Day: Noyabr 18, 2022

XVI-XVII əsrlərə  aid edilən “Koroğlu” dastanı türk xalqlarının ən möhtəşəm folklor abidələrindəndir. Koroğlunun adı Baykaldan Balkanlaracan, Altaylardan Anadoluyacan türk xalqlarının yaşadıqları torpaqlarda məşhurdur. Koroğlunun şöhrəti XIX əsrdə rus tənqidçisi Çernışevskidən fransız yazıçısı Jorj Sanda qədər müxtəlif əhli-qələmlərin diqqətindən yayınmamışdır.

Koroğlu türk olmayan xalqların şifahi ədəbiyyatında da yer tutur. Məsələn, taciklərdə “Qurqulu” adıyla məşhurdur. Azərbaycan və Anadolu  aşıqlarının təsirilə erməni aşıqları da “Koroğlu” dastanını türkcə ifa edirlərmiş. Özbəklərin “Rövşən” dastanı (Koroğlunun  adı Rövşəndir)   “Koroğlu” süjetilə bağlıdır. Amma bu dastanın ən kamil və dolğun variantları azərilərin, Türkiyə türklərinin və türkmənlərin yaratdıqlarıdır. Bu üç versiyanın (özəlliklə, dastandakı şeirlərin) bir-birinə çox yaxın olması həm dillərimizin cüzi fərqlərlə eyniliyindən, həm də cərəyan edən hadisələrin təxminən  eyni coğrafi  məkandı cərəyan etməsindəndir. 

Dastanın türkmən variantında belə misralar var:

Göydən uçan top çığalı durnalar

Ərzurum dağında qarı gördünmü?

Məlum olduğu kimi, türk şəhəri Ərzurum Anadolu ərazisindədir.

Bir çox rus və Avropa şərqşünaslarının və folklorçuların fikrincə “Koroğlu” dastanının mənşəyi  ən çox Azərbaycanla bağlıdır. Anadolu və türkmən variantlarında bu ölkələrin coğrafi adları  sıx-sıx görünür.

Türkiyə variantında Koroğlunun məskəni Çamlubel, əsas düşməni Bolu bəyidir. Bolu paşasının Koroğlunu tutmaq hədələrinə türk variantında belə cavab verilir:

 Bolu paşa, heç gəlirmi yadına

Hanı, məni tutan günün necoldu?

Rəngin uçdu, üzün döndü qadına

Mərd oğlunu tutan günün necoldu?

Koroğlum, çağırır Yaradan səni,

Yaradan öldürməz, qurtarar məni,

Qorxma, ey Bolu bəy, öldürməm səni,

Qoca qurdu tutan günün necoldu?     

 Koroğlunun şəxsiyyətini də, onun başçılıq etdiyi hərəkatı da həm Orta əsr salnaməçiləri, həm də müasir tarixçilər XVI əsrin sonu-XVII əsrin əvvəllərində Azərbaycan, Qafqaz və İran ərazisində geniş yayılmış Cəlairilər üsyanlarıyla əlaqələndirirlər.

Dastanın üç oğuz xalqına – azərbaycanlılara, Anadolu türklərinə və türkmənlərə aid olan variantlarını tutuşdursaq, birinci ikisinin bir-birinə daha yaxın olduğunu, türkmən variantının  onlardan xeyli  fərqləndiyini görərik. Bu fərq elə dastanın adından və bu adın izahından başlanır. Azərbaycan və Anadolu variantlarında Rövşənin adı atasının gözlərinin çıxarılması ilə izah olunur. Rövşən – Koroğlu da Hamletsayağı atasının  qisasını alır. Xalq arasında belə bir misal da var:  birisi atasının gözlərini çıxarır ki, ona da Koroğlu desinlər, amma ona “kor kişinin oğlu” – deyirlər.

Türkmən variantında bu adın mənşəyi tamam başqadır: Körpə Rövşəni qəbirdə tapırlar və adı da ona görə Goroğlu olur.

Azərbaycan variantında Koroğlunun və sevgilisinin övlad nisgili Nigarın dilindən həzin misralarla ifadə olunmuşdur:

 Qəm-qüssəm başımdan aşdı,

Mən tək dərdə qalan yoxdu.

Ah çəkməkdən bağrım bişib,

Bircə yada salan yoxdu.

Necə baxım ev-eşiyə

Yaralı könlüm üşüyə?

Toz bürümüş boş beşiyə

Şirin layla çalan yoxdu.

Çənlibeli güllər bəzər,

Güllər saralsa, kim üzər?

Hər quş balasınan gəzər,

Niyə sənin balan yoxdu?

Koroğlusan, hay salarsan,

Paşalardan bac alarsan.

Neçə şəhərlər talarsan,

Sən tək şəhri talan yoxdu.

Nə dərd olsa, məni tapar,

Sonsuzluq bir yanım çapar.

Yarılğan uçar, toz qopar,

Görərsən ki, qalan yoxdu.

Dastanın türk variantında da bu sonsuzluq motivinə, övlad həsrətinə işarə  var.

Koroğlu:

Koroğludur Çamlibelin aslanı,

Şəkər ilə, qaymaqla bəslər səni.

Səndən istər bir pəhləvan oğlanı

Aman Selma, insaf eylə, de mənə.

 Selma:

Türk qızıyam, soyum, sopum bəllidi,

Gözüm ala, saçım siyah tellidi.

Türk qızının dili Tuti dilidi,      

Bunu sən bil, mənə inan Koroğlu!

Bizim eldə əhdə vəfa edilir,

Kəm söylənməz, doğru yolla gedilir.

Fəzilətdə namus yolu güdülür,

Məraq etmə, mənə inan, Koroğlu!

 Özümü təkrar etsəm də, deməliyəm ki, həyatda ilk eşitdiyim kitablar “Koroğlu” dastanı və Nazım Hikmətin “Günəşi içənlərin türküsü” kitablarıdır. “Oxuduğum” demirəm, “eşitdiyim” deyirəm, çünki hələ yazıb-oxumağı bilmədiyim vaxt bu kitabları mənə anam oxuyardı. Keçəl Həmzənin Koroğlunu aldadıb Qıratı ələ keçirməsi bədii ədəbiyyatdan aldığım ilk sarsıntı idi.

Sevimli atını itirən Koroğlu Keçəl Həmzəyə yalvarmağa  başlayır:

 Canım Həmzə, gözüm Həmzə,

Həmzə, incitmə Qıratı.

Budu sənə sözüm, Həmzə,

Həmzə, incitmə Qıratı.

Həmzə, atı yaxşı saxla,

At igidin qardaşıdı.

Gündə muğayat ol, yoxla,

At igidin qardaşıdı.

Yay olanda dağa yolla,

Yaz olanda ifçin nalla.

Qış olanda məxmər çulla,

At igidin qardaşıdır.

 Anam danışırdı ki, bu yerlərini oxuyanda sən ağlamağa başlardın: “Elə igid niyə belə namərdə yalvarır” deyirdin. Nə biləydim ki, ömrüm boyu çox namərdə rast gələcəm, heç birinə yalvarası  olmasam da…

“Verib Qırı, alıb Dürü” (Dür atı) kor-peşman Çənlibelə qayıdan Koroğlunu dəliləri də, Nigar da qaş-qabaqla qarşılayırlar.

 Ala gözlü Nigar xanım,

Üzün məndən niyə döndü?

Sənə qurban şirin canım,

Üzün məndən niyə döndü?

İgidin yatmasın baxtı,

Yana çevrilməsin taxtı,

Koroğlunun məlul vaxtı,

Üzün məndən niyə döndü? 

Bu yerdə Nigarın hər hansı cavabı məzəmməti, incikliyinin səbəblərini açıqlaması soyuq bir “başdan eləmə” olardı. Amma Nigar (daha doğrusu, dastanı yaradanlar) ən gözlənilməz və təsirli cavab tapırlar. Gərginliyi aradan qaldırmaqçün Nigar Koroğluya “amma  yaman qarasan ha” – deyir. Koroğlunun cavabı da eyni cür pafosdan uzaq, təbii və səmimidir:

 Mənə qara deyən gözəl,

Qaşların qara deyilmi?

Tökülübdü dal gərdənə

Saçların qara deyilmi?

 Dastanın  bir cəlbedici cəhəti də xəfif yumorudur. Hansı dastan qəhrəmanı öz-özünü aşağılamaqdan belə çəkinməz? Giziroğlu Mustafa bəylə güləşməkdən sonra  məhz Koroğlunun  özü:

 Koroğlunu çaya basar

Giziroğlu Mustafa bəy

 – gəraylısını qoşur.

 Türkiyə variantında Keçəl Həmzənin rolunu Kəloğlan oynayır.

Havada buludlar soldu,

Dürü at yoruldu qaldı.

Kəloğlan Qıratı aldı,

Alış, tutuş, yan Koroğlu!

 Anadolu variantında bəzi misralar  müdrik öyüd-nəsihət kimi səslənir:

 Havada uçan boz quşlar

Yelin qədrini nə bilir?

Kəndi qədrini bilməyən

Elin qədrini nə bilir?

Cüt qoşub toxum əkməyən,

Süfrəsin yerə tökməyən,

Elin qəhrini çəkməyən

Malın qədrini nə bilir? 

 Türkmən variantında Goroğlu deyir:

 Səni deyib gəldim Çandibelimdən,

Yor gedəli sənin ilə pərizad.

Əslim bəyan etsəm – türkmən elindən

Yor gedəli bizim ilə pərizad.

 Türkmən variantının  bəzi parçalarında dini təəssüb güclüdür:

 Qəflətdə yatırdım, gəldi ərənlər

“Dur, qafil, yerindən, oyan” –  dedilər.

Gözüm açıb gördüm cümlə-cahanı

Ol duranlar “Şahimərdan” – dedilər.

 Şahimərdan Həzrət Əlinin adlarından biridir.

 Goroğlu bəy aydır: kəminə, bəndə

Pirim Şahimərdan! Dəstgirim səndə.

Beş vəqt namazı qıldığın gündə

“Axirət yoldaşın iman” dedilər.

 Türkmən variantının lirik parçaları da çox təsirlidir:

 Qərib bülbül, bikəs bülbül,

Sən orda yığla, mən burda.

Qəriblikdə qalan bülbül,

Sən orla ağla, mən burda.

Qərib bülbül olma naşı,

Axdırma gözündən yaşı,

Qərib könlümün yoldaşı

Sən orda ağla, mən burda.

Qərib bülbül, bəxti qara

Nə çəkirsən ahu-nalə?

Səni asdırmaram dara,

Sən orda ağla, mən burda

Yaxud:

Qəflətdə yatırdım, gəldi bir pəri,

Eşq oduna məni heyran eylədi.

Ol pərinin sevdasına düşmüşəm

Eşq oduna məni heyran eylədi.

Laçın kimi qıya-qıya qarayıb,

Siyah zülfü dal gərdənə  darayıb,

Ağ üzündə qoşa-qoşa xal qoyub

Eşq oduna məni heyran eylədi.

 Oğuz dil qruppuna daxil olan xalqlardan biri də xaçpərəst qaqauzlardır. (Göy oğuzlar). Nəsrəddin lətifələri, “Aşıq Qərib”, “Əsli və Kərəm”, “Arzu və Qəmbər” dastanları qaqauz folklorunda önəmli yer tutur. Qaqauzların arasında Koroğlunun igidləri ilə bağlı mahnılar da məşhurdur. Qaqauz ağız ədəbiyyatında  Koroğlu İzmirin kəndlərindəndir, dostu Ayvazla bərabər “oğuz Robin Qudu” kimi dövlətliləri qarət edib aldıqlarını kasıblara paylayır. Qaqauz Koroğlusu sonralar Anadoludan Dobrudcaya keçmiş, savaşlarını davam etdirmiş, nəhayət yenidən Anadoluya qayıdaraq orda vəfat etmişdir. Qaqauz “Koroğlu”sundan bir parçanı bu dilin özəlliklərini saxlayaraq gətirirəm:

Mən bir Koroğluydum,

                        dada (dağda) gəzərdim

Çalıya, çırpıya kəllə düzərdim

Əsən lüzgərdən (rüzgardan) izlər seçərdim

Kimsəm yoxdu Balkanda yalnız gəzərdim

Dəmir topuzlarla  kəllə əzərdim.

Mən edi (yeddi) daaya (dağa)

                                   hökm edərdim.

Keçəndən bacımı

            (bac almaq mənasında) istərdim.

Dastanın hər üç variantında – azərilərdə də, türkiyəlilərdə də, türkmənlərdə də zamandan şikayət mühüm yer tutur. Türkmən variantında deyilir:

 Ay yaranlar, musurmanlar,

Namərd mərd oldu, mərd oldu.

Nə əcaib zamanalar

Keçdi yurd oldu, yurd oldu.

Hanı bəylər, hanı xanlar,

Bu dünyaya gələn canlar?

Taxt üstündə Süleymanlar

Uçdu, yurd oldu, yurd oldu.

 Orxon yazılarında “Öz eli, öz xaqanı olan xalq idim, elim hanı, xaqanım hanı?” acısı, “Kitabi-Dədəm Qorqud”da “Hanı dediyim bəy ərənlər, dünya mənim deyənlər” təəssüfü əsrlərdən, zamanlardan keçərək dövrandan əbədi şikayət kimi “Koroğlu” dastanının sonunda da öz əksini tapmışdır. Amma Azərbaycan “Koroğlu”sunda bu acı etiraf dövrün   konkret bir ixtirasıyla – odlu silahla, tüfənglə bağlıdır.

Daha əvvəllər Çaldıran döyüşü ərəfəsində Şah İsmayıl topları namərd silahı sayaraq yağıyla açıq qılınc döyüşündə üzləşməyi üstün tutmuşdu. Koroğlu da tüfəngin meydana çıxmasını tam bir dövrün  bitməsi kimi dərk edir.

 Titrəyir əllərim, tor görür gözüm,

Mənmi qocalmışam, ya zəmanəmi?

Dolaşmır dəhanda söhbətim, sözüm

Mənmi qocalmışam, ya zəmanəmi? 

Tutulur məclisdə igidin yası,

Kor olur qılıncı, polad libası,

Gəlib bic əyyamı, namərd dünyası,

Mənmi qocalmışam, ya zəmanəmi?

Belə zaman hara, qoç igid hara?

Mərdləri çəkirlər namərdlər dara,

Baş əyir laçınlar, tərlanlar sara

Mənmi qocalmışam, ya zəmanəmi?

Axır əcəl gəldi, yetdi hay-haray,

Çəkdiyim qovğalar bitdi, hay, haray!

Tüfəng çıxdı, mərdlik getdi, hay, haray,

Mənmi qocalmışam ya zəmanəmi?

 Məsələ yalnız “namərd silahı” topda, tüfəngdə deyil, məsələ Keçəl Həmzələrin, Kəloğlanların, biclərin, hiyləgərlərin, namərdlərin meydan suladığı bir əyyamın gəlməsindədir.

Fikrət Qocanın “Babalarım” şeiri yada düşür:

 Biri qaçaq olub,

mərd olub.

Biri qoçaq olub,

mərd olub.

Biri kasıb olub,

mərd olub,

Bəs namərələr hardandı?

Bax bu mənə dərd olub.

 Əfsus! Koroğlu da qocalmışdı, zəmanə də dəyişmişdi…

 Mart 2018

Mənbə: https://edebiyyatqazeti.az/

Görkəmli kino xadimlərimiz Həsən Seyidbəyliyə və Eldar Quliyevə həsr etdiyim bu iki yazı vaxtilə rus dilində “Литература, Искусство, Культура (ЛИК) Азербайджана” kitabımda dərc olunmuşdu. Bu yaxınlarda yubileylərini qeyd etdiyimiz ustad sənətkarlarımıza aid yazılarımı ilk dəfə Azərbaycan oxucularına təqdim edirəm. (Anar)

ANAR

Rejissor

Eldar Quliyev

Gənc (o illərdə gənc) azərbaycanlı kinorejissor Eldar Quliyev haqqındakı bu kiçik məqaləni çox uzun müddətə yazdım. Yarım il öncə “Sovet filmi” jurnalının təklifi ilə onu başlayanda ilk cümləni qeyd etdim: “Biri vardı, biri yoxdu, bir cənub şəhərində mənim indi ən vacib müsahibəni götürdüyüm gənc rejissor Eldar Quliyev vardı”. Bu cümlədə yazılanı həyata keçirmək müxtəlif səbəblərdən alınmadı. Janr dəyişildi və indi mən oxucuya Eldarla müsahibə deyil, onun işləri haqqında qeydlərimi təqdim edirəm. Bununla belə, mən altı ay öncə yazılmış fikrimin üstündən xətt çəkmirəm – cazibəsi olduqca böyükdür: bu ifadədə rejissorun üç filminin adı çəkilir: “Biri vardı, biri yoxdu”,  “Bir cənub şəhərində”, “Ən vacib müsahibə”. Bu yalnız az-çox uğurlu üslubi fənd deyil. Məsələ burasındadır ki, mənim Eldar Quliyev qavrayışım onun filmləri ilə bir bütündür: rejissor və onun filmləri – bütövdür, ayrılmazdır.

Eldarı və onun filmlərini görənlər üçün bu, paradoksal görünə bilər. Rejissor -diribaş, ünsiyyətcil, erudisiyalı müasir gəncdir və onun qəhrəmanları – “Biri vardı, biri yoxdu” filmindəki qocalar, yaxud “Bir cənub şəhərində” filmində (ssenari Rüstəm İbrahimbəyovundur) şəhərkənarının qaba, bir az yonulmamış oğlanları. Onları nə birləşdirə bilər ki?! Zahirən, görkəmcə, yaş və xaraktercə – heç nə. Bəs əgər insanlıq, xeyirxahlıq, qəlb zərifliyi kimi kateqoriyalara müraciət etsək? Bu keyfiyyətlər Quliyevdə var. Onun qəhrəmanlarının mənəvi siması da elə bu keyfiyyətlərlə müəyyənləşir. Buna görə də o öz qəhrəmanları ilə dostdur, onları sevir, anlayır və tərənnüm edir.

Sənətkar üçün ən çətini – doğma, yaxın hiss və düşüncələri uzaq, yad, bir-birinə daban-dabana zidd xarakterlər, obrazlar, talelər və situasiyalar vasitəsilə ifadə etməkdir. Özünün ilk müstəqil “Biri vardı, biri yoxdu” filmindəcə Eldar bu işin öhdəsindən gəldi. Payızda Abşeron yarımadasının kimsəsiz bağlarında iki tənha qoca – kişi və qadın. Bu süjetdə gənc rejissoru cəlb edən nə idi? Abşeronun fakturası – yalın, kimsəsiz sahillər, qumlar, bozumtul noyabr səması, tərk edilmiş bağlar, səssizlik, dinclik, sükunət?  Görünür, hə. Bütün bunlar. Lakin ilk növbədə, insanlar – bir-birini öz həyat yolunun son “stansiyasında” tapan iki qocanın taleyi, asanlıqla izah oluna bilən səbəblərdən məhrum – nə sevgi, nə qohumluq əlaqəsi, nə təmənna – nə isə başqa, gözəl – ali və yəqin ki, həyatdakı ən son bağlılıq, tənhalığın dəf olunması, başqasına görə məsuliyyət hissi – münasibətlərin poeziyası. Həyatda dincliyin müdrikliyini duyğuların təlaşının əvəz etdiyi dövrün poeziyası. Və Quliyevin ehtiraslar dalğası hopdurulmuş növbəti filmi – “Bir cənub şəhərində”. Əsası sanki partlayıcı üzərində qurulmuş situasiya flmi. İstisi asfaltı əridən, yay günəşinin ağacları yandırdığı, ağ evləri olan şəhər. Və bu şəhərin insanları cənublu kimi temperamentli, qaynar, çılğındırlar.

Amma elə burada ehtirasların çılğın qarşıdurmasında, cilovsuz duyğuların gərginliyində də rejissor sakit və təmiz insanlıq notu arayışındadır – hər cür gerilikçi zehniyyət, vaxtı keçmiş ənənələr, köhnəlmiş əxlaq normalarından üstün olan gerçək insanlığın. Onu təcrübəli jurnalist Cahangirlə haqq-hesab çəkməyə gələn qəhrəmanı Muradın kədərli gözlərində arayır. Qəhrəman atasının məzarını ziyarət edən Tofiqin səmimi həyəcanında axtarır, hərçənd bu təlaş kəskinləşdirilmiş, qrotesk formalarda verilir.

“Mənimçün fəaliyyət dövrü bitdi və düşüncə zamanı başlandı”, – fransız filmlərindən birində belə deyilir. Quliyevin üçüncü filmi olan “Ən vacib müsahibə” öz mövzusu etibarilə bu fikri təsdiqləyir. “Ən vacib müsahibə”nin (ssenari Maqsud İbrahimbəyovundur) qəhrəmanı radiomüxbir Zaur üçün fəaliyyət dövrü bitməyib və bitə də bilməzdi, o, gəncdir, enerjilidir, güc və həyat doludur. Bununla belə, onun üçün də düşünmək zamanı gəlib çatdı, öz həyatı, ümumiyyətlə insan həyatı, məsuliyyət, başqaları qarşısında ödənməmiş borc duyğusu və digər vacib məsələlər barəsində düşünməyə başladı. Rejissor qəhrəmanlarını nə qədər çox sevsə də, ən məsuliyyətli məqamda həmişə onlardan ayrılır. Qəhrəmanlarının əvəzinə qərar verməmək üçün ən vacib qərarlar anında onları tərk edir. O, haqlıdır. Sənətkarın vəzifəsi – problemləri qoymaqdır, onların birmənalı çözümünü vermək vacib deyil. Kino sənəti nümunələri tamaşaçıya o mənada təsir edir ki, onun diqqətini bu və ya digər məsələyə cəlb edir və tamaşaçını daxilən bu problemlərin müstəqil həllinə hazırlayır. Bu planda Eldar Quliyevin filmlərində məni vacib mənəvi-əxlaqi problemlərin qoyulması arzusu cəlb edir. Bax elə indi də Alla Axundovanın ssenarisi əsasında “Var olun, qızlar” filmini çəkərkən rejissor bir daha cəmiyyətimiz üçün vacib olan borc, məsuliyyət, fədakarlıq, humanizm və xeyirxahlıq kimi mənəvi məsələlərə müraciət edir.

Eldar Quliyev elə ilk filmlərindəncə diqqəti cəlb etdi, axtarışları ilə maraqlandırdı, öz yaradıcılığına qarşı inam yaratdı. İnanırıq ki, gənc rejissorun ən böyük qələbələri hələ qarşıdadır.

“Sovet filmi” jurnalında dərc olunub. № 7, 1977

PEŞƏ VƏ İSTEDAD

Həsən Seyidbəyli 1945-ci ildə Moskva Dövlət Kinematoqrafiya İnstitutunu, görkəmli rejissor Qriqori Kozintsevin kursunu bitirdi. Diplom işini çəkdi – quruluşçu rejissor diplomunu aldı. Bakıya qayıtdı. “Rəsul Rzanın ssenarisi üzrə “Qızıl üzük” filmini çəkməli idi. Rəsul Rza o illər Azərbaycan kinosuna rəhbərlik etsə də, nədənsə, həmin film çəkilmədi. Səbəbini bilmirəm, nəyə görəsə vaxtında bu sualı nə atama, nə Həsənə verdim. Həmin baş tutmayan cəhddən yalnız Tofiq Quliyevin atamın sözlərinə yazdığı “Üzüyümün qaşı firuzədəndir” adlı gözəl mahnısı yadigar qaldı. Mahnı ilk dəfə Rəşid Behbudovun parlaq ifasında (sonralar Fidan və Xuraman Qasımova bacıları da gözəl ifa etdilər) səsləndi.

Quruluşçu rejissor diplomu almış Həsən Seyidbəyli ilk filmini institutu bitirəndən on yeddi il sonra, 1962-ci ildə çəkdi. Amma 1946-cı ildə artıq ilk hekayəsi dərc olunmuşdu, on yeddi il ərzində də ədəbiyyatda sanballı nüfuz qazandı. Düzdür, həmin illərdə də kinoda ssenariçi kimi işlədi, onun ssenarilərini Lətif Səfərov və Tofiq Tağızadə çəkdilər.

1962-ci ildə rejissor kimi quruluş verdiyi “Telefonçu qız” filminin əsasında onun əvvəllər çap olunmuş eyniadlı povesti dururdu. Bundan sonra o, öz ssenariləri üzrə bir neçə film – “Möcüzələr adası” (1963), “Cazibə qüvvəsi” (1964), “Sən niyə susursan?”, “O qızı tapın” (1970), “Xoşbəxtlik qayğıları” (1976) filmlərini çəkdi. Başqa müəlliflərin ssenariləri üzrə quruluş verdiyi iki lenti (“Bizim Cəbiş müəllim” (1969) M.İbrahimbəyovun ssenarisi üzrə; “Nəsimi” (1973) İ.Hüseynovun ssenarisi üzrə) də bu siyahıya əlavə etsək, onda belə hesab etmək olar ki, ildə bir bədii film çəkib. Belə bir məhsuldarlığa həsəd aparmaq olar. Belə təəssürat yaranır ki, bu on dörd il ərzində – 1962-1976-cı illərdə – Həsən Seyidbəyli, sanki quruluşçu rejissor kimi kinoda çalışmadığı, kənar qaldığı on yeddi ilin əvəzini çıxırdı. Amma mənə elə gəlir, başqa bir səbəb də vardı – Həsən Seyidbəyli bədii yaradıcılığının iki istiqaməti: ədəbiyyatla kino arasında qalmışdı.

Kino onun sənəti idi, ədəbiyyat isə istedadı idi. Bununla belə, rejissor kimi çəkdiyi filmlərdən sonra kinonu da onu istedadını sübut etdiyi sahə hesab etmək olardı. O, ədəbiyyatda özünü “Tərsanə”, “Cəbhədən cəbhəyə”, xüsusilə böyük şöhrət qazanmış “Uzaq sahillərdə” romanları ilə təsdiq etmişdi. İmran Qasımovla yazdığı son romanda o, ilk dəfə xalqımızın şöhrətli oğlu, Böyük Vətən müharibəsi illərində Yuqoslaviyada “Mixaylo” ləqəbi ilə döyüşmüş, həlak olmuş və orada dəfn edilmiş əfsanəvi partizan Mehdi Hüseynzadənin obrazını yaratmışdı. Sonralar Tofiq Tağızadə İmran Qasımov və Həsən Seyidbəylinin ssenarisi üzrə “Uzaq sahillərdə” filminə quruluş verdi. Qəhrəmanın adını xalqımıza məhz həmin əsərlər qaytardı, oxucular və tamaşaçılar Mehdi Hüseynzadənin yaradıcılığından məhz həmin roman və film vasitəsilə xəbər tutdular. Ona ölümündən sonra Sovet İttifaqı Qəhrəmanı adı verildi.

Əlbəttə, bütün istedadlı sənətkarlar kimi, onun yaratdığı əsərlərin hamısı eyni səviyyədə deyil. Həsən Seyidbəylinin ədəbiyyatda da, kinoda da uğurlu və kifayət qədər uğurlu olmayan əsərləri var. Amma o, uğurlu əsərləri ilə incəsənətimizdə həqiqi realist ənənənin formalaşmasında böyük rol oynadı.

“Altmışıncılar” haqqında tez-tez yazanda məni bəzən məhz həmin nəslin uğurlarını təbliğ etməkdə günahlandırırlar. Mən də dəfələrlə izah etməli olmuşam ki, altmışıncı illərin ədəbiyyatı və incəsənəti barədə söz açanda çətin yeniləşmənin yükü məhz onların çiyinlərinə düşsə də, yalnız həmin illərdə yaradıcılığa başlamış gənc sənətçilər nəslini nəzərdə tutmuram. Mən yaşlı nəslə mənsub olan sənətçilərin də yeni istiqamətdə işləmələrinə imkan verən Zamanı nəzərdə tuturam. Əlbəttə, yaranan həmin imkanlardan hamı yararlanmadı, amma əvvəldən yeniliyə meyilli olan, amma müxtəlif səbəblər üzündən istədiklərini gerçəkləşdirə bilməyən şairlər, yazıçılar, bəstəkarlar, teatr və kino xadimləri özlərinin ən sanballı əsərlərini məhz altmışıncı illərdə yaratmağa başladılar. Poeziyada bu, Rəsul Rzanın “Qızılgül olmayaydı” poeması, “Rənglər” silsiləsi və bir çox şeirləri, nəsrdə İsa Hüseynovun “Teleqram”, “Tütək səsi”, “Saz”, “Şəppəli” povestləri, İsmayıl Şıxlının “Dəli Kür” romanı, dramaturgiyada İlyas Əfəndiyevin “Sən həmişə mənimləsən” pyesi, musiqidə Q.Qarayevin “Üçüncü simfoniya” və “Skripka konseri” əsərləri, rəssamlıqda Səttar Bəhlulzadənin tabloları, teatrda Tofiq Kazımov və Mehdi Məmmədovun tamaşaları idi. Kinomuzda isə yenilənmə yoluna hamıdan əvvəl Həsən Seyidbəyli qədəm qoydu.

Həsən Seyidbəylinin ən yaxşı əsərlərində – həm ədəbiyyatda, həm də kinoda  – Zamanın ab-havası – “balaca adam” adlandırılan insanlara marağı və diqqəti öz əksini tapdı. O, keçmiş dövrün istehsalat qabaqcılları haqqında bir sıra normativ əsərlərdən fərqli olaraq, sadə adamlar – telefonçular, kənd həkimləri, liftçi qız və b. – haqqında yazmağa və çəkməyə başladı. Həm də inandırıcı şəkildə, realist dəqiqliklə və şübhəsiz ki, istedadla yaratdı. İsa Hüseynov ədəbiyyatda olduğu kimi, Həsən Seyidbəyli də kinoda yol salmağa başladı, yazıçıların və kinematoqrafçıların yeni nəsli həmin yolla getdi. Həsən Seyidbəylinin filmlərində ilk dəfə özünü parlaq surətdə göstərən digər gözəl ənənə də həyatımızın mənfi təzahürlər adlanan cəhətlərini kəskin tərzdə əks etdirməkdir. Həsən Seyidbəyli ekrana xəyali gerçəkliyin aydın, idillik və bərbəzəkli aləmini yox, həyatın sərt həqiqətini – qanunçuluğun pozulmasını, əliəyriləri, brakonyerləri gətirirdi. Yadımdadır, müzakirələrin birində məşhur rejissorlardan biri Həsən Seyidbəylinin filmi haqqında kinayə ilə fikir söyləyəndə – “osetrin” haqqında film çəkdiyini deyəndə – zalda bərk gülüşmə qopdu. Həsən gülənlər arasında onun daim dostyana münasibət bəslədiyi, bacardığı qədər yardım göstərdiyi Eldar Quliyevin də olduğunu gördü. Elə Eldar da ona çox hörmət bəsləyirdi, ola bilsin, gülüşü qeyri-ixtiyari olmuşdu. Hər halda, Həsən yana-yana mənə dedi ki, “Eldar fikirləşir, atam öləcək, velosiped mənə qalacaq”. O, Lətif Cəfərovun ölümündən sonra daşıdığı Azərbaycan Kinematoqrafçılar İttifaqının sədri vəzifəsini nəzərdə tuturdu.

Həsən Seyidbəyli kinematoqrafçılarımızın gənc nəslinə həssaslıqla yanaşırdı, Rüstəm də, Oqtay da, elə o Eldar da, mən də müəyyən məqamlarda onun köməyini hiss edirdik. Aramızda yaş fərqinin olmasına baxmayaraq, onunla çox yaxın idik. O, “Literaturnaya qazeta”nın sifarişi ilə Yusif Səmədoğlu, Əkrəm Əylisli və mənim haqqımda sanballı məqalə yazdı, Həsənin dediyinə görə, məqaləni redaksiyada yaxşı qəbul elədilər, bu yaxınlarda çap olunacağını söyləmişdilər, amma, nədənsə, işıq üzü görmədi.

“Nəsimi” filminin çəkilişi – fikrimcə, ilk sanballı tarixi ekran əsərimizdir – Həsən Seyidbəylinin böyük xidmətidir. Bütün digər müsbət cəhətləri ilə yanaşı, həmin filmdə Rasim Balayevin parlaq istedadı üzə çıxdı.

“Nəsimi” studiyamızın gələcək tarixi filmləri üçün, bir növ, təkan nöqtəsi idi. Yeri gəlmişkən, “Dədə Qorqud” (rej. T.Tağızadə), “Babək” (rej. E.Quliyev) filmlərində baş rollarda da Rasim Balayev çəkilib.

Həsən Seyidbəylinin ləyaqətli hərəkətlərindən birini xatırlamaq istərdim. Bu, İrəvanda keçirilən sovet kino filmlərinin festivalı günlərində baş vermişdi. Mən Həsən müəllimlə birlikdə festivalın münsiflər heyətinin sədri S.Rostotskini inandıra bildik ki, ermənilərin festivala təqdim etdikləri “Ermənistan haqqında yeddi mahnı” filmi millətçi-şovinist xarakter daşıyır. Məhz bundan sonra həmin filmə Qran-Pri mükafatı verilmədi.

Elə insanlar olur ki, onları rəhmətlə, ehtiramla və hörmətlə xatırlayırlar. Belə insanlardan biri Həsən Seyidbəylidir.

Mənbə: https://edebiyyatqazeti.az/

Dünya şöhrətli rəssam Tahir Salahovla Xalq yazıçısı Anarın bu söhbəti 2018-ci ilin dekabr ayında qələmə alınıb. O zamanlar ki, görkəmli rəssam dərin səmimiyyətlə deyirdi: “Son işlərimdən biri Xalq yazıçısı Anarın portretidir. Anar bütöv bir dünyadır. Onu sonsuz dəfə çəkmək olar. Seans zamanı öz dünyasına çəkilir, fikirlərinə qərq olur, səninlə birgə duyur”.

Aradan illər keçib… Həyatın yeni bir seansı başlayıb. Anar müəllim yenə də həmin iç dünyasına çəkilib. Hədsiz dərəcədə dalğındı. Ağır dost itkisindən həyatı ağrıyır. Təsəllisi haqq dünyasına qovuşan böyük dostundan qalan bu unudulmaz söhbətlər, birgə yaşanan anların unudulmazlığıdı…

Tahir Salahovla söhbət

Rəssamlar danışmağı, adətən, çox da xoşlamırlar. Duyğularını və düşüncələrini, sevgilərini, ağrılarını, sevinc və təlaşlarını boyalar, fırça vasitəsilə ifadə edirlər.

Jurnalist, musiqişünas, publisist Raya Abbasova azdanışan Tahir Salahovu, – bizim qeydsiz, şərtsiz böyük sənətkarımızı – “danışdıra” bilib.

Sənətşünaslıqda Tahir Salahov “sərt üslub”un yaradıcılarından və ən görkəmli nümayəndələrindən biri kimi qəbul edilir. “Sərt üslub” – çoxcəhətli həyat gerçəkliyini bütün qəlizliyiylə, çətinlikləriylə ifadə etməkdir. Çətinliklərə mərd-mərdanə sinə gərmək və qalib gəlməkdir. “Sərt üslub” dünyaya çəhrayı eynəklə yox, ayıq və açıq gözlə baxmaq, onu bəzək-düzəksiz görmək və göstərmək cəhdidir. “Sərt üslub” qurucu, yaradıcı insanların – fəhlələrin və bəstəkarların, neftçilərin və yazıçıların bədii obrazlarını plakat nikbinliyiylə deyil, real cizgilərlə yaratmaqdır. Raya Abbasovayla söhbətdə Tahirin ürəkdən gələn etiraflarını oxuduqca bir daha əmin olurdum ki, bu “sərt üslub” hardasa rəssamın uşaqlıq və yeniyetməlik çağında qarşısına çıxmış sərt həyat sınaqlarıyla bağlıdır.

Tahirin atasını – görkəmli partiya işçisi, əqidəli kommunist Teymur Salahovu şərləmiş, 1937-ci ildə həbs etmiş və güllələmişlər. Tahir Salahovun başqa bir müsahibəsində dediyi sözlər məni çox həyəcanlandırır:

“O sentyabr axşamında hava çox xoş idi. Təqribən axşam 10-da qapımızı döydülər. İki nəfər içəri girdi. Anam həyəcanla: – Nə olub? – deyə soruşdu. Atam: – Məndən şübhələnmə – dedi – narahat olma, tezliklə qayıdacam.

Onu apardılar. Mən pəncərədən baxırdım. Atam onu aparan iki adamla tini burulub gözdən itdi. Bu səhnə ömürlük yaddaşıma həkk olundu. Bundan sonra atamı daha heç vaxt görmədim”.

O zaman Tahirin doqquz yaşı varmış və donub qalmış kinokadr kimi bu səhnəni bütün həyatı boyu unutmayıb. On illərin içindən keçirib hafizəsində saxlayıb.

R.Abbasovayla söhbətində Tahir məhkumun ailəsinin hansı əzab-əziyyətlərə, məşəqqətlərə düçar olduğundan danışır. Anasının – Sona xanımın beş uşağı necə qəhrəmancasına böyüdüb yetişdirməsindən bəhs edir. Ən yaxın qohumların, qonşuların daha onların qapılarını açmamalarından söz açır. Amma Tahir müdrik mərhəmətlə onları qınamır. Zəmanənın insanları ağır imtahana çəkdiyini nəzərə alır.

Ən gənc yaşlarından afişalar çəkərək, asfalt üzərində rəsmlər yaradaraq Tahir ailələrinin az çox dolanışığını təmin edirmiş. Rəsmə marağı ona lap kiçik yaşlarından atası təlqin edib. Moskvanın və Leninqradın ali rəssamlıq məktəblərinə daxil olmaq istəyilə bütün imtahanları uğurla verib və instituta… qəbul edilməyib. Axı tərcümeyi-halında siyasi məhkum olunmuş insanın oğlu olduğunu qeyd edirdi. Və bütün bioqrafik məlumatlarda bu məlumatın altını qırmızı xətlə cızırmışlar, Tahir Salahovun əksər əsərlərində sənətinin özəl işarəsi kimi qırmızı xəttin, ya qırmızı detalın olması burdan doğulmayıbmı?

R.Abbasova rəssamı elə məsələlərdən danışmağa vadar edir ki, o, təbii təvazökarlığı və nəcabətinə görə özü heç vaxt bu məsələləri car çəkməzdi. Amma bu faktlar da böyük rəssamın tərcümeyi-halında izsiz qalmamalıdır. Özü əqidəli və bu sözün ən dəqiq, ən yüksək mənasında realist Tahir Salahov heç bir dəbdə olan “izm”lərə meyil göstərmədi, amma bununla belə, başqa istiqamətlərdə, ayrı üslublarda işləyən rəssamların da – əgər onlar həqiqətən istedadlıydılarsa – dəyərini bilir. Bu baxımdan o, “Abşeron məktəbi” adlanan və o dövrdə rəsmi siyasi və sənət dairlərində saya salınmayan bir qrup rəssamı – Mir Cavadı, Rasim Babayevi, Tofiq Cavadovu, Əşrəf Muradı, Qorxmaz Əfəndiyevi “hədsiz dərəcədə istedadlı” sayaraq onlara hər növ yardım göstərib. Azərbaycan Rəssamlar İttifaqının sədri və SSRİ katibi olaraq Tahirin onların hər birinin taleyində xeyirxah rolu var.

Əşrəf Murad xəstələnəndə maddi vəziyyəti ağır olan rəssamla müqavilə bağlayaraq ona o vaxt üçün çox böyük məbləğ – 15 min manat verir. Mir Cavadın Türkiyə xəstəxanasında müalicəsinə yardım edir. Səttar Bəhlulzadə də xəstələnəndə təcili şəkildə onun işlərini alıb müalicə üçün gərək olan məbləğlə təmin edir.

Toğrul Nərimanbəyovun anası İrmanın bəraət qazanıb Bakıya dönməsi, mənzillə təmin olunması da Tahirin xidmətidir.

Tahir Salahov rus rəssamı Pavel Nikonovun “Geoloqlar” tablosunu xilas edib. Məhz bu əsərinə görə N.S.Xruşşovun nadan hücumlarına məruz qalan rəssam tablosunu məhv etmək qərarına gəlir. Tahir onu bu fikrindən daşındırır, əsəri götürüb Bakıya gətirir. Xruşşov və onun sənət siyasəti süquta uğrayandan sonra Nikonovu Azərbaycana dəvət edir və xilas olunmuş işini ona təqdim edir. Rəssamın taleyin (daha doğrusu, Tahirin) bu gözlənilməz töhfəsindən necə xoşbəxt olduğunu təsəvvür etmək olar.

Həqiqi istedadın bir cəhəti də başqalarının istedadlarına sevinməkdir. Paxıllar o adamlardır ki, həsəd çəkdiklərindən nə qədər aşağı olduqlarını özləri də dərk edirlər. Dərk edirlər, amma xislətləriylə bacara bilmirlər.

Tahir Salahovun “peredvijniklər” adlanan XIX əsr rus rəssamlarına münasibəti də maraqlıdır. Bu rəssamlara bədii cəhətdən deyil, mövzuları baxımından qiymət verir. O işlərini qeyd edir ki, onlarda sosial mövzular qabarıq ifadə olunub – Perovun “Üçlük”, Yaroşenkonun “Hər yerdə həyat”, Repinin “Təbliğatçının həbsi” və “Gözləmirdik” əsərlərinə münasibəti T.Salahovun özünün də sənətdə vətəndaşlıq mövqeyinin nə qədər önəmli saydığını göstərir.

İctimai xadim kimi Tahirin xidmətləri sırasında Moskvada sovet ideologiyasına daban-dabana zidd olan Robert Rauşenberq, Ruffino Tamaya (onun obrazları Mir Cavadın obrazlarına yaxındır), Frensis Bekon (əlbəttə, orta əsr filosofu yox, müasir ingilis rəssamı) kimi məşhur Qərb sənətkarlarının Moskvada sərgilərinin təşkil edilməsidir. Tahirin məqsədi bütün dünyanın bələd olduğu çağdaş sənət örnəkləriylə ölkəni də tanış etmək idi. Onu da deyək ki, bütün bu rəssamların sənəti Tahir Salahovun estetik prinsiplərindən çox uzaqdır. Elə bunda da rəssamın tolerantlığı, başqa üslublara yalnız dözümlülüyü deyil, həm də anlaşıqlı, dəyərverici münasibəti görünür.

T.Salahov özündən qabaqki nəslin nümayəndələri – Azərbaycan rəssamlarına da xüsusi ehtiramla yanaşır. Sələflərə inkarçı, yekəxana, lovğa, bəzən təhqiredici yanaşma yalnız nankorluğun yox, eyni zamanda tərbiyəsizliyin örnəyidir. Yalnız rəssamlar deyil, başqa sənət sahibləri də keçmişə nəcib münasibət bəsləməyi Tahirdən öyrənməlidirlər. T.Salahov özündən əvvəlki sənətkarlar – Qəzənfər Xalıqov, Lətif Kərimov, Səttar Bəhlulzadə, Böyükağa Mirzəzadə, Tağı Tağıyev haqqında böyük hörmətlə danışır.

Mən də Tahirlə uzaq gənclik illərimdə elə bibim Həbibə Məmmədxanlının həyat yoldaşı Tağı Tağıyevin evində tanış oldum. Qonşu idilər. Tez-tez dostu və sinif arkadaşı Toğrul Nərimanbəyov Tahirgilə qonaq gələrdi. Bəzən onlar və Toğrulun əmisi, kinooperator Arif Nərimanbəyov Tağıgilə keçərdilər.

Elə təxminən bu vaxtlarda Tahirin və Toğrulun yaradıcılığı atamın də diqqətini çəkmişdi. Özü poeziyada novator olan Rəsul Rza hansı fəhmləsə tək ədəbiyyatda yox, musiqidə, rəssamlıqda da yeniliyi, qeyri-adiliyi duyur, bəyənir və dəstəkləyirdi. Moskva Konservatoriyasını bitirib Bakıya qayıdanda çox da xoş münasibətlə rastlaşmayan Qara Qarayevi ilk dəstəkləyənlərdən biri də atam idi. Qarayevin bir söhbətini xatırlayıram. Şostakoviçə qarşı növbəti yöndəmsiz tənqid kampaniyası başlayanda onun tələbələri Qarayev və Cövdət Hacıyev təlaşlanırlar, öz aqibətlərini bilmək üçün “Quran” səhifələrinə üz tuturlar. Müqəddəs kitabı açıb rastlarına çıxan ilk cümləni oxuyurlar: Sizi dəmir dəyənəklərlə döyəcəklər – Qarayev bunu gülə-gülə danışırdı. Çox illər sonra mən bu əhvalatı Cövdət Hacıyevdən xəbər alanda Cövdət müəllim səhvimi düzəltdi: Yox, orda belə yazılmışdı: – Sizi dəmir qırmaclarla döyəcəklər.

O vaxt Kinematoqrafiya naziri olan Rəsul Rza Qara Qarayevə maddi dəstək məqsədilə xüsusi olaraq məhz onunçün yeni vəzifə yaradır: – Kinoteatrların musiqi rəhbəri. Axı o illərdə kinoteatrların öz orkestrləri vardı və seansqabağı çalardılar.

Rəsul Rza cahil, küt tənqiddən gənc istedadlı şairləri də qoruyurdu – Əli Kərimi, Məmməd Arazı, Fikrət Qocanı, Vaqif Səmədoğlunu… İndi onlar klassik sayılır və o hücumlar da, o hücumlardan müdafiə də unudulub gedib, sanki heç belə şeylər olmayıb.

Qəribə şakərimiz var. Sənətə bənzərsiz yaradıcılıqla gələn gənc istedadlar ilk addımlarında top-tüfənglə qarşılanırlar, özlərini təsdiq edəndən, hamı tərəfindən qəbul və təqdir olunandan sonra onları vaxtilə tənqid edənlər də bu xora qoşulurlar, haçansa nəinki onlara, hətta onların müdafiəçilərinə də hücumlarını yaddan çıxarırlar.

Eynən bu təbir Tahirlə Toğrula da aiddir. İlk addımlarında onlar da şiddətli və əsassız tənqidlərə məruz qaldılar, Bir gün Toğrulun tamamilə bədbinləşib ölkədən çıxıb getmək istəməsini də xatırlayıram. Amma gənc rəssamlara qahmar duranlar da oldu və onlardan biri də atam idi. Rəsul Rza elə ilk işlərindən Tahirə də, Toğrula da diqqət yetirdi, onları özüylə Azərbaycan rayonlarına aparırdı, barələrində müsbət rəy yazırdı. Toğrul haqqında “Pravda” qəzetində, Tahir haqqında Moskvanın “Tvorçestvo” jurnalında. T.Salahovun əsərlərini – “Səhər eşalonu”, “Rezervuarlar”, “Fəhlənin portreti”ni yüksək qimətləndirdiyinə görə Moskvanın mötəbər sənətşünası Andrey Lebedev Rasul Rzaya ciddi iradlar bildirmişdi.

Gənc rəssamlara iradları yalnız mühafizəkar sənətşünaslar deyil, bəzi partiya xadimləri də tuturdular. Belə hadisələrdən birini Tahir xatırlayır:

“Yadımdadır mənim “Yeni dəniz” (1970) şəklimin təqdimatında MK-nın məsul işçilərindən biri məndən soruşdu: – Tahir, niyə sənin fəhlələrin belə ciddidirlər, niyə heç gülümsəmirlər? Heydər Əliyev söhbətə qarışdı: Onlar niyə gülməlidirlər ki… İşləyiblər, əmək sərf ediblər – bu çox ağır zəhmətdir”. Bir qədər sonra “Yeni dəniz” tabloma görə mən ilk dövlət mükafatımı aldım”.

Heydər Əliyev sonralar da Tahir Salahovu həmişə dəstəkləyirdi, onun böyük istedadını, həyatın müxtəlif sınaqlarında dəyanətini və sədaqətini yüksək qiymətləndirirdi.

Tahir Salahov tez bir zamanda sənətiylə özünü təsdiq edə bildi. Moskvada və Bakıda Rəssamlar İttifaqına rəhbərlik etdi, əvvəl Azərbaycan Ali Sovetinin, sonra da SSRİ-nin deputatı seçildi, ən müxtəlif mükafatlara və ən yüksək adlara layiq görüldü. Rəssamın ilk yaradıcılıq dövründə – gəncliyinin ən kövrək, həssas illərində aldığı yaralar da sağaldı, bəlkə də unuduldu.

Sovet sisteminin sənətkarlara münasibətində qəribə bir paradoks vardı, onları gah qaldırır, gah da gözdən salırdı. Tahir Salahovun portretlərini çəkdiyi sənət adamları da bütün bunları yaşamışdılar – Dmitri Şostakoviç də, Mstislav Rastropoviç də, Andrey Voznesenski də. Eyni aqibəti Rəsul Rza da yaşamışdı. Bir vaxt yüksək vəzifələr tutan, fəxri adlarla təltif olunan şair qısa müddət ərzində qurduğu və on il rəhbərlik etdiyi ensiklopediyadan Moskvanın təhriki ilə uzaqlaşdırıldı, deputat “seçilmədi”, SSRİ Yazıçılar İttifaqı İdarə Həyətinə düşmədi. Halbuki uzun illər boyu həm deputat, həm də İdarə Heyətinin üzvü olmuşdu. Sonralar Heydər Əliyevin təşəbbüsüylə o, yenidən deputat seçildi, Sosialist Əməyi Qəhrəmanı adı aldı. Ömrünün məhz o bəlalı dövründə Tahir atamın portretini çəkdi. Bu, kişi hərəkəti idi. Qorxmazlığın ifadəsi idi.

Rəsul Rzanın vəfatından çox illər sonra Tahirlə məhrəm söhbətimiz zamanı dedi ki, atasını çox erkən yaşında itirdiyindən xüsusilə ilk gənclik illərində Rəsul Rzanın ona atalıq qayğısını heç vaxt unutmur.

Rəsul Rza Tahirə məqalə həsr edib və orada portret üzərində işi xatırlayır:

“Bir də görürdün ki, Tahir müəyyən bir şəkildə, müəyyən bir tərzdə səni otuzdurur və başlayır işləməyə. Baxıb görürsən ki, doğrudan, çəkdiyi şəkil istər oxşarlığı, istər üzünun ifadə məzmunu etibarilə çox yaxşıdır. Səhərə vədələşib vaxt qoyurduq ki, davam etsin. Səhər gələndə görürdüm ki, Tahir bütün kompozisiyanı dəyişib təzədən başlayır. Belə bir, iki, üç dörd dəfə…Bir də görürsən ki, yalnız əlləri çəkməklə bir neçə seans məşğul oldu”.

Raya xanım mənə T.Salahovla söhbətlər kitabına Ön söz yazmağı təklif edəndə qarşıma problem çıxdı. Məsələ ondadır ki, 2003-cü ildə Tahirin 75 illiyində onun haqqında “Sədaqət” adlı böyük esse yazmışdım və bu yazı “Bakinski raboçiy” qəzetində dərc olunub, mənim “Azərbaycan ədəbiyyatı, sənəti, mədəniyyəti” üçcildliyimə daxil edilib. Sevdiyim rəssam haqqında yenidən necə yazasan ki, dediklərini təkrar etməyəsən. İndiki yazımda buna çalışdım, rəssam haqqında demədiklərimi söyləməyə cəhd etdim. Köhnə yazımdan yalnız bircə sitat gətirmək istəyirəm:

“Bir dəfə özüm də bilmədən Salahovun işləməsinin şahidi oldum. Tahir uzun illər boyu görüşəndə deyirdi ki, şəklimi çəkmək istəyir. Onun çox gərgin həyat ritmini bildiyim üçün özüm bunu heç vaxt rəssama xatırlatmırdım. İki il bundan qabaq ən yaxın və əski dostumu, istedadlı bəstəkar Emin Sabitoğlunu itirdim. Tahir də onunla dost idi. Vəfatının ikinci günü Emingildəydik. Televizoru qurmuşduq. Bəstəkar haqqında nekroloq səslənməyə başladı. Altı yaşından tanıdığım və bütün şüurlu həyatımı çiyin-çiyinə yaşadığım bir dost haqqında bu vida sözlərini eşidərkən nə hala düşdüyümü təsəvvür etmək olar. Bu hisslərin sifətimdə necə əks olunduğunu isə az sonra Tahirin demə, bu vaxt çəkdiyi qrafik portretimdən bildim. Yəqin ki, bu mənim ən kədərli şəklimdir. Amma mənə çox əzizdir. Həm Eminin xatirəsiylə bağlı olduğuna görə, həm də Tahirin qələmindən çıxdığına görə”.

O gündən çox illər keçdi və bir səhər Tahir zəng elədi, məni İçərişəhərdəki muzey-emalatxanasına dəvət etdi. Məlum oldu ki, portretimi çəkmək niyyətindədi.

Dörd-beş seansa mənim iki qrafik və bir irihəcmli yağlı boya ilə portretlərimi çəkdi. O vaxt qəlyan çəkirdim və şəkil çəkdiyi zaman da əlimdə qəlyan tutmuşdum. Bir gün nədirsə unutdum, qəlyansız gəldim. Tahir bir az tutuldu. Dedim ki, əlimi eynən elə tutaram – elə bil əlimdə qəlyan var. Bir az düşünüb köməkçisini göndərdi eynən belə bir qəlyan aldırdı və yalnız mən qəlyanı əlimə alandan sonra işləməyə başladı. Mən sənətkarın ən xırda detallara belə necə “vasvasılıqla” yanaşdığının şahidi oldum. Portretimdə mənə təsir edən bir detal da o oldu ki, arxa planda atamın məşhur şəklini yerləşdirmişdi. Tahir Salahovla bu yaradıcılıq görüşləri, iş seansları, məhrəm söhbətlər ömrümün unudulmaz xatirələrindəndir. Tahir özü də bu barədə deyib:

“Son işlərimdən biri Xalq yazıçısı Anarın portretidir. Əvvəllər atasının – gözəl şair Rəsul Rzanın portretini çəkmişdim. Anar – bütöv bir dünyadır. Onu sonsuz dəfə çəkmək olar. Seans zamanı öz dünyasına çəkilir, fikirlərinə qərq olur, səninlə birgə duyur”.

Tahirə çox minnətdaram bu səmimi sözlərinə görə də, birini mənə bağışladığı gözəl portretlərimə görə də.

Tahir Salahovun 90 yaşı tamam oldu. Hörmətli Prezidentimiz İlham Əliyev onu Birinci dərəcəli Əmək ordeniylə təltif etdi.

Böyük sənətkarımıza nə arzu etmək olar, uzun ömür, möhkəm cansağlığı, yeni yaradıcılıq uğurları…

Bir də mənim bir arzumun həyata keçirməsini. Bu arzularımı Tahirə demişəm. T.Salahov Dədə Qorqudun, klassik və çağdaş şairlərimizin parlaq portretlərini çəkib. İstərdim ki, gənc Füzulinin də portretini çəksin. Məhz gənc Füzulinin, çünki adətən bu şairi çox qoca yaşında təsvir edirlər. Sevgi haqqında ən incə və ən ehtiraslı şeirlər müəllifini saçı-saqqalı ağarmış ixtiyar obrazında görmək adama qəribə gəlir. Tahir Salahovun fırçasıyla canlandırılmış gənc Füzuli onun şeirlərindən aldığımız zövqə uyğun bir obraz olardı. Bir də Tahirə təklif etdim ki, milli faciəmiz Xocalı soyqırımını əks etdirən bir tablo barədə düşünsün. Tahir Salahov belə bir şəkil çəksə İnsanlığın Yaddaş muzeyində bu şəkil Pablo Pikassonun məşhur “Hernika”sıyla yanaşı yer tutardı.

R.Abbasovayla söhbətlərində Tahir Salahov ən məhrəm fikirlərini söyləyir. Sanki özü özüylə təkbətək danışır.

Təklikdə, amma bizim hamımızla birlikdə.

2 dekabr 2018

Mənbə: https://edebiyyatqazeti.az/

Yaşasaydı, Tofiq Qəhrəmanovun bu il 75 yaşı tamam olardı. Əfsus ki, istedadlı yazıçının ömrü 54 yaşında qırıldı. Tənqidçi, alim Tehran Əlişanoğlu “Azərbaycan. Yeni nəsr” kitabına belə bir epiqraf qoyub:

“Ədəbiyyat təsəvvürlərimin təşəkkülündə əsaslı rol oynamış 60-cı illər nasirlərinə, məxsusən Anara və bir də bu ünvanı, bu yolu mənə tanıtmış ilk müəllimim Tofiq Qəhrəmanova ithaf edirəm”.

Bu günlərdə “Ədəbiyyat qəzeti”ndə dərc edilmiş və T.Qəhrəmanovun yubileyinə həsr olunmuş yazısında Tehran mərhum Tofiqin ona oxumağı məsləhət gördüyü çağdaş şairlərimizin və nasirlərimizin adlarını da çəkir.

Yeri gəlmişkən onu da deyim ki, Tofiq bir neçə hekayəsini Tehran Əlişanoğluna ithaf edib.

Tofiq Qəhrəmanovu mən də yaxşı tanıyırdım, hekayələrini oxumuşdum, xoş münasibətlərimiz vardı. Arxivimdə onun mənə yazdığı səmimi məktubları durur.

Tehran Əlişanoğlu mənə Tofiqin çap olunmamış hekayələrindən və povestindən ibarət bir qovluğu gətirdi, ön söz yazmağımı təklif etdi. – Ön söz də yazaram, bu kiçik kitabını çap da edərik – dedim.

Budur, Tofiq Qəhrəmanovun “Aydın oxunan möhür” hekayələr, povest” əlyazması qarşımdadır. Diqqətlə oxuyuram, qeydlər edirəm. Tofiqin təsvir etdiyi hadisələrin zamanı və məkanı haqqında, canlandırdığı personajlar barədə düşünürəm.

Tofiqin təsvir etdiyi böyük hərflə zaman müstəqilliyimizin ilk illəri, ictimai, iqtisadi, siyasi həyatımızın çətin dövrüdür. O vaxt Azərbaycan üç çətin problemlə üzləşmişdi. Faktiki olaraq böyük imperiyanın əyaləti olmaq statusuyla vidalaşıb, müstəqilliyini elan etmişdi. Totalitar rejimdən demokratlaşma dövrünə, çoxpartiyalılıq, senzurasızlıq, söz azadlığı mərhələsinə qədəm qoymuşdu. Planlı təsərrüfatdan bazar iqtisadiyyatına, daha açıq desək, yalançı “sosializmdən” doğruçu kapitalist sisteminə keçməkdəydi. Bütün Sovet respublikalarının keçdiyi bu yolu Azərbaycan həm də Ermənistanla Qarabağ müharibəsi şəraitində gedirdi. Mənim sözüm deyil, kimsə çox dəqiq deyib ki, sovet təbliğatı bizə sosializm haqqında nə deyirdisə hamısı yalan çıxdı, amma kapitalizm haqqında nə yazmışdısa doğru imiş. 90-cı illərdə “vəhşi kapitalizmin” bütün eybəcərliklərinin şahidi olduq – cəmiyyətin sərt qütbləşməsi, bir tərəfdən, Allah bilir hansı yollarla hədsiz maliyyə imkanlarına malik olan oliqarxlar, biznesmenlər, varlılar… O biri tərəfdən, bir qarın yeməyə möhtac qalmış kasıblar, biçarələr, bu dövrü əlahiddə əzabla yaşayan ziyalılar – orta və ali məktəb müəllimləri, həkimlər, alimlər – sıravi insanlar. Tofiq Qəhrəmanov personajlarını məhz bu zaman kəsiyində təsvir edir.

Tofiqin nəsrində böyük hərflə məkan isə Bakının hündür bir yeridir. Bura dilimizdə Yuxarı Dağlıq küçəsi, rus dilində Verxni Naqornı adlanır. Bura Azəri türkcəsində Dağlı məhləsi də deyirlər. Buranı indiyəcən həm rus, həm Azərbaycan dilində bir küçənin adıyla – Sovetski kimi tanıyırlar. İndi bu böyük sahənin demək olar ki, bütün nimdaş, köhnə, bir, ya iki mərtəbəli evləri sökülüb, yerində park salınıb. Son zamanlaracan uçuq bir divarın üstündə kimsə əllə böyük hərflərlə “Əlvida, Sovestki” sözlərini yazmışdı.

Tofiqin qəhrəmanları məhz bu Zaman kəsiyində – 90-cı illərdə, bu Məkanda yaşayır, əzab-əziyyət çəkir, sevir, dalaşır, barışırlar. Müəllif hekayələrinin demək olar ki, hamısını məhz bu məhəllənin sakinlərinə həsr edir və ithafını xüsusi vurğulayır:

Bütün ömrü boyu Bakının Yuxarı Dağlıq küçəsinin darısqal mənzillərində yaşayan, yavan çörəyə möhtaclıq şəraitində də vicdanını ləkələməkdən qoruya bilən qeyrətli-cəfakeş ziyalılarımıza.

Digər hekayələrə də bu sayaq ithaflar qoyulub. İthafında: “Güzəranının ən çətin məqamlarında belə insan ləyaqətindən özgə arxa-dayaq tapmayan yurddaşlarımıza” sözləri verilmiş hekayədə də, başqa yazılarda da ehtiyacın, maddi çarəsizliyin ən müxtəlif bəlirləri qələmə alınır. Balalarını ac qoymamaqçün özləri yalnız soğançayla qurdlarını öldürən valideynlər, ehtiyacın hətta intim ər-arvad münasibətlərinə təsiri, binəva qocalar, kasıblıqdan qovrulan qadınlar, çarəsiz kişilər, uşaqlıqları əllərindən alınmış çocuqlar – Tofiq Qəhrəmanovun personajları bütün bu əlacsızlıqlarla üzləşsələr də ləqayətlərini itirməmiş insanlardır. Uzun, keşməkeşli bir ömür yaşamış veteran yeni – praqmatik nəslin nümayəndəsi olan oğlunun belə tövsiyəsini eyninə almır, şərəfinə xilaf olan güzəştə getmir.

Amma şərəflərini, ləyaqətlərini, namuslarını ən dözülməz şəraitdə belə qoruyanlara qarşı yumurtadan yun qırxan möhtəkirlər, rüşvətxorlar, harama satılmışlar durur. Kiçik bir pul mükafatını almış adamın – bütün bu məbləği – qəpiyinəcən – müxtəlif mövqeli – kiçikdən böyüyəcən – umanlara paylamalı olan gəncin sərgüzəştləriylə tanış olarkən bilmirsən güləsən, ya halına acıyasan… Təəssüf ki, bütün bunlar həqiqətdir, doğrudur. Tofiq də bu dözülməz Doğrunu, bu acı Həqiqəti həssas və ağrıyan bir ürəklə qələmə alır.

Kitaba daxil olan “Simfonik muğam” povesti tamamilə başqa səpkidədir. Sırf realist üslubda yazılmış hekayələrdən fərqli olaraq povest lirik-psixoloji ahəngə köklənib. Həm musiqiyə, həm insan münasibətlərinə, sevgi motivlərinə həsr olunmuş povestdə dəqiq yazıçı müşahibələri çoxdur. Amma elə bil əsər tamamlanmamış, sona yetməmişdir. Bilmirəm, müəllifin bu povesti bitirməyə ömrü çatmayıb, ya əsər elə belə də düşünülmüşdür – yəni təsvir edilmiş kolliziyadan qəhrəmanların necə, nə şəkildə çıxacaqları oxucunun ixtiyarına buraxılır. Əgər belədirsə bu da, şübhəsiz, maraqlı ədəbi priyomdur.

Tofiq Qəhrəmanovun, son dərəcə təvazökar, son dərəcə iddiasız, amma çox istedadlı yazıçımızın ömrünün belə qısa olmasına təəssüflənsəm də, düşünürəm ki, bu ömür müddətində belə oxuculara dəyərli nəsr örnəkləri bəxş edə bilib.

Yazıçılıq peşəsinin ən əsas məqsədi elə budur da!

4 iyun 2021

Mənbə: https://edebiyyatqazeti.az/

..Ölkələr və xalqlar arasında sərhədləri hökmdarlar, hökumətlər qurur, şairlər isə bu sərhədləri dağıdırlar. Gəncədə doğulmuş və bütün ömrünü orda sürmüş Azərbaycan oğlu Nizami bütün bəşəriyyətə mənsubdur. Təkcə Azərbaycanın deyil, həm də İranın, eləcə də digər Şərq ölkələrinin ədəbiyyatlarını Nizamisiz təsəvvür etmək mümkün deyil. Bütün dünya mədəniyyəti Nizamisiz daha kasıb, daha yoxsul görünərdi.

Nizami də Homer və Firdovsi, Yunus Əmrə və Nəvai, Rustaveli və Puşkin kimi bütün dünyanın fəxridir, amma, ilk növbədə, əlbəttə, öz xalqının övladıdır.

Müstəqil Azərbaycan qurucularından Məhəmməd Əmin Rəsulzadə böyük şairə həsr etdiyi qiymətli tədqiqatında haqlı olaraq qeyd edir ki, “Nizami yaradıcılığı forma (burda dil nəzərdə tutulur – A.) baxımından Azərbaycana nisbətdə milli deyilsə də, hissiyyat, duyğu, düşüncə, şüur və şüuraltı varlığı ilə yetişdiyi mühitə dərindən bağlıdır. Bu bağlılıq bizim gözümüzdə onu azərbaycanlı bir şair olmaqdan başqa, bir Azərbaycan şairi də etmişdir”.

Məhəmməd Əmin Rəsulzadə Nizami dünyasında türklük anlayışının nə qədər önəmli, mühüm olduğunu da əyani dəlillərlə sübuta yetirir. “Gözələ, böyüyə – türk, gözəlliyə, böyüklüyə – türklük, gözəl və böyük sözə – türkcə, gözəllik və böyüklük diyarına – “Türküstan” deyən Nizaminin əsərlərində Rum şahzadəsi, “Rum nəslindən olan türkdür”. Bir kürd qızının gözəlliyini ifadə edərkən o, “gözləri bir türk gözü qədər gözəl idi”, – deyir, Leylinin ətrafındakı ərəb qızlarına “Ərəbistanda yaşayan türklər” – deyir. “Çin padşahına – Türk padşahı”, – deyir. “Bu həbəşlikdə türkcəmi anlayan yox” deyə şikayətlənir, fars şeirinə onlara türk kəlməsi daxil edir.

Ümumi türklük ruhundan başqa, Nizamini bir azəri türkü kimi tanıdan onun əsərlərində Azərbaycan və Qafqaz mühitinin ab-havası, ətridir.

Heç şübhəsiz, Nizaminin mənəvi və bədii təcrübəsi, şairin tədqiqatçıları Firidun bəy Köçərli, Bertels, Krımski, Rəfili, Araslı, Qəzənvər Əliyev və Rüstəm Əliyevin qeyd etdikləri kimi, doğma Azərbaycan zəminində, Şərq və Qafqaz mədəni arealında yetişmişdir. Gəncə, Şirvan, Qarabağımızın bağrında Nüşabə şəhəri Bərdə, Bərdənin füsunkar bağları, doğma Azərbaycanın bütün varlığı – onun əfsanə və rəvayətləri, dastan və nağılları, musiqisi, memarlığı, xalça sənəti şairin böyük epik əsərlərində olduğu kimi, zərif lirik nümunələrində – qəzəllərində də bədii təcəssümünü tapmışdır. Gəncə, Şirvan, Dərbənd, Bərdə yalnız Nizami dünyasının coğrafi adları deyil, şairin ilhamla vəsf etdiyi doğma torpaqdır.

Öz xalqına, torpağına, doğma mədəniyyətə və folklora bu qədər bağlı olan Nizami eyni zamanda ümumibəşəri dəyərlərdən, həyat və ölüm, xeyir və şər, ədalət və zülm, məhəbbət və xoşbəxtlik haqqında elə dərin mətləblərdən söz açmışdır ki, səkkiz yüz il ərzində həm milli şeirimizə, sənətimizə, həm də Şərq və Qərb ədəbiyyatına misilsiz təsir göstərmişdir.

“Xəmsə”sində toplanmış beş poema, yüzlərlə şairin, o cümlədən nəhəng söz ustalarının ilham mənbəyinə çevrilmişdir. Əmir Xosrov Dəhləvi, Cami, Nəvai kimi böyük sənətkarlar mövzularını Nizami poemalarından almış, beşliklər yaratmışlar. Nizami süjet və motivləri Anadolu şairi Cəlaləddin Rumidən, azəri türkü Füzulidən tutmuş, italyan Hotsiyə, alman Şillerə qədər Şərqin və Qərbin bir çox məşhur sənətkarlarının yaradıcılığında ifadəsini tapmışdır. Şillerin müasiri, başqa bir alman dahisi Höte Nizami poeziyasının heyranı idi. Özünün “Qərb – Şərq divanı”nın Nizami fəslində Höte Azərbaycan şairinin Leyli, Məcnun, Xosrov, Şirin kimi surətlərini təhlil edir. Nizaminin qələmə aldığı rəvayətlərdə şairin dərin əxlaqi mövzulara varmağından heyrətləndiyini bildirir. “Faust” müəllifi yalnız Nizami yaradıcılığına vaqif deyildi, o, böyük şairimizin Vətəni – Şimali və Cənubi Azərbaycan haqqında biliklərə də malik idi. “Azərbaycan çölləri”ni xatırlayan Höte Nizami ömrünün bioqrafik ayrıntılarından da söz açır: “Nizami özünün dinc sənətinə uyğun dinc bir ömür keçirmiş və doğma şəhəri Gəncədə dəfn olunmuşdur” – deyir.

Həqiqətən, Nizami zahirən çox adi, sadə və sakit bir ömür yaşamışdır. Ancaq elə həmin Hötenin dediyi kimi: “Yalnız xarakter mübarizələrdə yaranır, istedad isə sakitlikdə yetişir”.

Doğma Gəncəsinin hüdudlarından kənara çıxmayan Nizami öz dühası ilə bütün dünyanı ağuşuna almışdı. Onun dünyasının coğrafi ərazisi şərqdə, Çindən başlayıb qərbdə Antik aləmin hüdudlarına qədər, cənubda Afrikadan başlayıb şimalda sirli-soraqlı ruslar ölkəsinə qədər uzanırdı.

Nizami milli mədəniyyətin özünəqədərki sərvətlərinin varisi olmaqla bərabər, eyni zamanda XII əsrə – öz dövrünə qədərki bütün bəşər mədəniyyəti xəzinəsini də öz mənəvi dünyasında ehtiva etmişdi. Arximed, Fales, Əflatun, Sokrat, Ərəstu kimi yunan filosoflarının, alimlərinin dərin hikmət dolu irsi də bura daxildir, atəşpərəstlik dünyagörüşü və etik konsepsiyası, onun müdəqqəs kitabı “Avesta” da. İslama mənsub olan bütün mənəvi zənginliklər də. İslam dininin bütün fəlsəfi kompleksini, etik və hüquqi dəyərlərini mənimsəmiş dindar müsəlman şeyx Nizami, yəhudi, xristian görüşlərini də dərindən bilirdi. Eyni zamanda:

“Bilirəm ki, hər ulduz bir cahandır,

Hər biri bir dünya, bir asimandır”

– deyən şair Cordano Bruno və Kopernik kimi böyük Avropa mütəfəkkirlərinin kainat haqqında elmi fikirlərini 400 il qabaqlamışdır.

Nizami kainatı zaman və məkan daxilində bir bütöv kimi dərk edirdi. “İskəndərnamə”dəki tarixi anaxronizm dövrlərin yerbəyer edilməsində təsadüfi uyğunsuzluq deyil, müəllifin özü tərəfindən dəqiq və aydın dərk edilən bir prinsipidir. Özü qeyd edir ki, “hekayətimdə irəli-geri çəkmələr görsənir, eyib tutmayın, bundan qaçmaq mümkün deyil”. Makedoniyalı İskəndəri həm Misir fironlarının, həm də rus knyazlarının çağdaşı etməklə, onu müsəlman aləminin müqəddəs ziyarətgahı Məkkəyə və uzaq Çinə aparıb çıxarmaqla, əsrlərin və ölkələrin yerlərini dəyiş-düyüş etməklə Nizami dünyanın zaman və məkan fövqündə duran vahid mənzərəsini yaradır, – bütün çoxcəhətliyi və əlvanlığı ilə birlikdə bir bütövlük təşkil edən dünyanın. Dünyanın bütövlüyü, vahidliyi ideyasından insanların birliyi, xalqların tarixi ünsiyyəti fikri meydana çıxır.

Səkkiz əsr bundan qabaq Nizami bəşəriyyətin vəhdətini dərk etmişdi. Dərk etmişdi ki, müxtəlif ölkələrin və xalqların təkrarsız özəllikləri onların mehribanlıq, razılıq, dinclik şəraitində qarşılıqlı anlaşmalarına əngəl olmamalıdır.

Şairin dünyasında ayrı-ayrı xalqların nümayəndələri məskundur və onların hamısının bir ümumi vətəndaşlığı var – Nizami vətəndaşlığı, yunan sərkərdəsi İskəndər və Bərdənin azərbaycanlı hökmdarı Nüşabə, İran şahları Xosrov, Bəhram və türk Sultan Səncər, talelərinin girdabında həlak olan ərəb aşiq-məşuqlar – Məcnun və Leyli – tam siyahısını verə bilmədiyimiz bütün bu Nizami personajları “Xəmsə”də bir dahi qüdrətiylə rəsm olunmuş canlı, parlaq surətlərdir.

Nizami dünyası, həqiqətən, intəhasız kosmosdur. Təsadüfi deyil ki, bir sıra hallarda onun yaratdığı surətlər də elə kosmik mahiyyət daşıyır: səyyarələr, ulduzlar, günəş, Ay… Amma ilk öncə bu dünya insanların dünyasıdır. Bu dünya ayrı-ayrı fərdlərin zəngin xarakter qalereyası, talelər kataloqu, müdrik rəvayətlər toplusu, son dərəcə zərif psixoloji məqamlar, insan qəlbinin ən dəruni guşələrinə nüfuz etməklə səciyyələnir. Həyatın mənası, ömrün faniliyi, olum və ölüm, qüdrətli imperiyaların süqutu, şöhrətin ötəriliyi, hakimiyyətin etibarsızlığı, sarayların dəbdəbəsi və düşkünlüyü, məhəbbətin incəliyi – bütün bunlar var Nizami dünyasında.

Nizami poemalarında təkcə “Leyli-Məcnun” tam halda yalnız məhəbbət mövzusuna həsr olunub. Hətta süjeti məhəbbət macəraları ətrafında qurulmuş “Xosrov və Şirin” poeması da daxil olmaqla, şairin bütün başqa əsərləri, sevgi kolliziyalarının onlarda önəmli yer tutumasına baxmayaraq, əsasən, mənəvi axtarışlara, dünyanın yaradılışına, insanın varlıqda mövqeyini müəyyənləşdirmək cəhdinə həsr olunub. Metafizik-problemlərə şəksiz meyli, açıq-aşkar təsəvvüf rəmzləri (xüsusilə “Yeddi gözəl”də) və hətta müasir istilahla desək, sürrealizm ünsürləri ilə yanaşı, Nizami axtarışları yenə də birbaşa dövrün gerçəkləri ilə bağlıdır. Nizamini cəmiyyətin ən ağrılı, ən bəlalı, ən kəskin problemləri narahat edir. O, ədalətlə zülmün, qanuniliklə özbaşınalığın tənasübü üzərində dərindən-dərinə düşünür. Nəticə etibarilə bu hökmdar və xalq, dövlət və dövlətlə müəyyən qarşılıqlı münasibətlərdə olan İnsan, Fərd, Şəxsiyyət haqqında düşüncələrdir. Demək olar ki, hər bir əsərində Nizami çağdaş olan böyüklü-kiçikli hökmdarlara müraciətlə onları ədalətə, xalqın qayğısına qalmağa, maarifə, xeyirxahlığa çağırır. Gah öyüd-nəsihət verir, gah inandırmağa çalışır, gah çəkindirməyə. Bu məsləhətlər bəzən birbaşa, “Sirlər xəzinəsi” poemasında olduğu kimi, didaktik şəkildə verilir. Lakin şair bu məqsədə daha çox estetik təsir yolu ilə nail olmaq istəyir. Xosrov şahın mənəvi təkamülü, eləcə də “Yeddi gözəl”in qəhrəmanı Bəhram şahın əxlaqi dəyişməsi uzun, dolanbac bir yoldan keçir – hökmüylə, iqtidarıyla məst-xumar olmuş bir hakimi-mütləqdən öz rəiyyəti qarşısında borcunu dərk etmək zirvəsinə qədər yüksələn bir yoldan. Hakimiyyət sahiblərinin iltifatını qazanmaq niyyətindən çox-çox uzaq olan Nizami öz vəzifəsini başqa cür görürdü: zəmanəsinin hökmdarlarından qat-qat müdrik olan sənətkar adil həyat anlayışını onlara təlqin etməyə çalışırdı. “Dünya heç bir padşaha qalmayıb, sənə də qalmayacaq, cahanda əbədi qalmaq niyyətindəsənsə, cahana faydalı ol, dövlət işlərində dövlətin nüfuzuna tük qədər xələl gətirən şeylərə yol vermə, güclü ol, amma təmkinini saxla, tədbir sahibi olsan da, başqalarının rəylərinə biganə qalma. Ədalət axtarışlarına cavablarını yalnız doğru sözlü adamlar vasitəsilə göndər, verdiyin sözünə əməl et ki, hər kəs sənə güvənə bilsin” – bu hikmətlər idi Nizaminin hökmdarlara tövsiyəsi. Onun belə sözlər söyləməyə mənəvi haqqı vardı.

Hökmdarlar arasında şairin bu haqqını dərk edən adamlar tapılırdı. Nizami “Sirlər xəzinəsi”ni ərməğan göndərdiyi hökmdar nahaq deməmişdi: “Mümkün olsaydı, bu kitab üçün mən bütün xəzinə və sərvətlərimi hədiyyə verərdim, çünki mənim adım dünyada yalnız bu əsərin sayəsində əbədi yaşayacaq. Şair və yazıçıların tərifi, ya töhməti bu vəfasız dünyada yaxşı, yaxud yaman ad qazanmaq və bu adla tarixə düşmək üçün yeganə vasitədir”.

İki başlıca cəhət – döyüşdə zəfər və müdriklik, gündəlik həyatda adillik Nizaminin son poeması olan “İskəndərnamə”nin qəhrəmanı İskəndərin surətində öz ifadəsini tapmışdır. Poemanın birinci hissəsində – “Şərəfnamə”də o, dünyanın yarısını fəth etmiş müzəffər, qalib sərkərdədir. İkinci hissədə – “İqbalnamə”də isə Zülmət ölkəsinə ayaq basmış və dünyanın da, şöhrətin də, fəthlərin də faniliyini, keçəriliyini başa düşmüş mütəfəkkir hökmdardır. Yaradıcılığının son mərhələsində Nizaminin düşüncələr axını onu xoşbəxt ölkə, ədalətli cəmiyyət barədə xəyallara qovuşdurur. Avropa humanistlərini – “Utopiya”nın müəllifi ingilis Tomas Moru dörd əsr və “Günəş şəhəri”nin müəllifi italyan Kampanellanı beş əsr qabaqlayan Nizami xəyali ideal cəmiyyəti “İskəndərnamə”də təsvir etmişdir. Hərbi yürüşlərlə dünyanın bu başından vurub o başından çıxan fateh İskəndərin keçdiyi yolu isə həqiqət axtarışı, mənəvi kamillik, ideal hökmdarlıq zirvəsinə yaxınlaşma yolu kimi mənalandırmışdır.

…Allah vergisi ilə düha və xasiyyəti etibarilə yorulmaz zəhmətkeş olan Nizami maddi cəhətdən xeyli sıxıntılı ömür sürsə də, heç vaxt şirnikib saray məddahı olmağı özünə rəva bilmirdi. Əsərlərini ayrı-ayrı hökmdarlara həsr etsə də, onların şəninə tərifli sözlər yazsa da Nizami ürəyi yeyib çürüdən, çərlədən saray intriqalarından uzaqlarda, hökmdar mərhəmətindən, taxt-taca yaxın isti yerlərdən çox kənar məkanda, vara-dövlətə, mənsəbə can atmadan, Gəncədəki tənha guşəsinə sığınmış, ləyaqətini, heysiyyətini, mənliyini qoruyub saxlaya bilmişdi. Nizami, əlbəttə, bu sayaq müstəqilliyin, məğrurluğun nəyin bahasına başa gəldiyini gözəlcə bilirdi. O, qürurlu insan idi, buna görə də tənha idi. Müdrik insan idi, buna görə də kədərli idi.  

Tədqiqatçıları xüsusi olaraq vurğulayırlar ki, təbiəti etibarilə yumşaq və hamıya yaxşılıq diləyən şair ona pislik istəyənlərə belə pislik etməkdən çəkinmişdir. Öz sözlərilə desək, pislik edərsə, bu pislikdən mənəvi əzab çəkəcəyini bilirdi. Yaxşı olmaq, yaxşılıq etmək və yaxşılıqdan yorulmamaq şairin əsas əqidələrindəndir.

Nizami zahidanə bir həyat keçirdi, ancaq taleyin özü onun sakit evinin qapısını amansız və vahiməli yumruqla dönə-dönə döydü. Gəncədə üç yüz min adamın həlakına bais olan zəlzələ və onun nəticəsində təbiət incisi Göygölün yaranması böyük şairə öyrətdi ki, gözəllik çox vaxt əzab-əziyyətlərdən, iztirablardan doğulur. Oğlunun anadan olması və sevimli arvadı Afaqın – qıpçaq gözəli Appağın ölümü kədərlə sevincin bir-birindən ayrılmaz olduğunu göstərdi.

Gedir əldən gecələr səbrü-qərarım sənsiz,

Aldığım hər nəfəs atəşdi, nigarım, sənsiz.

Hicrinin zülmü deyir: vəslinə and oslun, inan,

Qaçmayıb tab edəcəm, yoxdu güzarım sənsiz.

Nə gözüm var – arayım, ah nə o bəxtim ki, tapam,

Nə əlim var ki, açım… bağlı bazarı sənsiz.

Sən Nizamidən uzaq… mən gecə ulduz sayıram,

Fal açıb gündüzə yalvarmada karım sənsiz…

Nizami, əlbəttə, sevinc də dadmışdı, amma daha çox itkilərin ağrısını duymuşdu, düşmən həsədi və dost xəyanətini görmüşdü. Bütün itki və iztirablarının əvəzində tale ona böyük bir təskinlik bəxş etmişdi – əsərlərinin ölməzliyini. Şair bu xoş iqbalını özü də dərk edirdi.

Möcüzəvi bir fəhmlə Nizami yalnız keçmişləri deyil, gələcəyi də görə, duya, hiss edə bilirdi…

Nizami bu gün də bizimlədir, bizim aramızdadır və bu barədə hamıdan yaxşı o özü demişdir:

Yüz il sonra sorsan, bəs o

                        hardadır?

Hər beyti səslənər:

                        Burda, burdadır!

Sentyabr-oktyabr, 1991

Mənbə: https://edebiyyatqazeti.az/