənim”)

“Qorqudam, Abbasam, Ələsgərəm mən, könlüm çalmasınmı saz havasını”, –  deyən Zəlimxan Yaqub sazın-sözün beşiyi olan Borçalıda dünyaya gəlib, XX əsr aşıq sənətinin nəhənglərindən olan Əmrah Gülməmmədov, Hüseyn Saraçlı, Kamandar Əfəndiyev və digər  ustad aşıqların əhatəsində böyüyüb, aralarındakı yaş fərqinə baxmayraq onların hər biri ilə dostluq münasibətində olub. Şeirləri mətbuata yol açmamış bu böyük ustadların dilində eldən elə yayılıb. Z.Yaqub yazır ki: “Ozan-aşıq dünyasıyla bağlı mətləblərin çoxunu oxuduğum kitablardan daha çox Borçalı aşıq məktəbinin çox ünlü şəxsiyyətlərindən – Əmrah Gülməmmədovdan, Kamandar Əfəndiyevdən və Hüseyn Saraçlıdan öyrəndim. Onlar böyük ustadlar kimi, eyni vaxtda məni Tanrının üç müqəddəsliyi ilə qovuşdurdular. Göylər aləmindən enib gələn, torpaqda ilahi ucalıq yaradıb yenidən uca göylərə qalxan səslə, sözlə və sazla tanış etdilər. Onların çaldığı havalar, oxuduğu sözlər, danışdığı dastanlar mənə elə bir xəzinə, sərvət bağışladı ki, onu dünyanın heç bir maddi xəzinəsi ilə almaq olmaz! Ömrümün ən coşqun vaxtında üç böyük ozanın taleyimə yazılması, beşiyimin başında durması mənim üçün Allahın ən böyük lütfü, hədiyyəsidir.

Onlar bütövlükdə şərqin müqəddəs üçlüyü kimi mənim varlığıma köçdü – məndə yaşamaq, məni yaşatmaq üçün”.

Bakı ədəbi mühitində əhatə dairəsi daha da genişlənən, Os-man Sarıvəlli, Hüseyn Arif, Süleyman Rəhimov, Xəlil Rza, Tofiq Bayram və digər böyük şair və yazıçılarla sıx ünsiyyətdə olan Zəlimxan Yaqub eyni zamanda Dədə Şəmşir, Mikayıl Azaflı, Əkbər Cəfərov, İmran Həsənov, Ədalət Nəsibov, Xanlar Məhərrəmov, Aydın Çobanoğlu və digər ustad sənətkarlarla da tez-tez təmasda olub. Ustadlar da həmişə onu özlərinə doğma sanıb, yeri gələndə ürəklərini ona boşaldıblar. Aşıq Şəmşirə, Mikayıl Azaflıya, Hüseyn Saraçlıya, Əmrah Gülməmmədova, Aşıq Kamandara, Xanlar Məhərrəmova və digər ustadlara onlarla şeir ithaf edib.

“Könlümdə yaşadıb könül varını, sazımı eşqinlə çalmışam, ustad”, – dediyi ustadlar ustadı Aşıq Ələsgərin yurdu ulu Göyçəni qarış-qarış gəzib, ona həsr etdiyi “Göyçədən gələn səslər” poeması vaxtilə həm də səhnələşdirilib. “Saz”, “Yunus Əmrə”, “Ozan evi – saz evi” poemalarını, “Hüseyn Saraçlı dastanı”nı yazıb, Hüseyn Bozalqanlıya poema həsr edib. Aşıq sənətinə və ustad aşıqlarımıza aid onlarla məqalənin müəllifidir, ustad aşıqlardan bir çoxunun kitabı məhz onun xeyir-duası, məsləhəti və redaktorluğu ilə işıq üzü görüb.

Zəlimxan Yaqubun aşıq sənətinə dərindən bələdliyi ilə yanaşı, ustad aşıqlarla dostluq münasibəti, yaradıcılıq əlaqələri də yaradıcılığında öz əksini tapıb. XX əsrdə yaşayıb-yaratmış ustad sənətkarlara şeir həsr etməklə bərabər, onlar haqqında bir sıra publisistik məqalələr, xatirə yazıları yazıb.

Onun Dədə Şəmşirlə olan doğmalığı hər ikisinin yaradıcı¬lı-ğında da ifadə olunur, bu gün şirin bir xatirə kimi yaddaşlarda yaşamaqdadır.

“Allah Kəlbəcəri Şəmşirə, Şəmşiri də Kəlbəcərə xəncərə gümüş kimi yaraşdırmışdı”, – deyən şair “Şəmşirli, Şəmsirsiz günlərim” adlı məqaləsində XX əsr Azərbaycan aşıq sənətinin inkişafında özünəməxsus yeri və rolu olan Dədə Şəmşir haqqında yazır: “Kəlbəcər və Şəmşir sözləri mənim üçün su ilə torpaq kimi, közlə ocaq kimi, sözlə dodaq kimi bir-birinə yaxın və doğma sözlərdir. Çünki Allah-Təala Kəlbəcəri xəlq edəndən bu günə kimi Kəlbəcər heç bir aşığın, şairin, ziyalının dilində Aşıq Şəmşirin dilində olan qədər poetik yüksəkliyə, mənəvi ucalığa qalxıb, poeziyanın mənəvi sərvətinə çevrilməyib”.

Bir bağın var, bayatılı, qoşmalı,

Xəzan görməz, talan olmaz, ay ustad.

Götürəndə Ələsgərin sazını,

Çaldığın tək çalan olmaz, ay ustad.

– deyə müraciət edib bu böyük ustada. Yeni şeir yazanlara üzünü tutaraq deyib ki, çox da öz döşünə döymə,  “yeri, öz borcunu ödə Şəmşirə”.

Aşıq Ələsgərdən sonra sözün-söhbətin naxışının, xalının getməsindən narahatlığın ifadəsi kimi, böyük ustada “Dədələr azalır, ay Dədə Şəmşir”, – deyə xitab edəndə, ustad da ona belə cavab verib:

Fikir ver Şəmşirin çəkdiyi aha,

Söz ağır getməsin qadir Allaha.

Vurğunu çağırmaq çətindir daha,

Qövr edir sinəmdə yara, Zəlimxan.

XX əsr Azərbaycan aşıq sənətinin görkəmli nümayəndələrindən olan Mikayıl Azaflını “sənət dağlarının qoca qartalı”, “Füzulinin “Şikayətnamə”sindən sonra ən böyük şikayətnamələr müəllifi”, “həqiqət carcısı”, “həsrət-hicran nəğməkarı”, “dərd dağı, qəm dəryası”, “xalqın dərd daşıyan qocası” olan Haqq aşığı adlandıran Z.Yaqub “Azaflı çinarı” adlı məqaləsində yazır:

“Mikayıl Azaflı sənəti, onun şəxsiyyəti və şəxsi keyfiyyətləri öyrənilməyə və öyrədilməyə layiq olan bir məktəbdir. O məktəbin şagirdi, tələbəsi nə qədər çox olsa, bir o qədər xalqın, millətin, sənətin, ruhun, yaddaşın və gələcəyin xeyrinədir”.

Aşıq Əkbər Cəfərovun sənətinə məhəbbətini, səsinə vurğunluğunu, şəxsiyyətinə hörmətini belə ifadə edir:

Əkbər əmi, ucalsa da göylərə,

Səsin, yerə məhəbbətin səsidir.

Oxuyursan, bulaq düşür yadıma,

Bu zümzümə təbiətin səsidir.

Çiçək kimi qoxladıqca ətrini,

Zəlimxan da əziz tutur xətrini.

Ellər bilir qiymətini, qədrini,

Bu qəhqəhə o qiymətin səsidir.

Zəlimxan Yaqub böyük məmnunluqla dövrümüzün böyük ustadlarından olan əvəzedilməz sənətkar Ədalət Nəsibov sənətinə vurğunluğunu “Ədaləti dinlədim” adlı şeirində tərənnüm edir.

Aşıq Xanlar Məhərrəmova da şeirlər ithaf edən Z.Yaqub onun haqqında “Göynərtili xatirə” və “Onun yaşadığı ömür” adlı məqalələr də yazıb və haqlı olaraq deyir ki: “Aşıq Əmrah və Aşıq Ədalət kimi saz tanrılarından sonra o yüksəkliyə ucalmaq, özünəməxsus yol seçmək, seçilmək, əzizlənmək, xalq sevgisi, el məhəbbəti qazanmaq hər oğulun yox, ər oğulun işidir. Bu misilsiz işi Xanlar bacardı, özü də yaxşı bacardı”.

O, deyir ki, “Xanların üçcə havasına qulaq asmaq kifayət idi ki, dumduru durulub dağ çeşməsinə dönəsən”. Xanlar iddialı adam deyildi, dünya malında gözü yox idi, özünün və sözünün yerini bilirdi. Sazını da, sözünü də urvatdan salmaz, baha satardı.

“Havacatdan zəri, saz adlı səngəri, dağ kimi ləngəri olan” aşıq Xanlar Məhərrəmovun ölüm xəbəri şairi sarsıdır, qəlbini göynədir:

Həyat yalan, ölüm doğru,

Zəlimxanın yandı bağrı.

Canımdakı nisgil, ağrı,

Saçımdakı dən Xanlarım.

Şimşək vuran, sel aparan,

Əlimdən gedən Xanlarım.

Özünü “aşıqlı, şairli, ağbirçəkli, sərkərdəli, ozanlı, dədəli Bor-çalı dünyasının” bir parçası sayan Xalq şairi sazın müqəddəs beşiklərindən olan Borçalı aşıqları haqqında belə deyir: “Borçalı aşıqalrı ifadəsi mənim üçün həyat sözü, tale sözü qədər əziz, şirin və müqəddəsdir”.

Və yazır: “Bəxtim onda gətirib ki, üç böyük sənətkarın – Aşıq Əmrahın, Aşıq Kamandarın və Aşıq Hüseyn Saraçlının  tərlan kimi qıy vuran vaxtı mənim dəliqanlı gənclik illərimə təsadüf edib. Onların üçünün də balını arı çiçəkdən şirə çəkən kimi çəkmişəm”.

Sənətdə ilk addımlarını Borçalıda atıb, sonradan bütün Türk dünyasının ünlü sənətkarlarına çevrilən bu və digər ustadlar haqqında silsilə şeirlər, dastan və məqalələr yazıb.

“Borçalı aşıqlarının fəaliyyəti, ifaçılıq mədəniyyəti, sazla sözün vəhdətinin yaratdığı emosional duyğu bizim dilimizin saflığını yaratdı”, – deyən Zəlimxan Yaqub eyni zamanda yazır: “Borçalı aşıqlarının üstün və uğurlu bir cəhətini də deyim ki, onlar Borçalı aşıq məktəbini təmsil etsələr də, Azərbaycan aşıq məktəblərinin hamısına böyük hörmətlə yanaşıblar. İstər Göyçə-Kəlbəcər aşıq məktəbi olsun, istər Şirvan məktəbi, istər Təbriz məktəbi olsun, istər Qazax-Gəncəbasar məktəbi – hamısına hörmətlə yanaşıblar”.

XX əsr Azərbaycan aşıq sənətinin çox böyük simalarından biri Xındı Məmmədi “öz səsiylə, avazıyla Tanrı dərgahından gələn, Allahın avazı, möcüzəsi” adlandırır, Əmrah Gülməmmədovdan danışanda deyir ki, Əmrah əsrlərdən gələn səs, “tel gücünü sel gücünə döndərən” sənətkardır, yerin yeddi qatından şirə çəkib mayalanan kökümüzdür. Əmrahın hər barmağının bir cür xalı varıydı, hər xalında bir Borçalı varıydı: “Özünün saz dünyası ilə havalara yenilik gətirən, Azəbaycan tarixində ilk dəfə olaraq sazı püxtələşdirən, kamilləşdirən, on bir telli saz şəklinə salan, onu Tanrı dərgahına qaldıran şəksiz və şəriksiz, müdaxiləsiz və müdafiəsiz, tərəddüdsüz Aşıq Əmrah Gülməmmədov olub”.

Əmrah kimi ölməzlərin önündə “gəlib diz çökənləri” də görən şair onu yurdun dədələşən övladı adlandırır, “Əmrah ömrü ömürlərə paylanan bir danılmaz həqiqətin ömrüdür”, onun ayrılığı dağdan ağır yükümüzdür, “onun səsi qulağımda qalmasa, mənim səsim yer üzünə yayılmaz”, –  deyir, mən aşığam deyib, sənətdən xəbərsiz naşılara məsləhət görür ki:

Əlli il taxtaya, simə döyüncə,

Bircə gün sazını çal Əmrah kimi.

Şair deyir ki, Dədə Qorqud zirvəsiylə tən duran aşıq Əmrah zirvəsi elə bir zirvədir ki, çox boylara öz boyundan boy verəcək. Onun sənətini Haqqın vergisi adlandırır:

Min ömür uzadıb, ömür üzməyib,

Yersiz oynamayıb, yersiz süzməyib.

Usta bağlamayıb, zərgər düzməyib,

Sənə Haqdan gəlib saz, Əmrah dayı.

(“Əmrah dayı”)

Çox ustadlar görən Zəlimxan Yaqub deyir ki, Aşıq Əmrah pərdə-pərdə, xana-xana ruha hopdu, qana keçdi, yana-yana ocaq oldu, təbi daşqın Araz oldu,  telli sazın meydanında şir gəldi, şir getdi,  pir gəldi, pir getdi, bir gəldi, bir getdi:

Başımıza gəldi nələr,

Ay Zəlimxan, qaldıq mələr.

Açıldı çox möcüzələr,

Əmrah sirr gəldi, sirr getdi.

(“Aşıq Əmrah”)

Hüseyn Saraçlıdan bəhs edəndə Zəlimxan Yaqub deyir ki, “O, mənim Şəmsim oldu, mən onun Mövlanası”. Həyatının mə-nası “ozan ömrü, saz ömrü” olan, sazdan yaranıb, sözdən doğulan, sazının laylasında neçə aşıq, könüllərdə sənət adlı sönməz işıq böyüdən Hüseyn Saraçlı yurd-mahal aşığıydı, meydanda Koroğluydu, Rüstəm-Zalıydı.

Hüseyn Saraçlıya dastan da həsr edən Z.Yaqub məqalələrinin birində bu böyük ustad haqda belə yazır: “Aşıq Hüseyn Saraçlını Allah əsl ozan kimi yaratmışdı. Ona baxanda elə bilirdin Yunus Əmrə də budur, Dadaloğlu da budur, Aşıq Veysəl də budur, Xəstə Qasım da budur. Yerişi, duruşu, gəzişi, danışığı, əlini bığına çəkməsi, nəmli dəsmalla aradabir alnının tərini silməsi – hamısı o qədər ölçülü-biçili, nizamlı, səliqəli, insanı heyrətə gətirən bir gözəllik mücəssəməsi idi”.

Hüseyn Saraçlının ölümündən təsirlənən şair yazır:

Yüz dəfə çək, yersiz ahdan nə çıxar,

Qəlbi yasda saxlamaqdan nə çıxar.

Ay Zəlimxan, ağlamaqdan nə çıxar,

Az sızılda, az inildə, az ağla!

Saraçlının taleyindən əsər yaz,

Saraçlının dastanını yaz, ağla!

Şeirlərindən da göründüyü kimi, 1987-ci ilin baharında Borçalıda XX əsr Azərbaycan aşıq sənətinin iki ünlü simasının – Əmrah Gülməmmədov və Hüseyn Saraçlının dünyasını dəyişməsi onu təsirləndirir, “sözü ürəkdə, sazı köynəkdə” qalan “bir mahalın mahal boyda dərdi var”, – deyir. Haqlı olaraq deyir ki, analar bir də Xan Əmrahı doğmaz, Saraçlını zaman bir də yetirməz, bu ustadların həyatdan köçməsi bütövlükdə Azərbaycanın itkisi olsa da, onların varlığından sazın ömrü qazandı:

Nə qazandı sazın ömrü qazandı,

Nə itirdi, Azərbaycan itirdi.

Bu iki böyük ustadın dünyasını dəyişməsindən hədsiz təsirlənən, qəlbi göynəyən, Əmrah Gülməmmədovun ölüm günü yazdığı şeirdə “Aman ellər, xan Əmrahı itirdik, sənət mülkü Kamandarsız qalmasın”, – deyən Zəlimxan Yaqub Aşıq Kamandar Əfəndiyevlə də sıx dostluq münasibətində olub, onun sənətini hər zaman yüksək dəyərləndirib:

Ruhunla Qorqudtək qocalardasan,

Ahınla tüstülü bacalardasan,

Bəndə dərgahından ucalardasan,

Tanrı dərgahını haxla, Kamandar.

Aşıq Kamandar sənətini ovsun, tilsim, sehir, cazibədarlıq dünyası adlandıran Z.Yaqub yazır: “Aşıq Kamandar təzənəni tellərə yox, ürəklərə çəkirdi. Aşıq Kamandarın səsi boğazdan yox, ürəkdən gəlirdi. Aşıq Kamandar dərsini kitablardan yox, qırxlar pirindən, ələst aləmindən, ərənlər məclisindən almışdı. Boyu-buxunu da, yerişi-duruşu da, durumu-qırımı da, səs diapazonunun genişliyi də, nəfəs mənzilinin uzaqlığı da, avazı-laylası da, on bir telli, uzunqollu, gen sinəli tavar sazı da bəndənin yox, Allahın əsəridi.

…Kamandarın ömrü sazın, saz üstündə köklənən sözün ömrüdür. Qurbanidən Dədə Şəmşirə və bu günə qədər gələn ozan-aşıq dünyasında olan böyük sənətkarların hamısının birgə yaşadıqları ömürdür”.

Məqalələrinin birində şair yazır: “Saz mənim üçün Türk ru-hunun şəksiz və şəriksiz, tək və müqəddəs alətidir. Saz mənim üçün ana laylası, beşikdən məzara qədər ömür yolunda yol yoldaşım, könül sirdaşım, həyatım, varlığımdır”.

Sazın “ruhundan qopan”, sazın “ruhuna hopan”, sazı “özündə tapan”, özünün təbirincə desək, dili söz tutub, ağlı kəsəndən Ələsgər çağırırb, Ələsgər deyən, “el məclisi görməsə, şair könlü saz olmaz”,  “sənsiz mənim bir məclisim, bir şənliyim olarmı heç”, – deyən şairin qəlbi kövrələndə, tənha qalanda  həmişə ümid yeri, pə¬nahı saz olub, dərd-ələm üstünə yeriyəndə “Cəngi”, “Misri” onun silahına çevrilib, özü “havacat Məcnunu”, saz isə əbədi Leylisi olub, varlığını sazda görüb, sazın gücünə, sehrinə inanıb, ona güvənib:

Sən varsan, həyatda mən varam demək,

Səsimi hər yana yetir, ay sazım.

Saz adlı, sənət adlı bir yola könül verən Zəlimxan Yaqub deyir ki, bu yol məni duru və diri saxladı, “baxışımda haqq odunu, qəlbimdə nuru saxladı”. Bəli, bu yol onun gözünü yaşdan, yazını qışdan qoruyub, külündə qoru saxlayıb:

Haqdan, nahaqdan ölmüşdüm,

Qılıncdan, oxdan ölmüşdüm,

Vallah, mən çoxdan ölmüşdüm,

Saz məni diri saxladı.

(“Saxladı”)

Bəşəri qanunlardan fərqli olaraq, sazın müqəddəs qanunları dəyişməzdir. Saz duyanları uca göylərə qaldırır, duyğusuzlara divan eyləyir, insana öz ilkini, kökünü, tarixini  tanıdır.

Ədəbiyyatşünas alim Azər Turan yazır: “Eiraf etməliyik ki, Azərbaycanda muğamın dərki müstəvisində ədəbiyyatın timsalında Bəxtiyar Vahabzadənin “Muğam” poeması hansı işi görübsə, Zəlimxan Yaqubun “Saz” poeması da saz havalarının dərki müstəvisində eyni işi görüb”.

“El havası” – “Qaraçı”yla ellərimizi gəzib dolanan, “Sarıtel” çalınanda Qul Abbası, Xəstə Qasımı xatırlayan, “Mansırı” nakam aşiqlərin sorağı, könülləri göynədən qəmli bir dastanın varağıdır deyən, “Divani”ni dənizə bənzədən şair “Təcnis” söz meydanında sınaqdı, – cinas yarışıdı, söz imtahanıdı deyir. “Yanıq Kərəmi”dən söz açanda deyir ki, Kərəmi yandıran təkcə keşiş deyil, həm də dağılan, bölünən torpağımızdı, Vətənimizdi. “Ənəlhəq” deyən Nəsiminin dərisi soyulanda, Babəkin qolları kəsiləndə “ağrıdan göynədi tellərin səsi”:

Məni dilləndirmək Dədə Qorqudun,

Yandırmaq Kərəmin bəxtinə düşdü!

“Dübeyti” havasından söz açanda şair deyir ki, bu hava “bir az dərddi, bir az dəva”, bu, dağılan yurddu, uçan yuvadı, nisgil, ağrı, həsrət, qərib, qürbət havasıdı. Havaların sultanı “Ruhani” çalınanda isə saz ürəkləri kitab kimi varaqlayır. “Dilqəmi” elin dərdidi, elin qəmidi. Ocaqdan, alovdan, qılıncdan yaranan, ildırımdan od alan “Misri” mənim özümə sığmazlığım, döyüşüm, mübarizəmdir, bu dünyaya alovlu gəlib, ər kimi yaşamağım, kişi kimi ölməyimdir deyir:

“Misri” mənim nəyimdir?

Kamalda bitkinliyim,

Sınaqlarda dözümüm,

Döyüşdə yetkinliyim!

Mən onu çala-çala,

Qeyrətimi qorudum,

Mərdliyimi yaşatdım!

İnadımı qorudum,

Sərtliyimi yaşatdım!

Sənətdə varisliyə böyük əhəmiyyət verən şair deyir ki, dünə-ni, keçmişi bilməyən aşıq sabaha üzüağ gedə bilməz. Dədə Şəmşir, Mikayıl Azaflı, Əkbər Cəfərov, İmran Həsənov, Əmrah Gülməmmədov, Hüseyn Saraçlı, Kamandar Əfəndiyev, Ədalət Nəsibov, Xanlar Məhərrəmov, Aydın Çobanoğlu və digərləri kimi böyük ustadlarla daim sıx ünsiyyətdə olub onların ifalarını dinləməkdən doymayan Zəlimxan Yaqub aşıqlara qarşı olduqca tələbkardır:

Zəlimxan sevəndi kamil ustadı,

Kamil ki, deyilsən, batırma adı.

Yoxdu sözlərinin ləzzəti, dadı,

Gözünə qatmağa duz qəhətdimi?

(“Qəhətdimi”)

“Hər pərdənin ahəngində bir ölümsüz halallıq” olan, telləri susmaq nədir, lallıq nədir bilməyən, “yerli-yersiz zərbələrə tuş gəlsə də”, heç zaman sınmayan saza biganə olanlara, onu bəyənməyənlərə “sən mənim sazımla oynama, bala,” – deyərək özünəməxsus qətiyyət və inamla cavab verir:

Çör-çöp deyil, küləklərə yem ola,

Yerin-göyün görkəmidi, görküdü,

Təbiətin sevgisidi, ərkidi.

Yaxşılığa dəvətidi dünyanın,

Yamanlığın birdəfəlik tərkidi.

Dodağında Türk adlanan millətin

Şirin səsdi, xoş avazdı, türküdü.

Bəndəsindən Allahına yol gedər,

Yaranmışın yaradanı dərkidi,

Mənim sazım sındırılan saz deyil.

(“Mənim sazım sındırılan saz deyil”)

Musa NƏBİOĞLU

Azərbaycan Aşıqalr Birliyinin katibi,

Əməkdar mədəniyyət işçisi.

Azərbaycan Prezidentinin tapşırığına əsasən bir qrup KİV və QHT başçısı, bloqgerlər və ictimai fəallar, Prezidentin köməkçisi Hikmət Hacıyevin iştirakı ilə martın 13-də Ağdam rayonuna səfər etdi. Bəlli olduğu kimi Ağdam ötən il, noyabrın 20-də işğaldan azad olunub. Ağdama səfər imkanına görə göydə Tanrıya, yerdə dövlətimizə, Ali Baş Komandanımız başda olmaqla müzəffər Silahlı Qüvvələrimizə minnətdarıq, minnətdarıq. Şəhidlərimizi ehtiramla anır, yaralı qazilərimizin sağalmasını, itkinlərimizin tezliklə tapılmasını Tanrıdan təmənna edirik.
Ağdama səfərə yollanarkən ilk öncə minnətdarlıq və şükran duyğularım dilə gəldi, sonra, Ağdamın Ağdam vaxtlarının tərifini, tərənnümünü xatırladım. Və… budur, şəhər – daha doğrusu, şəhər yerinə gəlib çatırıq: şəhər atom bombası atılmış yapon şəhərləri Xirosima və Naqasakidən daha betər haldadır, desək, yanlış olmaz. O tərifli şəhərdən dörd divar belə tam qalmayıb… Dövlət başçısının dəqiq ifadəsi ilə desək, elə bil vəhşi qəbilə keçib burdan – vəhşi qəbilə! Təfəkkürcə, davranışca vəhşi qəbilə, silah-sursat baxımından möhkəm təmin edilmiş, dişindən-dırnağınacan ağır silahlanmış “müasir, mədəni” ermənilər… Üstəlik, o qəbilə təfəkkürlü, müasir silahlı ermənilər Ağdamı müharibənin gedişində bugünə salmayıb, illa da işğaldan sonra viran ediblər şəhəri. Demək, məqsədyönlü, düşünülmüş, planlı, rahat bir dağıdıcılıq prosesi icra ediblər. Hər şey bir yana: kitabxananı dağıdıblar, Dram Teatrını dağıdıblar… – Bə, hanı mədəniydilər? Mədəniyyətin “m” hərfini bilənlər kitabxana, teatr dağıdarmı?
Bu mənim Ağdam şəhərinə ilk səfərim idi.
Ağdam!
Qarabağımızın Ağdamı…
Biz o şəhəri salanda adına Ağdam demişdik… İşğalçılar oranı 27 il içində qara dam etdi. Biz ağ evlər qurmuşduq, ermənilər dağıtdığını dağıtdı, dağıtmadığını, biləvasitə qara dam kimi istifadə etdi…
Qədim dövrlərdə mədəni, mədəniyyətli sözü şəhərdə yaşayan, şəhərdə yaşaya bilən sözlərinin ekvivalenti olub; nə qədimliyi, nə də gələcəyi olmayan köksüzlərin uğursuz dövləti, o dövlətin silahlı qüvvələri şəhər kimi şəhər Ağdamın daşını daş üstə qoymayıb… Bəli, bu bilinən faktdır, bəli, çox deyilib, çox yazılıb amma daha deyilməməli, daha yazılmamalıdırmı?
Bizim Ağdam səfəri müddətində paylaşdığımız şəkillərə fəqrli ölkələrdəki dostların, aydınların reaksiyaları ilə tanış oluram və bir daha görürəm ki, deyilincə, yazılınca, göstərilincə Qarabağda olub-bitənlər ürəklərdə, yaddaşlarda yuvalanır, yeni ünvanlar qazanır, necə deyərlər, ibrət olur… – İşğal dövründə deyib, yazıb, göstərdiklərimiz bir başqa, indi bir başqadır. Biz ağlaşma qurmuruq, biz, necə deyərlər, quru həqiqətin özünü göstəririk: görün, biz necə bir vəhşilik üzərində qələbə çalmışıq! – Çətin və şərəfli qələbə!
Bəli, Ağdam şəhərində yalnız Ağdamın şəhər yeri qalıb. Erməni izlərini silmək, əlbəttə, mümkün olacaq – minalar təmizlənəcək, yollar, digər infrastrukturlar bərpa ediləcək, planlı şəhər salınacaq amma 30 il yox, 300 il keçsə də, başımıza gələnləri unuda bilməyəcəyik. Ermənilərə Ağdamı qara dama döndərmək kimi aşağılıq hərəkətlərinin xəcalətini yaşadacağıq. Xəcalətli düşmənimiz olacaq! Yolu, evi, qəbirstanlığı, kitabxananı, teatrı, məscidi… dağıdan dövlət, xalq, cəmiyyət, fərd… ömrü boyu xəcalətdən qurtula bilməz..
O yollar bir zamanlar ümidə, inama, sevgiyə aparmışdı…
Çörəyə, işə aparmışdı o yollar – dağıdılan, kol-kos basan yollar…
İşığa, gələcəyə aparmışdı yollar – yolsuzluların yolluqdan çıxardığı Ağdam yolları…
İndi yalnız qaralan yerləri görsənən Ağdam evlərində körpə qığıltısı eşidilmişdi bir zamanlar…
O evlərdə şənliklər keçirilmiş, uzun qış gecəsi qonşuların bitib-tükənməyin şirin söhbətləri olmuşdu…
Erməni qonaqlar da ağırlanmış, süfrələr açılmışdı onlara…
O evlərə can verilmişdi, o evlərdə can verilmişdi…
O qəbirstanlıqlar bir ibrət bağçasıydı…
O qəbirstanlıqda pıçıltı ilə də, fəğan edərək də ağlamışdı Ağdamlılar, öz doğmaları ilə dərdləşmişdilər oralarda…
O kitabxanada qiymətli kitablar qorunurdu…
O kitabxanada xalqlar dostluğunu tərənnüm edən əsərlər vardı…
O kitabxanada kitabın tanışdırdığı gənclər olmuşdu, o tanışlıqlardan tale birlikləri çıxmışdı…
O teatrın açılış toy bayram olmuşdu…
O teatrda alqışlar… təbriklər… divarların daş yaddaşına çökmüşdü…
O teatrın divarları necə gərgin məşqlərə şahid olmuş… o teatrda necə tamaşalar oynanmışdı…
O tamaşaların hazırlığı prosesində alın təri tökülmüşdü döşəməyə… ermənilər qan tökdü…
O teatrda sənətçilərə güllər-çiçəklər verilmişdi… Ermənilər gül yerinə güllə gətirdi teatra…
O Cümə məscidində dualar edilmişdi, Tanrıya şükürlər oxunmuşdu…
İnsanlar xeyirxahlığa, barışa, dostluğa-qardaşlığa çağırılmışdı o məsciddə…
O yollar, o ev-eşiklər, kitabxanalar, teatrlar, məscidlər – bərpa edilə bilən nə varsa bərpa ediləcək ancaq haqsızca məruz qaldığımız müharibənin yaddaşımıza, ömrümüzə vurduğu ağır yaralar sağalacaqmı?
Uğursuz dövlətin ağılsız siyasi-hərbi rəhbərliyi anlamadı ki o yollar bundan sonra həm də tarixə, yaddaşa aparacaq…
O evlər qurulacaq, şəhər abadlaşacaq, o evlərdə doğulan körpələr şəhidlərin, qəhrəmanların adları ilə böyüyəcək, Qarabağ yaddaşı ilə dirçələcək…
O kitabxanalarda yenə qaynar günlər başlayacaq və bu dəfə orada Ağdamın qara günlərini, müharibənin dəhşətlərini əks etdirən çoxsaylı kitablar da olacaq…
O teatrlarda necə dram əsərləri oynanacaq, necə şahanə səhnələr olacaq, qalib ölkənin qüruru sənətin estetik dəyərləri ilə universallaşıb dörd tərəfə yayılacaq dalğa-dalğa…
O məscid yenə azan səsi ilə oyanacaq, yenə dua yeri, alxış ünvanı olacaq, hər cümədə, hər duada şəhidlər yad ediləcək…
Bütün hallarda biz itirdiklərimizin üzərində yeni gələcək inşa edərkən, ermənilər qazandıqlarının bədəlini ödəyə-ödəyə, etibardan, vəfadan, dostluq-qonşuluqdan yoxsun şəkildə sürüncək…
Ağdam. 2021-ci il… Burası dünya tarixşünaslığı üçün əsl təcrübə yeridir: “Bir vəhşi qəbiləni qədim dövrlərdən XX-XXI yüzilə dartıb gətirmək mümkün olsaydı, onlar bir ağeyvanlı abad şəhərdə necə davranardı?” sualının cavabını ermənilər tarixçilərin, etnoqrafların, sosioloqların, daha necə elm, sənət adamının “menyu”sünə “bəxş edib”…
DÖVLƏTİMİZ ZAVAL GÖRMƏSİN!
BAYRAĞIMIZ UCA OLSUN!

Azərbaycan Aşıqlar Birliyinin katibi,
Əməkdar mədəniyyət işçisi.

İslam müəllim kimi bütün mənalı həyatını sözə həsr edən, sözlə yaşayan və heç zaman sözü urvatdan salmayan bir insan haqqında nəsə demək, nəsə yazmaq çox çətindir və adamdan böyük məsuliyyət tələb edir. Üstəlik bu söz onun ölümündən sonra xatirə şəklində deyilirsə, daha ağır olur və məsuliyyəti ikiqat arıtır. Çünki İslam müəllim mənim həyatda tanıdığım o böyük kişilərdəndir ki, daim sözün fövqündə dayanıb. Dilimizin lüğətindəki ən gözəl sözləri seçib ünvanına yazsan da, yenə də bu sözlərdən ucada dayanan kişidir. Belə kişilər az-az gəlir dünyaya.
İslam müəllim sözün əsl mənasında bir məktəb idi. Bu gün Gürcüstanda və onun hüdudlarından kənarda yaşayan neçə-neçə qələm adamının onu özünə ustad sayması təsadüfi deyil. Çoxlarımızın ilk qələm təcrübəmiz məhz onun peşəkar jurnalist qələminin sığalından keçib qəzet səhifəsinə çıxıb.
İslam müəllim bir məktəb idi – həyat məktəbi! Kişilik, mərdlik və halallıq məktəbi! İkiüzlülükdən və ikiüzlülərdən uzaq, sözü ilə əməli bir-birini tamamlayan bütöv şəxsiyyət idi. Həmişə haqqın və haqlının yanında olmağı bacaran, haqq sözünü heç nədən və heç kəsdən çəkinmədən üzə deməyi bacaran KİŞİ idi.
Bu sətirləri yazarkən yadıma Borçalının böyük oğlu, Xalq şairi Zəlimxan Yaqubun misraları düşdü:

Nə toxa bel bağla, nə aca söykən,
Nə ada, şöhrətə, nə taca söykən.
Özün basdırdığın ağaca söykən,
Bağbandan min dəfə bağ vəfalıymış.

İslam müəllim Allahın ona bəxş etdiyi ömür payını alnıaçıq yaşadı. Zəlimxan Yaqubun təbirincə desək, vaxta arxalanmadı, baxta aldanmadı. Çünki bilirdi ki, “nə dövran, nə də bir çağ vəfalıdır”. Toxa bel bağlamadı, aca, ada, şan-şöhtrətə və taca söykənmədi. Güvəndiyi, söykəndiyi ancaq özünün xeyirxah əməlləri və halallığı oldu. O əməllər ki, zaman-zaman onu yaddaşlarda yaşadacaq.
Bəli, bütün ömrü boyu Tbilsidə nəşr olunan “Gürcüstan” (sovet dövründə “Sovet Gürcüstanı”) qəztində çalışan, son illərdə isə qəzetin nəşrinin dayanmaması üçün redaktor kimi minbir əziyyətə qatlaşan Əməkdar jurnalist İslam müəllim bir məktəb idi – ömrünün son gününədək mənim də şagirdi olduğum bir məktəb! İslam Əliyev bir Müəllim idi – mənim müəllimim! 40 ildən çox bir müddətdə hər yazısından, hər söhbətindən, bəzən adicə bir jestindən çox şey öyrəndiyim və bundan sonra da öyrənəcəyim müəllim.
Artıq İslam müəllim cismən bizimlə deyil. Təbii ki, onun yoxluğunun ağrı-acısını ilk növbədə ailəsi, övladları, doğmaları və dostları çəkəcək. Amma itirən təkcə onlardımı? Necə böyük bir kişini, istedadlı qələm adamını itirdiyimizin fərqindəyikmi? İslam müəllimin həyatdan köçməsi gələn il nəşrə başlamasının 100 illiyini qeyd edəcəyimiz, həmişə Gürcüstandakı Azərbaycan dilli mətbuatımızın flaqmanı olmuş “Gürcüstan” qəzətinin son sütunlarının da laxlaması deyilmi? İslam müəllimin şəxsində Borçalı bir böyük kişisini, istedadlı qələm sahibini itirdi. İslam müəllim elimizdən-obamızdan getdi, mətbuatımızdan getdi. Gedişiylə sözümüzü bir azda yetim qoydu.
Dünyada heç kəs əbədi qalan deyil. Aşıq Şenlik demiş, bu dünyada “başatan şad olub gülən öyünsün”. Hər kəs doğulduğu gündən ölümünə doğru yol gedir. Sadəcə bu yolu kimin necə getməsi fərqi var. Və şərqin böyük filosofu C.Ruminin dediyi kimi, “məqamı gələndə ölümü qarşılamaq ən böyük elmdir”. İslam müəllim kişi kimi yaşayıb, kişi kimi də ölməyi, ölümün gözünə də dik baxmağı bacarması ilə də çoxlarından fərqləndi. Onun dünyasını dəyişməsi xəbərindən minlərlə insanın sarsılması bir daha sübut etdi ki, Zəlimxan Yaqubun dediyi kimi:

El yadda saxlamaz evdən gedəni,
İnsan əzizlənər eldən gedəndə.

Bir tacik xalq misalında deyilir ki, “insanın ömrü – onun dünyaya baxması və dünyanın onu gör¬məsi ilə deyil, insanların onu yadda saxlaması ilə ölçülür”. Bu mənada, tam əminliklə deyə bilərik ki, İslam müəllimin ömrü sözün ömrü qədər olacaq. Nə qədər ki, qədirbilən xalqımız var, nə qədər ki, Borçalı var, Borçalının ləyaqətli oğul və qızları var, İslam müəllim də var olacaq.
Allah rəhmət eləsin!

“Ədalət” qəzeti, 16 yanvar, 2020-ci il.

.

.

SƏNƏTİYLƏ ÖYÜNMƏYƏ HAQQI VAR

Xalq şairi Zəlimxan Yaqub şeirlərinin birində yazır ki, “millətimi saz anladar, saz anlar, saza baxsın tariximi yazanlar”. Ölməz şairimizin bu kəlmələrində böyük hikmət var. Doğrudan da, saz bizim tariximizdir, dünənimizdən soraq verib, sabahımıza ayna tutan milli sərvətimizdir. Zəngin ənənəyə əsaslanan aşıq sənəti böyük bir əxlaq və tərbiyə məktəbidir, əsas ideyası insanın mənəvi kamilləşməsidir. Bu sənət insanı böyük kamilləşmə yoluna aparır, haqq yolunda yüksəlişinə təkan verir.
Böyük tarixə malik olan bu zəngin milli-mədəni sərvəti əsrlərin o üzündən bu günə daşıyanlar isə, təbii ki, aşıqlarımızdır – bəzən gün-güzəran xətrinə əlinə saz götürüb, baş girləyənlər yox, sözün əsl mənasında özlərini sənətə fəda edən ustad aşıqlar! Sənət məhz belə ustad sənətkarların sayəsində öz dəyərini qoruya bilib, zaman-zaman sərt sınaqlarla üzləşsə də, mahiyyətini dəyişmədən bu günümüzə gəlib çıxıb.

Bu gün ölkəmizin müstəqilliyi dövründə mədəniyyətimizin digər sahələri kimi, aşıq sənətinə də dövlət səviyyəsində göstərilən qayğı öz bəhrəsini verməkdədir. Sənətə münasibət köklü şəkildə dəyişib. Bir vaxtlar əsasən əyalətlərdə yaşayan bu sənət bu gün paytaxt Bakıda da öz halal haqqını almaqdadır. Paytaxtdakı əksər musiqi məktəblərində saz sinifləri var, bu sənət universitet səviyyəsində tədris olunur. Aşıq sənətiylə bağlı respublika və beynəlxalq miqyaslı müxtəlif tədbirlər həyata keçirilir, sazımızın səsi dünyanın müxtəlif ölkələrindən gəlir. Bir sözlə, dövlət bu sənətə böyük qayğı göstərir.

Ancaq dövlətin qayğısı ilə yanaşı, sənətin inkişafı üçün bu yolda canını belə fəda etməyə hazır olan ustad sənətkarlar da olmalıdır ki, göstərilən qayğıdan yararlanaraq sənəti yaşatsınlar, gələcək nəsillərə ötürə bilsinlər. Belə sənətkarlar isə, həmişə olduğu kimi, barmaqla sayılsa da, bu gün də var.

…Görünür, həm də işimlə əlaqədar olduğundan tez-tez aşıq sənəti və aşıqlarla bağlı müxtəlif söhbətlərin şahidi və iştirakçısı olur, sənətlə bağlı bəzən haqlı narahatlıq, irad və gileylər eşidirəm. Hərdən hətta narazılıq səviyyəsində ifadə olunan bu irad və gileylər daha çox bu gün saza marağın çox olmasına baxmayaraq, peşəkarlıq səviyyəsinin aşağı olması, heç bir ustad görməyib 3-4 hava çalanın da ustad aşıq kimi təqdim olunması, belələrinin sazın və saz havalarının başına min bir oyun açması ilə bağlı olur. Belə məqamlarda cavabım yalnız bu olur ki, sənət belə oyunbazların yox, əsl sənətkarların çiynində yaşayır.

Klassik aşıq ənənələrini yaşadan, sənətin dünəni ilə sabahı arasında canlı körpü olan azsaylı ustad sənətkarlarımızdan biri də Aşıq Tərmeyxandır. Tərmeyxan aşıq sənətinin inkişafında hər zaman özünəməxsus rolu olan Borçalı aşıq mühitinin yetirməsi və bu gün Azərbaycan aşıq sənətinin çox layiqli nümayəndəsidir. Səsi-sorağı nəinki Borçalının, eləcə də Azərbaycanın hüdudlarını çoxdan aşıb.
…Tərmeyxan Sədi oğlu Qurbanov 1959-cu il mart ayının 4-də Borçalıda – Marneuli rayonunun Qasımlı kəndində anadan olub. Dünyaya gəldiyi ocaq saza-sözə bağlı olduğundan, gözünü açandan beşiyi başında saz görüb, necə deyərlər, mayası sazla yoğrulub. Atası Sədi kişi, əmisi Aşıq Nurəddin Qasımlı hələ körpəlikdən onun üçün böyük örnək olublar. Elə ilk ustadı da atası olub. Artıq 6-7 yaşlarında saz çalmağı bacarıb. 12 yaşında məclislərə çıxıb. Dədə Əmrahın vurğunu olub, Əmrah dəryasına baş vurub.

Gənclik illərindən Bakıda yaşayıb fəaliyyət göstərən Aşıq Tərmeyxan sadəcə olaraq ifaçı, dolanışıq, gün-güzəran xətrinə əlinə saz götürən aşıqlardan deyil. O, neçə-neçə unudulmuş, bu gün yaddan çıxmaq təhlükəsində olan saz havalarını üzə çıxarıb yeni nəfəs verən yaradıcı aşıqdır. Onun ifasını dinləyən hər kəsdə bir əminlik yaranır ki, bu gün Borçalı aşıq məktəbinin layiqli davamçıları var və bu məktəb hələ neçə-neçə korifey sənətkarlar yetişdirəcəkdir.

Öz sazı ilə dünyanı dolaşıb Tərmeyxan. Almaniyada olub, 2003-cü ildə Fransada Dünya azərbaycanlılarının qurultayında məlahətli ifası ilə soydaşlarımızı salamlayıb. Dəfələrlə qardaş Türkiyədə və İranda keçirilən aşıq festivallarına qatılıb və hər səfərdən də mükafatla qayıdıb Vətənə. Hara gedibsə, sazının və səsinin sehri ilə tamaşaçılarını ovsunlayıb, minlərlə könüldə özünə yuva qurub.

Tərmeyxanın sazının və səsinin sehri dünənimizi bu günümüzlə birləşdirən, sabahımıza uzanan, özü də möhkəm təmələ söykənən bir körpüdür. Elə bir körpü ki, min illərin sınağına mətanətlə sinə gərərək bu günümüzə gəlib çıxıb. Onun ürəyindən su içib, barmaqlarının ovsunu ilə dinləyiciyə, tamaşaçıya çatdırılan saz havaları gah ana laylasıdır, gah düşməndən qisasa səsləyən Koroğlu cəngisi, Vətən yanğısı, el-oba, yurd həsrəti, gah da “Vətənin qıraqda qalan yerlərinin” nisgili. Səsinin şirinliyi, ahəngi, ağır məclislər aparması, ustad aşıqlarsayağı şirin ləhcəsi isə özgə bir aləmdir. Başqa cür ola da bilməzdi. Şeirlərinin birində özü belə deyir:
Borçalı elinin yetirməsiyəm,

Sənətimlə öyünməyə haqqım var.
Ustad kəlamıynan, ustad yoluynan,
Yeriyirəm, yeriməyə haqqım var.

Bəli, o, Borçalı aşıq məktəbinin yetirməsidir və özünün də dediyi kimi, “ustad kəlamıynan, ustad yoluynan” yeriyir. “Minillərdən gələn” və “canda nəfəs” olan bu sənət onun üçün müqəddəsdir, əzizdir. Çünki, şair Əlləz Novruz demiş:

Avazı şirindir, əlləri mahir,
Zəkası, nəslindən zatından gəlir.

Tərmeyxanı bir sənətkar kimi bəzilərindən fərqləndirən həm də odur ki, bəzən maddi cəhətdən ehtiyacı olsa belə, sənəti heç vaxt urvatdan salmır, özünün və sözünün yerini bilir. Ekranda görünmək xətrinə hər ucuz şou proqramlara qatılmır, hər məclisə getmir. Oxuduğu dost məclislərində də əsl sənət dünyası yaradır. Şəxsiyyət kimi də əvəzsizdir. Sözü ilə əməli bir olan kişilərdəndir. Yalandan söz verməz, söz verdisə, mütləq əməl edər. Gözütoxdur, dünya malına tamah salmaz. Umacaqsızdır. Bəzən hətta haqqı olanı belə nəinki dilinə gətirməz, heç bunu kiminsə xatırlatmasını da istəməz. Ötən ilin bu vaxtları – 2019-cu ilin martında anadan olmasının 60 illik yubileyi ərəfəsində bunun bir daha şahidi oldum. Yubileyinin qeyd edilməsi, fəxri ada təqdim olunması halal haqqı olsa da, buna görə bəziləri kimi, qapılar döymədi, kiməsə ağız açmadı. Aşıqlardan yazılanda, ustad aşıqlardan söz açılanda hansı səbəbdənsə adının dilə gətirilməməsi də onu əsla narahat etməyib heç vaxt. Çünki yaxşı bilir ki, sənət adamını yaşadan ucuz təriflər yox, onun sənətidir. Ancaq bütün bunlar onun haqqının tapdanmasına əsas olmasın gərək.
Bilmirəm nədəndir, böyük sənətkarların, böyük şəxsiyyətlərin qədrini vaxtında bilmirik. Biləndə isə, gec olur. Zəlimxan Yaqub demiş:

Böyük istedadı itirəndə xalq,
Bir dizə çırpanda, beş başa çırpar.

Aşıq Tərmeyxan o böyük sənətkarlardandır ki, bu gün repertuarı lentə alınmalı, sinəsindəki dastanlar yazıya köçürülməli, bir sözlə, öyrənilməlidir. Ən azından bu sənətin sabahı naminə bu işlər görülməlidir, özü də bu gün görülməlidir ki, digər böyük ustadlarımıza münasibətdə olduğu kimi, sonra yenə də təəssüflənməyək.
Borçalı aşıq məktəbinin bu günkü layiqli davamçısı, ustadların yoluynan yeriyən və sazımızın-sözümüzün sadiq keşikçisi olan Aşıq Tərmeyxan bu gün ömrünün və sənətinin yetkinləşən, püxtələşən və kamilləşən dövrünü yaşayır. Sənətin bu çətin yollarında qarşıda onu hələ daha böyük uğurlar, zirvələr gözləyir. Və mən inanıram ki, hər zaman özünə və sənətinə hörmət qoyan, bütün varlığıyla sənətinə bağlı olan ustad aşıq Tərmeyxan Qurbanov sənət yollarında umacaqsız addımlarıyla bu zirvələri də fəth edəcək.

Sonda, sənətiylə öyünməyə haqqı olan ustad qardaşıma xatırlatmaq istəyirəm ki, həyat da nərd oyunu kimidir – şeş qoşası da var, dü-biri də. Nərddə udmaq da olar, uduzmaq da, təki həyatda uduzmayasan! Və əslində bir il əvvəl – 60 illik yubileyinə təbrik kimi yazılmalı olsa da, 61 yaşına hədiyyə etdiyim bu yazını Xalq şairi Osman Sarıvəllinin sözləri ilə tamamlayıram:

Şan-şöhrət dalınca qaçmaq əbəsdir,
Ləyaqətin varsa, tapallar səni!

“Ədalət” qəzeti, 29 fevral 2020

Azərbaycanın Mədəniyyət və Ədəbiyyat Portalının Baş redaktoru,
Azərbaycan Yazıçılar və Jurnalistlər Birliklərinin üzvü.

Sevimli Ustad, Xalq şairi Vahid Əzizin zəngin yaradıcılıq təcrübəsi haqqında bir neçə söz

Çağdaş Azərbaycan poeziyasının görkəmli və qüdrətli nümayəndəsi, Xalq şairi Vahid Əzizin şeirləri həddindən artıq ictimai-siyasi məqamlarla doludu. Yəni, cəmiyyətdə cərəyan edən mühüm hadisələrə birbaşa müəllif münasibəti açıq-aşkar duyulur.

Zəngin bədii yaradıcılğını hər gün yüksək peşəkarlıqla, şövqlə, uğurla davam etdirən Ustad-şair Vahid Əziz hansı mövzuda yazırsa-yazsın, fərq etməz, müəllifin hər bir misrasında, kəlməsində, sətrində cəmiyyət üçün nigarançılıq, təşviş özünü qabarıq şəkildə biruzə verir. Təbii ki, sadalananların hamısı müəllifin uzunmüddətli yaradıcılıq axtarışlarının və müşahidələrinin nəticəsidir.

Mənə hərdən elə gəlir ki, Sevimli Xalq şairimiz qədər doğma Bakımız haqqında bu qədər dəyərli, gözəl şeir yazan şair yoxdu və olmayacaq da!!!

Keçən əsrin 70-80-ci illərində qələmə alınan şeirlərin hər birinin özünəməxsus ruhu, deyim tərzi isə tam başqa bir aləmdir. Sözlərin ardıcıl olaraq düzülüşü, qafiyələrin yerli-yerində seçilməsi, bədii təsvir və ifadə vasitələrinin və müasir Azərbaycan dilinin daxili imkanlarından istifadə müəllifə öz fikrini daha gözəl, daha dolğun ifadə etməyə köməklik göstərməklə yanaşı, həm də yeni-yeni sənət əsərlərin meydana gəlməsinə, bir növ, şərait yaratmış olur.

Heç şübhəsiz ki, Xalq şairi Vahid Əzizin zəngin bədii yaradıcılığı yetişməkdə olan yeni nəsil Azərbaycan gəncliyinin dünyagörüşünün inkişafına da təkan verir. Gəncliyin mənən kamilləşməsində, zövqünün formalaşmasında mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

Müşahidələrim bir daha onu deməyə əsas verir ki, müasir Azərbaycan ədəbiyyatında özünəməxsus yeri, dəst-xətti olan Ustad sənətkarlardan biri və birincisi Fərdi Prezident təqaüdçüsü, Xalq şairi Vahid ƏZİZ üçün xalq sevgisi, oxucu alqışları, müəllifin həmişəyaşar sənətinə verilən ən yüksək dəyər kimi qiymətləndirilməlidir. Çünki lirik-fəlsəfi şeirlər müəllifi, milyonlarla oxucunu düşündürməyə sövq edən incəqəlbli, uşaq təki kövrək, millətinin, xalqının qarışısında alnıçaıq, üzüağ, gələcəyə doğru inamlı addımlar atan görkəmli şair Vahid ƏZİZ şeirləri ilə dünyanın harasında yaşamasından asılı olmayaraq, hər kəsin ürəyini oxumağı bacarır. Bu isə hər şairə qismət olan alın yazısı deyilmiş. Taleyin töhfəsidir ki, çağdaş dönəmdə Sevimli Xalq şairimiz Vahid Əzizin yeni-yeni şeirlərini oxuyub, hər gün, hər an yeni nə isə öyrənirik. Biz isə öyrəndiklərimizi xalq əmanəti kimi gələcək nəslə ötürməyə borcluyuq. Ən azı ona görə ki, həmin əxlaqi fikirlər, dəyərli sözlər, xalq hikməti ilə dolu kəlmələr məhz Ustad şair Vahid Əziz qələminin məhsuludur.

Bakı şəhəri. 31 mart 2021-ci il.

 Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü

Qarabağ uğrunda Vətən müharibəsində şəhid olmuş qəhrəmanlarımızın əziz xatirəsinə ithaf edirəm.

Sən, xalqımızın fəxri, qürur mənbəyi, əbədi yaşar övladısan. Sən, Günəşin  doğmasında, küləyin əsməsində, yarpaqların pıçıltısında, yağışın yağmasında xatırlanacaqsan. Baharın gəlişində, təbiətin oyanışında, qaranquşların qayıtmasında, bənövşənin kol dibindən boy atmasında, çayların şırıltisinda  səni duyacaq, eşidəcək, görəcəyik.

Lalələr qızaranda, çəmənlər yaşıllaşanda, qızılgüllər açanda, həzin bir nəğmə dinləyəndə, gözəl bir rəsm əsərinə baxanda sən bizimlə bir yerdə olacaqsan. Yox-yox! Sən heç bizdən ayrlmayacaqsan, daim yaşayacaqsan.

Sən, Polad kimi əyilməzliyinlə, Ana Vətən  uğrunda canını verməkdən qorxmayan Mübarizliyinlə, düz İlqarınla bizimlə olacaqsan. Böyük  Türk dünyasında, o cümlədən Azərbaycanımızda  yeni doğulan körpələrə sənin adını vermək əsil şərəf olacaq. Şəhər və qəsəbələrimizin ən yaxşı küçələrinə,  parklarına, məktəblərinə, uşaq bağçalarına sənin adın veriləcək. Sinfin əlaçı, ən yaxşı şagirdi, bir zamanlar sənin əyləşdiyin parta arxasında əyləşəcəklər, sənə oxşamağa, hər  yerdə, həmişə nümunə olmağa çalışacaqlar.

Sənin şəninə nə qədər şeir qoşulacaq, nəğmə və mahnılar bəstələnəcək, nəsr əsərləri yazılacaq. Sənin igidliyin, şücaətin dastana çevriləcək, aşıqlar onu şövqlə, həvəslə, yanıqlı, kövrək, həzin, həm də gələcəyə inamlı bir səslə oxuyacaqlar.

Sən, Azərbaycanın ərazi bütövlüyü uğrunda ölüm-dirim müharibəsində tarix yazdın, elə qəhrəmanlıqlar, elə hünərlər göstərdin ki,  qələm bunu ifadə etməkdə necə də acizdir. Bizə Ali Baş komandanımızın imzasıyla bəxş edilmiş, əbədi Zəfər Gününün qazanılmasında sənin misilsiz rəşadətin, zəhmətin var. “Təki, Vətən yaşasın!” deyərək fəda etdiyin canın bahasına  qazanılmış qələbəyə sonsuza qədər  yaşayacaq ölməz ruhun şahidlik etdi.

Bax, qəhrəmanım, biz sənə “Şəhidim” deyirik. Sən, kiminsə bioloji olaraq övladı, qardaşı, atası olsan da, bizim hər  birimizin ən yaxını,  ən əzizi, doğmasısan. Sən bizim qürururmuz, fəximiz, ölməz, əbədi yaşarımsan.

Sənə borcluyuq şəhidim. Fəxr edirik ki, düşmən, onun mifə çevrilmiş ordusu məhv edildi. Azərbaycanın ərazi bütövlüyü təmin olundu. Qanın yerdə qalmadı. Qanın  töküldüyü vətən torpağı müqəddəsləşdi. Üçrəngli bayrağımız həmin torpaqlarda əbədi dalğalandı.

 Sən, vətənin torpağı, daşı, vətəndaşı oldun. Vətən sənə “OĞUL” dedi. Yaşasın böyük Türk dünyası!  Yaşasın Azərbaycan!  Şəhidlər ölməzdir!

“Gənc Ədiblər Məktəbi”nin müdavimi, Azərbaycan Yazıçılar Birliyi Gənclər Şurasının və Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin üzvü, Azərbaycanın Mədəniyyət və Ədəbiyyat Portalının Baş məsləhətçisi, Prezident təqaüdçüsü, “İlin gənci” müfakatçısı

Ədəbiyyat termin olmazdan öncə də vardı. O, hər insanla birgə doğulurdu. Amma adamlara ad qoyulurdu, o, adsızlığıyla böyüyürdü. Hər yeni gün ayrı donda, ayrı formada həyatımızda boy verirdi.

Bir gün adı “layla”ydı, səhərisi “oxşama”… Əkin tarlalarında “holavar”dı, yaylaqlarda “sayaçı sözləri”… Toyda “mahnı” olurdu, vayda “ağı”ya dönürdü. Hə, ədəbiyyat insan düşüncəsinin həyata nisbətində buqələmundu. İndi də elədi… Artıq adı olsa da, yenə buqələmunluğuna sadiqdir. Axı, həyata adaptasiya olmağa məhkumdur.

İnsanlara heç vaxt qara fondakı ağ nöqtə maraqlı olmayıb çünki. Bunun xüsusilik olduğunun fərqində olublar. Amma bu xüsusiliyi ya lənətləyiblər, ya da ondan qorxublar. Yalnız bəzi adamlar bu ağ nöqtəni anladan sözlər söylədikdən sonra yavaş-yavaş maraqlanmağa başlayıblar ki, “bu ağ nöqtə, görəsən, əslində nədir?”  Elə bu sualla da o bəzi adamların arxasına düşüblər, başına toplaşıblar. Həmin adamların bəzisinin söylədikləri xoşlarına gəlib; başına sığal çəkib, adına hörmət ediblər. Bəzisinin söylədiklərisə xoşlarına gəlməyib; onu birliklərindən qovub, çöllərə salıblar, adını “dərviş” qoyublar, ya da daş-qalaq eləyib, insanın zülm eləmək qabiliyyətinin yaşatdığı dəruni ehtirasdan həzz alıblar.

Xoşlarına gələn söylənənlər ağ nöqtəyə “ağ nöqtə” deməyib. Axı, ağ nöqtə olduğunu hamı onsuz da görürdü. Bəzi adamlar ağ nöqtəni “işıqlı gələcəyin müjdəçisi”, “zülmət saçlı gecənin qoynundakı sevgi ulduzu” kimi sözlərlə elə ahəngdarcasına anladırdılar ki… İnsanlar yavaş-yavaş beyinlərinin içində hansısa xoş, ülvi duyğunun tərpəndiyini, oyandığını hiss edirdilər. Bu, onlara xoş gəlirdi… Elə həmin xoşluqla da bəzi adamların söylədiklərinə həvəslə, maraqla qulaq asırdılar.

Beləcə, ədəbiyyat terminoloji ünvanına doğru yol başlayırdı… Və bu yol minilliklər boyunca uzanırdı. İndi də uzanır…

İkinci minilliyi tamamlamışıq, ədəbiyyatı öz adıyla tanıyırıq, sevib-sevməmək də əlimizdədir. Bizimlə birgə doğulan ədəbiyyata valideynlərimizin canının-qanının qarışdığını dərk edirik. Artıq ağ nöqtənin elmi, bədii, fəlsəfi,  sosial, ictimai, informativ, primitiv, estetik, etik və sair və ilaxır  aspektdən izahını verməyə qadirik.  Lakin zülm eləmək qabiliyyətinin yaşatdığı dəruni ehtiras hələ bizim genlərimizdə özünü axtarışdadır. Elə buna görə də qəfildən, üçüncü minilliyin başlanğıcında ədəbiyyatda “zorlama” prosesi “bumm” elədi.

Bu proses ədəbiyyata ad qoyulduğu gündən başlamışdı. Nə vaxt ki, ədəbiyyat elm kimi qəbul edildi, öyrədilməyə, öyrənilməyə başladı, ədəbiyyatın özülünü idrakında, ruhunda yaradan o bəzi adamlar anlamalıydı növbəti döngədə nələr olacağını…

Demək, onlar anlamamışdılar. Yaxud anlamaq istəməmişdilər. Məsuliyyəti öz üzərlərinə götürmək istəməmişdilər. Ədəbiyyatın faciəvi aqibətini növbəti zaman döngəsinə – övladlarına ötürmüşdülər. Təbii, burda “özünüqoruma instinkti”ni müdafiə etmək labüddür. Lakin ədəbiyyatı çərçivələrə salıb, qanun-qaydalara bölüb, terminologiyanın məngənəsində sıxanlar “təbii” sözünü çoxdan quylamışdılar.

Həmin quyunun kənarında da bir ağac vardı, bir də onun köklərini gəmirən iki siçan. Eynilə “Kəlilə və Dimnə”də anladılan kimi. O siçanlar ağacın kökünü gəmirdikcə, arı yuvasından süzülən baldan barmaq-barmaq dadmaq “həyat eşqi” adlanırdı.

“Zorlama prosesi” ağ nöqtə haqqında bütün deyilmişləri inkarla təzahür etdi ilk dəfə. Çünki daha ağ nöqtə haqqında deyilməmiş xoş söz yoxuydu. İndi də başlandı, bəd sözlərin dilə gətirilməyinə. Bu da ədəbiyyatı çirkinləşdirməkdən başqa heç nəyə yaramadı. Beləcə, zövqsüzlük yarandı…

Prosesin ikinci mərhələsi bir addım öndəkini aşağılamaqla davam etdi. Bir vaxtlar ağ nöqtə haqqında ən xoşagəlimli sözləri söyləmiş bəzi adamların nəvələri babalarının adının əvvəlində çirkin sözlər yazmaqdan çəkinmədilər. Bu, onların öz-özlərinə qarşı etdiyi mərhəmətsizlikdi…

Üçüncü mərhələdə ədəbiyyat termininə sığınan kəlmələrin əksəriyyəti insan hisslərinin adını dəyişdirməyə meylləndi. Bir vaxtlar insanların beynində oyanan xoş duyğulardan birinin adı “sevgi” idi… İndi ölüb-öldürməyin, asıb-kəsməyin, sevgidən məhrum olan hər şeyin adına “sevgi” deyilirdi. Bu da sevgisizliyin özüydü…

Atalara sadiqliyin yeganə əlaməti onların hər şeyi “üçdən deməsi”nin  lazımi məqamda “qızıl qayda” olmasıdı. Və üçüncü mərhələdə hər şey yenidən ilkə – birinci mərhələyə qayıtdı. Bu dövrilik üçüncü minilliyə başlayan insanın şüurundan yaşamına hopdu…

Bu gün mən də yazıram… O da, o birisi də yazır… Yazılanları gün-gün, an-an müqayisə etdikcə zövqsüzlüyün, mərhəmətsizliyin, sevgisizliyin bir-birinə olan ədasından başqa heç nəyi tapa bilmirik. Ümumiyyətlə, heç axtarmırıq da…

Əgər ağ nöqtə haqqında deyilən bütün “sizlik”lər bu günün insanının xoşuna gəlirsə, demək, yeni ictimai formasiyanın astanasındayıq. Demək, ədəbiyyatdakı ədəbsizliyimizlə zombiləri yaratmağa nail oluruq… Hətta, nail olmuşuq…

Gəncə, 21 mart 2018

Zeynalabdin Novruzoğlunun “Yazdım-yazmadım” kitabı barədə təəssüratlarım…

Başı qorumaq üçün,
Dili qorumalısan.
Dili qorumaq üçün,
Bəzən lal olmalısan.
Abrı qorumaq üçün
Nəfsi qorumalısan
Nəfsi qorumaq üçün,
İnsan doğulmalısan.

Elə bir zamanda yaşayırıq ki, gənclərə “bu yolla get” deyə tövsiyyə edə, “Kəlilə və Dimnə”, “Qabusnamə” kimi həyatnamələri oxuda bilmirik. Çünki indiki “Z” nəsil nümayəndələrinin öz cığırı, öz yolu var. O yolda yanlışlıq da olsa, bu nəsil çəkinmir, sürətli addımlarla yalnız irəliyə doğru gedir. Bizə isə onların addımlarını saymaq, yıxılanda “vay” deyə uflamaq, yıxanda “ah” deyə ahlamaq qalır.
Çox şikayətçiydik yeni nəsildən. Amma son olaylar göstərdi ki, əslində, bu nəsil bizdən qat-qat məntiqli, ürəkli, cəsarətlidir. Bu qərara Qarabağ döyüşlərinə gözlərini belə qırpmadan atılan gənclərimizi görəndə gəldik. Bəli, “Z” nəslinin gəncləri birdən-birə ahıllaşdılar, müdrikləşdilər, qəlblərində Vətən sevgisi, qollarında güc, gözlərində düşmənə nifrət döyüşə atıldılar, azad etdilər tapdaq altında inləyən torpaqları, tarixi mədəniyyəti, qeyrəti, kişiliyi…
Bəs, bu gənc nəsil necə yetişdi? Onlar öz kiçik ürəklərində bu böyüklükdə sevgini, cəsarəti necə sığışdırdılar? İndi haqqında danışacağım adamlar – öyrətmənlər, alimlər, sənətkarlar, yaradıcılar yetişdirdi onları. Həmin öyrətmənlərdən biri və birincisi də yazımın girişində örnək gətirdiyim nəsihətnamənin müəllifi Zeynalabdin Novruzoğludur. Yaşadığı dövr ərzində dilini, başını, abrını, gendən gələrək onunla doğulan nəfsini qoruyan və əsil insan olan Zeynalabdin Novruzoğlu!
O, bu insani keyfiyyətlərlə tək özünü qorumur, həm də ətrafındakılara – sürət, texnika əsrinin gənclərinə əsil insan olmağı öyrədir. Tarix müəllimi Zeynalabdin Novruzoğlu tarixi yazacaq (yazan) balalara üzünü tutaraq:

Bu torpaq düşmənə verilə bilməz,
Bu torpaq nənəmin şal örpəyidir.

-deyir, neçə-neçə ananın sinəsinə vurulacaq oğul dağının qarşısını alan, Vətənin başını uca edənləri əzizləyir:

Qəhrəmanlar Vətən üçün can verir,
Öz ömründən sənə, mənə pay verir.
– misralarıyla müqəddəs Şəhidlərimizin ruhuna abidələr yaradır, “Vətən! Vətən!” deyə “qəhrəman”lıq edənləri qınayır:

Gəl yazaq
Şəhidlərin başdaşına
Kim ki Vətəni sevdi,
əcəl aldı apardı.
“Vətən!” “Vətən!” deyənlər,
Rütbə aldı, ad aldı.

.
…Bəzən elə hadisələr olur ki, ilk vaxtlar həmin hadisəni faciə kimi qəbul edirik. Zaman keçəndən sonra olayın əslində zərurət – vacibiyyət olduğunu görür, özümüzü yenidən tanıyırıq. Özünüdərk isə onurumuzu artırır, başımızı uca, üzümüzü ağ edir. Belə hadisələrə örnək olaraq yaxın tariximizi – 20 Yanvarı misal çəkə bilərəm.
Qanlı Yanvara hamımız kimi Zeynalabdin Novruzoğlu da faciə olaraq yanaşdı və elə həmin illərdə “Qurğuşun yağışı yağdı Bakıya” adlı şeirini yazdı. O dəhşətli gecəni təsvir edən şeirin sonuncu misrası belədir:

.
Asfalt səkilərdə lalə göyərdi,
Şəhidlər can verdi, Vətən qurtuldu.

Şair bu faciəni söz edən şeirini Vətənin qurtuluşuyla sonlandırdı. Şairlər Tanrının söz adamları, öz adamlarıdır deyirlər. Ona görə də Tanrının öz adamı Zeynalabdin Novruzoğlu irəlini gördü, o ağrının altında sevincimizdən bəhs etdi. Bu gün biz 20 Yanvar olayını faciə, matəm günü kimi deyil, fəxarət, qurtuluş, Azərbaycan xalqının kimlik tarixi kimi qeyd edirik. Bu barədə danışmaq tez olsa da, əminəm ki, zaman gələcək, 2020-ci ilin 44 günlük müharibə günləri də tariximizə bayram kimi düşəcək, gələcək nəsillər bu gündən sevinclə söz açacaqlar….

***

Zeynalabdin Novruzoğlunun əsərlərini oxuduqca, bu yaradıcılığın ana xəttinin müdrik kəlamlar – aforizmlərdən ibarət olduğunu görürük: “Hər kəs ağlı boyda görür, dərk edir”, “Təklənən bir öküz çaqqaldan qorxar”, Başı buludlara söykənən dağın, ayağı uçurumda, dərədə olar!”, Ağlın hünərindən çox olsa əgər, ağırlıq eyləyib, səni əzəcək”, “Qoşa qanadlardır ağıl və hünər, birləşsə, səmada qartal görünər”, “Daha da böyüyür, gözəl görünür, kiçik dairəyə sığan böyüklük”, “Arximed axtardı elə bir nöqtə, dünyanı yerindən oynada bilə”, “Bir damla göz yaşı bacarar bunu, onun ağrısını qəlb duya bilməz”, “Bulaq suyu kimi təmiz adamlar, selə qarışanda murdarlanırlar!”, “Kütlə təfəkkürü hər şeyə qadirdir!”, “Siyasətin ticarətlə qohumluğu var, ikisi də alıb-satır, dəllaldır onlar!”, “Xalqı qəlbən sevənlər, bunu xalqa demirlər!”, “İnsanlıqdan üz döndərən bir tula, ya zora baş əyər, ya da ki pula!”, “Lalın dili beynəlxalq dil” və s…

***
Bölmə yeri qitələrə, Tanrı bütöv yaradıb,
Tövrat, Zabur, İncil, Quran” hamımıza irs qalıb.

Şair bu misralarında evangelist təfəkkürə söykənərək, müqəddəs dördlüyü ( “Tövrat”, “Zabur”, “İncil”, “Quran”) biri-birindən ayırmadan Allahın yaratdığı ali irqi bir olmağa çağırır, Allahın adından istifadə edərək, yerlərdə – fani dünyada qurulan Allah evlərinin (“Kilsəni şeytan yaratdı. Kilsə yalanlarını Allaha doğruldan qurumun adıdır” L.N.Tolstoy) əslində ürəyimizdə olmağının vacibliyindən bəhs edir, din, dil, irq, millət, təbəqə ayrıseçkiliyə “yox” deyir, bütün dünyanın dərdini çiyninə alaraq bəşəriyyəti mutlu görmək istəyir:

İstərəm dünyanın dərdlərini mən,
Alam öz çiynimə, baş alıb gedəm…

***
Aşağıdakı misralara diqqət edək:

İnanan inansın, inanmayan heç,
Araz içimizdən axırmış bizim.
Buyur, bu Araz, bu da körpü, keç,
Araz içimizdən axırmış bizim!

.
Bu misralarda Araz təkcə hamımızın bildiyi tanıdığı iki qardaşın ayrılıq simvolu deyil. Araz fanilərin tapındığı din olaraq qabarır. Araz safdır, Araz müqəddəsdir, Araz qovuşduran, Araz ayırandır, Araz yaradandır, Araz Tanrıdır! O tanrıya inanan da var, inanmayan da. Bəlkə də Siratdır – doğru yolumuzdur Araz. Bu, içimizdən axan Arazın tükdən nazik, qılıncdan kəsərli körpüsündən hər kəs keçə bilərmi? Bu körpüdən keçmək üçün cəsarətin, dəyanətin, qüdrətin, nurun olmalı, işıqlandırmalısan ətrafı… Arazı keçərsək, Tanrı sevgimizi, Tanrı əmanəti yurd-yuvamızı, qeyrətimizi, adımızı, dilimizi… qaytaracağıq deyə içindən keçirir şair (Bu yerdə böyük şairimiz Bəxtiyar Vahabzadəni xatırlamaq çox gözəldir: “Arazın üstündən keçə bilmirəm, Araz dərdim olub sinəmdən keçir…”)…
…“Analar gecənin simaforları” misralarında isə şair analar üçün ölməz bir abidə yaradır. O, “gecənin simaforları” deyərkən, anaların əslində həyatın simaforları, həyatın özü, üzü olduğunu qeyd edərək, anaları Tanrı üzlü – nurlu, Tanrı xislətli – yaradan, Tanrı heysiyyatlı – qoruyan, Tanrı ürəkli – sevən, Tanrı cəsarətli… adlandırır.

Zeynalabdin Novruzoğlunun yaradıcılığında təmsillər də geniş yer alıb. O, zamanımızdakı eybəcərlikləri lirizmin yumşaq qəlibində deyil, təmsildə qınağa çəkməyi daha məqsədəuyğun bilir:

Qurdun ağzı bağlanar,
Qoyun yeyər, yağlanar.
Nehrədə yağ çalxanar,
Tərəzi düz çəkəndə
***
Torpaq ölər, dirilməz,
Dirilməsə bitirməz.
Əkən-biçən bilinməz,
Tərəzi səhv çəkəndə.

Bəzən bu eybəcərliklər təmsilin də qəlibindən daşaraq satiraya yol açır:

.
Harda buyruq var, bilir,
Harda quyruq, var, bilir,
Harda yumruq var, bilir,
Yaltaq tərif deyəcək.

.
Və yaxud:

.
Çıxdığın baş, durduğun yer özgənin,
Öz kölgəsi ola bilməz kölgənin.

.
Yaxud:

.
Tərif kiçikləri böyük göstərir,
Üfürür, şişirdir, öyür göstərir.
Tənqid yol göstərir, döyür, göstərir,
Tənqiddən qorxuram, yaman qorxuram.

Bu müdrik kəlamlı, geniş ürəkli insanın içində məsum, ağıllı, həm də dəcəl bir körpənin yatdığını görürük. Müəllifin uşaqlar üçün yazdığı əsərlərində həmin körpə özünü daha yaxından göstərir:

.
Göy üzü qarajdı,
Ulduzlar maşın.

.
Şair, uşaq dilində danışmağı, uşaqlar kimi düşünməyi elə bacarır ki, bu məsumiyyətə böyüklər də qoşulur.
“Quşcuğaz” şeirinə diqqət edək. Bu misralarda canlı təbiətə qayğı qabarır, xoşbəxtliyin açarının sevgidə olduğu önə çıxır:

.
Bir sarı dimdik,
Qondu budağa.
Görüncə onu
Çıxdım eyvana.
O var səsiylə
“Cik-cik” edirdi.
Quru budağı
Dimdikləyirdi.
Gördüm ki acdı,
Yemə möhtacdı.
Gətirdim dəni,
Uzatdım ona.
Budaqdan uçub,
Qondu qoluma.
Yedikcə-yedi,
Doydu quşcuğaz.
O gündən mənim
Oldu quşcuğaz.

.

“Anlarsan” şeiri də uşaqların dilinə yatımlığı, uşaq təfəkkürünə uyumu, çətin tələffüs edilən kəlmələrdən uzaqlığı ilə diqqəti çəkir. Burada da müəllifin əksər uşaq şeirlərindəki kimi ailəyə, ətrafa, heyvanlara, təbiətə məhəbbət aşılanır, halallığın ən yüksək keyfiyyət olduğu qabarır, bir sözlə, maarifləndirmə prinsipi önə çəkilir. Şeirin qəhrəmanı Pərvizin “Qara inəkdən ağ süd, necə sağır nənəsi?” kimi suallarına atası bir cavab verir: “Kitab oxumalı, elmələrə sahib olmalısan! O zaman bütün sualların cavabını biləcəksən!”
Bu baxımdan, şairin “Qoca və çörəksatan” poması da təqdirəlayiqdir. Tək yaşayan adama çörəkçi: “Tək olduğun halda niyə hər gün üç çörək alırsan?” deyir. Adam isə cavabında: “Üç çörəyin birini, borcuma verirəm mən”, – deyir, – yəni valideynlərinə. “Birini borc verirəm” – övladlarına, – “Birini də özüm yeyirəm!” – deyir.
Zeynalabdin Novruzoğlu bayatıları da lakonikliyi, bədii və fəlsəfi tutumu ilə özünəməxsusdur:

Əzizim, dağdan ağır,
Təpəsi dağdan ağır.
Ananın göz yaşıdı,
Damlası dağdan ağır.
***
Əzizim, Qarabağda,
Qara quş qara bağda.
Qara bəxtim ağarsa,
Ağarar Qarabağda.
***
Görüşə həsrət Araz,
Öpüşə həsrət Araz.
İgidlər nərəsinə,
Döyüşə həsrət Araz!

.
Nəzmin hər bir növündə qələmini sınayan, hər mövzuya uyğun qəlib seçən (əslində, sözü pıçıldayan Tanrı onun qəlibini də özü biçir) Zeynalabdin Novruzoğlu ədəbiyyat, söz adamlarına və sözüsevənlərə sübut edir ki, o, söz yolunun hər bir cığırına yaxşı bələddir. Sözdən şaxələnən hansı izlə addımlasa, büdrəməyəcək, yıxılmayacaq.
Kitabın son bölümündə müəllifin müxtəlif illərdə yazdığı oçerklər, esselər toplanmışdır. Bu publisistik yazılar da quruluş və yanaşma tərzinə görə orjinal, məntiq və məna çalarına görə səciyyəvidir.
… Zeynalabdin Novruzoğlu ilə şəxsən tanış deyiləm. Bu yaxınlarda şairin qardaşı oğlu Cavid Tofiqoğu mənə “Yazdım-yazmadım” adlı, nəfis tərtibatla işlənmiş bir kitab təqdim etdi (275 səhifədən ibarət. “Elm və təhsil” nəşriyyatı-2014). “Lirik şeirlər”, “Satirik şeirlər”, “Təmsillər”, “Uşaq şeirləri”, “Poemalar”, ”İkiliklər”, “Bayatılar”, “Məqalələr” bölümlərindən ibarət olan bu toplunu sadəcə varaqlamaq istədiyim halda, şeirlərin dil axıcılığı, bədiiliyi, sözlərin rəng çaları, fonetik qohumluğu, hadisələrə yanaşma özəlliyi və s. kitabı son nöqtəsinə qədər oxutdurdu.
Zeynalabdin Novruzoğlu Naxçıvanda doğulub və orada yaşayır. Y.Məmmədəliyev adına Naxçıvan Dövlət Universitetinin tarix fakültəsini bitirib. Tələbəlik illərindən publisistik yazıları və şeirləri ilə mətbuatda müntəzəm olaraq çıxış edir. “Zaman yaratmağa qadir deyil” (1998), “Əldə gül, dildə tikan” (2009), “Yazdım-yazmadım” (2014) şeir kitablarının müəllifi, Azərbaycan Jurnalistlər və Azərbaycan Yazıçılar birliyinin üzvüdür. Başqaları üçün özünü yandıranlardan:
Tütə-tütə, yana-yana yaşamışam mən,
Buz üstündə yanan oda oxşamışam mən.

Ölmək üçün deyil, yaşamaq üşün ölümün gözünə dik baxanlardandır.

Ölmək üçün yaşama,
Yaşamaqçün öl, olar!

Dəyərli insan, pedaqoq, şair, publisist Zeynalabdin Novruzoğlu ilə “Ürəkdən ürəyə görünən yolda” qarşılaşdığım üçün məmnunam. Şairlə üz-üzə söhbət etmək arzusuyla yazıma son qoyuram…
Hörmətlə: İradə Aytel

Görkəmli kino xadimlərimiz Həsən Seyidbəyliyə və Eldar Quliyevə həsr etdiyim bu iki yazı vaxtilə rus dilində “Литература, Искусство, Культура (ЛИК) Азербайджана” kitabımda dərc olunmuşdu. Bu yaxınlarda yubileylərini qeyd etdiyimiz ustad sənətkarlarımıza aid yazılarımı ilk dəfə Azərbaycan oxucularına təqdim edirəm. (Anar)

Rejissor

Eldar Quliyev

Gənc (o illərdə gənc) azərbaycanlı kinorejissor Eldar Quliyev haqqındakı bu kiçik məqaləni çox uzun müddətə yazdım. Yarım il öncə “Sovet filmi” jurnalının təklifi ilə onu başlayanda ilk cümləni qeyd etdim: “Biri vardı, biri yoxdu, bir cənub şəhərində mənim indi ən vacib müsahibəni götürdüyüm gənc rejissor Eldar Quliyev vardı”. Bu cümlədə yazılanı həyata keçirmək müxtəlif səbəblərdən alınmadı. Janr dəyişildi və indi mən oxucuya Eldarla müsahibə deyil, onun işləri haqqında qeydlərimi təqdim edirəm. Bununla belə, mən altı ay öncə yazılmış fikrimin üstündən xətt çəkmirəm – cazibəsi olduqca böyükdür: bu ifadədə rejissorun üç filminin adı çəkilir: “Biri vardı, biri yoxdu”,  “Bir cənub şəhərində”, “Ən vacib müsahibə”. Bu yalnız az-çox uğurlu üslubi fənd deyil. Məsələ burasındadır ki, mənim Eldar Quliyev qavrayışım onun filmləri ilə bir bütündür: rejissor və onun filmləri – bütövdür, ayrılmazdır.

Eldarı və onun filmlərini görənlər üçün bu, paradoksal görünə bilər. Rejissor -diribaş, ünsiyyətcil, erudisiyalı müasir gəncdir və onun qəhrəmanları – “Biri vardı, biri yoxdu” filmindəki qocalar, yaxud “Bir cənub şəhərində” filmində (ssenari Rüstəm İbrahimbəyovundur) şəhərkənarının qaba, bir az yonulmamış oğlanları. Onları nə birləşdirə bilər ki?! Zahirən, görkəmcə, yaş və xaraktercə – heç nə. Bəs əgər insanlıq, xeyirxahlıq, qəlb zərifliyi kimi kateqoriyalara müraciət etsək? Bu keyfiyyətlər Quliyevdə var. Onun qəhrəmanlarının mənəvi siması da elə bu keyfiyyətlərlə müəyyənləşir. Buna görə də o öz qəhrəmanları ilə dostdur, onları sevir, anlayır və tərənnüm edir.

Sənətkar üçün ən çətini – doğma, yaxın hiss və düşüncələri uzaq, yad, bir-birinə daban-dabana zidd xarakterlər, obrazlar, talelər və situasiyalar vasitəsilə ifadə etməkdir. Özünün ilk müstəqil “Biri vardı, biri yoxdu” filmindəcə Eldar bu işin öhdəsindən gəldi. Payızda Abşeron yarımadasının kimsəsiz bağlarında iki tənha qoca – kişi və qadın. Bu süjetdə gənc rejissoru cəlb edən nə idi? Abşeronun fakturası – yalın, kimsəsiz sahillər, qumlar, bozumtul noyabr səması, tərk edilmiş bağlar, səssizlik, dinclik, sükunət?  Görünür, hə. Bütün bunlar. Lakin ilk növbədə, insanlar – bir-birini öz həyat yolunun son “stansiyasında” tapan iki qocanın taleyi, asanlıqla izah oluna bilən səbəblərdən məhrum – nə sevgi, nə qohumluq əlaqəsi, nə təmənna – nə isə başqa, gözəl – ali və yəqin ki, həyatdakı ən son bağlılıq, tənhalığın dəf olunması, başqasına görə məsuliyyət hissi – münasibətlərin poeziyası. Həyatda dincliyin müdrikliyini duyğuların təlaşının əvəz etdiyi dövrün poeziyası. Və Quliyevin ehtiraslar dalğası hopdurulmuş növbəti filmi – “Bir cənub şəhərində”. Əsası sanki partlayıcı üzərində qurulmuş situasiya flmi. İstisi asfaltı əridən, yay günəşinin ağacları yandırdığı, ağ evləri olan şəhər. Və bu şəhərin insanları cənublu kimi temperamentli, qaynar, çılğındırlar.

Amma elə burada ehtirasların çılğın qarşıdurmasında, cilovsuz duyğuların gərginliyində də rejissor sakit və təmiz insanlıq notu arayışındadır – hər cür gerilikçi zehniyyət, vaxtı keçmiş ənənələr, köhnəlmiş əxlaq normalarından üstün olan gerçək insanlığın. Onu təcrübəli jurnalist Cahangirlə haqq-hesab çəkməyə gələn qəhrəmanı Muradın kədərli gözlərində arayır. Qəhrəman atasının məzarını ziyarət edən Tofiqin səmimi həyəcanında axtarır, hərçənd bu təlaş kəskinləşdirilmiş, qrotesk formalarda verilir.

“Mənimçün fəaliyyət dövrü bitdi və düşüncə zamanı başlandı”, – fransız filmlərindən birində belə deyilir. Quliyevin üçüncü filmi olan “Ən vacib müsahibə” öz mövzusu etibarilə bu fikri təsdiqləyir. “Ən vacib müsahibə”nin (ssenari Maqsud İbrahimbəyovundur) qəhrəmanı radiomüxbir Zaur üçün fəaliyyət dövrü bitməyib və bitə də bilməzdi, o, gəncdir, enerjilidir, güc və həyat doludur. Bununla belə, onun üçün də düşünmək zamanı gəlib çatdı, öz həyatı, ümumiyyətlə insan həyatı, məsuliyyət, başqaları qarşısında ödənməmiş borc duyğusu və digər vacib məsələlər barəsində düşünməyə başladı. Rejissor qəhrəmanlarını nə qədər çox sevsə də, ən məsuliyyətli məqamda həmişə onlardan ayrılır. Qəhrəmanlarının əvəzinə qərar verməmək üçün ən vacib qərarlar anında onları tərk edir. O, haqlıdır. Sənətkarın vəzifəsi – problemləri qoymaqdır, onların birmənalı çözümünü vermək vacib deyil. Kino sənəti nümunələri tamaşaçıya o mənada təsir edir ki, onun diqqətini bu və ya digər məsələyə cəlb edir və tamaşaçını daxilən bu problemlərin müstəqil həllinə hazırlayır. Bu planda Eldar Quliyevin filmlərində məni vacib mənəvi-əxlaqi problemlərin qoyulması arzusu cəlb edir. Bax elə indi də Alla Axundovanın ssenarisi əsasında “Var olun, qızlar” filmini çəkərkən rejissor bir daha cəmiyyətimiz üçün vacib olan borc, məsuliyyət, fədakarlıq, humanizm və xeyirxahlıq kimi mənəvi məsələlərə müraciət edir.

Eldar Quliyev elə ilk filmlərindəncə diqqəti cəlb etdi, axtarışları ilə maraqlandırdı, öz yaradıcılığına qarşı inam yaratdı. İnanırıq ki, gənc rejissorun ən böyük qələbələri hələ qarşıdadır.

“Sovet filmi” jurnalında dərc olunub. № 7, 1977

PEŞƏ VƏ İSTEDAD

Həsən Seyidbəyli 1945-ci ildə Moskva Dövlət Kinematoqrafiya İnstitutunu, görkəmli rejissor Qriqori Kozintsevin kursunu bitirdi. Diplom işini çəkdi – quruluşçu rejissor diplomunu aldı. Bakıya qayıtdı. “Rəsul Rzanın ssenarisi üzrə “Qızıl üzük” filmini çəkməli idi. Rəsul Rza o illər Azərbaycan kinosuna rəhbərlik etsə də, nədənsə, həmin film çəkilmədi. Səbəbini bilmirəm, nəyə görəsə vaxtında bu sualı nə atama, nə Həsənə verdim. Həmin baş tutmayan cəhddən yalnız Tofiq Quliyevin atamın sözlərinə yazdığı “Üzüyümün qaşı firuzədəndir” adlı gözəl mahnısı yadigar qaldı. Mahnı ilk dəfə Rəşid Behbudovun parlaq ifasında (sonralar Fidan və Xuraman Qasımova bacıları da gözəl ifa etdilər) səsləndi.

Quruluşçu rejissor diplomu almış Həsən Seyidbəyli ilk filmini institutu bitirəndən on yeddi il sonra, 1962-ci ildə çəkdi. Amma 1946-cı ildə artıq ilk hekayəsi dərc olunmuşdu, on yeddi il ərzində də ədəbiyyatda sanballı nüfuz qazandı. Düzdür, həmin illərdə də kinoda ssenariçi kimi işlədi, onun ssenarilərini Lətif Səfərov və Tofiq Tağızadə çəkdilər.

1962-ci ildə rejissor kimi quruluş verdiyi “Telefonçu qız” filminin əsasında onun əvvəllər çap olunmuş eyniadlı povesti dururdu. Bundan sonra o, öz ssenariləri üzrə bir neçə film – “Möcüzələr adası” (1963), “Cazibə qüvvəsi” (1964), “Sən niyə susursan?”, “O qızı tapın” (1970), “Xoşbəxtlik qayğıları” (1976) filmlərini çəkdi. Başqa müəlliflərin ssenariləri üzrə quruluş verdiyi iki lenti (“Bizim Cəbiş müəllim” (1969) M.İbrahimbəyovun ssenarisi üzrə; “Nəsimi” (1973) İ.Hüseynovun ssenarisi üzrə) də bu siyahıya əlavə etsək, onda belə hesab etmək olar ki, ildə bir bədii film çəkib. Belə bir məhsuldarlığa həsəd aparmaq olar. Belə təəssürat yaranır ki, bu on dörd il ərzində – 1962-1976-cı illərdə – Həsən Seyidbəyli, sanki quruluşçu rejissor kimi kinoda çalışmadığı, kənar qaldığı on yeddi ilin əvəzini çıxırdı. Amma mənə elə gəlir, başqa bir səbəb də vardı – Həsən Seyidbəyli bədii yaradıcılığının iki istiqaməti: ədəbiyyatla kino arasında qalmışdı.

Kino onun sənəti idi, ədəbiyyat isə istedadı idi. Bununla belə, rejissor kimi çəkdiyi filmlərdən sonra kinonu da onu istedadını sübut etdiyi sahə hesab etmək olardı. O, ədəbiyyatda özünü “Tərsanə”, “Cəbhədən cəbhəyə”, xüsusilə böyük şöhrət qazanmış “Uzaq sahillərdə” romanları ilə təsdiq etmişdi. İmran Qasımovla yazdığı son romanda o, ilk dəfə xalqımızın şöhrətli oğlu, Böyük Vətən müharibəsi illərində Yuqoslaviyada “Mixaylo” ləqəbi ilə döyüşmüş, həlak olmuş və orada dəfn edilmiş əfsanəvi partizan Mehdi Hüseynzadənin obrazını yaratmışdı. Sonralar Tofiq Tağızadə İmran Qasımov və Həsən Seyidbəylinin ssenarisi üzrə “Uzaq sahillərdə” filminə quruluş verdi. Qəhrəmanın adını xalqımıza məhz həmin əsərlər qaytardı, oxucular və tamaşaçılar Mehdi Hüseynzadənin yaradıcılığından məhz həmin roman və film vasitəsilə xəbər tutdular. Ona ölümündən sonra Sovet İttifaqı Qəhrəmanı adı verildi.

Əlbəttə, bütün istedadlı sənətkarlar kimi, onun yaratdığı əsərlərin hamısı eyni səviyyədə deyil. Həsən Seyidbəylinin ədəbiyyatda da, kinoda da uğurlu və kifayət qədər uğurlu olmayan əsərləri var. Amma o, uğurlu əsərləri ilə incəsənətimizdə həqiqi realist ənənənin formalaşmasında böyük rol oynadı.

“Altmışıncılar” haqqında tez-tez yazanda məni bəzən məhz həmin nəslin uğurlarını təbliğ etməkdə günahlandırırlar. Mən də dəfələrlə izah etməli olmuşam ki, altmışıncı illərin ədəbiyyatı və incəsənəti barədə söz açanda çətin yeniləşmənin yükü məhz onların çiyinlərinə düşsə də, yalnız həmin illərdə yaradıcılığa başlamış gənc sənətçilər nəslini nəzərdə tutmuram. Mən yaşlı nəslə mənsub olan sənətçilərin də yeni istiqamətdə işləmələrinə imkan verən Zamanı nəzərdə tuturam. Əlbəttə, yaranan həmin imkanlardan hamı yararlanmadı, amma əvvəldən yeniliyə meyilli olan, amma müxtəlif səbəblər üzündən istədiklərini gerçəkləşdirə bilməyən şairlər, yazıçılar, bəstəkarlar, teatr və kino xadimləri özlərinin ən sanballı əsərlərini məhz altmışıncı illərdə yaratmağa başladılar. Poeziyada bu, Rəsul Rzanın “Qızılgül olmayaydı” poeması, “Rənglər” silsiləsi və bir çox şeirləri, nəsrdə İsa Hüseynovun “Teleqram”, “Tütək səsi”, “Saz”, “Şəppəli” povestləri, İsmayıl Şıxlının “Dəli Kür” romanı, dramaturgiyada İlyas Əfəndiyevin “Sən həmişə mənimləsən” pyesi, musiqidə Q.Qarayevin “Üçüncü simfoniya” və “Skripka konseri” əsərləri, rəssamlıqda Səttar Bəhlulzadənin tabloları, teatrda Tofiq Kazımov və Mehdi Məmmədovun tamaşaları idi. Kinomuzda isə yenilənmə yoluna hamıdan əvvəl Həsən Seyidbəyli qədəm qoydu.

Həsən Seyidbəylinin ən yaxşı əsərlərində – həm ədəbiyyatda, həm də kinoda  – Zamanın ab-havası – “balaca adam” adlandırılan insanlara marağı və diqqəti öz əksini tapdı. O, keçmiş dövrün istehsalat qabaqcılları haqqında bir sıra normativ əsərlərdən fərqli olaraq, sadə adamlar – telefonçular, kənd həkimləri, liftçi qız və b. – haqqında yazmağa və çəkməyə başladı. Həm də inandırıcı şəkildə, realist dəqiqliklə və şübhəsiz ki, istedadla yaratdı. İsa Hüseynov ədəbiyyatda olduğu kimi, Həsən Seyidbəyli də kinoda yol salmağa başladı, yazıçıların və kinematoqrafçıların yeni nəsli həmin yolla getdi. Həsən Seyidbəylinin filmlərində ilk dəfə özünü parlaq surətdə göstərən digər gözəl ənənə də həyatımızın mənfi təzahürlər adlanan cəhətlərini kəskin tərzdə əks etdirməkdir. Həsən Seyidbəyli ekrana xəyali gerçəkliyin aydın, idillik və bərbəzəkli aləmini yox, həyatın sərt həqiqətini – qanunçuluğun pozulmasını, əliəyriləri, brakonyerləri gətirirdi. Yadımdadır, müzakirələrin birində məşhur rejissorlardan biri Həsən Seyidbəylinin filmi haqqında kinayə ilə fikir söyləyəndə – “osetrin” haqqında film çəkdiyini deyəndə – zalda bərk gülüşmə qopdu. Həsən gülənlər arasında onun daim dostyana münasibət bəslədiyi, bacardığı qədər yardım göstərdiyi Eldar Quliyevin də olduğunu gördü. Elə Eldar da ona çox hörmət bəsləyirdi, ola bilsin, gülüşü qeyri-ixtiyari olmuşdu. Hər halda, Həsən yana-yana mənə dedi ki, “Eldar fikirləşir, atam öləcək, velosiped mənə qalacaq”. O, Lətif Cəfərovun ölümündən sonra daşıdığı Azərbaycan Kinematoqrafçılar İttifaqının sədri vəzifəsini nəzərdə tuturdu.

Həsən Seyidbəyli kinematoqrafçılarımızın gənc nəslinə həssaslıqla yanaşırdı, Rüstəm də, Oqtay da, elə o Eldar da, mən də müəyyən məqamlarda onun köməyini hiss edirdik. Aramızda yaş fərqinin olmasına baxmayaraq, onunla çox yaxın idik. O, “Literaturnaya qazeta”nın sifarişi ilə Yusif Səmədoğlu, Əkrəm Əylisli və mənim haqqımda sanballı məqalə yazdı, Həsənin dediyinə görə, məqaləni redaksiyada yaxşı qəbul elədilər, bu yaxınlarda çap olunacağını söyləmişdilər, amma, nədənsə, işıq üzü görmədi.

“Nəsimi” filminin çəkilişi – fikrimcə, ilk sanballı tarixi ekran əsərimizdir – Həsən Seyidbəylinin böyük xidmətidir. Bütün digər müsbət cəhətləri ilə yanaşı, həmin filmdə Rasim Balayevin parlaq istedadı üzə çıxdı.

“Nəsimi” studiyamızın gələcək tarixi filmləri üçün, bir növ, təkan nöqtəsi idi. Yeri gəlmişkən, “Dədə Qorqud” (rej. T.Tağızadə), “Babək” (rej. E.Quliyev) filmlərində baş rollarda da Rasim Balayev çəkilib.

Həsən Seyidbəylinin ləyaqətli hərəkətlərindən birini xatırlamaq istərdim. Bu, İrəvanda keçirilən sovet kino filmlərinin festivalı günlərində baş vermişdi. Mən Həsən müəllimlə birlikdə festivalın münsiflər heyətinin sədri S.Rostotskini inandıra bildik ki, ermənilərin festivala təqdim etdikləri “Ermənistan haqqında yeddi mahnı” filmi millətçi-şovinist xarakter daşıyır. Məhz bundan sonra həmin filmə Qran-Pri mükafatı verilmədi.

Elə insanlar olur ki, onları rəhmətlə, ehtiramla və hörmətlə xatırlayırlar. Belə insanlardan biri Həsən Seyidbəylidir.

Mənbə: http://edebiyyatqazeti.az/

“Ulduz” jurnalının 2021-ci il üçün ilk, yanvar nömrəsi işıq üzü görüb. “Ədəbiyyat qəzeti” ilə birgə layihənin əsasında hasilə gələn jurnalın bu nömrəsi poeziyamızda vətən, Qarabağ mövzusuna həsr olunmuş xüsusi buraxılışdır. Şeirlərin tərtibatçısı və “Poeziyada Vətən” adlı “Ön söz”ün müəllifi filologiya elmləri doktoru, ədəbiyyatşünas-tənqidçi Elnarə Akimovadır. Qeyd edək ki, ən seçmə şeirlərlə tərtib olunan jurnal Qarabağ müharibəsi şəhidlərinin xatirəsinə ithafdır. E.Akimovanın “Poeziyada Vətən” məqaləsini təqdim edirik.

Yola saldığımız 2020-ci il bir çox proseslərlə xarakterik olsa da, bir məqamı – 30 ilə yaxın işğalda olan Qarabağın azad olunması sevincini, Zəfər duyğusunu, qalibiyyət əzmini bizə yaşatdığı üçün tarixi bir dönüşün aktını gerçəkləşdirdirən zaman kəsiminin simvoluna çevrildi. Bu proseslər həm də Vətən anlayışına həssaslığımızı artırdı. Bütün məqsədlərin, bütün amalların önünə birinci Vətən keçdi. Vətən üçün ölməyin, vətən üçün bir olmağın nümunəsini sərgilədi Azərbaycan.

“Ulduz” jurnalının baş redaktoru Qulu Ağsəsdən vətən şeirlərinə həsr olunmuş buraxılış hazırlamaq təklifi alanda bunun çox zəruri olduğunu düşünüb razılaşdım. Üstəgəl “Ədəbiyyat qəzeti”nin birgə layihəsidirsə. Niyə də olmasın? Onsuz da vətən amili, məfkurə bütövlüyü qəzetin baş redaktoru Azər Turanın uğruna ömrünü nisar etdiyi bir qayədir. Poeziyaya gəlincə, bütün dövrlərdə vətən mövzusu işlək olub, müxtəlif intonasiya və məzmun orijinallığı ilə şeirə gətirilib. Baş verənlərə operativ reaksiyanı nümayiş etdirmək, dünyanın və cəmiyyətin təbii axını ilə üz-üzə dayanmaq hər zaman poeziyanın boynuna düşüb.

Ədəbiyyat, sənət insanları birliyə səsləmir, həm də birliyə hazırlayır. Ziyalının rolu, aydının missiyası insanları hər cür keçid dövrünə, sınaq məqamlarına səfərbər etməkdir. Düşüncədə, ovqatda və fəlsəfədə vahid məkanı yarada bilmək mənasında mənəviyyat adamlarının üzərinə hər zaman həlledici rol düşüb. Bu rolu hansı qələm adamı məsləkinin “tərcümeyi-halına” çevirib, hansı yaradıcı şəxsiyyət daha çox uğurla realizə etməyə çalışıb? Məsələn, poeziyamızda Vətənin obrazı necə əyaniləşib? Hansı dövrlər, hansı mərhələlər onu daha yaxşı şəkildə bədii sözün təcəssümü etməyi bacarıb?

Vətən anlayışı poeziyamıza Əli bəy Hüseynzadənin İstanbul Universitetində təhsil aldığı illərdə yazdığı “Hali-vətən”i ilə daxil olub. Bunu ötən il “115 yaşlı “Hali-vətən” adlanan yazısında ədəbiyyatşünas alim Azər Turan geniş araşdıraraq qeyd edir: “Əli bəy Hüseynzadənin “Hali-Vətən”i o dönəmdə Vətənin fəlsəfi-kultroloji kateqoriya, şüur hadisəsi kimi təzahür etməsini təmin edir, Vətənin halını poeziyanın yüksək dilində ifadə edən ilk şeirimiz kimi meydana çıxır. “Hali-Vətən”in sonrakı taleyi, zaman-zaman toplumun yaddaşında oyatdığı intiba onun millət quruculuğunda hansı miqyasda iştirak etdiyini, bu prosesdə məhək daşı olduğunu düşünməyə əsas verir” (Azər Turan. 115 yaşlı “Hali-vətən”. “Ədəbiyyat qəzeti”, 2019, 12 yanvar).

Ucundadır dilimin

həqiqətin böyüyü;

Nə qoydular deyəyim,

Nə kəsdilər dilimi!

Bilirmisən cühəla

Nə etdilər vətənə?

Nə qoydular uyuya,

Nə qoydular oyana!..

Cümhuriyyət sevdalı, hürr əzmli poeziya… Bu dövrün ədəbiyyatı mənəviyyata milli kimlik, milli mənlik ovqatının aşılanması baxımından xüsusi önəm kəsb edir və bütün dövrlər üçün görk edilə biləcək səviyyədə ona üz tutulmasına layiqdir. Həqiqətən də, mənəvi səfərbərlik ruhunun dirçəldilməsində, ümumxalq ruhunun hürriyyət məramı ətrafında birləşdirilməsində XX əsrin əvvəllərinin milli özünüdərk, milli istiqlal idealı ilə yoğrulmuş poeziyanın xidməti əvəzsiz olmuşdur. Bu dövrdə poeziyada və nəsrdə tərənnüm və milli özünüdərkdən doğan milli ləyaqət və şərəfin vəsfi digər mövzu və problemləri kölgədə qoymuşdur. Milli triadamızın banisi Əli bəy Hüseynzadənin böyük yurd sevgisinin təzahürü kimi gerçəkləşən və ədəbiyyatımıza ilk vətən şeiri kimi daxil olan “Hali-vətən” nümunəsindən tutmuş “Ey vətən, ey pəriyi-vicdanım/ Səni sevmək deyilmi imanım” kimi – Hadinin vətəni sevməyin düstürunu yaradan misralarına qədər ucsuz-bucaqsız sevgi, sonsuzluq işarəsi…

Akademik İsa Həbibbəyli XX əsrin əvvəllərindən etibarən milli ədəbi-ictimai fikirdə Azərbaycançılıq təliminin əsas yer tutduğunu bildirərək yazır: “Azərbaycançılıq – milli düşüncənin və Vətən anlayışının bir yerdə qavranılması təlimi kimi xalqın və ölkənin milli maraqlarının – maarifçilikdən milli azadlıq ideyalarına, istiqlal mübarizəsi düşüncəsinə, dövlət müstəqilliyi şüuruna qədərki bütün ideallarının ədəbiyyatın canında və qanında olmasını qaçılmaz həyati həlabat səviyyəsinə qaldıran ümummilli məfkurədir” (Azərbaycan ədəbiyyatı: dövrləşdirmə konsepsiyası və inkişaf mərhələləri. Bakı: “Elm”, 2019, s.102-103). Məhz məfkurəvi qayəyə söykənməsi, milli özünüdərk və vətənpərvərlik ideyalarının parlaq təcəssümünü verməyi əsas hədəfə çevirməsi XX əsrin əvvəllərinin poeziyasını həlledici mərhələ kimi təsnif etməyə imkan verir. Bu poeziyanın içində hər şey var. Yalnız bir əsr əvvəlin deyil, bir əsr sonranın yaşantıları, çırpıntıları, savaş və coşğu ruhunun əks olunduğu bütün çalarlar: şəhid ağrısı, bayraq ucalığı, müzəffər ordu, türk birliyinin qələbəsi, düşməni əzmək məramı, vətən sevgisi, yurd aşinalığı, Turan əzəməti və s ., və i…

Bəli, ədəbiyyat, bədii söz həm də tarixin yuvasıdır, bu günün dərslərini zamanın sonrakı axarına qatan və gələcəyə ötürən ən etibarlı məxəzdir. Bu halda qanunauyğun bir məqam da var: baş verənlərlə birlikdə ona münasibət də tarixin predmetidir! Bir əsr əvvəlin ədəbiyyatı millətə enerji püskürən qüvvət mənbəyi oldu. Sonrakı illərdə də vətən mövzusu şairlərin ən çox xitab etdiyi ünvana çevrildi. Sovet ideologiyasının ən sərt, ən qatı dövrlərində vətən mövzusunda gözəl mətnlər yazıldı: Səməd Vurğunun “Azərbaycan” şeiri vətəni tərənnümün, vəsfin ən poetik nümunəsi oldu. Bu şeirlə bağlı professor Qorxmaz Quliyevin belə bir fikri var: “Biz hələ S.Vurğunun “Azərbaycan” şeirinin “Azərbaycan” adlı məkanın SSRİ daxilində, Azərbaycan xalqının sovet xalqı içində əriyib yoxa çıxmasının qarşısını almaqda, bu gün öyünə-öyünə vurğuladığımız mentallığımızın qorunub saxlanmasında rolunu lazımınca dəyərləndirməmişik. “Azərbaycan” şeirindən sonra azərbaycanlılar üçün Azərbaycan əbədi olaraq Ana Vətəndir… “Azərbaycan” şeirindən sonra poeziyamızda Vətənin vəsfi ilə bağlı yaranmış bütün bədii nümunələr bu və ya digər şəkildə S.Vurğunun dünyaduyum və deyim tərzinə söykənir, S.Vurğun ənənələrini davam etdirir… Bu baxımdan, məhz S.Vurğunun “Azərbaycan” şeirinin pafosu B.Vahabzadənin uzun illər keçəndən sonra “Gülüstan” poemasını yazmasına imkan yaratdı” (“Mən bir uşaq, sən bir ana” – Bədii fikirdə Vətən mövzusu. “Azərbaycan” j., 2011, №2, s.169).

Bəxtiyar Vahabzadənin “Gülüstan”ındakı pafosun Vurğunun “Azərbaycan” şeirindən nəşət tapması ideyası o qədər özünü doğrultmasa da (zənnimcə, poetik ruh etibarilə “Gülüstan” XX əsrin əvvəllərinin istiqlal amalından doğan şeirləri ilə daha ortaq ədəbi müstəviyə gəlir) onların bir müştərək məqamda birləşmələri dəqiqdir: unudulmayan, uca tutulan, mehrab kimi müqəddəsliyinə tapınan vətən amili! Bu amil Səməd Vurğunun şeirindən başlamış vətəni əziklik kompleksindən çıxarıb ona milli məzmun, mənəvi qüdrət aşılayan Bəxtiyarın, Xəlil Rza Ulutürkün odlu misralarına qədər estetik ərazini çevrələyir. Vətənin dili, bayrağı, ordusu, əsgəri daim bədii təcəssüm predmeti olur. Qarabağla bağlı nigaranlığını da gizli-gizli varlığında daşıyır bu poeziya. Məsələn, Rəsul Rza 1970-ci ildə Qarabağ silsiləsindən və içəriyində “Sənin doğma torpağında / neçələrin gözü qalıb. / Vətən adlı doğma yurddan / püşk olarmı?!” Pay olarmı?!”, – kimi xəbərdarlıqların yer aldığı şeirlər yazır. Süleyman Rüstəmin Qarabağ şeiri 1988-ci ildə “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzetində dərc olunur. Qarabağ mövzusuna, başlanan hadisələrə rəsmi mətbuatda ilk poetik münasibət idi bu şeir. Baxmayaraq ki, 80-ci illərin ortalarında Eldar Baxışın Zori Balayana cavabı artıq dillərdə dolaşırdı.

1960-cı illər milli poeziyada modernizmə keçid anı idi. Bu dövrdə yaranan şeirlər fəlsəfi-intellektual təmayülün əsasını qoymaqla bahəm, düşüncə vüsətinin genişliyi ilə seçilir, insana münasibətdə planetar səviyyədə narahatlıq və sevincin izharına çalışır, şairin öz fərdi “mən”inə marağını arxa plana keçirir, daha çox ictimai gerçəkliyə münasibətini önə çəkməyi tərcih edirdi. Bu məqam vətənə münasibətdə də hakim idi. Məsələn, Əli Kərimin “Ana” şeiri düşüncələrimizi daha əyani şəkildə sərgiləyir. Hətta anasına ünvanladığı şeirdə belə şairin duyğuları fərdi yaşamından, subyektiv hiss-həyəcanının inikasından qanadlanmır, rejimin şair önünə yuvarlatdığı SSRİ adı ilə işarələnmiş siyasi-coğrafi məkanın – “ictimai-siyasi Vətən” anlayışının hüdudlarından çıxış edirdi:

Mən səni bağrıma basanda bərk-bərk,

Gör nələr düşünüb, nələr duyuram!

Elə bil Göyçaydan Kamçatkayadək

Vətən torpağını qucaqlayıram.

Tarixlə poeziyanın missiyası eyni məkanda və eyni niyyətdə həmişə birləşiblər: yaddaşın oyaq qalmasına münasibətdə. Çünki tarix kimi poeziya da meyardır. Yaddaşa, həqiqətə qoyulan abidədir. 60-cı illərdən başlayaraq vətən mövzulu şeirlərdə yanaşmaların istiqaməti dəyişir, vətən sevdalı, kök, mənşə bağlarına sadiq, tarixə və yaddaşa etibarlı bir sənət nümunəsi olaraq yaranan şeir nümunələri təsəvvürün sınırlarını aşıb sabaha, gələcəyə doğru inkişafda milli ədəbi, fəlsəfi və əxlaqi qütbləri nişan verirdi. “Torpağı ot deyil, kişi göyərdən – Vətən! Vətən!” , – yazırdı Sabir Rüstəmxanlı. Bu şeirlərdə insanın, fərdin mənəvi varlığını yaddaşla bağlayan qatlara, dəyərlərə şair marağı öndə durur, onlar insanı yalnız təbiətin deyil, həm də və daha çox tarixin bir parçası kimi təsvir etməklə önəmli görünürlər.

Məmməd Araz, Bəxtiyar Vahabzadə, Xəlil Rza Ulutürk, Zəlimxan Yaqubun ömür bioqrafiyasında, ədəbi yaradıcılığının tərcümeyi-halında geridə qalan bir əsrə yaxın zaman kəsiminin addımları duyulur və bu addımlar milli tariximizin, milli varlığımızın nəfəsi duyulan qatlarından ayaq açıb yeriyir. Bu qatlar tarixdir, dildir, azadlıq idealları, istiqlal vuruşudur. Bu şairlərin şeirləri sovet dövründə bilərəkdən güdaza verilən tarixi yaddaşın, bilərəkdən unutdurulan dil yaddaşının, bilərəkdən susdurulan azadlıq nidasının diriliyinə imkan vermək amacına xidmət üçün ərsəyə gəlmişdi. Onların poeziyasında gur, çılğın notların başlanğıc məqamları bu amillərə söykənirdi. Vətənin və xalqın tarix bioqrafiyasını poeziyanın yaddaşına çevirmək… Bu şairlərin daha çox “eşidilən”, daha çox qulaq verilən sözün sahibi olmalarının mahiyyətində dayanan amillər bununla bağlıdır.

Bu illərdə vətən anlayışına münasibətdə başqa bir təmayül də gəlişirdi. Ümumiyyətlə, 70-80-ci illərdə poeziyanın mövzu və ifadə şəklinin dəyişməsi vətən mövzulu şeirlərə də təsirsiz qalmadı. Vətənlə bağlı ekstravert duyumun yerini şairlərin qəblərinin dərinliklərində özünə yer etmiş munis, doğma bir vətən anlayışı tuturdu. Tribun səciyyəli siyasi tematikadan imtina edilməyə, toplumsal yanaşmanın yerinə poetik qəhrəmanın fərdi vətən anlayışından doğan çalarlar gəlməyə başladı. Bu dövrün poeziyasında daha çox kədərin kamilləşdirici roluna önəm verilməsi, şeirlərdə başlıca hədəflərin absurd situasiyalar, insan təkliyi, mənəvi böhran təsvirlərinin olması, həyat və ölüm, dünya və mən, təbiət və insan mövzularının özgə problematika və mündəricədə poetik müstəviyə gətirilməsi vətən mövzusuna da baxışı müəyyən qədər dəyişdi.

Qara qız ol, qara torpaq,

ol dəlin olum sənin.

Gir qoynuma, tək məni sev,

Son sevgilin olum sənin.

Gir qoynuma, dol canıma,

Tapmasın heç bir ölkə,

Heç bir ölüm, din səni.

                       Vaqif Bayatlı Odər

1980-cı illərin sonlarında başlanan xaotik proseslər, 90-cı illərdə törədilən Qanlı Yanvar faciəsi sovet imperiyası ilə bağlı bütün illüziyaların puç olduğunu göstərdi. Baş verən kataklizmlər, gözlənilməz fəci olaylar ədəbi fikrin də çaşğınlığına səbəb oldu. Daha sonra kəskinləşən Qarabağ problemi, ard-arda itirilən torpaqlar, bir-birini əvəzləyən fəci günlər, qəhrəman oğullarımızın itkisi … və müharibədən məğlub çıxmaq reallığı bədii düşüncəyə yansımaya bilmədi. Hadisələr elə sürətlə baş verdi ki, bütün düşüncə sferalarında bir qırıqlıq yaşanmağa başladı. “Boşluq mərhələsi” adlandırdığımız 90-cı illərdə hakim olmuş deqradasiyanın nəşət tapdığı məqamlar burdan qaynaqlanırdı və ardından ruhun tənəzzül durumunu labüdləşdirirdi. Buna görə müstəqillik dövrünün poeziyası daha çox minor motivlər üstə köklənən, insanın mənəi-ruhsal tənəzzülünü sərgiləyən ovqat şeirləri ilə xarakterizə olunur. Bu qırıqlıq vətən mövzulu şeirlərə, hətta bu mövzuda poetik əlvanlıq nümayiş etdirən şairlərin psixoloji durumuna, vətən və obrazın ruhi vəziyyəti arasındakı münasibətə də sirayət etdi. Bəxtiyar Vahabzadənin misraları həmin tənəzzülü aydın ifadə edir: “könlüm oldu xarabazar/talan mənim içimdədir”.

Bu mərhələdə yazılan əksər şeirlərdə müharibənin tragik lövhələri müxtəlif ovqat polifonizmi ilə bədii təcəssümün predmetinə çevrilmişdir. Daha çox qisas ritminə köklənən, yağı düşmənə qarşı alov püskürən bu şeirlər düşüncə tərzinin emosional yönümü ilə yadda qalır: “Mən bilirəm: geriyə yol yoxdur atam!/Öncül oğul dönüb geri baxmır, atam!” (M.Araz); “Əhrimənlər yuvasını darmadağın edəcəksən,/Qalxıb sabah Aya, Marsa, ulduzlara yetəcəksən,/Altı milyard insanlığam, qarı düşmən, sənsə təksən,/Zəhər saçan bir əfisən, tor quran bir hörümçəksən.” (X.R.Ulutürk); “Nə qədər ki, qisası yağıdan almamışıq,/Düşmənin qollarını yanına salmamışıq,/Haqqımızı qazanıb qələbə çalmamışıq,/Eşqim, ruhum, mənliyim hərəsi bir yaraqdır!/Bu da bir cür imtahan, bu da bir cür sınaqdı!/Vətən, əymə qəddini, dar gündü, dar ayaqdı!!!” (Z.Yaqub); “Qalx, düşmən əlində vətən çırpınır,/Qayaya çırpılır, daşa çırpılır,/Qalx, qovaq göylərdən bu qara yeli./İrəli, irəli, ancaq irəli!” (F.Mehdi); yaxud “Geysin döyüş paltarını Alov saçan dağ-daşımız,/Ağlamayın, məlhəm deyil yaramıza göz yaşımız!” (H.Kürdoğlu).

Ümumiyyətlə, müharibənin ilk illərində poeziyada bu çalar – yəni, sınmamaq, düşməndən öc almağa çağırış notları daha qabarıq idi. M.Arazın “qorxuram ki, sına millət, ağlama” xitabı üstə qurulan şeirlərdə əsas poetik məkanı coşqu, dərdə əyilməzlik, mübarizədən usanmamaq meyilləri istila edirdi. Füruzə Məmmədlinin “Haqqım Qarabağ” şeirində olduğu kimi:

Ağrıdan, əzabdan yordum özümü,

Sındırdım özümü, qırdım özümü

Mən çox arsızlığa vurdum özümü.

İndi qisas deyib kükrəyim daha,

Bitsin əsir ömrü sürməyim daha.

Bu istəyin realizə olunmaması şairlərdə pessimizm duyğusu yaradır, onlarda aqressiya hissini qüvvətləndirir, onlar gah döyüşçüyə müraciətlə: “Əcdadımız yatan bu dağ sənindir,/Viranə görünən yaylaq sənindir,/Odu söndürülən ocaq sənindir,/Qaçma bala, qaçma, torpaq sənindir!!!” (H.Kürdoğlu), gah vicdanını ittihamla: “Müsibətlər, məşəqqətlər/Edir yaman tüğyan bu gün!/Yatan vicdan,/Oyan vicdan!/Sən vətənin keşiyində dayan, vicdan.” (N.Xəzri), gah da özünü qınaqla “İşıqlısız, Dəlidağsız, Kəlbəcərsiz nə vətən,/Qırxqız hanı, Turşay hanı, Ağbulaqsız nə vətən,/Qarabağsız ah çəkirdik, Qarabağsız nə vətən,/O gözəllik səltənəti tapdalanırsa, /Neynirik bu canı biz?!” (H.Kürdoğlu); “Cırtdan boyda Çeçenistan/Dəvə boyda Rusiyaya dərs verəli/Onu şöhrət məqamından endirəli/Mən özümü necə varsa, /Elə görüb utanıram./İndi çeçen qeyrətindən/Dərs götürüb utanıram” (B.Vahabzadə) kimi şeirlər yazırdılar.

1990-cı illərin sonlarından başlayaraq zaman və onunla bağlı ideyaların deqradasiyaya uğraması cəmiyyətdə son problematikasını labüdləşdirdi, şəxsiyyətin iflasına, onun içindəki çöküş fəlsəfəsinin yaranmasına rəvac vermiş oldu. 1990-2000-ci illərdə Həmid Herisçinin, Murad Köhnəqalanın, Rasim Qaracanın, Salam Sarvanın, Qulu Ağsəsin, Zahir Əzəmətin, Aqşin Yeniseyin, Sevinc Pərvanənin, Nərmin Kamalın və başqa müəlliflərin yazdıqları nümunələrin əksəriyyətində sərgilədikləri mövzulardan asılı olmayaraq ağrılı bir Zaman var. Onlar cəmiyyətə və dünyaya aqressiv münasibəti, sərt dramatizmi, kəskin pafos, ironiyası ilə seçilir. Bu şeirlər daha çox sosial mənzərələrin təsvirinə açılır, sosial-ictimai təzyiqlərdən mənəvi təbəddülatlara uğramış insanın ovqatını, ruhi sarsıntılarını sərgiləyir. Vətənə, Qarabağ məsələsinə münasibətdə sərt dramatizm önə keçir. Zahir Əzəmətin “Əsgər məktubu”, Rasim Qaracanın “Əgər ən yaxın dostun müharibədə ölmüşsə”, Qulu Ağsəsin “Müharibə əlili” şeirlərində insan faciəsi ən epataj səciyyəli elementlərinə qədər poetik təsvirin predmetinə çevrilir, vətən üçün döyüşən insan şüurunun altyapısı, içinin təlatümü – qorxusu, narahatlığı, arzusu bədii mətnə gətirilir.

Səbəb aydındır: bu şairlərin yetişdikləri dövr 1990-cı illərdir ki, bu dövrə xas olan bütün fəci reallıqlar onların baxışlarına xüsusi təsir göstərib: müharibə, yurd itkisi, şəhidlik ağrısı, müxtəlif qətllər, zorakılıqlar, soyqırım dəhşətləri, ictimai-siyasi xaos, mənəvi-əxlaqi deqradasiya və bütün bunları tarixi taleyində daşımağa müncər olmur insan həyatı. Buna görə də gənclik dövrü məmləkətin sərt sınaqlar və fəci yaşantılar dövrünə düşənlərin istər geriyə, istərsə də gələcəyə yönələn baxışında ancaq və ancaq yaddaşlarına hopmuş, lokal əlacsızlıq məngənəsində çabalayan insanın portretini sərgiləmək missiyası var. Bu disharmoniyanın içində Vətən anlayışına münasibət də ironikdir:

Mən bu Ana Torpağı

öz üst-başımda yalnız toz-torpaq

kimi gördüm, vəssalam…

                                          Salam Sarvan

Biz müharibə aparan, erməni kimi düşməni olan bir ölkənin yazarlarından bunu gözləyirdikmi? Son otuz ildə vətən adına ideoloji təbliğat etiraf edək ki, o qədər də dərinə işləmədi, milli insanın içindəki savaş ruhunu zəiflətdi. Vətəni coşğulu, aşina bir ruhla sevmək yerinə, yuxarıdakı ironik kontekst önə keçdi. Erməni qızına heyranlığı poeziyaya gətirmək, qaziyə, əsgərə olan biganəyi sərgiləmək, vətənin ağrılarını deyil, qüsurlarını hədəfə alıb onsuz da zamanın gətirdiyi pessimist ovqatı bir az da dərinləşdirmək. Bu mənada, Ramiz Rövşənin “səni sevmək çətindir, vətən, nə gündəsən?” misraları ilə başlayan şeiri bir vaxtlar təntənəli pafos və tərənnümlə süslənən Azərbaycan – Ana Vətən obrazının dekonstruksiyaya uğradılmış şəkli təsiri bağışlayır. Ramiz Rövşənin digər şeirində vətən anlamı insan içinin çöküşü, dərin böhranı ilə harmonik verilir, milli-mənəvi-əxlaqi idealların tənəzzülə uğradığı yerlərdən, natur-fəlsəfi qatlardan nəşət tapır.

Nə uzun çəkdi, vətən,

dönüb sənə qayıtmaq.

İçimin qürbətindən

bu vətənə qayıtmaq.

Ona görə biz XX əsrin əvvəllərində yazılan şeirlərdən daha inamla bəhs edirik ki, milləti qalib edən poeziya məxəzimiz həmin dövrün hər misrası ilə vətən quran, birlik əzminə xidmət edən mətnlərində əyaniləşib. Dövr qarışıq, dolanışıq çətin, yurd-yuvaları sərgərdan olsa da, Hadinin “məyus olma amandır” misrasındakı kimi ruhsal zənginlik özünü tükətməyib.

Qürbətdə yaşayan şair Məmməd İsmayıl da vətənlə bağlı şeirlərində sınanmış, dəyişməz əxlaqi-mənəvi dəyərlər axtarır, amma Ramiz Rövşəndən fərqli olaraq, pessimizmə qapılmır, bu dəyərləri mehrab kimi tapındığı Sözün yaşamında, gücündə, sehrində tapır. Onun üçün vətən elə sənətin var olduğu məkandadır, şairin içinin “sənətin qürbətindən sənətin vətəninə” doğru yol alan və daim sabit qalan mövqeyindədir. Vətənlə bağlı işıqlı və kövrək hisslər onun misralarında ən uca vurğulardan, yaşanan ən qüvvətli və səmimi duyğulardandır.

Gedərsən, məchula yol gedər gedən,

Qürbət, bir açılmaz sirdən başlıyar.

Burnunun ucunu göynədən vətən

Yadına düşdüyü yerdən başlıyar.

Gedərsən, vətənin qalar vətəndə,

İçinin içində köz vətən olar.

Dərdinə, sərinə vətənsən sən də,

Qürbətdə sənə də söz vətən olar.

***

Qürbət, ayrılıq, uzaqlıq, həsrət deyilən anlayışların üzərinə gəldiksə Təbrizsiz ötüşə bilməyəcəyik. Bizim bir tərəfimiz hər zaman əksik olub. Biz cənuba, Cənub bizə həsrət qalıb. Hər dəfə o taydan gözü nəmli, nisgil dolu baxışları gördükdə, həmvətənlərimizin ana dili, vətən sevgisi uğrunda mücadiləsinə şahid olduqda vətən sevgisinin bitməzliyi, tükənməzliyinin necə ali hiss olduğunu dərk etmişik:

Nə həsrət, nə hicran olsun,

Vahid Azərbaycan olsun!

Qoy birləşsin bir can olsun

O sahil də, bu sahil də.

                            Xəlil Rza Ulutürk

Poeziyamızda Təbriz mövzusuna müraciətdən heç usanmadı şairlər. Nə usandılar, nə də qorxdular! Sovetin tüğyan elədiyi vaxtlarda, 1958-ci ildə şair Rəsul Rza “Ərk qalası” şeirini yazdı, sovet hökümətinin ən sadiq ideoloqlarından olan Süleyman Rüstəm mövzu Təbriz olunca əli titrədi, Təbrizlə bağlı ən yanğılı şeirin müəllifi kimi yazdırdı adını ədəbiyyat tarixinə. Bəxtiyar Vahabzadənin “Gülüstan” poemasının, Xəlil Rza Ulutürkün “Apardı Sellər Saranı” şeirinin odlu misralarında Təbriz obrazı hər zaman diri qalaraq bada verilməkdə olan azadlıq nidasının oyanışına xidmət etdi.

Milli müstəqillik qazandığımız 90-cı illərdən sonra da poeziyada Təbriz mövzusuna marağın, müraciətin azalmadığının şahidi oluruq. Bu dövrdə müharibə, şəhidlik, köçkünlük kimi bəlaların, müəyyən sosial problemlərin özü ilə gətirdikləri mövzular Təbrizlə bağlı düşüncələrə ardıcıl köklənməyə imkan verməsə də, hər halda poetik yaddaşın mövzuya həssaslığını qoruduğu bəlli olur. Fikrət Qocanın “Azadlıq şərqisi”, Nəriman Həsənzadənin “Qıfılbənd”, Nüsrət Kəsəmənlinin “Ağlama, Təbrizim, ağlama…”, Vaqif Bəhmənlinin “Araz bayatıları”, Sabir Rüstəmxanlının “Təbrizdə bayram axşamı”, Sona Vəliyevanın “Arazbarı” və s. silsilə şeirlər yüzillik yaşı olan bir mövzunun işlənməsi baxımından önəm kəsb edir.

“Ulduz” jurnalı ilə “Ədəbiyyat qəzeti”nin birgə layihəsi olan vətən mövzulu şeirləri təqdim etmək ideyası doğanda həm də Təbrizə həsr edilmiş mətnləri xatırladım. Biz birləşməyincə heç vaxt bütöv olmayacağıq. Amma dünyanın dörd bir bucağına səpələnmiş olsaq belə, bir-birimizə uzanan qollarımız, sevgi ilə baxan gözlərimiz, ağrı ilə vuran ürəklərimiz var olduqca, biz elə – vahid, yekparə, bütöv Azərbaycan olacağıq həm də!

Bu buraxılışda bütöv Azərbaycan var. Güney Azərbaycan – Şəhriyar, Mir Mehdi Etimad, Məhəmməd Biriya, mühacirət ədəbiyyatı – Kərim Yaycılı, Türkiyədə yaşayan – “Azerbaycan yüreğimde bir şahdamardır” misralarının müəllifi olan Qarabağ əsilli türk şairi Yavuz Bülənt Bakilər. Çünki bir məqam faktdır: içimizdəki birlik sevdamız, hürr əzmimiz, ruh savaşımız ölmədikcə “məfkurəyə doğru qoşmaqdan” əsla vaz keçmədik. Ona görə qazananlardan olduq.

***

2020-ci ilin sentyabrın 27-dən Azərbaycanda 44 gün davam edən İkinci Qarabağ savaşı başladı və noyabrın 10-u ermənilərin məğlubiyyəti ilə sona yetdi. Azərbaycan müzəffər ordunun və Ali Baş Komandan İlham Əliyevin əzmi ilə işğal altında olan tarixi torpaqlarını geri qaytardı. Tarixi-etnik yaddaş, müstəqil dövlət təfəkkürü və istiqlal təlimi ilə bağlı bizə aşılanan “ulusu sevmək fənni” şüurumuzun, milli-mənəvi varlığımızın tərəqqi hərəkatında iştirak edib öz işini gördü. Böyük sevgi və coşğu ilə ön cəbhəyə döyüşə atılanlar, vətənin ərazi bütövlüyü uğrunda can fəda etməyə hazır olanlar böyük qürur mənbəyinə çevrildilər. Budur, Türk olmaq ibtidadan yurd üçün savaşmağa müştaq olmaq demək! Dünyaya meydan oxumaq, “bir hilal uğruna” min dəfə ölüb doğulmaq demək!

Millət olmağın, bütöv yaşamağın yaddaşda və amalda keçdiyi yolun müxtəlif mərhələləri olur. 90-cı illərdə bir xalq olaraq bu yolu Ümummilli lider Heydər Əliyevlə keçdik. O mərhələ ki, görünməmiş mənəvi, əxlaqi-siyasi deqradasiyadan sonra xilaskar kimi yetişib zamanın ahəngi ilə mənəvi-əxlaqi dəyərlərin sabitliyi arasında harmoniya yaratmışdı. Son otuz ilə yaxın dövrdə dünyanın idarəçilik panteonunda çox şey, bəlkə də hər şey dəyişdi: texnogen sivilizasiya özünü tükətdi, qlobal zor və şər stixiyası, anti insani düşüncə meydan suladı, irqçi fəlsəfələr, vulqar qərbçi “humanizm” oyunları, məzhəbçi müharibələr çeşidi kamalın təntənəsinin heç bir nəticə verməyəcəyinin sübutu oldu. Gözəllik dünyanı xilas etmədi, elm bəhrə vermədi, kamal qalib gəlmədi.

Belə bir qlobal və geopolitik maraqların toqquşduğu seysmik zonada, antitəbiət və antiinsani dünya kultunun hakimi-mütləq olduğu bir zamanda, üstəlik Qarabağ kimi problemə az qala utopik və apokalipsis baxışın gücləndiyi bir dönəmdə toparlanıb millətimizin taleyində tarixi bir dönüşə imza atmaq İlham Əliyevin siyasi səriştə, dövləti təfəkkür və intellekt miqyasında ehtiva etdiyi gücün sözü idi ki, qəfil açılan sillə kimi boz üzlərə çırpıldı. Hər cür süni, qondarma qanun və stereotiplərin, perspektivdən məhrum bəyanatların qarşısına milli müqəddəratın meyarını qoydu. Bütövlüyünü qanı ilə qazanmağa layiq orduya, milli miqyasda düşüncə və təşkilati iş vüsətinə sahib olduğunu dünyanın önünə sərdi. Müstəqillik mentaliteti və statusunu həmişə uca tutub qoruyan Ali Baş Komandan İlham Əliyevin bu gün dünyanın gözü qarşısında nümayiş etdirdiyi “məğrur lider obrazı” isə onun məqsəd və mövqeyinə real-əməli mündəricə qazandıran əsas rəmzlərdən oldu.

Tarixin ibrət dərsi həm də bu oldu ki, biz 28 il cismən uzaq salındığımız Qarabağımızdan ruhən heç ayrılmadığımızı dünyaya bəyan etdik. Düşmən isə oralarda xarabazarlıq yaratmaqla öz müvəqqəti mövcudluqlarına bəlkə də hamıdan çox özlərini inandırmışdılar. Heç Eşq olan ürəkdə xarabalığa, viranəliyə yer olarmı?! Əsla! Biz Qarabağı ona görə geri ala bildik ki, içimizdəki İlahi eşq, haqqın qələbəsinə inam oralara qayıdış yollarımızı işıqlandırmışdı. Qarabağı bu eşqlə xilas etdik, fəth etdik. Əsgərlərimiz bu eşqə tapındıqlarına görə şəxsiyyət və fərd kimi türk oğlu türk olaraq qaldılar. İnsanlığa və humanist dəyərlərə xidmətdən bir an belə olsun vaz keçmədikləri üçün. Tanrı və əbədiyyət sevgisinə ucalmaq hər müharibə aparan xalqın mükafatı ola bilməyib.

II Qarabağ savaşı ilə bağlı yaşanan bütün situasiyalar, yaşantılar müəyyən qədər bədii sözün predmetinə çevrildi. Əlbəttə, prosesi gerçəklərin, günün içindən yazmaq çətin işdir. Amma məlumdur ki, ağır sınaq məqamlarında, millət taleyüklü problemlərlə üz-üzə qalanda ilk operativ sözü poeziya deyir. Bu mənada, yazılmış bir çox şeirlərdə son günlərə aid olan notların yanaşı verildiyini görmək çətin olmur: müzəffər ordumuz, igid əsgərlərimiz, zabitlərimiz, qalib Baş komandanımız, düşmən əsarətindən qurtulmuş vətən torpaqlarımız, şəhidlərimiz, qazilərimiz, arxa cəbhənin yaşantıları, qardaş Türkiyənin köməyi, İlham Əliyev – Ərdoğan dostluğu və s. Sabir Rüstəmxanlının “Qarabağa dönüş” poeması, Məmməd İsmayılın “Azərbaycan əsgəri”, Vahid Əzizin “Azərbaycandır Qarabağ”, Vaqif Bəhmənlinin “Vətən əsgəri”, Qulu Ağsəsin “Ağdam”, İlqar Fəhminin “Balaca kişilər”, Əjdər Olun “Qırx dörd günə”, “Sevinc Nuruqızının “Ağdam”, Adilə Nəzərin “Bu zəfərin mübarəkdir, ey Vətən”, “İki can”, Vaqif Aslanın “Ali Baş Komandanım”, Zahid Xəlilin “Ağdamım, ağ şəhərim”, Avdı Qoşqarın “Azərbaycan əsgəri”, Həyat Şəminin “Salam, əsgər”, Əhməd Qəşəmoğlunun “General Polad bəy”, Esmira Məhiqızının “İndi hamı davaya getmək istəyir”, İbrahim İlyaslının “Qarşınızda bir ömür sayqı duruşundayız”, Elnur Uğur Abdiyevin “Gözün aydın, Azərbaycan”, Faiq Hüseynbəylinin “Vətən nəğmələri”, Sərdar Aminin “Bir dəqiqəlik sükut… Gecə siqnalı” kimi mətnlər qələbədən sonra yaranacaq ən yeni ədəbiyyata artıq “ərəfə” poeziya nümunəsi qismində daxil olub.

Bu şeirlərdə, hər şeydən əvvəl, poetik potensialın yeni imkanlarının üzə çıxdığını görürük. Məsələn, Qulu Ağsəsin “Ağdam” şeirində olduğu kimi. Şeirdə hər cür gurultu, poetik təntənədən uzaq olan ibarələrlə deyil, adi danışıq dilinin sözləri vasitəsilə psixoloji effektə nail olunduğunu görürük. Qulu Ağsəs ümumiyyətlə, dilin adi sözlərini poeziya səviyyəsinə qaldırmağı bacaran şairlərdəndir. “Ağdam” şeirində də dolğun ifadəlilik qazanmış misralar arasında məntiqi ardıcıllıq metaforik Vətən anlayışının, Ağdam obrazının daşıdığı məzmun genişliyində cəmləşir. Və hər misra şeirdəki ümumiləşdirilmiş metaforanın mərtəbə-mərtəbə açılışına xidmət edir:

Ağ alınlı qızılı atların vətəni,

seyid cəddinə içilən andların vətəni!

Sən dar gündə

Şuşaya arxa,

Xocalıya ümid oldun.

Son nəfəsəcən döyüşdün,

son nəfərəcən şəhid oldun…

Ağam şəhərim!

Adam şəhərim!

Ağdam şəhərim!

Şükür külünə,

şükür qayıdış gününə!

Sevincdən ağlımız çaşıb

yüz min dəliynən gəlirik.

Bir “Uzundərə” havası çal,

çıx Bərdə yoluna –

Uzundərəynən gəlirik!..

Soljenitsın yazırdı ki, “əgər bir millətin mənəvi qüdrəti tükənibsə, onu heç bir hökümət xilas edə bilməz”. Doğru fikirdir, bütün müharibələri qalib edən xalqın içindəki milli intibah ruhudur. Cəmi 44 günə qazanılan zəfərlər bizə düşüncədə, ovqatda millət kimi qürurlu olmağın bütün səviyyələrini yaşatdı. Biz ölkə, ordu və xalq miqyasında vahid mənəvi məkan yarada bildik. Müharibəni hərbi texnikadan öncədən alt qatdan püskürən milli enerjinin əzəməti uddu.

Bu gün artıq ayağını yerə möhkəm dayayan, başını göyün zirvə qatına söykəyib ərazi bütövlüyünü təmin etmiş məğrur, azad Azərbaycan var. Onun istiqlal və zəfərinin məxəzində dayanan amil isə poeziyamızın aşıladığı yaddaş və yurd sevgisi təlimidir:

“Ustadımız deyib heçdir, Vətənsiz can, Azərbaycan”!

Mənbə: http://edebiyyatqazeti.az/