Blog

KÜMBET DERGİSİ’NİN ; ARAMIZDAN YENİ AYRILAN KÜLTÜR-SANATIMIZIN DUAYENLERİNDEN MUSTAFA CEYLAN’A VEFA ÖZEL DOSYALI 49. SAYISI YAYINDA

50. sayımızda buluşmak dileğiyle… Hasan AKAR Tokat Şairler ve Yazarlar Derneği

Çayım,
parmaklarım ve yüzün
uzun susuşlar arkasından tebessüm eden hüzün,
ne güzel şeysin sen!
vakit tamam
ben eksik
usulca diyorum,
gelsen!
Çayım,
gözlerim ve sözün
demlenmiş yalnızlıkta hayal meyal izin
ne geçmez yarasın sen
vakit geçkin
ben kırık
ahvalimi
bir bilsen
Çayım
ezgim ve sızın
düşürür yokluğuna ansızın
ne bitmez şiirsin sen
sil baştan yazdığım
dil suskun
gönlüm avare
bir mısra da sen
söylesen
Çayım
kesmiyor susuzluğumu
sensiz
gamzemde çiy damlası
süslerken uykusuzluğumu
son
bir çay içimlik gelsen
gözlerimi
sürmelesen…

Ladikli Ahmet Ağa bize, “Kul Allah’ı severse Allah da kulunu sever. Allah sevdiği kulunu insanlara ve meleklere de sevdirir” hadisi şerifini hatırlatıyor. Okuma yazması olmayan, mektep yüzü görmemiş, apartmanları fabrikaları bulunmayan, devlet kademesinde makamı mevkisi olmayıp geçimini tarım ve çobanlıkla sağlayan Ladikli Ahmet Ağa için, ölümünün her sene-i devriyesinde Türkiye’nin hemen hemen her vilayetinden ve birçok ülkeden ilim ve irfanıyla hatırı sayılır şahsiyetlerin, hatta devlet büyüklerinin katılımıyla anma programları tertiplenip Kur’an-ı Kerim okunuyor, dualar ediliyor.
Türk milletinin karakterinde mevcut olan vatan sevgisi ve onun yolunda canını ortaya koyma arzusu her dönem sevda olarak karşımıza çıkmakta. Çanakkale’yi geçilmez kılan ruh ile Rahmetli Ahmet Ağa’nın askerliği boyunca cepheden cepheye koşarken taşıdığı ruh arasında bir fark olmadığı gibi, bugünlerde Suriye’de Afrin’de Türkiye düşmanlarına karşı savaşan Mehmetçiğin ve yıllar boyu vatan haini teröristlere karşı canını ortaya koyan Mehmetçiklerin taşıdığı ruh aynı ruh değil mi? İşte böyle asil bir ruha sahip olan Ahmet Ağa’yı kendisinden ve onu tanıyanlardan dinleyelim istedik.

1888 yılında Konya’nın Sarayönü ilçesine bağlı, Lâdik kasabasında dünyaya gelmiş olup aslen Buharalıdır. Yusuflar sülalesinden olup babası Mehmet Efendi, annesi Emine Hanımdır. Üç erkek, bir kız olmak üzere dört kardeştir. Yıllarca çobanlık yaptığından dolayı yaşadığı muhitte Çoban Ahmet olarak tanınmış, sonradan Elma soyadını almıştır. Manevi bir yolla kendisine Hüdâî adı verildiğini bize şu dörtlüğüyle anlatmaktadır:
Ol Mevla’m koymuştur Hüdâî adım
Melekler ederler gökte feryadım
Mevla’mın aşkından almışım tadım
Yansa da ayrılmaz haktan Hüdâî!
Hatice Hanımla evlenmiş ve ikisi erkek dördü kız olmak üzere altı çocuğu dünyaya gelmiştir. Halen hayatta olan çocuk ve torunları bulunmaktadır. Ladikli Ahmet Ağanın okuma yazması yoktur. Ümmî, arif, velî ve Hızır Aleyhisselâm’ın sırdaşı olup bu durumunu şu beytinde dile getirmektedir:

Bir Üstattan okumadım, yol nedir erkân nedir?
İlm-i Zahir okumadım, kalpteki bürhan nedir?
Ey beni yaratan Hüda’m, cümle bilgi sendedir.
Dertliler geldi kapına, hem dermanı sendedir.
Köyünde çobanlıkla meşgul iken Birinci Cihan Harbi patlak verir. O da her kahraman Türk evladı gibi din ve vatan için savaşa koşar. O günleri şu cümlelerle ifade etmektedir: “Topla tüfekle harp etmek şöyle dursun, süngü harbi yapardık. Süngü süngüye geldiğimiz zaman, düşman elektrik çarpmış gibi olurdu. İçimizde öyle yiğitler vardı ki, düşmanın attığı el bombalarını patlamadan kapıp tekrar düşmanın üzerine atardık.
Yaşasın komutanlar hazırız emrinize.
Hangi düşman dayanacak çarklanan süngümüze.
Atamızdan miras kaldı bu nazlı vatan bize.
Var mıdır karşı çıkacak yıldırım harbimize
Sen madalya almadın mı? diye soranlara: “Savaştan sonra madalya dağıttılar. Geri hizmette bulunan bir askere madalya vermemişler. Onun ağlamasına dayanamadım, çıkarttım madalyamı ona verdim. Bir sevindi ki görecektiniz” cevabını vermiştir. Sen neden gazilikten maaş almıyorsun? Gazilik madalyası olanlar maaş alıyorlar denilince de: “Birkaç günlük askerliğim var, onu da paraya mı çevireyim?” demiştir. Osmanlının son dönemlerini yaşamış ve Osmanlı askerlik terbiyesi almış olan Ahmet Ağa seferberlikte başından geçenleri anlatırken, hem kendisi ağlar hem de misafirleri ağlatırdı. İstiklâl Savaşı gazisi idi. O, açlık susuzluk ve yokluğun yaşandığı çileli harp yıllarını, Mehmetçik’in yaptığı kahramanlıkları gelecek nesillere aktaran Yirmi altı sene askerlik yapmış bir İstiklâl Savaşı gazisiydi.
Vatanın kurtuluşundan sonra memleketi Lâdik’e dönmüş ve vefatına kadar hayvancılık ve tarımla geçimini sağlayarak örnek bir şahsiyet olarak yaşamıştır.
Yıllarca batı cephelerinde koşturan Ahmet Ağaya, “Gazilik” şerefini bahşeden kader onu meşhur Kanal Harekâtında Filistin’in mahzun Gazze civarına sevk eder. Harp devam ederken birlikleri kahpe İngiliz’in pususuna düşer ve sağ om¬zundan hilâl şeklinde yaralanır. En yakın dört arkadaşının kahramanlıklarını ve şehit düşüşlerini ya¬ralı bir vaziyette seyreder. Düşman askerleri her tarafı istilâ ederler ve yaralı askerlerimizi, “ölmeyen kalmasın!” diyerek süngülerler. Bu esnada Lâdikli Ahmet Ağa başını bir şehidin kolunun altına sokar. Düşmanlar, “hiç diri asker kalmadı” diyerek uzaklaşıp giderler.
Orada, aç susuz yaralı bir vaziyette kalır. O anda bulunduğu yeri de düşman işgal etmiştir. Ellerini açarak: “Allâh’ım, beni düşman eline bırakma!” diye yalvarır.
Bu yakarış yerine varmıştır. Cenâb-ı Hakk’ın izniyle Hızır Aleyhisselâm atıyla gelir. Lâdikli Ahmet Ağa’ya matarasından şerbet ikram eder. Ancak o yarısına kadar içer, tamamını bitiremez. Şerbeti içtikten sonra açlığı ve susuzluğu bir anda gider. Yaranın verdiği ağrı ve hâlsizlik de son bulur. O zaman dili söylemeye başlar.
Ne garip garip bakan Tîh’le Tûr’a?
Ömründe kuş bile uçmadı bura.
Seni Hakk’a yaklaştırdı bu yara.
Yansa da ayrılmaz Hakk’tan Hüdâî.

Aşk elinden içtim aşkın dolusun.
Yalvar Ahmet sen Rabb’ının kulusun.
Hak yolunda arzuhâlin bulunsun.
Yâ Muhammed sen hidâyet gülüsün.
Hızır Aleyhisselâm: “Gel seni hastaneye götüreyim” deyip atına bindirir ve Kudüs’teki hastanenin kapısına getirir. Hızır Aleyhisselâm: “Seninle arkadaşlığımız bundan sonra da devam edecek” deyip oradan uzaklaşır gider. Hastanedekiler, yaralı asker gelmiş diyerek onu içeri alırlar. Biraz sonra hastanenin içerisini nefis bir koku kaplar. “Bu nasıl askermiş!” deyip elbiselerini, potinlerini koklarlar. Tedavisi tamamlandıktan sonra tekrar cepheye koşar.
Ladikli Ahmet Ağa askerlik hatıralarının birinde şunları anlatır: “Cephenin birisinde arkadaşımla birlikte düşmana esir düştük. Esir kampı dağlık bir yerdeydi. Etrafı nöbetçilerle doluydu. Arkadaşım bana gelerek: “Ahmet, ikimizin de burada esir durması vatanımız için zararlıdır. Ben nöbetçileri meşgul edeyim sen kaç kurtul, cepheye git” dedi. Ben de ona: “Senin yapacağın işi ben yapayım” dedim. Arkadaşım: “Yâ Allah bismillah!” deyip yanımdan kayboldu. Aradan epeyce bir zaman geçtikten sonra onunla buluştuk. Allah’a şükürler olsun ikimiz de esirlikten sağ salim kurtulmuştuk.
İmzasını atamadığı için mühür kullanırdı. Mektuplarını kâtipleri yazardı. Bir arkadaşından mektup geldiği zaman kâtiplerine okutur, cevabını da yine onlara yazdırırdı. Dinî kültürü hakkında: “Allâh ondan razı olsun, ben dinimi diyanetimi tabur imamımızdan öğrendim” demiştir.
Güvenme ey gönül dünya varına.
Kabir ahvalinin âh-u zarına.
Mevtim erişirse kalmaz yarına.
Medet medet der de yanar bu gönül.
Askerlik sonrasını şöyle anlatmıştır Lâdikli Ahmet Ağa:
“Elhamdülillah iyileşip taburcu oldum. Çok sürmedi bizi terhis ettiler, artık memleketim olan Lâdik’e gelmiştim. İşte Hocamın bana çölde yaralı iken gelip kurtardığı sırada içirdiği, bana hayat bahşeden o sudan sonra bende bir aşk başladı. Bu aşk ateşi günden güne sinemi yakıp beni dağlara, ıssız yerlere sürüklüyordu. Evde duramıyor, derdimi kimseye anlatamıyordum. Günler ve aylar böyle geçiyor, hep gözlerim yolları gözlüyor, O’nu bekliyorum. Çünkü “geleceğim” demişti. Gönlümdeki yangın arttıkça, lisanım gönlümdeki feryadı dışarıya döküyordu. Tam on iki sene geçmişti aradan. Nihayet bir gün elhamdülillah, Hocam teşrif edip göründüler, artık dünyalar benim oldu.
İşte o günden sonra hemen hemen her gün uğrar, lüzum eden ders ve malumatı verirdi. Bazen beni alır, kendisi ile beraber manevî toplantılara götürürdü. Kendisi gelmediği zaman manevî telefonla haberleşir, emredilen yere saatinden önce varırdım. Daima böyle saatinden önce vardığım için de beni çok sever memnun olurdu.”
Ahmet Ağa, zamanının çoğunu odasına gelen misafirlerine hizmet ederek geçirmiş, kimseye yük olmamıştır. Almamış hep vermiş, insanları iyiliğe ve hayra davet etmiş, kimseyi ayırmadan herkese dua etmiş, sohbetine katılan hiç kimseyi eli ve gönlü boş çevirmemiştir. Boş kaldığı zamanlarda dağlarda çobanlık yapmış, tarla ve bahçelerini ekip biçmekle meşgul olmuştur.
Ahmet Ağa bazen: “Bende bir şey yok, çobanın birisiyim” der, bazen de âdeta coşarak: “Oğlum, benim hocam ilim deryasıdır, ne soracaksanız sorun. Ben size bir peygamberin hayatını günlerce anlatırım fakat sizler dinlemeye tahammül edemezsiniz” derdi.
Söyleyen var söyleten var.
İlm-i Hikmet öğreten var.
Ol kapında bekleyen var.
Affımı isterim Allâhım.
Bir gün evinde abdest alırken hocası çıkagelince heyecanlanır. Hocası: “Sana bir abdest almasını öğretemedik” deyince o da: “Ne yapalım efendim bir çobanı peşinize taktınız. Çoban bu kadar becerebiliyor” deyince: “Ahmet! Ahmet! Ne abdest arıyorlar, ne namaz; kalb-i selim arıyorlar” cevabı ile karşılaşır.
Hayatının son günleri hasta yatarken: “Sen gidince bizler ne yapacağız Ahmet Ağa?” diye ağlamaya başlayan misafirlerine, yataktan doğrula¬rak: “Allah var oğlum Allah var, keder yok!” demiştir.
Evlatlarından birisi eline varıp: “Baba hakkını helal et!” dediği zaman: “Oğlum, bende üç emanet var. Onları sahiplerine verirsen, hakkımı helal etmiş olaca¬ğım. Sen olmasan da onlar emanetleri alıp götürecekler. Ama sen de onları görsen iyi olur” der.
Vefatından bir kaç ay sonra oğlu Zekeriya: “Haydi, odaya gel e¬manetleri ver” diye bir ses duyar. Bunun üzerine odanın önüne geldiğinde kapısı kilitli olduğu halde içeride üç kişinin namaz kılmakta olduğunu görür. Hemen o da na¬maz kılmaya başlar. Birisi bembeyaz örtüler içerisinde kapalı bir vaziyettedir. Açık olan: “Sen otur dayanamazsın” der. Gece sabaha kadar namaz kılarlar. Bir lokma verirler, ağzına atar fakat tadı hoşuna gitmez çıkarır. Belli etmeden kenara koyar. Üç kişiden biri: “O lokmayı yeseydin babanın vazifesine sen devam edecektin, nasibin bu kadarmış” der. Emanetleri isterler. Emanetlerin birisi Tayy-i Mekân elbisesi, birisi mühür, öbürü de şeceredir.
Allâh ve Resulünün sevdalısı, Hak aşığı ve Hak dostu olan Ahmet Ağa hayatı ile Allah’a ve Resulüne nasıl âşık olunacağını gösterdi. Onun muradı, ne dünya ne de dünya içindeki olanlardı. Onun asıl muradı, her yerde ve her mekânda hakikat nurunu aramak, Allah’ın rızasını kazanıp cemalini görmek, hak ve hakikate ermekti.
O da her fâni gibi dünyaya geldi, kulluğa yakışır bir şekilde hayat sürdü, gönüllere taht kurdu. Dünyanın dört bir tarafında onun sevgisi gönüllerde yaşıyor. O hiç kimsenin övgüsüne ve iltifatına ihtiyaç duymamış, kendisini metheden birine: “Ben, Allah’ı ve Resul’ünü seviyorum, sen de onları sev!” demiştir. Şöhretten ve riyadan son derece kaçınmıştır. “Bana türbe yapmayın, bir taş dikin yeter” demiştir.

Kimseler bilmez benim işimi.
Bu aşkın yoluna koydum başımı.
Dikmesinler benim mezar taşımı.
Gecelerde doğdu nur-u Muhammed.
Ziyaretçilerinden birisi: “Hacı Ahmet Ağa bazı kişiler senin hak¬kında kötü sözler sarf ediyorlar” deyince: “Benim Allah ile aram iyi ise, herkes bana kötü dese ne çıkar? Benim Allah ile aram kötü ise herkes bana iyi dese ne çıkar?” diyerek şu beytini okur:
Kimi atlı kimi yayan.
Her ameller olur ayan.
İçmişim aşkın şarabın,
İsterse desinler yalan.
Güzel ahlâk ve merhamet sahibiydi. Sanki herkes onun evladı ve torunu gibiydi. Evinin kapısı gece gündüz herkese açıktı. Küçük büyük herkese hizmet etti. Meseleleriyle ilgilendi, dertlilerin dertlerine çareler aradı, istisnasız herkese dua etti. Yetimi, öksüzü görüp gözetirdi. Hediye vermeyi seven cömert bir karakteri vardı. O, halkın içinde halktan biri gibi, fakat gönlü daima Hakk’la beraber olan bir Hakk eriydi.
Az uyuyan, çok ibadet eden, az gülüp çok ağlayan kimselerdendi. Ciddî, vakur ve daima tefekkürlü bir hâlde bulunurdu. Celâlli oluşunun ardında kullara ve mahlûkata karşı ince bir merhameti vardı. Gözü gönlü öbür âleme dönüktü. Kaza ve kadere boyun eğip, kaderine razı olan bir sabır numunesiydi. Kendine has manevî bir kokusu vardı, eline aldığı ve kullandığı eşyalar o güzelim kokuya bürünürdü.
Beş vakit namazını camide kılardı. Camiye gidip gelirken yere bakarak sanki bir şeyler kaybetmiş de onu arıyor gibi düşünceli, ağır ağır hareket ederdi. Çok güzel giyinir, temizliğine çok dikkat ederdi. Abdest alırken, namaz kılarken çok emek çekerdi. Namazı hiç bitmez zannedilirdi. Geceleri uyumaz, sabaha kadar ibadet ederdi. Gerek beyitlerinde gerekse sohbetlerine seher vaktinin önemini defalarca beyan etmiştir. Gelen giden misafirlerine birçok tavsiyelerde bulunmuştur:
“İhtiyarlığınızda genç yaşamak istiyorsanız, onu bunu bahane etmeden, beş vakit namazınızı camide cemaatle kılın. Dizlerinize sarı su inmeden, genç iken namazı çok kılın. Çocuklarınızın rızkını helalinden kazanın, alnınızın terini yiyin, kimsenin eline bakmayın. Bu din Allah’ın dinidir. Allah ne derse onu yerine getirin. Hizmet ehli olun, hizmetten geri kalmayın. Allah sonumuzu hayra getirsin, Allah hakkımızda hayırlısını versin” derdi.
Yine sohbetlerinde dünyanın yaradılışından, peygamberlerin hayatından, Peygamber Efendimizin (s.a.s) ve ashabının hayatından bahsederdi. Büyük veliler ve âlimlerle ilgili kıssalar da anlatırdı. Sohbetine katılanlar büyük bir haz duyardı. Duygusal anlar yaşanırdı. Herkes memnun kalarak, tekrar buluşmak niyetiyle, selâm ve duasını da alarak ayrılıp giderdi.
“Allah’ım! Sev bizi sevdir bizi, dünyada ve ahirette ağlatma güldür bizi” diye dua ederdi.
Sohbetinden ve aşkla söylediği beyitlerinden sonra mutlaka: “Allah hakkımızda hayırlısını versin! İmanımı kurtarabilirsem ne mutlu bana” deyip, korku ile ümit arasında yaşardı.
Ehl-i Sünnet inancına göre velilerin keramet sahibi olmaları haktır ve gerçektir. Veliler etrafında anlatılan akıllara durgunluk verici bazı kerametlerin fizikî anlamda izahları elbette kolay değildir. Ancak kâinattaki birçok hâdiselerin de, iyi bakıldığı takdirde akılları zorlayacak nitelikte olduğu görülür. Sadece duyu organlarıyla bazı şeyleri anlamaya çalışmak, illâki maddî görüntü ve bilgiler aracıyla fizikötesi hâdiseleri kavramaya uğraşmak, çoğu zaman insanı bir çıkmaza sürükleyebilmektedir.
Bir anda dünyanın en uzun mesafelerini kat edebilen, Allah’ın lânetlediği şeytan bile böyle olağanüstü özelliklere sahip iken, Allah’ın bir veli kulu niçin daha iyi özelliklere sahip olmasın?
Bir seveni merhametiyle ilgili olarak şunları anlatmıştır: “İlk görüşmemizde Ahmet Ağa aynı Yunus Emre gibi çok güzel şiirler okudu, adeta kendinden geçti. Ben şaşırdım bu coşkunluk karşısında. Daha sonraki zamanlarda tek başıma onu ziyarete gitmeye başladım. Bir defasında yalnızca ikimizdik, ona: “Ağa, sen bu hali nasıl elde ettin?” diye sordum. O da: “Bende bir hal yok, ben bir ümmi çobanım” diye cevapladı. Sorumda ısrar edip: “Göreve çağırıyorlar diyerek çıkıp gidiyorsunuz, sizi göremiyoruz” deyince anlatmaya kendini mecbur hissetmiş gibi oldu:
“Seferberlik zamanında Gazze’de savaşıyorduk. Düşman bizi muhasara altına aldı. Bir hafta boyunca ne su, ne yiyecek bulabildik. Daha sonra yardım ulaştı ve kazanlar kaynamaya başladı. Yemek dağıttılar bize. Bir ekmeğin içine tahin koymuşlardı. Ben ekmeği ısırıp ağzıma bir lokma aldım. O sırada karşımda bir deri bir kemik kalmış cılız bir köpek gözlerini dikmiş bana bakıyordu. Biraz ekmek bölüp ona attım. Yanımdakiler: “Ahmet delilik etme, ye yemeğini” dediler. Ancak benim gönlüm bu hale elvermedi. Bir lokma kendim yedim, bir lokma köpeğe verdim. Gece uykuya dalınca Peygamber Efendimiz (s.a.s.) teşrif ettiler ve sırtımı sıvazlayıp: “Ahmet, evladım! Ben seni sevdim” buyurdular. Uyandığımda Peygamber Efendimize (s.a.s.) karşı büyük bir aşk başladı içimde. O günden beri bu haldeyim.”
Berat gecesi evinde toplanan misafirlerinin: “Ahmet Ağa, bugün nereye gideceksiniz?” sorusu üzerine: “Eski tarihlerden beri Mekke, Medine, Kudüs, Semerkant, Buhara, Şam, Roma ve İstanbul azami ehemmiyete sahip sekiz şehirdir. Bunlardan dördünün Cennet’te bu mekâna yakışır tezahürlerinin olduğu ifade edilir. Mekke-i Mükerreme’de Harem-i Şerif’teki zemzem suyunun başı berat geceleri toplanma yeridir. Bu gece de aynı yerde toplantı olacak. Her sene bu gece zemzem kuyusunun suyu coşup kabarır, ağzına kadar gelir. Peygamber Efendimizin ruhaniyeti ile bütün peygamberler ve evliyaullah orada toplanır. Hep birlikte dua yapılır. Sonra o kuyudan su içilir, artanı da oraya dökülür. Ondan sonra su normale çekilir. Zemzem kuyusunun suyunun bitmeyişinin hikmeti budur. Bu merasim her sene yapılmaktadar” cevabını verir.
8 Haziran 1969 Perşembe günü seksen bir yaşında Rahmet-i Rahman’a kavuşur. Kabri Konya’nın Lâdik kasabası mezarlığındadır.

Ant olsun ki sancağa, pusata ve Kur’an’a
Bozkurtların ordusu tuğ dikecek Turan’a
Ancak hilal yakışır göğümdeki urana
Anadolu’ya ana, çakılına can dedik
Künyeye aşk yazıldı, biz aşka vatan dedik…

Ülküsüz yaşayamaz Alparslan’ın neferi
Bugün Afrin gazası, dün Malazgirt zaferi
Hedef Kızılelma’dır, bu bir visal seferi
Ölümü vuslat bildik, vuslata bu an dedik
Bünyeye aşk yazıldı, biz aşka vatan dedik…

Oğuz boyundan gelen Mehmetçik’dir adımız
Tanrı Dağı’ndan kalkıp açıldı kanadımız
Tuna’nın kıyısında toy kurmak muradımız
Yeniden çizilecek sınırlara şan dedik
Gönyeye aşk yazıldı, biz aşka vatan dedik…

Kan sürdük göktuğlara, şahidi al bayrağım
Şefkat ile sarmalar şehidi al bayrağım
Ötüken’den bu yana şah idi al bayrağım
Zulme boyun eğmedik, ancak kana kan dedik
Fünyeye aşk yazıldı, biz aşka vatan dedik…

Nizam-ı âlem için kulak verdik çağrıya
Orta Asya’dan kalkıp kervan dizdik Ağrı’ya
Benim kutsal toprağım bu sevdanın bağrı ya
Adımlarken sevdayı Hatay, Urfa, Van dedik
Konya’ya aşk yazıldı, biz aşka vatan dedik…

Zalime alp, mazluma eren olduk çok şükür
“Beklemeyin” aşka can veren olduk çok şükür
Doğacak kutlu güne yâren olduk çok şükür
Ay yıldıza cihanı aydınlatan tan dedik
Dünyaya aşk yazıldı, biz aşka vatan dedik…

Tarihte baskı sanatının ilk örneklerine paleolitik dönemde insanoğlunun yaşadığı mağara duvarlarına elinin doğal boya izlerinin baskıları şeklinde rastlamaktayız. Bu örnekler, pozitif ya da negatif baskı örnekleri olarak karşımıza çıkar. İnsanoğlunun doğasında bulunan kendinden bir iz bırakma isteği sonucu ortaya çıkan bu istek, M.Ö. 25000 tarihlerine kadar uzanan arkeolojik kazılarda tespit edilmiştir. İspanya’da Altamira, Fransa’da Chauvet, Pech-Merle, Lascaux, Endonezya’da Gua Masri mağara duvarlarındaki izlerle yurdumuzda M.Ö. 12000 yılları mezolotik döneme ait İzmir Kula yakınlarındaki Çakallar Volkanı Jeoparkı el izleri ile Muğla Çine yakınlarındaki Herakleia Latmos civarı Beşparmak Dağları’nda da bu el izlerine rastlamaktayız. İnsanoğlunun bu kendinden iz bırakma isteği günümüz yazma atölyelerinde, yazmacı hanlarının duvarlarında da canlı bir şekilde ortaya çıkmaktadır. Yazmacı çıraklarının, kalfaların, ustaların birer canlı imzalarıdır sanki bu el izleri. Tarihteki bu eski boyalı el izlerini kalıp baskının ilk örneği olarak tanımlayabiliriz. İnsanoğlunun zamanla yerleşik düzene geçmesiyle iletişim için birtakım semboller ve şekiller geliştirilmiş, böylece dilsel gelişimin yolu da açılmıştır. Hititlerin M.Ö. 2000 civarı pişmiş topraktan günümüze kadar gelebilmiş düz ya da silindir şeklinde birçok mühür örneklerine rastlıyoruz. Bu mühürler pozitif ya da negatif şekilde ortaya çıkıyor.
Baskı yapmayı öğrenen ilk insanlar çevresinde bulunan kil, taş, tahta ve sonradan madenden yaptıkları kalıp örnekleri olarak mühürler karşımıza çıkmaktadır. Üzerlerinde önceleri yine geometrik motifler sonradan bir takım tasvir, resim ve motiflerle ifade edilmekte, bu motif ya da tasvirleri değişik yüzeylerde yan yana basarak çoğaltıp süsleyerek bezemesi yapılmaktaydı. Önceleri kil üzerinde görülen bu örnekler sonraları tekstil örnekleri üzerinde de görülmeye başlanmıştır. Bunlar düz, kare, dikdörtgen, daire şeklinde ya da silindir mühürler biçimindeydi. Bu mühür örneklerini Ankara Anadolu Uygarlıkları Müzesi ve ilimizde bulunan Tokat Müzesi Arkeoloji Bölümü’nde görüyoruz. Tarihten günümüze ulaşabilmiş eski basılı tekstil örneklerine pek rastlayamıyoruz. Çünkü bunlar tamamen doğal ürünlerden yapılmıştır ve doğal şartlarda zamanla yok olmuşlardır. Arkeolojik bulgular ilk tekstil örneklerinin M.Ö. 8000 yıllarına kadar gittiğini gösterir. M.Ö. 3500 – 3000 yıllarında Hindistan ve Pakistan’da pamuğun bulunuşu, Mısır’da ketenin M.Ö 5000, Çin’de ipeğin bulunuşu ise M.Ö. 2600 yıllarına kadar gider. Anadolu’da Çatalhöyük’te yapılan mezar kazılarında M.Ö. 6500 yıllarına ait bulunmuş geometrik desenli renkli keten parçaları bulunan ilk tekstil örneklerindendir. Bu geometrik kalıpların o dönem duvar dekorasyonlarında kullanıldığı görülmektedir. Tarih öncesi dönemlerinde başlayan insanın örtünme ihtiyacından doğan bu tekstil ürünleri insanın doğasında olan farklı görünme ve beğenilme arzuları da insanları değişik tekstil ürünleri yapmaya yöneltmiş. Önceleri tamamen doğal liflerden elde edilen bu ürünler M.S. 1885 yılından sonra elde edilmeye başlanan sentetik lifler ve 1856 yılından sonra keşfedilen sentetik boyalarla yapılır hale gelmiştir.
Tekstil baskıcılığı sanat ile yakın ilgisi olan gösterişli tekstil tekniklerinden birisidir. Kumaşları renkli şekiller, simgeler ve desenlerle dekore etmek isteği çok eski zamanlardan beri var olmuştur. Tekstil baskı sanatının Orta Asya veya Mısır kökenli olduğu Hindistan’dan yayıldığı şeklinde tespitler olsa da insanoğlunun örtünme ve süslenme kaygıları kadar eski ve yaygın olduğu görüşüne sahibim. Yunan coğrafyacı Strabon, Yunanistan’da Hindistan kaynaklı kumaşlardan bahsetmekte, Romalı Rinilius ise Mısır’da kumaş boyama tekniği ile ilk örneklerinin yapıldığı anlatılmaktadır. Mezopotamya’da Sümerler döneminde tahta kalıplarla kil üzerine baskılar yapıldığı, Çin’de ise yine ağaç kalıplarla mühürler yapılıp baskılar yapıldığını bilmekteyiz. Pamuk lifleriyle ilk tekstil örnekleri ve kâğıdın 8. yüzyıl civarında bulunuşuyla beraber İngilizce “block printing”, Fransızca “l’éstampage”, Almanca “zeugoruck” diye adlandırdığımız kalıpla baskı sanatının temelleri de böylece atılmış oluyor. Yüksek baskı tekniği dediğimiz basılacak kısımları yüksekte kalan şekilde hazırlanan ağaç ya da kilden kalıplar yanında tahta üzerine metal şeritler çakarak da hazırlanmış kalıplar vardır. Mısır’da Panapolis’te M.S. 400 – 600 yıllarına ait tahta baskı kalıplarıyla basılı kumaşlar bulunmuştur.
Orta Asya’da göçebe yaşayan Türkler, kullandıkları giysi ve eşyaların üzerine kültürlerinde yer alan geyik, keçi, kaplan, antilop gibi av hayvanları ve avcılık kültürünü yansıtan kumaş motiflendirme tekniklerini kullanmışlardır. Göçler yoluyla gittikleri yerlerde kendi kültürlerinin de yaşamalarını sağlamışlardır. Anadolu’da ise M.S. 1100’lerden itibaren yerleşen Türk topluluklarıyla daha önce de bilinen bu baskı tekniğinin değişik boya teknikleriyle de geliştirilerek devam ettiğini görmekteyiz. Herodot, Hazar Denizi etrafında yaşayan kavimlerin birbirlerinden etkilenerek doğal kök boyalarla kumaş yüzeyini desenlendirip bu teknikleri geliştirdiklerinden bahseder. Anadolu, Oğuz Türkleri tarafından Türk sanat ve kültürünün merkezi olmuştur. Çeşitli sanatsal faaliyetlerin arasında en revaçta olan ekonomik getirisi yüksek bu sanat dalı, zamanla bazı yabancı uyruklu topluluklarının da bölgeye yerleşip bu sanatla uğraşmalarını sağlamıştır.
Tokat bölgesinde pamuklu, ipekli dokumacılık yanında doğal boyacılıkta kullanılan safran, kök boya, cehri, geven tarımlarının yapıldığı, Ege ve Çukurova’dan gelen pamuk ve ipek yanında Erbaa Niksar Ovası’nda da bu tarımların yapıldığını bilmekteyiz. Yine bu sanatta kullanılan çanak ve kaplar da ünlü Tokat seramikleridir. Kalıp işinde kullanılan en makbul ağaç türü ıhlamur ise bu bölgede bolca yetişen bir ağaçtır. Tavernier’in seyahatnamesinde Tokat civarından Hindistan’a yapılan safran ihracatından bahsedilmektedir.
Selçuklu Beylikleri ve Osmanlı dönemlerinde devam eden bu sanat 17., 18. ve 19. yüzyılda en güzel örneklerini vermiştir. Günümüze ulaşabilen en eski yazma baskı örnekleri 16. yüzyıla aittir. Anadolu’daki en önemli yazma basma merkezi Tokat olup, 15. yüzyılda merkez haline gelip 16., 17. Ve 18. yüzyıllarda en canlı günlerini yaşamıştır. Bu bölgede el sanatları ve ticari faaliyetlerin varlığı o dönemlerde inşa edilen hanların ve çarşıların büyüklük, ihtişam ve sayılarından bellidir. Günümüze ulaşabilen hanlar bunun ispatıdır.
Tokat, valide sultanlara has bir şehir olup bu sanatın şehrimizde yapımı çok öncelere dayanır, yedi asırlık bir tarihe sahiptir. Fatih Sultan Mehmet’in annesi Gülbahar Valide Sultan zamanından önce başlayan bu sanatın, o dönemde başka yerlerde yapılması bir kanunname ile de yasaklanmıştır. Böylece her yazma başına konan bu verginin Tokat hasına verildiğinden takibinin kolay olması düşünülse de zamanla bazı ustaların 1817 yılında bu vergiden kurtulmak için Tokat civarındaki Zile, Niksar, vb. bazı ilçelere gittiği takibinin yapılarak işyerlerinin kapatılıp Tokat’a dönmeleri sağlanmıştır. 1814 tarihli bir sicil kaydına göre çitin (tülbent bezi) her topundan 20 para damga resmi alındığını görmekteyiz. Yine 1828 yılındaki bir Tokat şeriye sicilinde görünen şehrimizde 34 basmacı esnafı olup en çok vergi veren esnaflar olarak kayda geçmişlerdir. Tokat’ın bu sanatın merkezi olmasında şüphesiz bu koruma yanında üç büyük kervan yolunun kesiştiği şehir olmasının payı da büyüktür.
Günümüzdeki petrol ve ekonomisi ne kadar önemli ise o zamanlar pamuklu, ipekli dokuma ve basma ticareti de aynı öneme sahipti. Özellikle ipeğin yeri bir başkaydı. Ünlü kervan yolları ve pazarlar onun adıyla anılırdı. 3 kervan yolunun kesiştiği Tokat’ta 13 büyük han vardı. Bunlardan günümüze ulaşabilmiş görkemli hanlar bunun ispatıdır. Taşhan, Deveciler Hanı vb. Bu durum da, sanatla ilgili yetenekli ustaların bu bölgeye yerleşmelerini sağlamış, yazmacılıkla ilgili yan sanatlar da bölgede gelişmiştir: Boyacılık, dokumacılık, seramik, bakırcılık, vb…
Evliya Çelebi 1656 yılında uğradığı Tokat’ta dünyanın her yöresinde yapılan yazmacılığın Tokat’takilerin ünü ve kalitesine ulaşamadığından bahisle ünlü seyahatnamesinde yazma esnafından “Esnafı nakkaşını yağlıkçıyan” diye söz ederek yapılan yazmaları “Beyaz pembe bezi, diyar-ı Lahor’da bile yapılmaz, güya altın gibi mücelladır. Kalemkâr basma yorgan yüzü, münakkaş perdeleri gayet memduh olur” diye övmektedir. Macarcada ‘’Tokadi” kelimesinin basma anlamında yerleşmesi Tokat’ta imal edilen bogasilerin, basmaların dünyaca ünlü olmasından kaynaklanmıştır. 18. ve 19. yüzyılda Tokat dışında başta İstanbul’da Kandilli, Üsküdar, Kanlıca, Samatya, Yenikapı, Kumkapı, Yeniköy; Kastamonu, Mardin, Elazığ, Bartın, Malatya, Hatay, Rize, Sivas, Gaziantep, Diyarbakır, Konya, Bursa, İzmir – Tire, Bolu – Göynük gibi yerlerde yayılıp yapılmış olsa da Anadolu’daki anayurdu Tokat’tır. Yaptığım araştırma ve tespitlerimde de gördüm ki, Tokat dışında faaliyette bulunmuş eski ve yeni yazma atölyelerinin hemen hepsinde Tokatlı usta ve kalfaların isimlerine rastlıyoruz.
Bölgemizde yemeni, çit, çember, yapık, değirmi olarak tanımladığımız yazmaya eskiden “pusiş” (yani kapatıcı, örtücü) dendiğini biliyoruz. Elde tahta kalıplarla yapılan tek ve çok renkli elvant diye bildiğimiz baskılı kumaşların da çoğu yazma diye adlandırılır. Çevremizde ilk örneklerinin kalem işi denilen fırça ile bez üzerine yapılan baskılar sonraları kalıpla ortak çalışma ve daha sonraları da yalnızca ağaç kalıplarla yapılır oldu. Tokat bölgesi yazmalarının ünü de karakalem denilen siyah kontur baskıların içerisindeki renklerin de renkli ağaç kalıplarla basılmasından gelmektedir. Bu baskı çeşidi de elvant ismiyle bilinir.
Tokat yazmalarındaki bu özgün elvant işi dışında yazmalardaki motifler de ayrı bir özellik taşır. Ayrıca Anadolu’ya has bir sanat olan yazma kenarlarındaki onunla bütünleşen oyalar, yazmanın renk ve motifleriyle bütünleşerek ona ayrı bir değer katar. Hepsinin ayrı bir adı ve hikâyesi olup dilsiz anlatım aracıdır sanki. Yazmalarımızda pek geometrik semboller kullanılmaz. Genellikle yuvarlak ağaç kütüğünün enine kesilmesiyle ıhlamur ağacının tercih edildiği kalıplar, nakışbul denen ince bıçaklar ile oyulur. Dairesel alanda genelde yay gibi dönen, kıvrılan bir dal ya da yaprak, horoz kuyruğu şeklinde yer almakta, bunun etrafında çevremizde yetişen genelde gül, zambak, lale, sümbül gibi çiçekler ya da kestane, üzüm, elma gibi meyveler bir ahenk ve uyum içerisinde yerleştirilir. Yazmalarda içi dolu diye bilinen örneklerde bordür motifleri içine ana motifler 5, 6, 14, 16’lı olacak şekilde basılarak yüzey tamamen doldurulur. Ana motifteki çiçeğin adıyla öne çıkan kalıp o yazmanın ismini alır. İçi dolu yazmalarda Tokat ismiyle ünlenen motif en tanınmış olanıdır. İçi boş yazmalarda kenar bordürleri içerisinde dört köşeye birer motif basılır. Genelde başörtüsü olarak kullanılan yazmalar dışında, sofra örtüleri, seccade, bohça, perde, yorgan, yastık yüzleri gibi diğer baskılı tekstil ürünlerinin de en ince güzel örnekleri Tokatlı yazma ustaları tarafından ortaya konmuştur. Tokat yazmalarında genellikle yüzey motiflerle bezelidir. Çok eski bir motif olan yarım elmalı, elmalı, kirazlı yazmaları yanında Tokat içi dolusu, üzümlüsü, zambaklısı, purket, asma yaprağı, kaynana yumruğu, Trabzon kenar, kaşık sapı, ev işi vb. örnekler mevcuttur. Ayrıca yörede Çengelköy, Kandilli, Laleli, parçalı, drama, Kilitli, Kestaneli, Alaplı, Fulyalı, yarmalı, cingoloz, parçalı, horoz kuyruğu, hamamiye isimli yazma imalatları da yapılmaktadır.
Anadolu’daki el sanatları dünyanın başka bir yerinde olmayan geçmişe ve geleneğe sahiptir. Bunlardan birisi de yazma baskı sanatıdır. Oyalarda, yazmalarda kullanılan motifler, renkler; çevrede bulunan çiçek, meyve, hayvan motiflerinin fazla bozulmadan stilize edilerek veya geometrik arabeskler halinde ortaya çıkıyor. Günlük yaşantıları bu desen ve motiflerle sanki dile gelmiştir. Bu eski geleneksel motif ve kompozisyon anlayışı, bugünlerde yapılan serigrafi ve fabrikasyon ürünlerde dahi aynen devam etmekte, yerli halkın gönlündeki bu motiflerin yerini de başka motifler tutmamaktadır. Mutluluğunu, üzüntüsünü, aşkını, hüznünü, saflığını, temizliğini, sevincini, coşkusunu bu renk ve motiflerle ifade etmiştir. Sade ve basit gibi görülen bu motifler binlerce yıllık kültür birikimlerinin sonucu olarak ortaya çıkmıştır. Bir kompozisyon içerisinde kullanılan değişik motifler ise bütünlüğü bozmadan bir ahenk içerisinde yerleştirilmişlerdir.
Tokat yazmalarında seçilip kullanılan renkler ise az sayıda temel renk diye bildiğimiz renkler, kontrast olsalar dahi yan yana güzel bir uyum içerisinde yazma yüzeyine dağılmışlardır. Dairesel düzende genişleyerek yüzeye simetrik bir şekilde yayılan motif örnekleriyle basılan yazmalar. Bu örnekle basılan yazmaların tam ortasına ya tek ya iki yarım ya da dört çeyrek kalıpla birleştirilerek bir göbek kalıbı vurulur. Bu göbek etrafına uygun motifler dairesel planda basılarak yerleştirilir. Sofra bezleri örneğinde olduğu gibi aynı yazma kenar bordürleri de uygun kalıplarla dönerek kompozisyon tamamlanır. Sokaklarımız, mahallerimiz çoğu el sanatlarıyla ilgili bir şeyler üreten atölyelerle doluydu. O sanatkârlar günlük yaşantımızın içerisindeydiler. O yüzleri, simaları tanırdık hep. Şimdi hangimiz biliyoruz yeni yazmacıları, kaçımız tanıyor son dabakları? Son bakır ustaları neredeler, bilen var mı? Keçeciler, kazazlar, mutaflar neredeler? Nerede o kendine has kokuları olan sokaklar? Dabakhane, Boyahane, Kabe-i Mescid, Sulusokak, vb…
Ürünün tekniği, malzeme ve kullanım alanının bir uyum içerisinde olması ve üretimin sürdürülmesi el sanatlarını ancak ayakta tutar. Bunlardan aksayan biri bu sanatlardaki üretimi zora sokar. Son zamanlarda yapılan tanıtım ve etkinliklerdeki artış ancak can suyundan öteye geçmemektedir. Bu sanatları koruma amaçlı bir takım çalışmalar yapılabilir, ancak o da endüstriyel anlamda bir şey ifade etmez. Bu ürünler doğal malzeme ve tekniklerle üretildiğinde yeni pazarlar bulacaktır. Bu tarihsel güç ve güzelliğe sahip yazmacılığımız yöresel ve bölgesel istekle, beğeni birikimlerinin geleneksel motif ve formları bozmadan çağdaş tasarım anlayışıyla yeni kullanım alanları yaratarak içinde bulunduğu bu durumdan kurtulabilir. Son zamanlarda yeterli olmasa da bu sanatın yeniden canlanıp yeni ustalar yetişmesi için yapılan çalışmaları da içten kutluyoruz. 19.yüzyıldan sonra ulaşımda deniz yollarının öne çıkması, buharlı makinaların icadı gibi teknolojik yeniliklerle kervan yolları da çoğunun güzergâh değiştirmesine sebep olmuş, şehrimiz de bu gelişmelerden olumsuz şekilde etkilenmiştir. İlimizdeki bu ticari faaliyetlerinin de yavaşlaması ve başka merkezlere kaymasına neden olmuştur. Ayrıca gerileme sürecindeki imparatorluğun artık Avrupa’da makineleşmeye giden sanayi sektörüne uyum gösteremeyip, rekabet edemez duruma gelmesi de el emeğiyle üretim yapan küçük sanayi işletmelerini üretim yapamaz hale getirip, kapanmalarına sebep olmuştur. Önceleri Avrupa’ya yakın şehirlerde görülen bu etki, sonraları Anadolu esnafını da etkiler hale gelmiştir. Zaten son zamanlarda bu el sanatları bölgesel üretim düzeyinde imalat yapar hale gelmiştir. Tarihteki örneklerinin ağaç kalıpda yapılırken de bu özelliklerini koruyor gibi görünse de zamanla seri üretim serigrafiye geçerek bu özelliğini de yitirip zanaat haline gelmiştir.
Günden güne sanayileşme yolunda büyük ilerlemeler yapılan dünyamız da küçük el sanatlarının imalatında günden güne düşüşü gözlemlemekteyiz. Doğal olarak sanayileşme olacaktır ve gereklidir de. Bu arada el sanatlarının değeri korunmakla birlikte kullanım sahaları daralmaktadır. İstek azalıyor, tüketim olmayınca da bu sanatlar kaybolma tehlikesiyle karşı karşıya kalmaktadır. Sanayileşme ve fabrika imalatı karşısında bu sanatların birçoğu bırakılmış, bir kısmı da ancak ayakta kalıp varlığını sürdürmeye çalışmaktadır. Teknoloji hızla ilerlemekte, bugün kullandığımız araçlar yarın demode olmaktadır.
Tokat yazmacılığı da bu yaşam savaşını veren son el sanatlarındandır. Alın teriyle hazırlanan terin tuzuyla yoğrulan bu ağaç baskı yazmalar. Yazmacılığın, birçok el sanatı gibi silinip gitmesini önleme çalışmaları ve çabaları sonucu ayakta kalabilmiştir. Bu çalışmalar turistik bölgeler ve büyük şehirlerde yazmacılığa pazarlar açılması ve sanatseverlerin bu konuyla ilgilenmeleri sayesinde gerçekleşebilir.
Günümüzün en geçerli sanatlarından olan baskı ve batik sanatlarına teknik yönden birçok hazır bilgiler veren Tokat yazmacılığının gerçek sahibi halktır. Onun köklü geçmişi, ince zevki, halayı, türküsü nakış nakış, motif motif bu yazmalarda kendini gösterir. Doğumdan ölüme yaşamın bir parçasıdır.
İlimiz müzesi ve eski yazma ustalarının ellerindeki eski yazma kalıbı örnekleri ile benim fotoğraflayıp belgeleyebildiğim örneklerle bu geleneksel motifler korunmalı, gelecek nesillere aktarılmalıdır. Meslek liseleri, Güzel Sanatlar Fakültesi, Meslek Yüksek Okulu, olgunlaşma enstitüleri gibi eğitim kurumlarında gerekli eğitim programları konmalıdır. Geleneksel motif, malzeme ve teknikler yanında bu öz desenleri yozlaştırmadan yeni motif ve modern uygulamalarla imalata yönelmeli, yurt içi ve dışı sergilerle tanıtımlar yapılmalıdır.
2015 yılında benim Tokat yazmacılığı hakkındaki 47 yıllık bilgi ve birikimlerimin bir kitapta toplanıp basılmasını sağlayan başta sayın belediye Başkanımız Av. Eyüp EROĞLU Bey olmak üzere emeği geçen herkese en içten teşekkürlerimi de burada belirtmek isterim. Bu çalışma şehrime bir vefa borcumdur.

İnatçı sırsıldır, çokbilmiş çepil,
Gözlekçi gözcüdür, huysuz da çitil.
Lafazan dızmir, sinsi ise simbil,
Uyuşuğa hımbıl diyorlar bizde.

Saygın sıylıdır, abla ise abu,
Asi bayraklıdır, edepsiz atlu.
Düzenbaz ığruplu, cadıya cazu,
Huysuza da sıracalu diyorlar bizde.

Kıskanç günücü, şanssız garametlü,
Üzüntü düşüngü, göçmen gelüntü.
Ezilmiş ezgüntü, pasaklı süflü,
Hamileye yüklü diyorlar bizde.

Çevik ellek, aceleci hetelek,
Çekingen tırsık, tezcanlı sepelek.
Kurnaz tülek, eliçabuk şipelek,
Oynağa fingirdek diyorlar bizde.

Gidelim gidek, gelelimse gelek,
Binelim binek, inelimse inek.
Besleme beslek, talih ise özlek,
Sinsiye simelek diyorlar bizde.

Boğaz ümük, sütkardeş emüşük,
Ukala gercük, cin çarpmış esürük.
Kısa boylu güdük, mahcup memesük,
Pisboğaza sümsük diyorlar bizde.

Sararmış sarak, yakışıklı dıvrak,
İkiyüzlü allak, tembele dorlak.
Sırnaşığa yaltak, şamara şaplak,
Küpeye kulakcak diyorlar bizde.

Yengeye eci, amcaya da emmi,
Teyzeye eze, halaya da bibi.
Dedeye ede, büyükanne ibi,
Deliye efsane diyorlar bizde.

Sıska ülüngür, uzun boylu zıpır,
Alıngan fırtık, yoksul ise cıbır.
Çalışkan gacemer, cimriyse mıhır,
Mızmıza mıymıntı diyorlar bizde.

Dilsiz ahrazdır, kavgacı cadaloz,
İnatçı gatuğaz, hırsız çaparoz.
Temiz tirentez, ukala zırtaboz,
Riyakâra yalloz diyorlar bizde.

Açgözlü hızan, tıknefes soluğan,
Yabani hozan, saf ise kanağan.
Azgın kişi zıran, tembel yatağan,
Konuşkana söyleğen diyorlar bizde.

07.01.2018

Atam oğuz boyundan, Osmanlı soyundanım,
Dedem Ertuğrul Gazi, hanedan kızıyım ben!
Avrupa’ya nam salmış, şahların boyundanım!
Bin asırlık devletin, sır dolu yüzüyüm ben.

Okyanus, denizlerin bir tarih batırdığı
Haçlıları Bizans’ta dizüstü getirdiği,
Kuşatılmış surların, dibine yatırdığı,
O kanlı zaferlerin, yorulmaz hızıyım ben!…

İsimsiz kahramanın, alnında teri gibi,
Ol Yüce divanında, beliren peri gibi!
Kutsal topraklarında, Kudüs’ün yeri gibi,
Kâbe’yi Muazzam’a baş eğen razıyım ben!…

Sultan Süleyman Şah’ın, yol aldığı asırın,
Padişah sarayında, baş eğmeyen esirin
Barbaros Hayrettin’in kılıcında tesirin,
Sularına tat veren, dil yakan tuzuyum ben! .

Garipler mezarında, bilinmeyen adının,
Divanında toplayıp, asın diyen kadı’nın,
Kış günü kağnısıyla, yola düşen kadının,
Diz boyu kar içinde, battığı iziyim ben!

Kurtuluş savaşından, Sakarya meydanına,
Çanakkale’de yatan, binlerce can, canına.
Vatan bayrak aşkıyla, ol neferin yanına,
Kan kokan topraklarda, geçmeyen sızıyım ben!

Bir avuç toprak için, kalbi toprakta atar
Dondurdu karakışta Sarıkamış’a batar,
Aç susuz sefaletle nefessiz kalmış yatar
Korkusuz neferlerin, kefensiz beziyim ben!…

Düşmanlarda tank, tüfek, bitmiyor türlü hile,
Türk’ün iman gücüyle, büyüyünce silsile,
Hükümdarlık verilmez; düzenbaza, cahile,
Tarihe altın harfle, yazılan yazıyım ben!…

Âşıklar dergâhında, himmet eyledi canan,
Serverler serverine, aşkın oduyla yanan.
Manzumesi hilkat’e, doğrulara dayanan.
Susuz çölleri yakan, sevdanın özüyüm ben!..

Ne şeytana yardımcı, ne zalim, ne kötüyüm.
Anaların koynunda, ak gerdanın sütüyüm!
Parçalanmış bedenin, çürümeyen etiyim.
Silinmiş köprülerin yazısız sözüyüm ben!…

“Kükreyen yel gibiyim”, deli dolu yanım var.
Kaç asır dalgalanır, ay yıldızlı şanım var.
Son damlasına kadar, vereceğim kanım var!
Zifiri gecelerin, aydınlık gözüyüm ben!

Burçları kuşatırım gezip de kalesinde,
İnce bir nakış gizli siyahî lalesinde,
Gülden adım arşadır, hedef merhalesinde!
Sarptan kayalıkların, çıkılmaz düzüyüm ben!…

Hangi giz kapısının ardındasın yar
Korkarım sensiz şimşekleri çatlatan akşamlardan
Berinlemiş hıfzı Dilrubalı vakitler
Sığ bildiğim kuytular verem gibi
Pusmuş ölüm merdiven altında
Amalığımla zorladım tüm kapıları
Saklambaç oynama zamanı değil
Göremiyorum işte
Karanlık olmadan, sobelemeden çık gel
Ağyar kol geziyor gözü kanlı kinayeli
Korkuyorum
Zifiriyi yarıp leyl-i nedamet vuku bulursa
Hangi Berinleme bidar olur
Nisyana uğramış cılız betimleme mi
Bakarım sokak ortasına
Ağyar cam önü kaldırımı arşınlar
Kapımın yegâne kilidi sensin
Teheccüd söyleşilerinin mevzusu sen, avuç içi oluklarında olunca
Ay görünür bahtıma senin suretinde
Gayb’dan sesin gelir
Bak buradayım ye’se kapılma

Kerküklü avukat Fahrettin Ergeç’e ait “Kerkük Zindanı” diye bir türkü var. Rahmetli Cem Karaca söylerdi, şimdi Kıraç söylüyor. Sözleri şöyle:

“Kerkük’ün zindanına attılar beni.
Mazlumlar sürüsüne kattılar beni.
Bir yanım dağladılar ateşle annem.
Ne suçum, ne günahım, yaktılar beni.
Türkmen obalarından göçen anneler,
Ne yuvaları kalmış ne de haneler.
Gök kubbeyi sarsar mazlum feryadım.
Elbette bir gün güler bize seneler.”

Bu türkü, bugün dünyanın her yerine dağılmış halde yaşayan 350 milyon Türkün dramını; hatta trajedisini gözler önüne seren bir ağıttır. Bugün Irak adlanan yerdeki Irak Türklerinin kalbi, merkezi, beyni, ruhu olan Kerkük şehri, Amerika Birleşik Terör Devletlerinin desteğiyle Barzani adlanan İsrail köpeğinin işgali altındadır. Haçlı Amerika ile Siyonist Barzani el ele vermişler Kerkük’ü açık hava zindanı haline getirmişler. Buraya sadece 3 milyon Irak Türkünü (Türkmen’i) değil, 350 milyon Dünya Türklüğünü doldurmuşlar, hapsetmişler, havasız bırakmışlar, yakmayı bekliyorlar.
Bugün Kerkük açık hava zindanına sadece Irak Türkleri değil, Türkiye Türklüğü, Kazakistan Türklüğü, Kırgızistan Türklüğü, Özbekistan Türklüğü, Türkmenistan Türklüğü, Azerbaycan Türklüğü, Tatar Türklüğü, Almanya’da yaşayan 5 milyonluk Türk kantonu ve diğer Türklerin hepsi hapsedilmiştir. Hiçbirinin kılı kıpırdamıyor.
Amerika eşkıya çetesi, bir tane casus papazını vermedik diye dünyayı başımıza yıkmaya çalışıyor. Ama biz 7 bağımsız devleti, onlarca özerk devleti olan 350 milyonluk Türk varlığı olarak ne Irak Türklerine, ne Suriye Türklerine, ne Doğu Türkistan Türklerine sahip çıkıyoruz. Bugün Kerkük’ü veren, yarın Diyarbakır’ı verir. Diyarbakır’ın güvenliği Kerkük’ten geçer.
“Kerkük Zindanı” türküsünü günümüze uyarlayalım:
Kerkük’ün zindanına attılar 350 milyon Türkü. Mazlumlar sürüsüne kattılar bu milliyetini kaybetmiş, ruhsuz, şuursuz, bilgisiz kalabalığı. Türk milleti olmaktan çıkıp kuru bir kalabalığa dönüşmüş bu Dünya Türklüğü denen yığının bir yanını değil; her tarafını ateşle dağladılar. Ama hâlâ uyanası yok.
Dünya tarihi milletler mücadelesidir. Kimse senin suçsuz ve günahsız olduğuna bakmaz. Yakarlar, yıkarlar, ezerler, geçer giderler. O yüzden ey dünya Türkleri! “Ben suçsuzum, günahsızım” demen yetmez. Haklısın, ama aynı zamanda güçlü olacaksın, bir olacaksın, dünyanın her yerinde yaşayan Türk kardeşlerine sahip çıkacaksın. Bugün sen onlara sahip çıkmazsan, yarın sana da sahip çıkan olmayacaktır. Türk Birlikçi, Turancı olmazsan kimse senin gözyaşına bakmaz, zindana doldurup yakarlar.
Bugün Barzani denilen İsrail köpeği, eline aldığı Amerikan silahlarıyla Türk analarını, ailelerini, balalarını çoluğunu çocuğunu, Musul’dan, Kerkük’ten, Tuzhurmatu’dan, Telafer’den, her yerden sürüyor. Kıraç da sazı almış eline bağırıyor:

“Türkmen obalarından göçen anneler
Ne yuvaları kalmış, ne de haneler”.

Bugün Irak ve Suriye Türkmen obaları göçe zorlanıyorsa, kitleler halinde katlediliyorsa, ey Türkiye Türkü! Ey Azerbaycan Türkü! Ey Kazakistan Türkü! Ey Özbekistan Türkü! Ey Kırgızistan Türkü! Sıra sana gelecektir demektir. Sarı öküzü veren siyah öküzü de verir, kırmızı öküzü de.
Eğer dünyanın her yerine dağılan Türkler birleşmezse, bir ve beraber olup sürülen, öldürülen, yağmalanan, talan edilen, itilip kakılan Türkmen kardeşlerine yardım etmezse, bana ne derse, bana dokunmayan yılan bin yıl yaşasın derse, mort olmadan önce söyleyebileceği son söz, ağzından çıkabilecek en son kelam, sadece “Gök kubbeyi sarsar mazlum feryadım” olacaktır.
Birliğini, dirliğini, yaşama azmini, ayakta kalma iradesini kaybetmiş bir kalabalık, millet olmaktan çıkmıştır. Düşmanlarına karşı direnme isteğini yitirmiş, şartlara teslim olmuş insanlar sadece ağıt yakarlar. Bu ölü millet, “Artık yeter, ağıt yakmaktan bıktık, biz yeni, özgür, müreffeh, mutlu, huzurlu bir Türkçe hayata yelken açmak istiyoruz, onun için büyük bir Turancı mücadeleye karar verdik” dedikleri zaman işin yarısı hallolmuş olacaktır.
İşte o zaman ağıt yakarak yok olmaya, tasfiye edilmeye razı gelmiş bir kalabalık güruh olmak yerine; zafer marşları söyleyerek var olmaya azimli bir millet olma kararını vermiş olacaktır. İşte o zaman Türk milleti: “Elbette bir gün güler bize seneler” deme hakkını kendinde bulmuş olacaktır.
Yine bitmeyen acılı haberlerden birine göre ajansların ilginç bir haber daha eklenmiş Irak’ın Süleymaniye kenti kırsalında bir ayı, Peşmergelere saldırmış. Peşmergeler büyük korkuyla kaçarken, ayı içlerinden 2’sini yaralamış. Demek ki Kerkük’ün zindanına hapsedilen Türkmenlerin maruz kaldığı zulme ayılar bile dayanamamış. Üzerine ölü toprağı serpilen 350 milyon Türkün yapması gereken işi ayılar ele almış. Ayılar bakmışlar Türklerden hayır yok, bu Barzani itlerini biz halledelim demişler. Bundan sonra “en büyük asker bizim ayılar!” diye tezahürat yapacağız.
Son olarak Mehmet Akif Ersoy’a kulak verelim:
“Ey dipdiri meyyit (ölü), ‘İki el bir baş içindir.’
Davransana… Eller de senin, baş da senindir!

His yok, hareket yok, acı yok… Leş mi kesildin?
Hayret veriyorsun bana… Sen böyle değildin.

Kurtulmaya azmin neye bilmem ki süreksiz?
Kendin mi senin, yoksa ümîdin mi yüreksiz?

Âtiyi (geleceği) karanlık görüvermekle apıştın?
Esbâbı(sebepleri) elinden atarak ye’se (ümitsizliğe) yapıştın!

Karşında ziyâ (ışık) yoksa, sağından, ya solundan
Tek bir ışık olsun buluver… Kalma yolundan.

Âlemde ziyâ kalmasa, halk etmelisin (yaratmalısın), halk!
Ey elleri böğründe yatan, şaşkın adam, kalk!”

Prof. Dr. Ertuğrul YAMAN
(eyaman60@gmail.com)

Çanakkale Ruhu
Çanakkale Savaşı, yalnızca bir savaş değil; tarihe not düşülen, tarihin seyrini değiştiren ve eşine az rastlanır bir destandır. Çünkü o dönemde Osmanlı’nın hızlı bir çöküş̧ dönemine girmesini fırsat bilen “yedi düvel” âdeta Osmanlı’nın tepesine çökmüştür. İslâm ve Türk düşmanları, hepsi bir olup saldırıya geçmişlerdir. Mehmet Âkif, bu müthiş savaşı şöyle tasvir ediyor:

Şu Boğaz harbi nedir? Var mı ki dünyâda eşi?
En kesif orduların yükleniyor dördü beşi.
-Tepeden yol bularak geçmek için Marmara’ya-
Kaç donanmayla sarılmış ufacık bir karaya.
Ne hayâsızca tehaşşüd ki ufuklar kapalı!
Nerde-gösterdiği vahşetle bu bir Avrupalı’
Dedirir-Yırtıcı, his yoksulu, sırtlan kümesi,
Varsa gelmiş, açılıp mahbesi, yâhud kafesi!
Eski Dünyâ, yeni Dünyâ, bütün akvâm-ı beşer,
Kaynıyor kum gibi, mahşer mi, hakikat mahşer.
…
Kimi Hindû, kimi yamyam, kimi bilmem ne belâ…
Hani, tâuna da zuldür bu rezil istilâ!

Ne var ki hepsi bir olsa da bir Çanakkale’yi geçemediler. Nitekim topumuz tüfeğimizden çok ölümden korkmayan ruhumuzdu asıl serhaddimiz. Burada merak konusu olan, her açıdan üstün olan ordular karşısında Müslüman Türk Milletini ve onun şanlı ordusunu muzaffer kılan asıl güç nedir? Burada yedi düvelin aşamadığı yüce bir ruh tasvir ve tahlil edilecektir. Bu üstün ruhun en kısa özeti: Ya şehitlik ya gazilik; parolası ise ya istiklal ya ölümdür! Geliniz yine sözü Mehmet Âkif’e bırakalım:

Bomba şimşekleri beyninden inip her siperin;
Sönüyor göğsünün üstünde o arslan neferin.
Yerin altında cehennem gibi binlerce lağam,
Atılan her lağamın yaktığı: Yüzlerce adam.
Ölüm indirmede gökler, ölü püskürmede yer;
O ne müdhiş tipidir: Savrulur enkaaz-ı beşer…
…
Ne çelik tabyalar ister, ne siner hasmından;
Alınır kal’â mı göğsündeki kat kat iman?
Hangi kuvvet onu, hâşâ, edecek kahrına râm?
Çünkü te’sis-i İlahi o metin istihkâm.
Zannedilir ki düşmanlar topla tüfekle mağlup edilir. Oysa, asıl güç göğsündeki imandır. Yüreğindeki cesarettir. Bu ruhu, Mehmet Âkif, şu dizelerde tasvir ediyor:
KORKMA!
Cehennem olsa gelen, göğsümüzde söndürürüz,
Bu yol ki Allah yoludur, korku bilmeyiz, yürürüz!
Düşer mi tek taşı sandın namus ocağının?
Meğerki savaşa giren son er şehid olsun.
Şu karşımızdaki mahşer kudursa, çıldırsa;
Denizler ordu, bulutlar donanma yağdırsa;
Bu altımızdaki yerden bütün yanardağlar,
Taşıp da kaplasa afakı bir kızıl sarsar;
Değil mi cephemizin sinesinde iman bir;
Sevinme bir, acı bir, gaye aynı, vicdan bir.

Çanakkale’nin geçilmezliğini anlayabilmek için de derin bir basirete ve tarih bilgisine ihtiyaç vardır. Nasıl ki Asr-ı Saadet döneminde bütün müşrikler el ele kol kola verip yüce dinimiz İslâm’ı yok etmek için toptan saldırmışlarsa, haçlı ruhu da bu intikamı Çanakkale’de almak istemiştir. Mehmet Âkif, Çanakkale’nin ciddiyetini ve önemini şöyle ifade eder:

Ey, bu topraklar için toprağa düşmüş asker!
Gökten ecdâd inerek öpse o pâk alnı değer.
Ne büyüksün ki kanın kurtarıyor tevhidi..
Bedr’in arslanları ancak, bu kadar şanlı idi.
Sen ki, a’sâra gömülsen taşacaksın… Heyhât,
Sana gelmez bu ufuklar, seni almaz bu cihât…
Ey şehid oğlu şehid, isteme benden makber,
Sana âğûşunu açmış duruyor Peygamber.

Çanakkale Ruhu ve Mehmet Âkif’
Çanakkale’yi geçilmez kılan bu ruhu, Mehmet Âkif’in kendi hayatında, eşsiz eseri Safahat’ta ve gençlik tasavvurunda buluyoruz. Dolayısıyla Çanakkale’yi geçilmez kılan ruhu, tam olarak anlayabilmek için, Âkif’i, eşsiz eserini ve gençlik tasavvurunu yakından incelememiz gerekir. Âkif, Osmanlı gibi bir devin çöküşüne, Türkiye Cumhuriyeti gibi taze bir filizin kök salışına şahit olmuştur. O, hem acıların hem de umutların gölgesinde yetişmiş büyük bir ediptir. Mehmet Âkif, Türk edebiyatında yeri doldurulamayan eşsiz, çok yönlü bir sanatkârdır. Yeni kuşaklar, Mehmet Âkif’i genellikle milli şairimiz olarak tanımaktadırlar. Hâlbuki o, yeni kuşaklar tarafından örnek alınması gereken farklı özelliklere sahip zirve bir şahsiyettir. İdealist, sanatkâr, şair, hatip, devlet adamı, kahraman, âlim, bilge bir düşünce ve dava adamıdır.
Mehmet Âkif, kelimenin tam anlamıyla davasını yaşayan bir şahsiyettir: Onun hayatını ve ideallerini özetleyecek olursak şöyle bir benzetme yapılabilir: Âkif; İslâm’ın Hz. Ömer’i, Şark Dünyası’nın mütefekkiri, Türk milletinin alpereni, istiklâlin şairi, Türkçenin ve şiirin de üstadıdır.
Mehmet Âkif’in fikir köklerini araştırdığımızda Âkif’in daima geçmişle gelecek arasında bir köprü kurmaya çalıştığı görülecektir. Ancak o, kendisini hep mazide yaşıyormuş gibi hissettiğini söyler. Âkif, cimrilik, ikbal şımarıklığı ve kibri sevmezdi. Kalabalıklardan ve gösterişten hoşlanmazdı. Sevdiğini tam severdi, sevmediğinden uzak kalırdı. Güvenilir bir insandı. Her şeyinizi ona rahatça emanet edebilirdiniz.
Büyük bir idealist ve çetin bir mücadele adamı idi. Hiçbir şey için kimseye minnet etmez, kimseye boyun eğmezdi. Haksızlığa asla tahammül edemezdi ve hakka saygısı büyüktü. Parayı sevmezdi. Hayatı ve evi oldukça sadeydi. Az konuşur, çok sükût ederdi. İkiyüzlüleri sevmezdi.
Safahat ise, bir şiir kitabı, bir edebî metin olmak yanında, fikrî bir eserdir. Onda milletimizin; tarihi, yükseliş̧ ve düşüş̧ sebepleri, sıkıntıları; zekâsı, nüktesi, edebiyatı, şehri, ailesi, acıları ve sevinçleri… vardır. 1924 yılında yayımlanan “Âsım” isimli altıncı “Safahat”, şaire en büyük şöhretini kazandırmıştır. Manzum hikâye tarzında çok kuvvetli millî lirizmle yazılmış olan eserde, aydın ve vatansever Türk gençliği tasvir edilir. Şaire göre bu gençlik, Müslüman Türk’ün namusunu çiğnetmeyen, Türk milletini kurtaracak ve geleceğin Türkiye’sini de kuracak olan imanlı gençliktir.
İdeal Gençlik: Âsım’ın Nesli
Safahat’ın altıncı bölümü “Âsım”da, Mehmet Âkif, hayalindeki “ideal gençliği”ni anlatmıştır. Bu bölümde, Türk gençliğini, “Âsım’ın nesli” olarak nitelediğini ve o gençliğin ayrıntılı biçimde yazdığını görüyoruz. Safahat’ın “Âsım” bölümü, 2500 dizelik tek parçadan meydana gelmektedir. Şair, burada savaş̧ vurguncuları, köylülerin durumu, geçmişe bakış̧ anlayışı, eğitim-öğretim, medrese, ırkçılık, batıcılık, gençlik gibi birçok konu üzerinde durmaktadır. Âsım, Hocazade (Mehmet Âkif) ile Köse İmam arasında karşılıklı konuşmalar biçiminde kaleme alınmıştır.
Mehmet Âkif, idealindeki gençliği Âsım’ın Nesli olarak niteliyordu. Âsım, Mehmet Âkif”in ana hatlarını ayrıntılı olarak çizdiği ideal bir gençlik sembolüdür. O, vatanını, milletini, değerlerini ve tarihini sevmektedir. Haksızlığa tahammülü yoktur. Haksızlığa karşı susmayan, haykıran ve hatta bileği ile düzeltmeye çalışan bir gençtir Âsım. Güçlüdür ve bu gücünü şahsî çıkarları için değil, ülkesi, milleti, toplumun yararları ve geleceği için kullanmaktadır. Kavgası, toplumun yararınadır.
Âsım, bir semboldür. Müslüman Türk gençliğini temsil eder. İnancı tamdır. Ülkesini işgal etmek isteyenlere mücadele eder. Bunun en canlı örneği Çanakkale Savaşı’dır.
“Âsım’ın nesli… diyordum ya… nesilmiş gerçek;
İşte çiğnetmedi namusunu, çiğnetmeyecek.”
Âsım, bir bakıma Mehmet Âkif’in kendisidir. Vefakârdır. Sözüne sadıktır. Baytar mektebinde okurken sınıf arkadaşları ile sözleşirler. Kim önce vefat ederse geride kalanın çocuklarına diğerleri bakacaktır. Sözleşmelerinden yirmi yıl sonra arkadaşı vefat eder geriye iki çocuğu ile hanımı kalır. Âkif, son derece maddi sıkıntıda olmasına rağmen verdiği sözü tutar ve arkadaşının ailesine sahip çıkar.

Âsım’ın Nesli’nin Özellikleri
1. İmanlı Gençlik
Âkif’e göre genç; imanlı, gayretli, mütevekkil olmalı; tembellik, hazıra konmak, hırs ve kıskançlıktan uzak durmalıdır.
“Allah’a dayan sa’ye sarıl, hikmete ram ol;
Yol varsa budur bilmiyorum başka çıkar yol.”
…
“İmandır o cevher ki İlahî ne büyüktür…
İmansız olan paslı yürek sînede yüktür!”
Mehmet Âkif, Kur’an’ı, insanı imanın özüne götüren bir kitap olarak görür. Kur’an doğru anlaşılırsa tüm sıkıntıların ortadan kalkacağına inanır. Allah korkusunun ve sevgisinin önemini vurgular. Allah korkusu olmadan hayatın düzen ve huzurdan uzak olacağını ifade eder. Peygamber sevgisini ve O’na bağlılığın önemini belirtir.
2. Ahlâklı Gençlik
Safahat, bir bütün olarak incelendiğinde, Mehmet Âkif’in idealize ettiği gençliğin en belirgin özelliklerinden birisinin de güzel ahlâklı bir nesil olduğu görülür. Âkif’e göre, bilgisiz ahlâk, miskinlik ve zayıflığa; ahlâksız bilgi ise, milletlerin ruhunun zehirlenmesine sebep olur. Mehmet Âkif, gençlerin, bilgi ve ahlâk sahibi olmalarının ancak tahsil ve terbiye ile mümkün olacağını bildiği için Türk gençlerine;
“Hadi tahsilini ikmale tez elden, hadi sen!
Çünkü, milletlerin ikbâli için, evlâdım,
Marifet bir de fazilet, iki kudret lâzım.”
diye seslenir. Bir başka dörtlüğünde ise, ahlaki erdemlere dikkat çeker:
NEVRUZ’A
“İhtiyar amcanı, dinler misin, oğlum, Nevruz?
Ne büyük söyle, ne çok söyle; yiğit işte gerek.
Lâfı bol, karnı geniş soyları taklid etme;
Sözü sağlam, özü sağlam adam ol, ırkına çek.”
3. Düşünen ve Aksiyoner Gençlik
Mehmet Âkif”in öne çıkan ve gençlerimize örnek gösterilmesi gereken en önemli vasfı ise bir düşünce ve hareket adamı olmasıdır.
“Ben ezelden beridir hür yaşadım, hür yaşarım.
Hangi çılgın, bana zincir vuracakmış? Şaşarım!
Kükremiş sel gibiyim; bendimi çiğner, aşarım;
Yırtarım dağları, enginlere sığmam taşarım.”
Yukarıdaki mısralar, bir milletin bağımsızlık, özgürlük ve kendine güven duygusunun ifadesidir. Mehmet Âkif, sözü ve eylemi birbiri ile tam uyum sağlayan ve buna aykırı davranışları asla affetmeyen nadir, örnek insanlardan biridir. Gençlere, düşünmelerini ve harekete geçmelerini özellikle tavsiye eder.
4. Ümitvar ve Gözüpek Gençlik
Âkif’in doğduğu ve yaşadığı zaman dilimi, hatırlanması bile insana üzüntü ve keder veren bir dönemdir. Üç kıtada egemen olmuş büyük bir medeniyetin kurucusu Osmanlı Devleti’nin yıkılış dönemidir. Üzücü olaylar üst üste gelmekte, kamuoyunda ümitsizlik hâkim olmaktadır. O ise, asla ümitsizliğe kapılmamış aksine halkını harekete geçirmek için cepheden cepheye koşmuştur. “İstiklal Harbi’nin manevi cephesinin önderi” sözü onun için yerinde kullanılan bir ifadedir. O, herkesin korkuyla karışık umutsuzluğa düştüğü bir dönemde gür sesiyle şöyle seslenir:
“Korkma! Sönmez bu şafaklarda yüzen al sancak.
Sönmeden yurdumun üstünde tüten en son ocak.”
Âkif, Ankara’da Tacettin Dergâhı’nda bu mısraları yazarken ufukları karanlık, yıkılmakta olan bir vatanın geleceğine dair umut ışıklarını ateşliyordu. O, şehirden şehre, cepheden cepheye koşarak insanlara, ümitsizliğe düşmemelerini, güçlü ve ümitvar olmalarını ısrarla telkin ediyordu. Ama Âkif’in asıl ideali ülkenin geleceğinde söz sahibi olacak ruhen ve fizikî olarak güçlü bir nesil yetiştirmekti.
Âkif, gençlere ümitvar olmalarını telkin etmenin yanında gözüpek olmalarını da tavsiye eder.
“Zulmü alkışlayamam, zalimi asla sevemem;
Gelenin keyfi için geçmişe kalkıp sövemem.
Biri ecdadıma saldırdı mı, hatta boğarım…
—Boğamazsın ki!
—Hiç olmazsa yanımdan koğarım!
Üç buçuk soysuzun ardında zağarlık yapamam;
Hele hak namına haksızlığa ölsem tapamam.
Doğduğumdan beridir âşıkım istiklâle
Bana hiç tasmalık etmiş değil altın lâle….
Yumuşak başlı isem, kim demiş uysal koyunum?
Kesilir belki, fakat çekmeye gelmez boynum.
Kanayan bir yara gördüm mü yanar tâ ciğerim.
Onu dindirmek için kamçı yerim, çifte yerim.
Adam aldırma da geç git, diyemem, aldırırım;
Çiğnerim, çiğnenirim, hakkı tutar kaldırırım.
Zalimin hasmıyım amma severim mazlumu….
İrticaın şu sizin lehçede manası bu mu?”
Âkif, Türk gençliğinin ümitsizliğe düşmeyip azmi elden bırakmamalarını istemektedir. Ve gençliğe ümitsizliğe düşmenin, azmi bırakmanın doğuracağı tehlikeleri söyle haykırır:
“Atiyi karanlık görerek azmi bırakmak,
Alçak bir ölüm varsa eminim budur ancak!
Karşında ziya yoksa sağından, ya solundan
Tek bir ışık olsun buluver, kalma yolundan,
Âlem de ziya kalmasa, halk etmelisin, halk!
Ey elleri böğründe yatan şaşkın adam, kalk!”
5. Vatanperver Gençlik
Mehmet Âkif, vatan sevgisi konusunda, Türk gençliğine söyle seslenmektedir:
Bastığın yerleri ‘toprak!’ diyerek geçme, tanı:
Düşün altında binlerce kefensiz yatanı.
Sen şehit oğlusun, incitme, yazıktır, atanı:
Verme, dünyaları da alsan, bu cennet vatanı.”
…
“Sahipsiz olan memleketin batması haktır,
Sen sahip olursan, bu vatan batmayacaktır,
Nasıl tahammül eder hür olan, esaretine,
Kör olsun ağlamayan, ey vatan felâketine,
Cehennem olsa gelen, göğsümüzde söndürürüz;
Bu yol ki hak yoludur, dönme bilmeyiz, yürürüz.”
6. Milliyetperver Gençlik
Mehmet Âkif, gençlere hem dinî hem de millî değerlere sımsıkı sarılmayı telkin eder. Bunları korumanın bir zaruret olduğunu da şöyle belirtir:
“Oyuncak sanmayın! Ahlâk-ı milli, rûh-ı millidir,
Onun iflası en korkunç ölümdür: Mevt-i küllîdir.”
Mehmet Âkif, milletin varlığı ve bekası için mücadele noktasında çok ısrarcıdır. Bu konudaki en önemli delil ise, kendi hayatıdır. Doğal olarak Âsım’ın neslinden de bunu ister:
“Yurdunu Allah’a bırak çık yola;
“Cenge” deyip çık ki vatan kurtula…
Böyle müyesser mi gazâ her kula
Haydi, levend asker, uğurlar ola!”
…
“Türk eriyiz silsilemiz kahraman
Müslümanız Hakk’a tapan müslüman
Putları Allah tanıyanlar, aman
Mescidimin boynuna çan asmasın

Âmin desin hep birden yiğitler
Allahu Ekber gökten şehitler
Âmin! Âmin! Allahu Ekber
…
Âkif Türk Olarak Yaşadı
Evet, ona tam bir İslam şairi diyebiliriz. Kuvvetli, imanlı, ateşli bir İslam şairi! Fakat Türk daima başta kalmak şartıyla. Dört lisanı edebiyatıyla bilen Âkif, Türk olarak yazdı, Türk olarak düşündü, Türk olarak yaşadı ve nihayet Türk olarak öldü.
Âkif’in bir vak’asını hatırlarım: İlk milli kaynaşma ve savaşlarda üstat Balıkesir’e gelmişti. Onun samimi arkadaşlarından biri Gönen’e teşkilat kurmaya gitmişti. Dönüşünde o arkadaş dedi ki:
– ( )’ler Türklere cefa ediyorlar. Milli teşkilatı boğmaya çalışıyorlar.
Âkif’in o zaman hiç düşünmeden, kükreyerek verdiği cevap şudur:
– Orada bir Türk Ocağı açınız ve mücadele ediniz!
Âkif’in beraberinde bulunan İstanbul’dan gelen bir kişi, “Üstat, sizi Türkçü görüyorum.” demek istedi. Âkif’in ağzından alev gibi şu kelimeler çıktı:
– “Ya ne zannediyorsun? Türk’e hiçbir kavmin horoz olmasına tahammül edemem!”
Âkif, baba tarafından Arnavut, anne tarafından Özbek Türkü olsa da ruhen ve zihnen o Türk milletinin temsili bir şahsiyetidir. O, Türk milletine âşık, Türk vatanına tutkun ve Türkçenin üstadıdır.
7. Bilgili Gençlik
Mehmet Âkif, gençlerimizin ilim tahsil etmelerini, ilmî gelişmeleri takip etmelerini ve onlardan ilme önem vermelerini istemektedir. Gençlere;
“Bu cihetten, hani hiç yılmasın oğlum gözünüz,
Sade Garb’ın yalınız ilmine dönsün yüzünüz,
O çocuklarla beraber gece gündüz didinin,
Giden üç yüz senelik ilmi sık elden edinin,
Fen diyarında sızan namütenahi pınarı,
Hem için hem getirin yurda o nafi suları,
Aynı menbaları ihya için artık burada,
Kafanız işlesin oğlum kanal olsun arada”
diyerek seslenmiştir.
8. Çalışkan Gençlik
Mehmet Âkif, Safahat’ta sık sık Doğu ve Batı Dünyası arasında karşılaştırmalar yapar. Âkif, Doğu Dünyasının manevi yüksekliğine rağmen atalete düşmesini eleştirirken Batı Dünyası’nın disiplinli ve düzenli çalışkanlığını över. Mehmet Âkif, Âsım’ın neslinin ataletten uzak, çalışkan bir gençlik olmasını özellikle telkin eder:
“Sakın ey nûr-i dîdem, geçmesin beyhude eyyâmın;
Çalış̧, hâlin müsaitken, bilinmez çünkü encâmın.”
“Kim kazanmazsa bu dünyada bir ekmek parası,
Dostunun yüz karası, düşmanının maskarası”
9. Mert ve Âdil Gençlik
Mehmet Âkif, gençlerin mert ve gerçekçi olmasını, hak ve adalet konularında duyarlı olmalarını ister. Şahsi menfaat peşinde koşmayan, doğru bildiğini ne pahasına olursa olsun söyleyen, haksızlık karsısında susmayan bir ruh yapısına sahip olmasını bekler. Nitekim Âsım, yukarıda sayılan niteliklerin hepsine sahip bir gençtir.
10. Sporcu ve Sağlıklı Gençlik
Mehmet Âkif’in koşma, güreş̧, gülle atma, taş atma, yüzme, ata binme sporlarıyla uğraştığını; ancak, güreş̧ sporuna karsı ayrı bir ilgisinin ve sevgisinin olduğunu biliyoruz. İdealindeki Türk gençliğinin de Âsım’ın şahsında sağlıklı olmak için, sporla uğraşmalarını arzu etmektedir.

11. Uyanık Gençlik
“Süleymaniye Kürsüsünde” sesini biraz daha yükselten şair, cemaati uykusundan uyandırmak ve harekete geçirmek için milletin hem kalbine hem de aklına hitap eder. Batı Medeniyetinin terakkisi karşısında yılgınlık psikolojisinden kurtulmak isteyen Âkif, uyanmak gerektiğine inanır:
“Ey cemâat, yeter Allâh için olsun, uyanın…
Sesi pek müdhiş öter sonra kulaklarda çanın!”
Arzı oynattı yerinden yıkılırken Îran…
Belki bir kıl bile ürpermedi sizden, bu ne kan!
Hiç sıkılmaz mısınız Hazret-i Peygamber´den,
Ki uzaklardaki bir mü’mini incitse diken
Kalb-i pâkinde duyarmış o musîbetten acı?
Sizden elbette olur rûh-i Nebî davacı.
Ey cemâat, uyanın! Yoksa, hemen gün batacak.
Uyanın! Korkuyorum: Leyl-i nedâmet çatacak!
Ne vapurlarla trenler sizi bîdâr etti!
Sizi kim kaldıracak, sûru mu İsrâfil´in?
Etmeyin… Memleketin hâli fenâlaştı… Gelin!
Gelin Allâh için olsun ki zaman buhranlı”

Sonuç ve Değerlendirme
Sonuç olarak Âkif’in “Âsım’ın Nesli” diye tarif ettiği gençliğin özellikleri şunlardır: İnançlı, ahlâklı, gözüpek, her türlü tefrikadan arınmış̧, ayrı gayrı düşünmeyen, tek yürek olan, taklitçiliğe özenmeyen, vatan ve millet sevgisini her şeyin üzerinde tutan, eğitim ve öğretime önem veren, ümitsizliğe kapılmayıp azimli ve çalışkan bir gençlik…
Kısacası, onun tahayyülünde Âsım’ın Nesli; yiğit, cesur ve merttir. Dini, vatanı ve milleti için savaştan çekinmez. Ölümden korkmaz; şehit olacağına inanır. Çalışkan, mütevazı ve tok gözlüdür. Ciddi ve ailesine bağlıdır. İnce ruhlu, kalbi hassas ve merhametlidir. Marifet ve fazilet sahibi, bedenen sıhhatli, kuvvetli ve dayanıklı, sporla meşgul olan bir gençliktir. Bizim; millet ve devlet olarak böylesi bir gençlik idealini, kendimize model almamız tarihi bir zarurettir.
Sonuç olarak diyebiliriz ki Çanakkale’yi geçilmez kılan ruh, Asım’ın Nesli’nde ifadesini bulan Türk gençliğinin ruhudur. Önemli olan o ruhu günümüze de taşıyabilmektir. Ve aslolan; biz kendimizden geçmedikçe kimse bizi geçemeyecektir!..

Yalnızlık inince gönül ufkuma
Bulunmaz dostumsun ıssız geceler
Denksin sen kırk yıllık eşim dostuma
Bulunmaz dostumsun ıssız geceler

Elim şakağımda dalıp kalınca
Kâbus eş oluyor hayal kurunca
Çıkışlar arayıp bulamayınca
Bulunmaz dostumsun ıssız geceler

Bulutlar çağınca kömürden kara
Kaysak tutmayınca bu müzmin yara
Sana sığınır bu garip fukara
Bulunmaz dostumsun ıssız geceler

Göstermezsin ele gözüm yaşını
Avutursun benim dertli başımı
Delilendiğimde her gün aşımı
Bulunmaz dostumsun ıssız geceler

Derdi, gam kederi dağıtansın sen
Olursun yazımda bir sulu sepken
Kanım donar, canım çekiliyorken
Bulunmaz dostumsun ıssız geceler

Alıştım ben sana, sen ise bana
Umudum bağlarım çöken akşama
Şafaklar atmazken hasretten yana
Bulunmaz dostumsun ıssız geceler

onaci@mu.edu.tr

GİRİŞ
Türk halkının “93 Harbi” (H.1293) veya “seferberlik” olarak adlandırdığı Osmanlı-Rus Savaşında, Plevne’nin ve Osman Paşa’nın özel bir yeri ve önemi vardır. Savaşın yankılarının bütün Türk coğrafyasına nasıl yayıldığı, türkülerde açık bir şekilde görülür. Osman Paşa ve Plevne Savaşı neden önemlidir? Dillerden düşmeyen ve Osman Paşa adına söylenen türkülerin sayıları neden bu kadar çoktur? Aradan nice on yıllar geçmesine rağmen, Plevne kahramanları niçin unutulmamıştır? Bu soruların cevabını tarihi kayıtlar yanında, Türk milletinin destanlarında veya kahramanlık türkülerinde aramak gerekir.
Savaşın geçtiği Balkan coğrafyasında, Plevne türkülerinin yoğun olarak söylendiği görülür. Plevne kasabasının bulunduğu Bulgaristan toprakları, Deliorman, Koca Balkan, Rodoplar, Varna, Kırcaali ve nereden derlendiği meçhul olan çok sayıda Plevne/Osman Paşa türküsü vardır. Savaş sonrası gazilerin kendi memleketlerine taşıdıkları türküler, dilden dile dolaşıp bütün Osmanlı coğrafyasına yayılır. Bunlardan biri Ordulu bir gazidir. Torununun kaleme aldığı hatıratlara göre dedesi, “Plevne Türküsü”nü gözyaşlarına boğularak söylemiştir.
Osmanlı’nın Müslüman ahalisinin yanı sıra Ukrayna’daki Hristiyan Urum Türkleri ve Moldova’daki Hıristiyan Gagauz Türkleri arasında, Plevne türkülerinin heyecanla söylendiği anlaşılmaktadır.
Balkan coğrafyası, tarih boyunca Türklerin pek çok savaşına şahitlik yapmış bir toprak parçasıdır. Plevne’den önce, Varna, Niğbolu, Silistre Savaşları Türk tarihinde önemli birer yere sahiptirler. Derleme yaptığımız Romanya’nın Dobruca Bölgesinde özellikle yaşlılar arasında, büyüklerinden dinlemiş oldukları kahramanlık türkülerini dillerinden düşürmedikleri görülmüştür. “Yaşa Mustafa Kemal Paşa” türküsü ise özel bir yere sahiptir. Türkiye dışında kalan toprak parçasında yaşayan Müslüman Türk ahalisinin ruhî durumlarını, tarihlerine ve Türkiye’ye bakışlarını bu türkülerden anlamak mümkündür.
Fuad Köprülü’nün söylediği gibi “…Bir milletin edebiyatı, millî ruhu ve millî hayatını göstermek için en samimi bir ayna sayılabilir” (Köprülü, 1981:1). Kahramanlık türkülerinin Türk tarihinde özel bir yeri ve anlamı vardır. Bu türküler arasında, “Sivastopol Önünde Yatar Gemiler,” “Ey Gaziler,” “Estergon Kalesi,” “Kırım’dan Gelirim,” “61’in Topçuları” gibi türküler sayılabilir. Osman Paşa türkülerinin de dâhil olduğu kahramanlık türküleri, gelecek kuşaklar için birer millî gıda oluşturur (Cebeci, 1969: 761).
Enver Behnan Şapolyo “Türk-Rus Savaşları Tarihi Gazi Osman Paşa ve Plevne Müdafaası” adlı eserinde şöyle demektedir: “Tarih, bir ahlâk dersidir. Ondan insan olan çok şey öğrenir. Mazi öğrenilmeden, istikbal hazırlanamaz. Geçmiş günlerin vakalarını da bize ancak tarih öğretir. Kanije müdafaası, Silistre müdafaası, Plevne müdafaası Türk hamasetinin en canlı ve şanlı sayfalarını teşkil etmektedir. Bu sayfaları bir kahramanın destanı gibi okumak her Türk çocuğunun milli bir borcudur, (…) Bu sebeple Plevne kahramanlarının savaşları bizde tarihi bir şuur, nihayet milli bir vicdan doğuracaktır. Nitekim, milli şuur Plevne’de doğdu. İstiklal harbinde muvaffak oldu. Atatürk’e rehber Gazi Osman Paşa olduğunu kendisi söylemiştir” (Şapolyo 1959:175).
Rusların hem Balkanlarda, hem de Kafkaslarda Osmanlıya karşı başlattığı savaş, yaklaşık iki yüzyıldır aralıklı olarak devam eden Osmanlı-Rus Savaşlarının bir devamıdır. Halk arasında 93 Harbi (24 Nisan 1877- 03 Mart 1878) olarak bilinen seferberlik dönemini başlatılmıştır. Osmanlının toptan seferberlik ilanı, imparatorluğun ayakta kalması adına gösterilmiş olunan bir dirençtir. Bu direnç Plevne cephesinde sembol olmuş ve bütün dünyanın dikkatleri bu küçük kasabaya çevrilmiştir.
Osman Paşa ve kahraman askerleri, 143 gün boyunca Plevne’yi tahkim etmiş, burayı kaleye çevirmiş, direnmiş ve Balkanların kış günlerinden birinde (10 Aralık 1878), teslim olmak yerine, askerce ölmeyi tercih etmiş, yarma harekâtına girişmişlerdir. Bu sayede Ruslar, Plevne savunmasıyla yaklaşık beş ay oyalanmış ve İstanbul’u alma hayallerinin önüne geçilmiştir.
Plevne Savaşı’nın halk arasında nasıl bir heyecana yol açtığı, Plevne türkülerinin birbirinden farklı ve birbirinden uzak coğrafyalarda yeni dörtlükler eklenerek söylenmesinden anlaşılmaktadır. Türküler, ortak heyecanı bir destana dönüştürmüştür.

TÜRKÜLERDEN DESTANA
Plevne kahramanlığının türküsü, hem Plevne’deki askerlerce, hem de halk tarafından söylenmiş olmalıdır. Bütün bir Osmanlı coğrafyasının yanı sıra Kazakistan’a göç etmiş Gagauz Türklerinin Plevne türkülerini taşıdıkları anlaşılmaktadır. Plevne Türkülerinin Kerkük’ten Kazakistan’a, oradan Balkanlara dek Osmanlı coğrafyasını aşan bir övünç, bir kıvanç türküsüdür. Daha sonra bu türküler notalara alınacak, marş olarak bestelenecektir. İlk beste Mızıka-i Hümayûn’un bando şeflerinden Miralay (Albay) Mehmet Ali Bey (1825-1895) tarafından tahminen 1910 yılında yapılacaktır.
Plevne marşları yıllar içinde dokuz farklı dörtlükten hareketle bestelenir:
Sıra Dörtlükler Dörtlük
Sayıları
1 1,2,3. dörtlük 3
2 1,3,4,5. dörtlük 4
3 1,3,4. dörtlük 3
4 1,3, 6. dörtlük 3
5 7,8,9. dörtlük 3

Plevne türküleri içinde 11 heceli olanlar:
türkü 7 bent
türkü 3 bent (çeşitlemeleri var)
türkü 8 bent
türkü 2 bent

Plevne türküleri içinde 8 heceli türküler:
türkü 10 bent
türkü 9 bent
3-6 arası / 4 türküde 7 bent
7-9 arası / 3 türküde 6 bent
10-15 arası / 6 türküde 5 bent
16-26 arası /11 türküde 5 bent
27-31 arası / 5 türküde 3 bent
32-39 arası / 8 türküde 2 bent

Plevne türküleri içinde 11+ 8 heceli türkülerde 7 bendi 4 bentten oluşanlar:
türkü 7 bent
türkü 10 bent

Hece sayılarında kararlılık göstermeyen beş türkü yer almaktadır.
Plevne hakkında âşıklar tarafından söylenen üç yapma destan bulunmaktadır:
Âşık Hıfzı İsimsiz 46 dörtlük
Söyleyeni belli olmayan Destan-ı Gazi Osman Paşa 37 dörtlük
Âşık Boran Plevne Destanı 7 dörtlük

Türkülerin karşılaştırması sırasıyla bentler ve dizeler arasında yapılmıştır. Karşılaştırılması yapılan ve destanlaşan ilk yedi bent birden fazla söylenmiş, sonraki on beş bent bir kez söylenmiştir. Birden fazla dörtlükler arasında en çok kullanılan dize göz önüne alınarak önce dörtlük sonra türkünün bütünü oluşturulmuş, böylece türküden destana nasıl bir yöntem izlendiği gözler önüne serilmiştir. Farklı dizeler aynı sayıda söylenmiş ise, en eski yayım tarihi dikkate alınmıştır. Aşağıdaki sadece birinci dizenin örneği verilmiştir:
1. dize:
Tuna nehri akmam dedi 3.1.1 (üçüncü türkünün birinci bendinin birinci dizesi)
Tuna nehri akmam diyor 2.1.1 / 4.1.1 / 5.1.1 / 6.1.1. / 8.1.3 / 14.5.1 / 17.1.1 / 20.1.1 / 21.1.1 / / 27.3.1 / 32.1.1 /
33.1.1 / 38.1.1 / III.2.8.1
Tuna nehri akmam deyor 9.3.1
Tuna nehri aşmam diyor 9.3.1
Karadeniz akmam dedi 3.4.1 / 4.2.1 / 5.3.1 / 12.5.1/ 14.2.1 / 21.2.1 / 23.2.1 / 29.1.1 / 35.1.1 / 36.1.1
Karadeniz akmam diyor 1.3.1 / 11.4.1 / III.1.2.1 / III.2.2.1
Garadeniz akmam diyor 8.1.1
Garadeniz akmam deyor 39.2.1
Garadeniz akmam diyur 25.1.1
Kara Deniz akmam diy 31.1.1
Karadeniz akmam deyor 9.1.1
Hara deniz ahmam deyor 30.1.1
Kanlı Tuna akmam deyor 6.4.1 / 34.2.1
Kanlı Tuna akmam diyor 10.4.1 / 15.4.1
Duna teyler ahmam dedi 26.3.1
Osman Paşa sefer açtı 2.6.1 / 22.1.1
Dökülen kan döndü sele 2.7.1 / 22.2.1
Irmak gibi aksın kanı 2.8.1 / 22.3.1
Cihan şaştı bu savaşa 2.9.1 / 22.4.1
Ünü böyük Osman Paşa 8.2.1

Burada öne çıkan ve en çok kullanılan dize: “Tuna nehri akmam diyor”dur.
Sekiz heceli Plevne Türküleri farklı kelimeler, dizeler ve dörtlüklerle yeniden söylenerek tekrar karşımıza çıkmaktadır ve bunların toplam sayıları otuz ikidir:
-1-
Tuna nehri akmam diyor
Etrafımı yıkmam diyor
Ünü büyük Osman Paşa
Plevne’den çıkmam diyor
Birinci dörtlük farklı coğrafyalarda 47 kez kullanılır.
-2-
Tuna nehri akar gider
Etrafını yıkar gider
Şanlı Gazi Osman Paşa
Moskofları kırar gider
İkinci dörtlük farklı coğrafyalarda 30 kez kullanılır.
-3-
Olur mu beyler olur mu
Evlât babayı vurur mu
Padişahın zalimleri
Bu dünya size kalır mı
Üçüncü dörtlük farklı coğrafyalarda 17 kez kullanılır.
-4-
Ruslar Tuna’yı atladı
Karakolları yokladı
Osman Paşa’nın kolunda
Beş bin top birden patladı
Dördüncü dörtlük farklı coğrafyalarda 13 kez kullanılır.
-5-
Kılıcımı vurdum taşa
Taş yarıldı baştan başa
Ünü büyük Osman Paşa
Askerinle binler yaşa
Beşinci dörtlük farklı coğrafyalarda 10 kez kullanılır.
-6-
Plevne’nin ardı bayır
Bizlerde kalmadı hayır
Yok olası Damat Paşa
Yaktı bizi cayır cayır
Altıncı dörtlük farklı coğrafyalarda 6 kez kullanılır.
-7-
İstanbul’dan tel geliyor
Kadir Mevlâm dil veriyor
Padişah da pencereden
Baka baka can veriyor
Yedinci dörtlük farklı coğrafyalarda 6 kez kullanılır.
-8-
Kapandı Plevne’nin yolu
Düşman sardı sağı solu
Askerim çok cephanem yok
Yetiş Süleyman Paşa kolu
Sekizinci dörtlük farklı coğrafyalarda 4 kez kullanılır.
-9-
İstanbul’dan gelir kadı
Kalmadı dünyanın tadı
Şaşkın oldu zalim Kadı
Deli oldu deli kadı
Dokuzuncu dörtlük farklı coğrafyalarda 4 kez kullanılır.
-10-
İstanbul’un hanımları
Sedeftendir nalınları
Kör olası kâfir Moskof
Öksüz koydun yavrıları
Onuncu dörtlük farklı coğrafyalarda 5 kez kullanılır.
-11-
Kara kazan coştu derler
Dalga dalga aştı derler
Osman Paşa’nın askeri
Gece burdan geçti derler
On birinci dörtlük farklı coğrafyalarda 4 kez kullanılır.
-12-
Plevne’den toplar atıldı
İslâm Bulgar’a katıldı
Haberin olsun Sultan Hamit
Urum-elleri satıldı
On ikinci dörtlük farklı coğrafyalarda 3 kez kullanılır.
-13-
Tuna’ya köprü kuruldu
Askerin boynu vuruldu
Ağlaşın asker, ağlaşalım
Osman Paşamız vuruldu
On üçüncü dörtlük farklı coğrafyalarda 3 kez kullanılır.
-14-
İstanbul’un hanımları
Serbest gezer zalimleri
Kör olası Moskof’un
Bitme bilmez zulümleri
On dördüncü dörtlük farklı coğrafyalarda 3 kez kullanılır.
-15-
Tuna üstü esmez oldu
Kılıcımız kesmez oldu
Kör olasın Murat paşa
Cephanemiz yetmez oldu
On beşinci dörtlük farklı coğrafyalarda 2 kez kullanılır.
-16-
Karadeniz dalgalandı,
Orta yeri halkalandı,
Kör olası Damat Paşa,
Moskof ile ne laflaştı.
On altıncı dörtlük farklı coğrafyalarda 2 kez kullanılır.
-17-
Kaleden toplar atılır
Moskof İslâm’a katılır
Osman Paşa’nın elinden
Beş bin top birden atılır
On yedinci dörtlük farklı coğrafyalarda 2 kez kullanılır.
Sonraki dörtlüklerin her biri ayrı bir coğrafyada bir kez tekrarlanır.
-18-
Kahpe Moskof kesti yolu
Almak ister İstanbul’u
Plevne bir toprak kala
Düşman sarmış sağı solu
-19-
Bakın hele Balkanlara
Boyanmış hep al kanlara
Benziyor Türk askeri
Ateş saçan volkanlara
-20-
Türk’e pusu kurdu Moskof
Bunca yiğit vurdu Moskof
Osman Paşa karşı durur
Almak ister yurdu Moskof
-21-
Ağustosta açtı cengi
Görülmemiş daha dengi
Tuna’ya çok kan döküldü
Kıpkırmızı oldu rengi

-22-
Merdivenden indirdiler
Han sarayına bindirdiler
Kalk gidelim Osman Paşa
Bizi şimdi öldürürler
-23-
Kır atıma attım postu,
Çift tabanca elmas taşlı,
Gitme beyim öldürürler,
Bu vezirler her bir sözde.
-24-
Taş tabyaya toplar patlar
Osman Paşa istihkâm yapar
Süvariler çadır çarpar
Kâfir Moskof karşıdan bakar
-25-
Karadeniz [hep] kopuştu
Şipka Balkanı tutuştu
Bakın arkadaşlar bakın
Hızır mı bize yetişti
-26-
Karardı kazan karası
Karardı asker arası
Bugün bizi öldür [ür] (ecek)ler
Arkamızda süngü yar(a)sı
-27-
Çadırımız mavi beyaz,
Bu sene gelmedi mi yaz?
Aman kâtip haller yaman,
Beni başka deftere yaz.
-28-
Balkanları tez aşmalı
Kafkasya’ya ulaşmalı
Zafer için gece gündüz
Rabbimize yalvarmalı
-29-
Eğildim bir su içmeye
Atıma yollar biçmeye
Karşıdan Ruslar göründü
Utandım geri kaçmaya
-30-
Arabalar gelir geçer
Camları açar pencere
Osman Paşa’nın askeri
Sokak sokak yalım geçer
-31-
Karadeniz kararın yok
Gonce gülün timarın yok
Seni Moskof güle ürsün
Senin halden haberin yok
-32-
Çadırımın ipi yerde
Üstümüzde yeşil perde
Urun evlatların urun
Umudumuz yok geride

Dört dizeden oluşan türküler otuz iki adettir. Yapılan karşılaştırmada, bir türkünün Osmanlı coğrafyasındaki ahali tarafından nasıl destanlaştırıldığı görülür. Toplam otuz iki bentten oluşan bu destan, şimdiye kadar bilinenlerden farklı bir destan olma özelliğini taşımaktadır. Anonim olan türkülerin – dağılmış bir bütünün – parçaları bir araya getirilerek destan ortaya çıkarılmıştır. Tamamen kendi doğallığı içinde Osmanlı ahalisinin düşünce ve duygularını uzun uzun dile getiren bir destan, yapma değil doğal bir destan örneğidir.
Eserin son bölümünde, tarihin edebiyatla, türküyle örtüşüp örtüşmediği araştırılmıştır. Plevne Savaşı’nın içinde yer almış, asker, doktor ve gazetecilerin şahit oldukları anılarını ile tarihçilerin yazdıkları ışığında Plevne türküleri karşılaştırıldığında, türkülerin tarihi tamamladığı görülür. Üstelik savaşı yaşayan asker şair veya şairlerin savaş süresinde neler hissettikleri, hangi psikoloji içinde bulundukları daha iyi anlaşılmaktadır.
Plevne türküleri, bir savaşın ağıtı değildir. Bir kahramanlığın destanıdır; savaşta uzun mücadeleler sonunda çaresiz kalmış ve yarma harekâtına girişip mağlup olmuş bir ordunun kendilerinden sayıca çok üstün bir orduya karşı, yenilgilerin sebeplerinin sorgulandığı, ümitlerin hayal kırıklıklarına dönüştüğü, yardım beklentilerinin, askerin hissiyatının dile getirildiği türküler destanlaşmıştır.
Savaşın akışını anlatan türküler, bir ordunun nasıl kahramanlık gösterdiğini, yenildikten sonra nasıl vakur bir tavır içinde olunduğunu, asker ve halk arasındaki yankısını göstermesi bakımından son derece önemlidir. Bütün bir milletin ruhunu yansıtan isimsiz ozanların maşeri vicdanlarında söze dökülmüş edebi, tarihi bir sayfadır.
Plevne Savaşı’nı izleyen Batılı gazeteciler, Plevne’deki Türk askerlerinin günlük yaşamlarından da söz ederler. Ordugâha dönen askerlerin akşam karavanasından sonra, birkaç saat dinlendiklerini, ardından meydanda bir ateş etrafında bağdaş kurup türküler söylediklerini, birbirleriyle muhabbete koyulduklarını, askeri bir bandonun Plevne sokaklarında bir aşağı, bir yukarı marşlar çalarak dolaştıklarını yazmışlardır (Furneaux 1999:45).
Plevne Savaşı neden yitirilmişti? Osman Paşa neden kıskanılmıştı? Şahsi ihtiraslar, toprak ve savaş kaybının önüne mi geçmişti? Süleyman Paşa kolu neden yetişmemişti? İngilizler yardıma mı geleceklerdi? Türk askerine ve Osman Paşa’ya neden ve kimler hayran olmuşlardı?
Plevne Savaşını takip eden Batılı bir gazeteci, Birinci Plevne Savaşında vatan için, nasıl can verildiğini şöyle anlatır: “Çalan hücum borularıyla Türk askerleri yoğun saflar halinde tepelerden aşağı doğru saldırıya geçtiler. “Allah! Allah!” sesleriyle birbirine yaklaşan bu iki büyük gövde çarpışan iki tren gibi birbirine girdi. Ortalık bir anda karıştı. Çığlıklar, haykırışlar ve küfürler içinde insanlar birbirlerini bıçaklıyor, süngülüyor, baltalıyor ve boğuyordu. Can çekişirken bile toprağın üzerinden ikişer üçer birbirlerine sarılıp debeleniyorlardı. Boğuşmakta olan bu yoğun kalabalığın ortasında süngülerin ve dipçiklerin inip çıktığını görüyorlar, süvarilerin kılıçları havada daireler çizerek etrafındakilerin kafalarına iniyordu. Savaş sancakları rüzgârda dalgalanıyor, atlar şaha kalkıyor, atlar devriliyordu. İnsan denen hayvanla kaynayan bir kazan yeryüzündeki cehennem, şeytanların başkaldırışıydı bu boğuşma” (Furneaux 1999:58).
Kahramanlık türküleri, epik destan geleneğini uzak geçmişten günümüze taşımaktadır. Kahramanlık türküleri ile epik destanlar arasındaki fark, yüzyıllar içinde olağanüstülüklerin yerini daha gerçekçi bir anlatıma taşımasıdır. Kahramanlık türküleri, destanlar kadar uzun olmayan bentlerle yaşanmış olayları anlatır. Destanlarda olayların dizelerle resmedilmesi geleneği, halk hikâyelerinin manzum bölümleri ile devam eder. Kimi zaman bu manzum bölümler müstakil birer türkü olarak söylenir. Kahramanlık türküleri en eski anlatma geleneğini canlı kılmaya devam eder.
Yarma harekâtının başarısız olduktan sonraki durumunun özetleyen dörtlük şöyledir:

“Karardı kazan karası
Karardı asker arası
Bugün bizi öldürecekler
Arkamızda süngü yarası”

Savaşın yenilgisi sonrası askerin vaziyetini Rus gazeteci şöyle anlatır: “…Ayaklarında ayakkabı yerine bir miktar paçavra vardı. İçinde en ziyade mes’ut olanları birer çadır parçası ellerine geçirmişlerdi ki, onun içine sıkı sıkı sarılmışlardı. Türk askeri açlıktan ve soğuktan ölüm derecesine geldikleri ve hiçbir tasviri kabul olmayan bir paçavradan başka giyecek bir şeyleri olmadığı halde yine vakurane ve hayata aldırış etmeyen vaziyetlerini hiç bozmamışlardı. Bize karşı hiçbir şeye muhtaç değil gibi görünmek istiyorlar, bütün bu sefaletlerle alay eder gibi bir hal gösteriyorlardı.”
Asker şairler, zaman zaman padişaha, sadrazama, serdara nasihatler vermiş, kimi zaman ordunun halinden şikâyet etmiş, halkın veya askerin durumunu anlatmışlardır. Elden çıkan kalelerin matemini tutmuş, ordu düşman karşısında gevşediğinde isyan etmişlerdir (Boratav 2000:88). Plevne türkülerinde bir yandan kahramanlıkların öyküleri anlatılırken, diğer yandan imdat gelmemesi üzerine kızgınlıklar dile getirilir. Türküler bütün yalınlığı, insan sıcaklığı ile söylenir. Osman Paşa adının türkülerde çokça söylenmesi, onun asker ve halk tarafından ne kadar sevildiğini gösterir. Plevne türkülerinin bir diğer adı da Osman Paşa türküleri oluverir. Halk türkülerinin doğduğu tarih, yer ve ilk söyleyeni genellikle bilinmez (Güney 1956:10; Kúnos 1978:30).
Macar Türkolog İ. Kúnos 1970’lerde sular altında kalmış olan Adakale’de derlemeler yaparken Plevne türküsünü dinledikten sonra, gözyaşlarını tutamaz. Türküyü söyleyen çocuğa: “Başka yok mu?” diye sorduğunda: “Bir daha söylerim, ama dikkat et ki başkaları işitmesin,” der. Çocuk Plevne türkülerini söylerken etrafından çekinir. Yanındakiler ise telaşlanır. Bu türkünün yasak olduğu, kimseye söylememesi gerektiği Kúnos’a tembih edilir (1978:26-30). Plevne Savaş’ından yaklaşık on yıl sonra Balkanlarda böyle bir ortam oluşacaktır.
SONUÇ
Destanlar güçlünün güçsüzü yenmesiyle gerçekleşmez, tam tersine güçsüz olanın güçlüyü yenmesi veya dize getirmesiyle oluşur. Plevne Savaşı, savaş teknolojisindeki farklıkları, asker sayısının orantısızlığı göz önüne alındığında bir destandır. Plevne’de az sayıda asker çok sayıda askere karşı başarılı olmuş, bu başarı üç kez tekrar edilmiştir. Türküler kendi doğal ortamlarında tekrar edilip bir heyecanı paylaşarak yayılır. Bu sırada çeşitlemeleriyle birlikte yeni eklemelerle yaygınlaşır. Plevne’den 143 gün boyunca geniş bir Osmanlı coğrafyasında haberlerin beklendiği savaş ortamında, heyecan içindeki halk arasında söylenen türküler, tarihin derinliklerinden getirilen destana dönüşür.
Tarih, kahramanlık türkülerinden de öğrenilebilir. Plevne, Yemen ve Çanakkale türküleri, içimizdeki tarihi heyecanı yaşatmaya, diri tutmaya devam ediyor. Bu türküler tarihe karşı vefa borcumuzu en canlı sahneleriyle yeniden hatırlatıyor.
Osmanlı’nın geniş coğrafyasında, bütün bir ahalisi tarafından söylenen Plevne türkülerin doğal bir destana nasıl dönüştürdüğü tebliğ olunur.

MAMAM
Türkmen dilinde mamam büyükanne demektir.
Mamam, şimdi o tarihe tanıklık etmiş çizgi çizgi yüzüyle bize gülümserken bu yaşayan hafızanın sadece benim biricik Mamam olarak kalması diğer insanlara yapılan büyük bir haksızlık olur diye düşündüm.
Torununun, çocuklarının cıvıltısında o manidar gülümseme ile huzur bulurken tarihe tanıklığını kaleme almanın önemi benim için büyük olacaktı. Böylece hayata kalıcı bir çentik atacaktık. Bu düşünceyle ruhuma mutlulukla beraber bir huzur sanki konuk geldi.
Afganistan, Pakistan, İran ve Türkiye’yi gören yaşayan gözleri ve yüreğiyle konuşup söyleşmek için duygularımın sesinde, ayak izinde düştüm Mamamın peşine. Mamam çocukluğumun, hayallerimin prensesiydi. Hayat hikâyesini dinlerken en çok dedemle evlenme bölümünü dinlemekten büyük keyif alırdım. Her dinleyişimde aynı heyecanı yaşardım.
Gönül ülkemdeki en nadide güzelliklerden biri olan Mamam gençliğinde uzun, ince endamlı, esmer, çok güzel bir kızmış. Saçlar simsiyah, beline kadar uzunmuş. Onu hayallerimde hep gece saçlarıyla sonsuzluğa uzun uzun bakarken resmetmişimdir.
Çocukluğumdaki en büyük iz kendisidir. Yeme, giyinme, yatma, kalkma adabından tutun da kişisel bakıma kadar her şeyi torunlarına bizzat kendisi öğretmiş örnek olmuştur. Gönül ülkemin mimarı, en zarif ressamıdır kendisi. Hayatı yaşamanın adabını öğrendiğim Türkmen nenesi Mamam şimdi 92 yaşında. Ondan dinlediklerimi kâğıt ve kalemin şahitliğine bırakıyorum şimdi.
Kumrugül Türkmen AKIN:
-Mama nerede doğdun, bize aileni anlatır mısın?
Mamam:
-Ailem, Rusya’daki Bolşevizm ihtilalinin Türkmenistan’ı olumsuz etkilemesi sonucu göç etmek zorunda kaldı. Afganistan’ın kuzey bölgesine Ruslar Türkmen dilini, kültürünü, örfünü, âdetini, gelenek ve göreneklerini dinini, inanışını değiştirmek için Türkmenler üzerinde kominizim rejimi uygulamak istediler. Biz bunu kabul etmek istemedik, bunun sonucunda da bize karşı yıpratma politikası başlattılar ve aile büyüklerimiz Türkmenistan’dan göç etmek zorunda kaldılar.
Ben Afganistan’ın kuzeyinde yani kuzey Türkistan’da Şıvırgan Eyaleti’nde doğmuşum.
Çok kalabalık ve mutlu bir aileydik dört erkek, dört kız kardeşin altıncısı olarak dünyaya gelmişim. Babam nüfuzlu bir insandı, varlıklıydı ailesine ve biz çocuklarına düşkün bir kişiydi. Annem de tam bir Türkmen alımıymış ben doğmadan önce ölmüş bu yüzden annesiz büyüdüm.
-Nasıl bir çocukluk yaşadın Mama?
-Çok mutluyduk, kalabalık bir aileye sahip olmak mutluluk ve güç kaynağı idi benim için. Kardeşlerimle yaşlarımız yakın olduğu için bir arkadaş gibi davranırdık birbirimize. Mutlu bir çocukluğum oldu. Türkmenlerde büyük veya küçük bütün kızlar halı dokurlar. Güzel halı dokumak bir Türkmen kızı için yetenek ve kültür göstergesidir Bu yüzden diğer kız kardeşlerimle beraber günün belli saatlerinde halı dokuduk. Her Türkmen’in evinde bir odası halı tezgâhı olarak düzenlenmiştir. Bu yüzden Türkmen deyince akla ilk gelen halıdır. Tabi bir de dünyaca ünlü Türkmen atlarına binmenin ve halı dokumanın dışında bahçemizde oyunlar oynardık. Meyve bahçelerimiz çok güzeldi meyvelerimiz bal gibi tatlı olurdu. Kayısı, şeftali, üzüm, nar hepsi ayrı ayrı güzeldi. Ayrıca güzel bahçemizde oynadığım oyunları dün gibi hatırlıyorum Aşık oyunu oynardık mesela. Şimdiki çocuklar oynuyorlar mı bilmiyorum ama eskiden beştaş oyunu oynarlardı. Biz taş yerine aşık kullanırdık. Aşık koyun ve keçi gibi hayvanların ayak bileklerin de bulunan bir kemik türüdür. Bizim zamanımızda haftada bir koyun kesilirdi Kalabalık bir aile idik, bu yüzden aşık kemiği bulmakta hiç zorlanmazdık. Hatta herkesin ayrı renklerde beş aşık kemiği olurdu. Kime ait olduğunu bilmek için aşığı boyardık. Tıpkı bu aşık kemikleri gibi benim çocukluğumda rengârenk geçti.
-Türkmenistan’dan atalarınız neden göç etmişler?
-Türkmenistan adı üstünde Türkmenlerin öz yurdu. Rusya’da Bolşevizm ihtilali olunca Türkmenler üzerinde Ruslar kominizim rejimi uygulamak istediler, Konuşmamızın başında bundan bahsetmiştik zaten. İnsanların dinleri, namusları söz konusu olunca bu değerleri koruyabilmek için öncelikle özgür olmaları gerekir. Yerel savunmalar yapan yakınlarımız akrabalarımız olmuş ancak sonları hazin olmuş. Ya bir daha haber alınamamış veya öldürülmüşler. Bu zorluklar karşısında duramayacağımızı anlayan atalarımız öz ata yurtlarını terk etmek zorunda kalmışlar. Ben buna hicret diyorum, tıpkı Peygamberimiz gibi biz de doğup büyüdüğümüz, sevdiğimiz toprakları dönüp dönüp bakarak yaşlı gözlerle bırakmak zorunda kaldık. Çünkü onlar vatan sevgisinin imandan olduğunu biliyorlardı. Tekrar öz yurtlarına dönmek için ant içmişler. Ailem Türkmenistan’dan Afganistan’ın Şıvırgan şehrine yerleşmiş. Ben ve kardeşlerim Afganistan’da doğmuşuz.
-Nasıl evlendiniz?
-Babam hâli vakti yerinde hatırı sayılır bir Türkmen beyiydi. Çocuklarını evlendirirken de evlenmeyi isteyen kişilerin nesebine ve ahlâkına bakardı. Kendimden büyük ağabey ve ablalarım evlendirilirken bunlara dikkat ettiğini gözlemledim babamı. Büyük ablamın eşi çok zengin, çok fazla tarlası ve toprağı vardı. Bir gün tarlalarını ve topraklarını kontrol etmeye gidiyor Yanında da çok sevdiği bir arkadaşı var. Öğlen yemek vakti olunca yemek getiriyorlar eniştem ve arkadaşına. Eniştem haşlanmış yumurtayı çok severdi. O zamanlar ben ablamın yanında kalıyordum. Yemek gelince sofra açılıyor ki çeşit çeşit güzel yemekle ve bir de küçük bir mendile sarılmış tuz var.
Eniştemin arkadaşı sofranın güzelliği karşısında şaşırıyor, şaşkınlığı tuzu görünce daha da artıyor. Sonra hafifçe gülümseyerek enişteme yumurtanın yanına tuzu kimin koyduğunu soruyor. Eniştem de baldızım diyor. Misafir de tam size göreymiş deyince benim kısmetim orada dedene bağlanıyor. Bu olaydan sonra deden defalarca görücüler gönderiyor bize. Sonunda babam ikna oluyor.
Deden Türkmenistan’ın Lebap yöresinden bir Türkmen. Çocuk yaşta güçlükleri yaşamış. O dönem yani güçten önce din eğitimini almaya başlamış Afganistan’a geldikten sonra dini eğitimi tamamlayarak molla sıfatını almış. Dini bilgisi, ahlâkı çok güzel olduğu için toplum onu saymış ve sevmiş. Aynı zamanda Astragan kürk ticareti yapan bir tüccar. Bu kürk dünyada çok önemlidir ve pahalıdır. Kürk ticareti dedene çok para getiriyor.
Benden önce üç hanımla evlenmiş, bunlardan iki tanesi benimle evlenmeden önce ölmüş bir tanesi de benimle evlendikten sonra öldü ama bu hanımlardan pek çok çocuk ve torun olmuş. Bizim yaşadığımız büyük yerleşim yerlerine kışlağ denirdi. Bizim kışlağ sadece senin dedenin soyunun devamı olan insanlardan oluşuyordu.
-Mama düğünün nasıl oldu?
-Evlendiğimiz zaman deden 40 yaşlarındaydı, ben ise henüz 25 yaşındaydım. Bu evlilik benim rızamla oldu onu uzaktan görmüş ve hayran olmuştum. Ayrıca zekâ ve yeteneğe değer verişi onunla evlenmek istememin başlıca sebebi olmuştu. Çünkü ben de zekâ, yetenek konularına çok önem verirdim. Yumurtanın yanına tuz koymayı akıl etmem, onun dünyasındaki muhteşem tahta oturmama sebep olmuştu. Deden çok uzak bir bölgede oturuyordu yani şimdi Tokat ile Sivas gibi. Düğünümüz çok güzel oldu Türkmenler gümüşe çok değer verirler, gümüş güç derler. Düğün öncesinde onun kalabalık sülalesi defalarca bize gelip hediyelerini takdim ettiler. Şimdiki gibi araba yoktu o dönemlerde bu yolculuklar atların develerin sırtında yapılırdı düğünümde çok fazla altın ve gümüş takıldığını hatırlıyorum Babamın hayır duası ile uğurlandım ana ocağından. Düğün alayı deve kervanlarından oluşuyordu. Beni kecebeye bindirdiler. Kecebe devenin sırtına konulan iki odacıktan oluşur. Düğünlerde gelin ve yengesi deve sırtındaki bu araçla eşinin bulunduğu yere gelirler. Çok uzun bir yolculuktan sonra dedenin bulunduğu yere geldik O zamanlarda damadın düğün alayına katılması hoş karşılanmazdı. Dedenin yanına geldikten sonra da düğün üç gün üç gece devam etti.
-Nasıl bir evlilik yaşadınız?
-Ben dedene karşı her zaman sonsuz bir hayranlık ve saygı duydum, bunun nedeni onda gördüğüm güzel ahlak ve tabiatındaki asaletti. Aşk bu olsa gerek. Benden önceki üç hanımı, onlardan olan çocuklar olunca mal mülk, servet, dini bir ağırlık bütün bu saydıklarım dediğini hiç dünyalaştırmamış, bilakis bir ağırlık mütevazılık vermişti. Bu yüzden hane halkı ve kışlığımızdaki yediden 70’e herkes dedeni sever ve başı üstünde tutarlardı. Ben de onun gölgesini gördüğüm zaman bile huzur duyar sırtımı sanki yıkılmaz dağlara yasladığımı sanırdım. Hayatımı onun ellerine bırakmıştım çünkü bana huzur veriyordu. O kadar çok maddi ve manevi sorumlulukları vardı ki çok az zaman paylaşabiliyorduk. Beni hep mutlu etti, ondan incindiğimi hiç hatırlamıyorum. Tüccar olduğu için değişik ve uzak yerlere gidiyor ve oralardan değişik hediyeler getiriyordu. Şimdi o değerli hediyelerin çoğunu torunlarıma verdim en değerlileri de sen de.
-Kaç çocuğunuz, kaç torunumuz oldu?
-İlki olan iki kız hayatta olan çocukların iki tane doğduktan sonra öldüler. Senin baban Mustafa Kul amcan, Mehmet Emin, büyük halan Reymegül, küçük halan Gülkamer, Reymegül kızımı tam 38 yıl görmedim. Bundan dört yıl önce Türkiye’ye ziyaretimize geldi. Belli bir süre kaldı. Sonra ailesinin yanına geri döndü. Dört çocuğumdan 20 tane torunum var. Torunlarımın ise 40’a yakın çocukları oldu.
-Mama çocuklarınızı büyütürken nelere dikkat ettiniz?
-Dualı büyütmeye çalıştım her şeyden önce. Mayasında dua olanın geleceği aydınlık olur derdi büyüklerim. Bir çocuğun davranışı önünde gördüğü insanlara göre şekilleniyor. Çocuklarımıza davranış, ahlâk, asil olmaları konusunda eğitim verdim. Asalet kavramı biliyorsunuz soy veya bağlılık ile ilgili değil tamamen davranışlarının güzelliği ve tutarlılığı ile ilgili. Ben çocuklarını yetiştirirken çok az ve öz konuştum. Daha çok model oldum. Çevrelerinde uygun gördüklerini bünyelerine almalarını istedim, onlarda bunu yaptı. Çocuklarımla ve onların yetiştirdikleriyle de onur duyuyorum, çünkü hepsi iyilik için toplum değerlerimiz için koşturuyorlar. Bu canların hepsi benim hepsi tek başına bir iyilik ordusu kurabilecek kadar güçlü çocuklar.
-Afganistan’dan ne zaman neden göç ettiniz, o zamanki hislerinizle bize ışık olur musunuz?
-1979’da Ruslar Afganistan işgal ettiler. Amaçları Afganistan’da kominizim rejimi uygulamaktı. Türkmenistan’da bizi yok etmek için yaptıklarını, fazlasıyla Afganistan’da yaşayan Türkmenlere de yaptılar. Amaçları Türklüğü ortadan kaldırmaktı. Rahmetli deden ölüm döşeğinde soyundan olan ve kışlağındaki tüm insanlara kol kanat gerecek olan kişinin baban olduğunu açıkladı ve vasiyet etti. Önemli yazışmalarında kullandığı bir mührü herkesin gözü önünde babana verdi. Babanın büyük amcaları da vardı. Deden özellikle babanın başa geçmesini istemişti çünkü her şeyle kendisine en çok benzeyen oğlu babandı. Baban daha 10,12 yaşlarında iken dedenle beraber uzak diyarlara giderlerdi. Babana yaptığı işleri bizzat göstererek yaşatarak öğretirdi. Baban çocukluğunda bile sanki büyük biri gibiydi. Ailemizle ilgili önemli kararlar alınacağı zaman deden babanı asla yanından ayırmazdı. Baban da gördüğü bu izzet ikram sevgi ve saygı karşısında şımarmadı, bencilleşmedi. Fabrikalarımız yeni açılmıştı. Evimizin etrafını iki adam boyu saran duvarlar vardı. Huğlu derdik biz bu yapılara, evimizin dışında misafirlerin kalması için büyük bir misafirhane yapılmıştı. Buraya ülkenin değişik yerlerinden tüccarlar gelir, istedikleri kadar misafir olurlardı. Bütün eş dost, akrabalar haftada en az bir kere bir araya gelerek ziyafetler çekerdik. Baban o dönemlerde çok genç, kabına sığamayan, delifişek bir delikanlıydı. Ona her bakışımda Allah’ıma şükür ederdim, her şeyi bu kadar mı güzel olur bir insanın derdim. Boyu pusu yüzündeki anlamlı güzellik zekâsı yetenekleri beni alır geleceğe götürürdü.
Ruslara karşı yerel direnişler yapıldı. Bunlar mücahitlerdi, biz de destekledik. Bir gece hiç unutmuyorum gecenin sabaha kavuşacağı bir zamanda Rus askerleri bizim evimizi bastılar, çoluk çocuk neye uğradığımızı şaşırdık. Babanı dışarı çıkardılar. Askerler birbirlerine Rusça bir şeyler söylüyorlar bağırıp çağrışıyorlardı. Ne dediklerini anlamıyorduk, babanı itip kakmaya başladılar. Baban bütün gücüyle karşı çıkıyordu. En son bir asker babanın çenesine silahın dipçiğiyle vurmaya başladı. Sanki yüreğimi koparmışlardı. Şimdi bile yemek yerken babanın lokmaları çiğnerken çenesinden gelen sesi duymuşsundur, bu ses işte bu dönemdeki işkenceden kalma. Sonra diğer Rus askerleri de çullandılar oğlumun üstüne. Oğlumu dertop edip arabaya yüklediler ve götürdüler. Ondan sonra babanı uzun süre göremeyecektim. Koskoca huzurumun üstüne sanki bir bomba düşmüştü O gün sen gökyüzüne baka baka ağlamıştın.(Onu dün gibi hatırlıyorum çocuk hafızamda.) boğazımda düğümler feryat figan baka kaldık oğlumun arkasından. Bekledik ama gelen giden olmadı.
Aylar birbirini kovaladı ama oğlumu benden alan Ruslar bir daha oğlumu geri getirmediler. Başkent Kabil’de bir hapishanede tutuyorlarmış yüreğimin özünü. Abdülkerim Bey de aynı hapishanedeymiş. Mahdum Bey, Türkmenlerin lideriydi. Afganistan’daki yönetim döneminde milletvekilliği yapmış bir şahsiyetin aynı hapishanede olması bana azıcık da olsa umut vermişti. Çünkü Mahdum Bey ile baban birbirlerini çok severlerdi. Bizler ise dışarıda babanı merak ederek yaşıyorduk. Sonra, hapishaneyi ziyaret edilebileceğimizi söylediler. Biz de çıktık yola oğlumu görmeye, seni de götürmüştüm. Bilmem hatırlıyor musun(evet hatırlıyorum o yolu hapishanenin önündeki su aklarını yaprak toplayan küçük Afgan kızları hâlâ gözümün önünde.) Bütün çaba ve uğraşlarımıza rağmen babanı göstermediler bize. Gözyaşlarımız da boğulduk adeta. Senin ellerinden tutarak gerisini geri döndüm, bin bir umutla gittiğim yollardan.
Hanemizde sonsuz bir hüzün ve suskunluk vardı. Çünkü oğlum başımın tacı soyunun devamı yoktu. Görmeye alıştığım, gönlümün gönendiği, varlığım varlığımdan ayrılıp gitmişti. Bütün bunların sebebi babanın bir Türkmen lideri oluşuydu. Peki, Ruslar neden babanı hapse atmışlardı.
Mücahitler Ruslara karşı yerel direniş örgütleri kurmuşlardı. Baban ve baban gibi düşünenler bu örgütlere para ve silah yardımı yapıyorlardı. Evimizde gömme dolaplar vardı. Silahları, mücahitleri bu dolaplarda saklıyorduk. Ruslar bunu öğrendiği için babanı alıp götürmüşlerdi. Zaman geçti aylar ayları kovaladı. Sonra bir gün baban çıkageldi. Bütün sülale sevinçten bayram ettik. Bundan çok kısa bir zaman sonra da göç yolunu tuttuk. Bütün o ihtişamı, malı mülkü, özümüzden olan her şeyi geride bırakarak düştük yollara. Yanımıza sadece kişisel eşyamızdan oluşan küçük bir bohça alabilmiştik. Dünyalık olanı yine dünyaya bırakarak namusunuza, dinimize, varlığımıza bir ziyan gelmemesi için hicreti tercih ettik tıpkı Peygamberimiz gibi.
-Mama Türkiye’ye nasıl geldiniz?
-Afganistan’dan çıktıktan sonra Pakistan’a ve İran’a gittik. Baban tüccar olduğu için buraların yapısını iyi biliyordu. Buralarda da küçük gruplar halinde Türkmenler yaşıyordu. Göçün Türkmenlerin kaderi olduğunu düşünmeye başlamıştım bugünlerde. Pakistan’a Türkiye’den heyetler geldi ve Abdülkerim Mahdum Bey ve babanla görüştüler. Afganistan Türklerinin, Türkiye’ye gitmesi hususunda İstişareler yapıldı. Türkiye, Türk yurduydu. Büyüklerle yapılan istişarede Türkiye’ye göç kararı alındı. Uçaklar geldi Türkiye’den. Pakistan’dan bizi almak için Türk Devleti bizi çok önemsedi, adeta baş üstünde tuttular. Müteşekkiriz. Türkiye geldikten sonra da aynı yakınlık hassasiyet kendi yurdumuz saymışız gibi devam etti. Bizim için evler yapıldı. Biz babanın işleri dolayısıyla İstanbul’a taşındık Türk aile yapısını, sosyal hayatı tanımamız öğrenmemiz için İstanbul bizim için ideal bir şehir oldu.
-Mama bizlere son olarak neler söylemek istersin?
-Hayat bir akış. Bu akışta güzel şeyler götürmek lâzım yanında. Bunun içinde Allah’ın bize bahşettiği akıl ve yeteneklerimizi güzel kullanmamız gerekiyor. Bunu yapabilirsek başarılı oluruz ama hayattaki en önemli şey yaşayabilmek için bir evinin olması. Bu ev bizim için bir vatan. Vatanı kollayıp, gözeten, üzerindeki milleti, ailesinin geleceğini, geçmişini düşünen, düzenleyen bir de baba lâzım. Bu baba devlet oluyor. Bizim başımıza gelenlerin sebebi devletsizliktir. Bu yüzden yaşadığınız cennet vatanın devletini, milletini, her şeyini çok sevin iyi sahip çıkın, çünkü devletsizlik babasızlıktır.

Yine duman almış Palandöken’i
Kerem et Mükerrem bir türkü söyle
Türküler bağrımda bir gül dikeni
Kerem et Mükerrem bir türkü söyle

Yükseklerde öten hüma kuşumuz
Issız gecelerde can yoldaşımız
Sen söylerken göğe değer başımız
Kerem et Mükerrem bir türkü söyle

İşimiz yok bizim hasetle, kinle
Gam, kasavet dağıt gür nefesinle
Yüce endamınla yiğit sesinle
Kerem et Mükerrem bir türkü söyle

Dadaş göğümüze bir velvele sal
Ruhu coştur, çürük aklı yele sal
Birbirine girsin gerçekle masal
Kerem et Mükerrem bir türkü söyle

Bir şehir bilirim taşı kehribar
Erkeği Köroğlu, kızları Nigâr
Ey şahin bakışlı, edası kibar
Kerem et Mükerrem bir türkü söyle

Bir şehir bilirim iniş yokuştur
Çifte minaresi nakış nakıştır
Aşılmaz yolları borandır kıştır
Kerem et Mükerrem bir türkü söyle

Sen susarsan göğümüzü yas alır
Pasinler’i duman alır, pus alır
Türkülerle uzun yollar kısalır
Kerem et Mükerrem bir türkü söyle

Erenler yoldaşı Mehmet Çalmaşır
Bize maveradan haberler taşır
O söylerken bize susmak yaraşır
Kerem et Mükerrem bir türkü söyle

Kar erisin yaylalara göçülsün
Yamaçlarda mor menevşe açılsın
Ricâ et Râci’ye o da koşulsun
Kerem et Mükerrem bir türkü söyle

-31 Mart 2018 tarihine vefat eden Türk halk müziğinin sevilen ismi sanatçı Mükerrem Kemertaş’ın aziz hatırasına-

Sevgi dolu halleriyle
Beni çeker çakır çeşme
Deniz gibi gözleriyle
Maviş bakar çakır çeşme.

Mahzun duruşuna bakma
Doyurulmuş derde gama
İçin için çağlar ama
Sessiz akar çakır çeşme.

Gariptir yok dayanağı
İçe akar göz ırmağı
Kendi derdidir kaynağı
İçme; yakar çakır çeşme

Hıçkırığı dinsin hele
Ateşini versin yele
Bülbül gibi gelsin dile
Dertler döker çakır çeşme

Coşkuluydu daha önce
Güller açardı gülünce
Hasret kaldı o sevince
Beller büker çakır çeşme.

Dönecek demiştim dosta düşmana
Unutmuş olsan da, suçun yok senin.
Hasretin çığ gibi düştü bu cana
Düşse de bir tanem, suçun yok senin.

Hazana büründü gönlümde bahar
Figanlar kopmuşsa, suçun yok senin.
Arayıp sormadın bu güne kadar
Soranlar sağ olsun, suçun yok senin.

İçimdeki özlem bir volkan gibi
Sönmek bilmiyorsa, suçun yok senin.
Gelirsin sanmıştım güller açınca
O güller açmıyor, suçun yok senin.

Saçımdaki aklar sevdanın yükü
Keder vurgunsam, suçun yok senin.
Uykusuz gecemin her sabahında
Gözlerim yorgunsa, suçun yok senin.

Niye böyle bizi öksüz bıraktın
Seni seven gönülleri hep yaktın,
Acıları bize miras bıraktın,
Ah be Usta, yakışmadı bu Sana.

Duayendi o yüreğin bizlere,
İlham verir, aşk doğardı sözlere
Sana bakar, mısra, beyit, her hece,
Ah be Usta, yakışmadı bu Sana,

Her şiirde ırmak olup çağlardın,
Hüzün basar, için için ağlardın,
Yazınca da ta derinden dağlardın
Ah be Usta, yakışmadı bu Sana

Aşk deyince tek hece de şairdin,
En tepede, en zirve de hep birdin,
Hem yürekli, delikanlı bir erdin,
Ah be Usta, yakışmadı bu Sana

Adın kaldı gonca kızıl gülünde,
Tadın kaldı, şairlerin dilinde,
Yâdın kaldı, şu mübarek elinde,
Ah be Usta, yakışmadı bu Sana,

Seher vakti uzadıkça uzuyordu. Yorganın bir ucunu kolunun arasına öbür ucunu sızlayan omzuna çekti. Gözlerini kapatıp uykuya dalmayı umdu, ama boşuna. Yastığı yukarı iteledi yorganla beraber üstüne kayıp gün ışığının karanlığı kovuşunu izlemeye başladı. Aynada önce kara bir gölge, sonra silik bir şekil olarak gördü kendini. Martıların haykırışları, yalnızlığıyla baş başa kaldığı o sabahı çağrıştırıyor, zaman orada durmuş ya da geri sarıyordu. Ani bir kararla kalktı, hırkasını giydi. Kurabiye yapmalıydı, cevizli, üzümlü, bol tarçınlı.
Her şeyden iki ölçü kattığı hamurdan, rastgele kopardığı parçaları şekil vermeden tepsilere dizdi. Yoksa kıtır kıtır olmazdı. Nergis Hanımın adını şeklinden alan perişan kurabiyelerinin sırrı buydu aslında. Tepsileri fırına ikişerli yerleştirip orta ayarda pişirdi. Mutfak masasına yaydığı sofra bezinin üzerine boşalttı. Gazoz da almalıydı, Özer limonlu sever. Camın önünde duran anahtarı aldı dışarı çıktı. Ardından kapanan kapı sesiyle aklındakiler uçup gitmişti. Anahtarı deliğe taktı. Eve mi girecekti, yok, okula gidip Özer’i almalıydı. Hay Allah çok geç kalmıştı. Merdivenleri indi. Sokağa çıkıp okula doğru yürüdü. Bekçi kulübesinin önünde durdu. Bahçe hareketliydi, eşofmanlı çocuklar yakan top oynuyordu. Duvarın beton çıkıntısına oturdu. Topun elden ele geçişini izlerken bir ara oyuna girmeyi düşündü ama hemen vazgeçti. Güneşten tepesi yanmıştı, iki elini başına doladı, kolları yoruluncaya kadar öylece kaldı. Yanında sesler çoğalmış yabancı yüzler bekleşmeye başlamıştı. Her gün gördüğü insanları niçin tanımıyordu. Başkaları gelmiştir belki bu gün. Özeri almaya dedesi gelse ötekiler de onu tanımazdı. Bahçeden duyulan müziğin ardından, çocuklar dışarı boşaldı. Minikler annelerinin elinden tutup giderken Özer’e odaklanmış zihni bulandı. Oraya niçin gelmişti? Eline dayanarak doğruldu, nereye gideceğini bilmeden yürümeye başladı. Otobüs durağında bekleyenlerin arkasına, kuyruğa girdi. Hırkasının cebini yokladı. Ne jeton vardı ne de para. Panikledi. Eve geç kaldım. Param yok desem, olmaz, dilenci miyim? Yasemin hep böyle yapıyor. Çantamı alma kızım diyorum. Dinleyen kim. Nevzat duymasın. Koskoca banka müdürünün karısı para mı dilenir. Yürüsem daha iyi olacak, binalar ne kadar yüksek? Korkmazlar mı camdan bakarken? Bahçeli ev gibisi yok.
***
Dış hatlar terminalinden sarı taksilere doğru yürüyen genç adam, bir eliyle valizini çekerken diğer eliyle kulağına yapıştırdığı telefonu tutuyordu.
“İndim. Öğleden sonra arkadaşlarla buluşacağım. Israr etme anne, kalamam. Anlaştığımızı sanıyordum. Durmadan yeni bir şey çıkarıyorsun. Şimdi taksiye biniyorum, kapatmam lazım.”
Gömlek cebinden çıkardığı adresi direksiyonda bekleyen taksiciye gösterdi. Adam kapıyı açıp indi. Valizi bagaja yerleştirdi. Kâğıtta yazan adrese gitmek üzere yola çıktılar.
Taksici, trafik yoğunluğunu bahane ederek epeyce dolaştırdıktan sonra adrese geldi. Genç adam her şeyden habersiz tarife ücretini ödedi. Teşekkür edip indi. Otomatik açılan bagajdan valizini aldı. Gökdelenlerin yanında gecekondu gibi görünen üç katlı binaya doğru yürüdü. Açık bırakılmış demir kapıdan geçti. Asansör olmadığını unutmuştu. Hatırlaması uzun sürmedi. Yukarı doğru kıvrılarak çıkan merdivene baktı, valizi kucağına kaldırıp tırmanmaya başladı. Annesi ne doldurduysa üçüncü kata çıktığında kolları ve bacaklarında güç kalmamıştı. Zile bastı, aynı anda kilide takılı anahtarı gördü. Çevirip içeri girdi, mis gibi kurabiye kokuyordu. Bu ev, çocukluğu, rahmetli dedesi ne kadar gerilerde kalmıştı. Seslenerek mutfağa yürüdü, “Anneanne ben geldim.”
***
Nergis Hanım soluğu kesilene, bacakları tutulana kadar dolaştı. Bahçesinde güller, fesleğenler olan tek katlı evini arıyor bulamıyordu. Etrafı dev gibi binalar doldurmuştu. Kızını düşünüyor kendi kendine söyleniyordu. Çantamı ruj için aldığını bilmiyorum sanki. Baban yakalayacak göreceksin. Yanından gelip geçenlerin onunla ilgilenecek zamanları yoktu. Herkes bir yere yetişme derdinde koşturuyordu. Kalabalığın arasından bulduğu boşluğa kaydı. Arkasından birinin yaklaştığını, elini omzuna atıncaya kadar fark etmedi. “Nergis teyze, ne arıyorsun burada?” Geri döndü.
“Eve gidiyorum,” derken yabancı biriyle konuşuyormuş gibi baktı.
“Ah ah. Yine ilaçlarını almadın değil mi? Dur bakayım yeni bant yapıştırdın mı?” Sırtını göğsünü kontrol etti.
“Seni tanıdım, çantamı ne yaptın, beş parasız kaldım.”
“Yapıştırmamışsın, ne çantası, uçmuşsun yine hadi gel hastaneye girelim.”
Aklı iyiden iyiye karışmıştı, Hastanenin yanına ne zaman niçin gelmişti bilemiyordu.
“Sen hemşiresin. Ayşe’nin kızı.”
“Ayşe değil Hülya’nın. Neyse, doktor görsün, sonra eve gideriz olur mu?”
***
Genç adam ikinci kurabiyeyi ısırırken telefonu çalmaya başladı. Annesi görüntülü arıyordu. Kamerayı önce kurabiyelere sonra yüzüne tuttu.
“Anneannem evde yok ama hazırlıklar tam, anahtarı kapının üstünde bırakmış.”
“Sakın o gelmeden gitme.”
“Bir saate arkadaşların yanında olmam lazım, gelir herhalde, olmadı not yazar masaya bırakırım.”
“Arkadaşlarını yeni görüyorsun sanki.”
“Bilmiyormuş gibi konuşma anne, Clarice var orda. Çakallar sarmıştır etrafını. Bütün gün burada bekleyemem.”
***
Hastanede Nergis Hanımın yükselen tansiyonu düşürüldü Alzheimer bantları yapıştırıldı. Zihnindeki sis dağılmış algıları normale dönmüştü. “Evden çıkarken para almamışım,” dedi mahcup bir tonla. “Ne kadar harcadıysan gidince veririm kızım.”
“Hallederiz, şimdi bir an önce çıkalım. Bu kadar hastane yeter. Yarın sabah yine buradayım.”
Küçük bir çocuk gibiydi. Her atakta beyin hücrelerinin bir kısmı ölüyor demişti doktor. Bu kadar yakındı demek. İmkânsız olduğunu bile bile, aklı onu tamamen terk etmeden, kızıyla torunuyla birlikte yaşamayı diledi. Belki mucize olur buraya yerleşmeye karar verirlerdi, kim bilir? Kızın koluna girdi eve gitmek üzere yola çıktılar. Yolun karşısına geçip minibüse bindiler. Yürüyerek bir hayli yol kat etmişti. Bakkalın önüne gelince, inmek için sürücüye seslendi. Minibüs ani bir frenle durdu, kapı açıldı kız kolundan yakalamasa kaldırıma yapışacaktı
“Niçin erken indin. Dikkat etsene düşecektin az kalsın.”
“Limonlu gazoz alacağım bakkaldan, Bu gün Özer gelecek, çok sever.” Kız yine aklının gittiğini düşündü. Ama ses çıkarmadı. Özer adını duymuştu annesiyle Kanada’da yaşıyordu.
“Paran yoktu, dur ben vereyim,” dedi, çantasından çıkardığı bozuklukları uzatırken.
“Ödünç alıyorum. Hepsi ne tuttuysa annene söyle.” İyi en azından aklı yerindeydi.
“ Nergis teyzecim borç tamam, söylerim merak etme.”
Evin önüne geldiler, demir kapı içe doğru açıldı. Soluk benizli bir delikanlı dışarı çıktı. Karşıdan gelenleri görünce duraksadı. Nergis Hanıma baktı, bir elinde gazoz şişesi kollarını açmış bekliyordu. Ona doğru yürüdü. “Anneanne, nerde kaldın, az daha görüşemeyecektik,” diyerek kucakladı. Heyecandan ağlamaya başlayan Nergis Hanım, elindeki şişeyi uzattı, “Bak limonlu gazoz aldım, çok severdin küçükken.”
Böyle ayaküstü konuşup ayrılmak doğru olmazdı, ama Clarice’in yanında olmak da istiyordu. Kız üstüne tuz biber ekti. “Nergis teyze bu gazozu alabilmek için tüm şehri dolaştı, haberiniz olsun,” deyip yanlarından ayrıldı. Nergis Hanım, torununun koluna girdi, rahmetli dedesine ne çok benziyordu. “Hadi evimize gidelim, sana en sevdiğin kurabiyelerden pişirdim.” dedi. Küçük adımlarına eşlik etmeliydi Özer. Bir zamanlar onun yaptığı gibi. Anahtar hala kapının üstündeydi, içeri girdiler. Önce mutfağa geçtiler, kurabiyeleri yeni görüyormuş gibi sevinerek seslendi, “Anneanne bunlar harika olmuş, ne çok yapmışsın.”
“Olsun giderken götürürsün artanı. Beslenme çantana fazladan birkaç tane kor arkadaşlarına da ver derdim okula giderken, kıyamaz, geri getirirdin.”
“Pintiymişim baya. Bitmesinden korktuğum içindir belki de,” derken onu böyle bırakamayacağını düşündü, Clarise’e haber vermeliydi. Telefonu eline aldı ara butonuna bastı, dış kapı zır zır ötmeye başladı. Bir eli kulağındaki telefonda kapıya yürüdü, gözetleme deliğinden baktı. Clarice, çantasında çalan telefonu çıkarmaya çalışıyordu. Ona buranın adresini verdiğini hatırlamıyordu. Kapıyı açtı, soran gözlerle baktı. Clarice, “Söylemem, annene söz verdim,” diyerek anneanneye doğru yürüdü.
Heyecanın bu kadarını ilaçlarını almışken bile kaldıramazdı Nergis Hanım. Clarice’i içtenlikle kucaklarken, “Bak Yasemin bir daha çantamı alma, hem nerdesin, sabahtan beri seni arıyorum,” dedi. “Öyle habersiz çekip gitme, perişan kurabiye yaptım, yanına bir çay demleyiver, baban da gelir birazdan, hep beraber yiyelim.”