(Qərib Mehdinin “Duel” kitabı haqqında…)
Gəncə nə qədər Gəncədərsə, bir o qədər də Xocalıdır! Gəncə nə qədər Gəncədərsə, bir o qədər də Kəlbəcərdir! Gəncə nə qədər Gəncədərsə, bir o qədər də Şuşadır! Gəncə nə qədər Gəncədərsə, bir o qədər də Ağdamdır!”
(Q. Mehdi -“12 atəş”)
Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli nümayəndəsi Qərib Mehdidən söz açmaq böyük məsuliyyət tələb etsə də, sonucu şərəfli və qürurvericidir.
Nəsrimizin, poeziyamızın, publisistikamızın, dramaturgiyamızın inkişafı və yaşaması üçün Qərib Mehdi qırxıncı qapını (kitabı) aşaraq, kamil bir ədəbiyyat adamının bütün sirlərindən hali oldu və zirvədən qırxbirinci qapıya (kitaba) yön aldı. Qırx yaşdan sonra insan həyatının müdriklik çağı başlayır. Diqqət edin ki, müdriklik, öndərlik, öngörlük tələb edən bu kitab müəllifin qırx birinci kitabıdır. Deməli, həyatda doğrudan da təsadüf deyilən həqiqət yoxdur, hər şey zərurətdir. Söhbət “Vektor” nəşriyyatında çap olunan “Duel” (esselər, kitablar haqqında rəylər və bədii ərməğanlar) kitabından gedir…
Kitabın birinci hissəsi esselərdən ibarətdir. Əsası fransiz yazıçısı, filosof Monten tərəfindən qoyulan esse ədəbiyyatın (elmin) elə bir janrıdır ki, bu janra hər əlinə qələm alan müraciət edə bilməz. Etsə belə, atının nalı yarıyolda sınacaq. Esse yazmaq üçün gərək həyatın hər bir üzünə bələd olasan, qaranlığın parıltısını, işığın kölgəsini seçə, küləyin səsini, rənglərin pıçıltısını eşidə, Günəşin soyuqluğunu, qarın istisini duya, bir sözlə, həyatın fəlsəfəsini anlaya biləsən. Yəni, hər bədii boyaqla boyanmış əsərə esse demək olmaz. Esse həm də bir bayatıdır – nəsrin bayatısı – kiçik həcmli, böyük bədii və fəlsəfi tutumlu. Bu isə o deməkdir ki, esseni yazmaq üçün cəmiyyətdə müəyyən nüfuza malik söz sahibi olmaq gərəkdir.
Kitabda 14 esse bütövlükdə ana təbiətin gözəlliklərinə həsr olunub. Müəllif 1982-ci ildə yazdığı bir məqaləni xatırladır.: “Yaşı 300-500 dən yuxarı olan “yubilyar” çınarlara insanlara uzun müddət səmərəli xidmətinə görə fəxri ad verməyə dəyər: Çinar – Babək, Çinar – Koroğlu, Çinar – Mehdi, Çinar – İsrafil!” Nə gözəl təklif, nə böyük arzudur. Və bu müqəddəsliyə mən də arzu əlavə etmək istəyirəm. Həmin “yubilyar” çinarlardan birinə də “Çinar – Qərib” və yaxud “Qərib – Çinar” adını verək. Ona görə ki, bütün yaradıcılığı boyunca Çinarı totemləşdirən, qutsallaşdıran Qərib Mehdi özü də Gəncə çinarları kimi Gəncədə qutsallaşıb, yaradıcılığı və Gəncəyə bağlılığı ilə çinarlaşıb.
Çinar – Qərib, Qərib – Çinar obrazı mənim içimdə dolaşırkən çox dəyərli tənqidçimiz, sözün zərgəri Vaqif Yusiflinin “Gəncədə bir çinar var” adı altındakı xatirəsinə rast gəldim. O yazır: “…Əgər ağacın, axar suyun insana bənzədiyini qəbul eləsək, Gəncənin göylərə baş alan hansısa bir çınarının o yazıçıya oxşarlığını görərik. Ömrü boyu öz əlinin – qələminin zəhməti ilə yaşamış, Gəncədən çox-çox uzaqlarda tanınmış Qərib Mehdi yaradıcılığı ilə o çinarlar arasında bir qəribə oxşarlığı hələ neçə il əvvəl sezə bilmişəm”.
Vaqif müəllimin mənim salmaq istədiyim cığırdan çoxdan keçdiyini görüncə tutuldum, deməli, heç də orijinal qənaətə gəlməmişdim. Lakin, o söz zərgərinin kəşf etdiyi özəlliyi mənim də gördüyümə çox sevindim və yenə də yazımın ilk adını dəyişdirmədim – Qərib Çinar qəribsəmədi…
Ədəbiyyat yaranandan Vətəni vəsf, Vətənə sevgi, Vətənə ağı və s. yazarların ana mövzusudur. Qərib Mehdi də vətənpərvərlik ideyalarını yaradıcılığının tacı edərək, ürəyinin başında saxlayır. Lakin onun vətənpərvərliyi Azərbaycanda başlayıb, Azərbaycanda bitmir. Onun vətənpərvərliyi doğuldugu ocaqdan, gəncləşdiyi, ahıllaşdığı Gəncədən, sözünə qanad olan Azərbaycandan, güvənc yeri türk ellərindən rişələnərək bütün dünya boyu kök atır, budaq- budaq olur: “Mənim bir ürəyim var, iki hissədən ibarət: hərəsində Azərbaycanın bir parçası. Yeri köks qəfəsimdədir. Sıxılar – qan vurar. Açılar – qan vurar. Gündüz döyünər… Gecə döyünər… döyünər… Döyünər… Azərbaycan kimi…” (“Vəsiyyət”) .
Qərib Mehdi vətənində (dünyada) baş verən haqsızlıqlara öz qələm qılıncı ilə üsyan edir. O, Xan Arazın, Dəli Kürün dili ilə təbiəti zorlayanlara, təbiəti qandallayanlara öz etirazını bildirir. “Suqovuşanda” essesindəki metanomik dialoqda Xan Araz Dəli Kürə deyir: “Sən Xan Kürsən, mən Dəli Araz. Gəl bizə çoxdan yaraşan adlarımıza sahib olaq” . Yazıçı burada Cənubi Azərbaycanla Şimali Azərbaycanın ayrı düşməsini ideya olaraq qarşısına qoysa da, mövzu şaxələnir və məqsəd bütövlənir. Burada yazıçının amalı vətəninin daşlarına – vətəndaşlarına “Oyan!” çağırışı etməkdir. Oyan ki, zorlanmayasan! Oyan ki, bölünməyəsən! Oyan ki, bir olasan! Oyan ki, Pir olasan!” – deyir. Əsərin razvyazkasında Dəli Kür Xan Arazın dəliliyinə haqq qazandırır: “Əllərinə tikanlı qandallar vurulan bir çay dəli olmazmı? Başında tikanlı qandallar yuva bağlayan bir çay dəli olmazmı? Bütöv olan doğma Vətənini iki yerə parçalayan bir çay dəli olmazmı?”
…Pioner idik, Oktyabryat idik, Komsomol idik… Proletar idik. İnanırdıq Sovet babamıza, güvənirdik Sovet babamıza. Sovetlər dövrunu görmuş, yaşamış hər bir yazar o dövrə üsyan edib. Qərib Mehdi də o dövrun adamı, içindəki neçə dara çəkilmiş şeirlərin, hekayələrin edamı olaraq bu dövrə gəlib. Lakin o, hamı kimi lənətləmir, baltalaya-baltalaya qınamır sosializmi. Qərib Mehdi Sovet babasına məsum bir körpənin Allaha şikayəti kimi (Suriyalı üç yaşlı bir cocuq onun sinəsinə güllə tuşlayan əsgərə belə deyir: “Mən hər şeyi Allaha deyəcəm”) şikayət edir.
“Uşaq kimi, cavan kimi, qoca kimi qarşına yüyürdüm – heç nəyə baxmadın – güllələdin! Ağac kimi, çiçək kimi, məktəb kimi qarşına çıxdım – heç nəyə baxmadın – güllələdin! Sinəsində Bakı, Gəncə, Qarabağ yarası olan Azərbaycan kimi qarşında dayandım – heç nəyə baxmadın – güllələdin!” (“Qafur Məmmədovun son sözü”). Böyük bir kitaba sığışmayacaq ağrının, fəlakətin bir neçə cümləyə sığışdırılmasına heyran etməyə bilmirsən. Budur yazıçı peşəkarlığı, budur nasir qələmi. Yox, əslində deyərdim budur İNSAN ürəyi. O gecə Sovet babamızın güləsinə tuş gələn körpələrin, uşaqların, gənclərin, qocaların, ağacın, suyun, dənizin, təhsilin, səhiyyənin – Azərbaycanın çəkdiklərinin bundan böyük sözü olardımı?!..
Qərib Mehdi təbiətin özüdür. O, təbiətlə dilbirdir. O ağac dilini, quş dilini, dəniz dilini, torpaq dilini elə bilir ki, onların hər birini ayrı-ayrılıqda dindirir və peyzaj lirikasına can verir (təbiət bölümü).
Qərib Mehdi İnsanlığın özüdür! O, barış, sevgi adamıdır. O, bəşəriyyətin birliyini çəpərləyən sərhəd məftillərinə yox deyir. O, sərhədlərə yox deyir: “Gözlərimin önündən sərhəd axır. Bu nə qəribə axin?” Və yaxud: “Gözləyirəm, gözləyirəm… saatlar keçir, aylar keçir, illər keçir, axın sərhəddinin sonu görünmür” (“Axan sərhəd”).
“Ölüm, gözlə, gəlirəm” hekayəsində ermənilərin zəbt etdiyi əraziyə keçən əslən şuşalı Mələk nənəyə güllə atmayan düşmənin bədii portretini yazıçı belə çizir: “Bəlkə ona görə ki, (atəş açmadı) rəqibi öndən vurmaq onların adəti deyildi.”.
Mələk nənə doğma torpağına çatır və düşmənə “İndi məni öldürün! Öldürün ki, torpağıma qovuşum”, – deyir. Müəllif burada da erməni əsgərinin dili ilə onların iç üzünü oxucu üçün taybatay açır: “Yox, mən bu yaxşılığı edə bilmərəm. Mən düşmən arzusunu cücərdə bilmərəm. Arzuna qarşı durmaqla, yaşamını təmin etməklə ikiqat qatil olmaq istəyirəm. Şuşa torpağına qovuşmaq? Sən bir xahişin böyüklüyünə bax”.
“Ölüm, gözlə, gəlirəm” və “12 atəş” hekayələrində müəllif elə mətləblərə toxunur ki, düşmən düşmənliyində qalır, lakin özümüzün özümüzə olan düşmən mövqeyimiz oxucunu sarsıdır: “Düz 22 il idi ki, kəlbəcərli qaçqın məmur qapılarının düyməsini basır, nəyəsə nail olmağa çalışırdı”. Məmur qaçqına xatırladır ki, “sizin inzibati-ərazi vahidiniz başqadır – Kəlbəcər rayonu!” Beləliklə, məmur öz üzərinə düşən məsuliyyətdən boyun qaçırmaq istəyir. Qaçqının məmura verdiyi cavab isə bugünkü reallığımızı əks etdirməklə, vətənin çörəyini yeyib vətəndaşlıq etməyən hər birimizin üzünə sillə kimi vurulur: “Gəncə nə qədər Gəncədərsə, bir o qədər də Xocalıdır! Gəncə nə qədər Gəncədərsə, bir o qədər də Kəlbəcərdir! Gəncə nə qədər Gəncədərsə, bir o qədər də Şuşadır! Gəncə nə qədər Gəncədərsə, bir o qədər də Ağdamdır!”
Qərib Mehdinin bu kitabı demək olar ki, bir tarixdir. Burada Sovet dövründən bu yana olan bir tarix kəsimi var. Bu kitab oxucunu maarifləndirir, dünəninə boylanmağa, keçmişini öyrənməyə sövq edir.
Qərib Mehdi nəsri həm də ona görə başqalarından seçilir ki, yazıçı cümlələrində elə bədii priyomlardan istifadə edir, bu, yalnız onun özünəməxsus olur: “Günlərin birində qaranlıq hər tərəfə qanad gərəndə Məşədi İsmayıl burma bığlarının “çırağını” keçirdib, papağını mizin üstünə qoyub, vəznəli çuxasını divardan asıb yatağına girmək istəyəndə qəflətən “ÇK”-çılar (Fövqəladə Komitə) içəri doldular.” (“Cibin günahı”). Və yaxud: “Müraciət eləmədiyi həkim qalmamışdı, ancaq loğmanların heç biri onun dərisi ilə sümüyü arasına bir qram ət də artıra bilmirdi”. (“Tərəziçi” hekayəsindən).
Kitabda yazıçı Vətənimizdə Vətən boyda sevgi qazanan, Vətənin boyunu ucaldan, Vətəndə Vətən olan dəyərli sənətkarlarımızdan da qürurla söz açır – “Gedirsən, tez qayıt gəl” (məşhur xanəndə Qədir Rüstəmov haqqında), “Zəlimxan Yaqub yaddaşı” (Xalq şairi Zəlimxan Yaqub haqqında), “ Müslüm Moqamayev” (Fenomen müğənni Müslüm Moqamayevin əziz xatirəsinə) və s.
Kitabın üçüncü hissəsi bəşəriyyətin döyünən ürəyi olan Sevgiyə həsr edilib. Ömrünün ahıl çağını – müdrik çağını yaşayan yazıçı sevginin də ən müdrik dönəmindədir. O, həyatı necə tanıyırsa, sevgini də eləcə tanıyir. O, həyatı necə sevirsə sevgini də eləcə sevir. O, həyatı necə dəyərləndirirsə sevgini də eləcə dəyərləndirir – Böyük, Ali, Ulu!
Kitabdakı hər bir bölümdə (vətənpərvərlik, təbiət, sevgi, əxlaq) müdrik yazar oxucuya nəsihət edir, yol göstərir, oxucunun bədii və mənəvi dünyasını zənginləşdirir, oxucunu əsil İnsan olmağa səsləyir: “Mən ucayam, Mən yüksəyəm, mən qüdrətliyəm, deyib, çox da lovğalanma. Yaxşı diqqət elə, yer kürəsi fırlanır”. Və yaxid: “Xəyanətin ağuşu daha ecazkar, daha cazibəli görünür”. Və: “…Axşam-səhər, vaxt-bivaxt qocaları aramsız olaraq səslər çağırır”. Və: “Milyon ilər bundan əvvəl də olub. Milyon illər bundan sonra da belə olacaq. Nə insan Allahlıq iddiasından əl çəkəcək, nə Ölüm ona Allah olmaq imknı verəcək!”. “Dostum gərək unutmayaydı ki, ondan başqa bu işlərlə məşğul olan Allah da var!” “Atam, neçə ki, sənin bu ədalət tərəzin düzgün çəkir, sən qəddini düzəldə, uşağına çörək apara bilməyəcəksən”. Və s.
Kitabın son hissəsi Qərib Mehdiyə həsr olunan sevgi və dəyərlərdən ibarətdir. Burada Vaqif Yusiflinin, Əbülfət Mədətoğlunun, Sərvaz Hüseynoğlunun, Aydın Murovdağlının və başqa söz adamlarının məqalələri yer alıb. Onların arasında Aydın Murovdağlının “ Ölməzlik rəqsi” başlığı altında yazdığı dəyərlər daha çox diqqətimi cəlb etdi. Aydın müəllim bu kiçik yazısında elə böyük mətləblərə toxunur, həm də ustalıqla toxunur ki, hətta oxucunu Qərib Mehdi dünyasından ayırıb, öz dünyasına apara bilir.
Murovdağlı yazır: “ Əsərdəki tut ağacı yarpaq gözləri, budaq əlləri ilə yeri-göyü müşahidə edir, xəyala dalır, sevinir, kədərlənir, keçmişlə bağlı xatirələrini vərəqləyir, gördüklərini, eşitdiklərini duyduqlarını yada salır.”. Burada böyük Türk oğlu Nazim Hikmətin “Mən bir ceviz ağacıyım” şeirinin sədası da oxucunu tərk etmir:
“Ben bir ceviz ağacıyım Gülhane parkında
…yapraklarım gözlerimdir, şaşarak bakarım,
Yüz bin gözlə seyr ederim seni – İstanbulu!
…Yapraklarım ellerimdir…”
Deyirlər ki, yazıçılar, şairlər (istedadı ilə seçilənlər) Tanrı tərəfindən vergilənmiş adamlardır. Yəni, belə insanlarda altıncı hiss deyilən nəsnə – intiusiya başqalarına nisbətdə daha güclü olur. Həm də belə adamların alqış və qarğışını Tanri daha tez eşidir. Bu deyimin həqiqət olduğuna 2011-ci idə bir daha inandım.
…Bakıda yaşayırdım. Gəncə ədəbi mühitindən uzaq düşmüşdüm. Həmin ərəfədə “İkimizin bir evimiz varıydı” adlı şeirlər kitabım işıq üzü görmüşdü və çox sevdiyim Qərib Mehdinin kitabım haqqında resenziyası “Ədəbiyyat” qəzetində dərc edilmişdi. Sevincimdən qanad alıb uçurdum. Qəzeti “Elmlər Akademiyası” metrosunun çıxışındakı köşkdən aldım, evə tələsirdim… Metrodan çıxdım… nə evə çatmaq, nə də haqqımda yazılanı oxumaq mənə qısmət olmadı…. Qəza keçirmişdim, ölümdən qayıtmışdım. Mən o yazını iki aydan sonra oxudum…
“Evrika – İradə Aytel” başlığı altındakı yazının lap sonuncu abzasını olduğu kimi qeyd edirəm: “Ümid Gəncə ədəbi mühitinin gənc nəsil qrafasını rəqəmləşdirən, insanlaşdıran, sənətləşdirən İradə Aytelə qalmışdı. Bəlkə, bu şam, bu işıq pərvanəli olacaqdı? Eşitdiyim bir xəbər təəssüf mehi kimi ürəyimi titrətdi: “İradə xanım da Gəncəni tərk etmişdir”. Deyirlər, yalan danışmaq, yalan eşitmək günahdır. Elə bu məqamda yalan eşitmək üçün burnumun ucu göynəyir. Həmişə qanad arzuladığım, İradə, kaş səni vecsiz, səmərəsiz uzaqlara uçuran qanadların ərimiş olaydı….”
Və… qanadlarım əridi, geri döndüm… Əlbəttə, dönüşümü Qərib Mehdi mənə olan sevgisindən arzulayırdı.
“Duel”in redaktoru yazıçı Ümbülbanu xanımdır. Kitabda əməyi olanlara – başda “Vektor” Nəşrlər Evinin direktoru, Türk dünyası Araşdırmalar Beynəlxalq Elmlər Akademiyasının Prezidenti Elçin İsgəndərzadə olmaqla, müəllifin hər bir yeni əsərinə diqqət, qayğı göstərən operator qızlara qədər minnətdarlıq dolu cümlələr yer alıb. Lakin kitabın ərsəyə gəlməsində ən böyük əməyi olan xanımın – Ümbülbanunun adı çəkilmir. Burada böyük şairimiz Bəxtiyar Vahabzadə ilə oxucusu arasında olan məşhur bir dialoq yadıma düşdü:
– “Bəxtiyar müəllim, siz şəkili ola-ola Şəkiyə bir dənə də olsun şeir həsr etməmisiniz, niyə?
– Şəki mənim anamdır. Ana sevgisi dilə gəlməz. Mənim Şəkiyə olan sevgim şeirdən böyükdür”.
Qərib Mehdinin də Ünbülbanu xanıma olan sayğısı o qədər böyük ki, yazıçı o böyüklüyü elə zirvədə saxlamağı düşünüb yəqin. Onu da etiraf edim, oxuduğum əsərin orfoqrafik qayda-qanununa da çox diqqət yetirən birisiyəm. Lakin bu kitabı redaktor o qədər incəliklə, dəqiqliklə öz süzgəcindən keçirib ki, mən adət etdiyim qüsur yığnağına burada rast gəlmədim.
Bu gün Qərib Mehdidən danışdım, onu da mütləq deməliyəm ki, mənim Gəncə ədəbi mühitində sevdiyim, dəyər verdiyim, öyrəndiyim başqa söz adamları da var: “Yolları gözümün içindən çəkin, görüm hansı yolla qayıdır balam”, – deyən, Bahadur Fərman, AYB Gəncə filialının başkanı, şair Xəzangül xanım, türk yazıçısı, türk xanımı Nüşabə Məmmədli, Azərbaycan Uşaq Ədəbiyyatının sütunlarından biri və birincisi Aləmzər Əlizadə, folklor dünyasının azman alimi Sədnik Paşa Pirsultanlı (yeri behişt olsun), Sədnik Paşanın şagirdi və davamçısı Ramiz Təmkin…
“Ədəbiyyat qəzeti” 21 noyabr 2015